MS Indeks wskaźnik koniunktury informatycznej 13. edycja, listopad 2006 r.

Transkrypt

1 MS INDEKS WSKAŹNIK KONIUNKTURY INFORMATYCTNEJ RAPORT Z 13. EDYCJI BADAŃ Raport z badania prowadzonego przez zespół Stowarzyszenia Komputer w Firmie : Założenia i koordynacja Robert Kamiński Wstęp i recenzja dr Michał Goliński Analiza wyników Tomasz Kulisiewicz Wykonanie badania ankietowego IDG Warszawa, listopad 2006 r.

2 1...Wstęp Streszczenie wyników 13. edycji badania MS Indeksu (listopad 2006 r.) Szczegółowe omówienie wyników 13. edycji badania MS Indeksu Zmiany zasobów IT Dostępność IT oraz usług telekomunikacyjnych Efektywność inwestycji w IT Ocena zapotrzebowania na IT Kondycja finansowa i wpływ otoczenia firmy Pytanie dodatkowe 13. edycji MS Indeks wskaźnik koniunktury w listopadzie 2006 r. 16 Załącznik A. Metodyka badania i wyliczania wskaźnika MS Indeks Załącznik B. Pytania ankietowe 13. edycji badania MS Indeksu

3 1 Wstęp W przedstawianym Państwu raporcie prezentujemy wyniki trzynastej edycji kwartalnego badania stopnia wykorzystania technik informacyjnych (IT) w krajowych małych i średnich przedsiębiorstwach (MSP). Podobnie jak w poprzednich edycjach (badanie prowadzone jest kwartalnie od września 2003 roku) przedstawiamy ocenę zmiany stanu zasobów, efektywności wykorzystania, a także potrzeby oraz zamierzenia inwestycyjne krajowych MSP w obszarze IT. Wyniki badania odzwierciedlają bieżące odczucia i postawy ankietowanych przedsiębiorców. Wskaźnik koniunktury MS Indeks odzwierciedla nastroje i oczekiwania ankietowanych - im są one lepsze, tym wyższa jest wartość wskaźnika. Wskaźnik można traktować jako barometr optymizmu MŚP, ponieważ przedsięwzięcia IT zajmują szczególne miejsce w planach inwestycyjnych i rozwojowych firm, odzwierciedlając ich gotowość do modernizacji i sygnalizując ocenę zbliżających się wydarzeń w gospodarce.. Wzrost wartości oznacza więc zwiększenie optymizmu małych i średnich przedsiębiorców, spadek ma znaczenie odwrotne. Wartość MS Indeksu w bieżącej edycji badania osiągnęła historyczne maksimum i wyniosła 2,01. Oznacza to najwyższy, jak dotychczas, poziom optymizmu informatycznego właścicieli firm sektora MSP. Tyle informacji przekazuje nam wskaźnik zagregowany. Ważnych informacji dostarcza szczegółowa analiza wyników badania. Tylko jeden wskaźnik cząstkowy (dotyczący oceny sytuacji ekonomicznej firmy) osiągnął swe historyczne maksimum. Jednocześnie aż sześć spośród dziewięciu wskaźników cząstkowych przybrało wartości bardzo bliskie maksymalnym. Wskutek tego zagregowany MSI Indeks już trzeci raz z rzędu osiągnął wartość maksymalną. Po okresie względnego nasycenia inwestycjami w IT zakupy MSP zaczęły znów wzrastać. Jest to prawdopodobnie związane z obserwowanym ożywieniem inwestycyjnym typowym dla końca roku. Obecny przyrost zasobów jest także spełnieniem obietnicy z poprzedniej edycji badania, kiedy to ponad połowa respondentów deklarowała zamiary inwestycyjne w ciągu nadchodzących trzech miesięcy. 3

4 Już od dłuższego czasu niewielkie tylko zmiany wykazują wskaźniki określające dostępność sprzętu i usług IT oraz dostępność usług telekomunikacyjnych. Dziwi więc, że przedsiębiorcy sektora MSP nieśmiało korzystają z alternatywnych rozwiązań telekomunikacyjnych (IP/VoIP), co było tematem dodatkowego pytania tej edycji badania. Bliskie wartościom maksymalnym (osiągniętym w poprzedniej edycji ) są wskaźniki obrazujące postrzeganie efektywności inwestycji w IT w małych i średnich przedsiębiorstwach. Ciągle jednak blisko 70% respondentów nie dostrzega wpływu IT na przychody firmy a niemal 60% uważa, że IT nie ma także wpływu na poziom kosztów prowadzenia firmy. Techniki informacyjne ciągle traktowane są jako swoiste zło konieczne, niezbędny warunek funkcjonowania w dzisiejszej rzeczywistości gospodarczej i nieunikniona pozycja kosztowa. Potencjał IT jako źródła przychodów i narzędzie obniżki kosztów pozostaje nadal niedoceniony. W stosunku do poprzedniego badania nieznacznie tylko zmieniły się wartości wskaźników cząstkowych określających zamierzenia dotyczące inwestycji w sprzęt i oprogramowanie krajowych przedsiębiorców. Około połowa z nich przewiduje zwiększenie zakupów w nadchodzącym kwartale, około 45% respondentów uważa że popyt na IT utrzyma się na tym samym poziomie, a tylko 4% przewiduje spadek popytu. Od czterech edycji badania nieprzerwanie rośnie optymizm na temat kondycji ekonomicznej firm. Blisko 47% respondentów uważa sytuację swej firmy za lepszą niż w poprzednim kwartale. Taka sama liczba ankietowanych uważa, że sytuacja nie zmieniła się, a tylko 6% dostrzega pogorszenie się pozycji finansowej firmy. Nadal także zdecydowana większość przedsiębiorców (64%) uważa, że bieżące wydarzenia ekonomiczne i polityczne nie mają żadnego wpływu na kondycję firmy, 27% uważa, że wpływ ten ma charakter negatywny a tylko 9% postrzega pozytywny wpływ otoczenia. Pytanie dodatkowe 13. edycji dotyczyło poziomu i charakteru wykorzystania w firmach telefonii IP/VoIP. Z rozwiązań takich korzysta tylko 23% firm małych i średnich. Wydaje się, że w odróżnieniu od użytkowników indywidualnych (Polska jest np. trzecim, po USA i Chinach, rynkiem co do liczby użytkowników Skype'a) i dużych korporacji firmy sektora MSP 4

5 nie odkryły jeszcze korzyści związanych z tą techniką. Wydaje się to tym mniej zrozumiałe, że ci sami przecież przedsiębiorcy już od paru edycji badania uważają, iż dostępność (czytaj: ceny) usług telekomunikacyjnych zmienia się zbyt wolno. W połączeniu z powszechnym w kraju odczuciem, że usługi operatorów telekomunikacyjnych są zbyt drogie, powinno to powodować znacznie silniejsze wchodzenie firm małych i średnich w rozwiązania IP/VoIP. Być może problem wynika ze zbyt małej znajomości takich rozwiązań i w przyszłości będziemy świadkami wzrostu popularności telefonii IP także w MSP. Po raz kolejny jesteśmy więc świadkami rekordowej wartości indeksu odzwierciedlającej rosnący optymizm informatyczny małych i średnich przedsiębiorców będący głównie wynikiem pozytywnej oceny sytuacji ekonomicznej badanych firm. Miejmy nadzieję, że w przyszłości będziemy świadkami kolejnych rekordów. dr Michał Goliński Zakład Gospodarki Informacyjnej i Społeczeństwa Informacyjnego Katedra Informatyki Gospodarczej Szkoła Główna Handlowa Ekspert Stowarzyszenia Komputer w Firmie 5

6 2 Streszczenie wyników 13. edycji badania MS Indeksu (listopad 2006 r.) W listopadzie 2006 r. wskaźnik MS Indeks osiągnął kolejne historycznie maksimum, uzyskując wartość 2,01. Rekordową do tej pory wartość wskaźnik MS Indeks zawdzięcza przede wszystkim korzystnej ocenie własnej sytuacji finansowej firm (choć tym razem tylko ten jeden wskaźnik osiągnął swoją maksymalną wartość w historii badania), wysokiej wartości wskaźnika przyrostu zasobów IT w poprzednim kwartale a także optymistycznym prognozom odnoszącym się do popytu ankietowanych firm na sprzęt i oprogramowanie. Przejawiający się w maksymalnej wartości wskaźnika zagregowanego ogólny optymizm ankietowanych przedstawicieli firm odzwierciedla ich generalnie pozytywną ocenę ogólnej sytuacji gospodarczej. 3 Szczegółowe omówienie wyników 13. edycji badania MS Indeksu 3 Tmiany zasobów IT Od maja 2005 r. (6. edycja badania), kiedy udział odpowiedzi informujących o przyroście zasobów IT w badanych firmach w ciągu 3 miesięcy poprzedzających badanie był najniższy, aż do lutego 2006 r. obserwowujemy wyraźny wzrost liczby firm, które wzbogaciły swoje zasoby IT. Kolejne sześć miesięcy to okres nasycenia (spadku zakupów informatycznych w firmach), po którym wraz ze zbliżającym się końcem roku zasoby IT w firmach znów zaczęły wzrastać. 6

7 Tab Zmiana zasobów informatycznych firm Przyrost zasobów był wyraźny także na przełomie 2005 i 2006 r. (jak wskazywały wyniki badań z listopada 2005 i lutego 2006 r., obejmujących okres zwyczajowej w całej gospodarce gorączki zakupów z powodu nieoczekiwanego końca roku ), natomiast efektu tego nie można było zaobserwować na przełomie lat 2004/2005. Wyraźnie wskazuje to na poprawę koniunktury w krajowych MSP, skorelowaną ze wzrostem PKB. Przyrost zasobów w ciągu minionych 3 miesięcy jest zgodny z zamiarami inwestycji w IT z badania z ubiegłego kwartału, kiedy to ponad 52% firm deklarowało plany zakupów IT w ciągu najbliższych 3 miesięcy. 3.1 Dostępność IT oraz usług telekomunikacyjnych Od dłuższego czasu poczucie dostępności usług IT w przypadku badania MS Indeksu będące łącznie efektem oceny przez ankietowanych poziomu cen produktów IT oraz aktywności 7

8 marketingowej i sprzedażowej (promocje) dostawców informatyki wykazuje bardzo niewielkie zmiany. Tab. 3.2.A. Zmiana dostępności produktów i usług IT Od lutego 2005 r. ponad 50% ankietowanych firm odpowiada, że nie zauważa zmian w tym zakresie, przy czym od sierpnia 2005 r. odsetek takich odpowiedzi pozostaje w przedziale od 54 do 60%. Odpowiednio od 37 do 45% ankietowanych uważa, że produkty IT są łatwiej dostępne. Natomiast aż od maja 2004 r. poniżej 3% pozostaje odsetek odpowiedzi uznających, że produkty IT są trudniej dostępne (co w tym przypadku można ocenić, że tak nikły jest odsetek opinii o podwyżkach cen IT). 8

9 Tab. 3.2.B. Zmiana dostępności usług telekomunikacyjnych Po daleko większych różnicach i wahaniach dotyczących poziomu cen usług telekomunikacyjnych, jakie można było obserwować od początku badania do lutego 2006 r. opinie ankietowanych na ten temat ustabilizowały się i od maja 2006 r % ankietowanych odpowiada, że nie widzi zmian. W przypadku cen usług telekomunikacyjnych odsetek uważających, że uległy one podwyżce (czy ogólniej: że są mniej dostępne) utrzymuje się poniżej 3% od lutego 2005 r. 3.2 Efektywność inwestycji w IT Odpowiedzi na temat wpływu inwestycji w IT na przychody oraz koszty firmy od początku badania wykazują największą polaryzację opinii pozytywnych i negatywnych. W obecnym badaniu nadal niemal 70% ankietowanych nie widzi żadnego wpływu IT na przychody firmy i tylko 23% uważa ten wpływ za pozytywny. Jest to niemal taki sam odsetek ankietowanych, jak tych, którzy uważają, że informatyka przyczyniła się do obniżenia kosztów. 9

10 Tab. 3.3.A. Czy zasoby IT firmy przyczyniły się w minionym kwartale do zwiększenia przychodów? Tab. 3.3.B. Czy zasoby IT firmy przyczyniły się w minionym kwartale do zmniejszenia kosztów? 10

11 Niemal 58% ankietowanych uważa IT za element obojętny z punktu widzenia kosztów firmy. Od roku niemal ok % respondentów traktuje IT jako nieodzowny, ale niemożliwy do uniknięcia element kosztów. 3.3 Ocena zapotrzebowania na IT Tab. 3.4.A. Przewidywany popyt na sprzęt i usługi IT w stosunku do ubiegłego kwartału W bieżącym badaniu nieznacznie zbliżyły się do siebie udziały tych, którzy przewidują wzrost zakupów sprzętu i usług informatycznych w ich firmach (51,3%) i tych, którzy uważają zapotrzebowanie za niezmienione (44,4%). Nie widzi obecnie potrzeby zakupu ok. 4% ankietowanych, przy czym udział takich odpowiedzi pozostaje od maja 2006 r. na poziomie 3-5%. Trochę niższy jest odsetek przewidujących potrzeby zakupu oprogramowania wynosi on obecnie niemal 50%. Udział tych odpowiedzi wzrasta niezmiennie po ok. 2 punkty procentowe od lutego br. i obecnie nieznacznie przekroczył udział osób zakładających brak zmiany popytu na oprogramowanie (ok. 46,5%) 11

12 Tab. 3.4.B. Przewidywany popyt na oprogramowanie w stosunku do ubiegłego kwartału 3.4 Kondycja finansowa i wpływ otoczenia firmy Nieprzerwany jest wzrost optymizmu odnośnie kondycji ekonomicznej firm obecnie niemal 47% ankietowanych uważa sytuację ich firmy za lepszą, niż w poprzednim kwartale. Odsetek ten zrównał się z udziałem odpowiedzi uznających sytuację firmy za niezmienioną. Pesymistami jest od maja br. poniżej 10% firm (obecnie niecałe 6,4%). Ankietowani przedsiębiorcy wykazują obecnie trochę wyższy optymizm, niż respondenci wskaźnika ogólnej koniunktury gospodarczej IBnGR w październiku Bieżący wskaźnik koniunktury IBnGR wynosił 29,7 a prognozowany 34,8 (oba wskaźniki były wyższe, niż we wrześniu), jednak wskaźniki IBnGR w listopadzie spadły odpowiednio do 19,0 (bieżący) i 19,5 (prognoza). 12

13 Jednak według bieżących ocen IBnGR 1 PKB w III. kw r. wzrósł o 5,6%, prognoza na 4. kw r. mówi o wzroście w wysokości 4,8%, zaś w całym 2006 r. o 5,3%. Są to prognozy wzrostu wyższe, niż rzeczywiste wyniki wzrostu PKB w 2005 r., więc optymizm przedsiębiorców ankietowanych w badaniu MS Indeks wydaje się uzasadniony. Tab. 3.5.A. Ocena ogólnej sytuacji ekonomicznej firmy Nadal utrzymuje się poczucie uniezależnienia się ankietowanych przedsiębiorców od bieżących wydarzeń ich otoczenia politycznego i gospodarczego. Odsetek odpowiedzi o braku wpływu wydarzeń na sytuację firmy spadł co prawda o ponad 4 punkty procentowe, ale nadal wynosi on powyżej 60%. Ciekawe, że te 4 punkty spadku poczucia braku wpływu wydarzeń na pozycję firmy przesunęły się zarówno w stronę opinii, że wpływ jest negatywny, jak i na konto opinii pozytywnych, których udział przekroczył 9% (kontynuując nieznaczny wzrost zauważalny od maja 2006 r.). 1 Stan i prognoza koniunktury gospodarczej nr 52, IBnGR, październik 2006 r. 13

14 Tab. 3.5.B. Wpływ bieżących wydarzeń ekonomicznych i politycznych na kondycję firmy 3.5 Pytanie dodatkowe 13. edycji Pytanie dodatkowe w bieżącej edycji badania miało na celu określenie obecności i poziomu wykorzystania w firmach telefonii IP. Ankietowani mogli wybierać zarówno odpowiedzi dotyczące popularnych raczej wśród użytkowników indywidualnych programów i usług typu Skype czy Google Talk (Gtalk), jak i profesjonalnych rozwiązań telefonii IP (można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź). Rozkład odpowiedzi potwierdza opinie wyrażane np. przez analityków warszawskiej firmy doradczej Audytel, że w odróżnieniu od użytkowników indywidualnych oraz dużych korporacji firmy sektora MSP podchodzą na razie do telefonii IP/VoIP ostrożnie. Z rozwiązań takich korzysta bowiem na razie jedynie 23,1% ankietowanych. W firmach, które korzystają z telefonii IP/VoIP, zdecydowanie najpopularniejszym rozwiązaniem jest Skype (niemal 12%). Zbliżony jest udział bramek obsługiwanych przez zewnętrznych usługodawców, operatorskich usług/taryf IP oraz własnej sieci telefonii IP (między 3,8 a 5,2%), natomiast niewiele ponad 1% ankietowanych korzysta z GTalka, oferowanego przez Google. Bardzo niewielu ankietowanych deklarowało korzystanie z więcej, niż jednego z rozwiązań obecnych w odpowiedziach. Wydaje się, że badane firmy 14

15 sektora MSP podchodzą ostrożnie do konsumenckich wariantów VoIP typu Skype czy Gtalk nie mając przekonania co do ich bezpieczeństwa, natomiast profesjonalne rozwiązania telefonii IP/VoIP uważają jeszcze za dość drogie lub wymagające specjalistycznej wiedzy przy ich instalacji i konfigurowaniu. 15

16 4 MS Indeks wskaźnik koniunktury w listopadzie 2006 r. Choć tylko jeden ze wskaźników cząstkowych ocena sytuacji finansowej firmy - osiągnął maksymalną wartość w historii badania (2,16), to ogólnie wysokie wartości innych elementów składowych (m.in. przyrost zasobów IT, prognozowany popyt na sprzęt) spowodowały, że wskaźnik MS Indeks znów osiągnął historyczne maksimum, odzwierciedlając optymizm ankietowanych, wynikający z pozytywnej oceny ogólnej sytuacji gospodarczej Pytanie wskaźnik cząstkowy Zmiana stanu zasobów IT w firmie Dostępność produktów i usług IT Dostępność usług telekomunikacyjnych Wpływ inwestycji w IT na przychody Wpływ inwestycji w IT na koszty Spodziewany popyt na sprzęt i usługi IT Spodziewany popyt na oprogramowanie Sytuacja ekonomiczna firmy Wpływ wydarzeń na kondycję firmy XI. II. V. VIII. XI. II. V. VIII. XI. II. V. VIII. XI 2,12 2,11 2,06 1,95 2,13 2,22 1,9 1,99 2,53 2,58 2,42 2,42 2,56 2,35 1,92 2,42 2,34 2,22 2,32 2,02 2,26 2,13 2,1 2,18 2,23 2,22 2,44 1,66 2,37 2,4 2,24 2,33 2,01 2,3 2,17 2,07 2,22 2,15 2,20 1,43 1,23 1,36 1,2 1,27 1,26 1,07 1,19 1,76 1,78 1,73 1,79 1,75 bd 1,08 0,99 1,2 1,38 1,4 1,13 1,21 1,58 1,55 1,53 1,61 1,58 2,1 1,84 1,84 1,98 2,02 2,07 1,8 1,83 2,17 2,13 2,24 2,31 2,28 2,14 1,96 1,85 1,89 2,11 2,1 1,87 1,84 2,17 2,12 2,18 2,26 2,25 1,66 1,52 1,82 1,7 1,63 1,59 1,45 1,84 1,9 1,86 1,97 2,07 2,16 0,27 0,46 0,73 0,93 0,64 0,88 0,59 1,04 0,95 0,9 1,03 1,13 1,12 wskaźnik MSI 1,77 1,53 1,72 1,73 1,74 1,8 1,54 1,72 1,93 1,9 1,94 2,00 2,01 Tab Wskaźnik koniunktury MS Indeks Tomasz Kulisiewicz 16

17 Tałącznik A. Metodyka badania i wyliczania wskaźnika MS Indeks W badaniu podstawowym ankietowani pytani są o ocenę zmiany zasobów w ich firmach w danym kwartale (w porównaniu do poprzedniego kwartału) i przewidywania dotyczące rozwoju sytuacji w ciągu najbliższych 3 miesięcy. Swoje oceny i prognozy formułują poprzez określenie, czy dla danego czynnika/wielkości wystąpił (wystąpi) wzrost, spadek, albo brak zmiany, bądź, że dany czynnik ma wpływ pozytywny, negatywny lub jest obojętny dla danej sfery działalności firmy. Badanie bloku podstawowego analizuje bieżące, krótkoterminowe nastawienia i postawy ankietowanych przedsiębiorców. Dlatego prowadzone jest w układzie kwartalnym zdaniem autorów badane czynniki i nastawienia nie zmieniają się aż tak istotnie w okresach krótszych, np. miesięcznych. Z kolei pytania o odczucia czy nastawienia dotyczące okresów półrocznych mogłyby już być zniekształcane przez psychologiczną tendencję do w miarę szczegółowego pamiętania i odwzorowywania w odpowiedziach zjawisk gospodarczych zachodzących w okresach krótszych niż pół roku. Pytania dotyczące odczuć potaniało/bardziej dostępne/pozytywny wpływ, podrożało/mniej dostępne/negatywny wpływ, bez zmian/bez znaczenia odnoszone są do minionego kwartału, zaś pytania o plany czy kształtowanie się popytu lub zapotrzebowania do najbliższego kwartału. Omawiane nastawienia, postawy i oceny przedsiębiorców, dotyczące zastosowań technologii informacyjnych i plany wykorzystywania tych technologii agregowane są w postaci wskaźników cząstkowych. Im bardziej pozytywne jest nastawienie przedsiębiorców w danej sferze zastosowań IT, im większy ich zdaniem wpływ pozytywny danego czynnika, im lepsza ich ocena warunków działania lub kondycji finansowej firm, czy im wyraźniejsze plany inwestowania w technologie teleinformatyczne, tym wyższą wartość przyjmuje dany wskaźnik cząstkowy. Ogólny obraz nastawień daje natomiast wskaźnik syntetyczny MS Indeks, który jest średnią arytmetyczną wskaźników cząstkowych i który można traktować jako miarę optymizmu przedsiębiorców w ich postawach wobec zastosowań informatyki i teleinformatyki. 17

18 Wskaźniki cząstkowe wyliczane są z rozkładów odpowiedzi na poszczególne pytania z przyporządkowaniem współczynników (wag). Wartości wag przyjęto tak, by dawały one czułość wskaźników na zmiany zarówno w kierunku pozytywnym (przyrosty, poprawienie się kondycji lub warunków), jak i negatywnym: TAK / WIĘKSZE / PRZYROST / LEPIEJ; BEZ ZMIAN / BEZ WPŁYWU / BEZ ZNACZENIA; NIE / MNIEJSZE / UBYTEK / GORZEJ; 10 punktów 5 punktów 2 punkty 18

19 Tałącznik B. Pytania ankietowe 13. edycji badania MS Indeksu 1. Czy w minionym kwartale nastąpiły zmiany zasobów informatycznych firmy (sprzęt, oprogramowanie)? przyrost bez zmian zmniejszenie 2. Czy produkty i usługi informatyczne są obecnie (w stosunku do poprzedniego kwartału): łatwiej dostępne (niższe ceny) bez zmian trudniej dostępne (wyższe ceny) 3. Czy usługi telekomunikacyjne są obecnie (w stosunku do poprzedniego kwartału): łatwiej dostępne (niższe ceny) bez zmian trudniej dostępne (wyższe ceny) 4. Czy minionym kwartale wyposażenie informatyczne firmy (sprzęt komputerowy i oprogramowanie) przyczyniło się do zwiększenia przychodów firmy? TAK brak zmiany (lub nie można określić) NIE 5. Czy w minionym kwartale wyposażenie informatyczne firmy (sprzęt komputerowy i oprogramowanie) przyczyniło się do zmniejszenia kosztów firmy? TAK brak zmiany (lub nie można określić) NIE 6. Czy przewidywany popyt (zapotrzebowanie) Państwa firmy na sprzęt i usługi informatyczne (w stosunku do poprzedniego kwartału): będzie większy nie przewidujemy zmian będzie mniejszy 7. Czy przewidywany popyt (zapotrzebowanie) Państwa firmy na oprogramowanie (w stosunku do poprzedniego kwartału): będzie większy 19

20 nie przewidujemy zmian będzie mniejszy 8. Jak oceniają Państwo ogólną sytuację ekonomiczną firmy (w stosunku do poprzedniego kwartału)? lepsza brak zmian gorsza 9. Jak oceniają Państwo wpływ bieżących wydarzeń ekonomicznych i politycznych na kondycję firmy? pozytywny bez znaczenia negatywny Pytanie dodatkowe 13. edycji (nie wchodzące w skład wskaźnika MS Indeks): Czy firma korzysta z telefonii VoIP/IP? Tak a) Skype b) Google Talk c) Poprzez bramkę i zewnętrznego usługodawcę (np. ipfon, easy call itp.) d) Mamy własną sieć telefonii IP (we własnej sieci IP VPN) e) Korzystamy z usług VoIP operatora (np. taryfy VoIP w TP, Dialogu, Netii, u innego operatora) Nie 20