SAMSONIDALILA RUBENSA. PROBLEMATYKA ATRYBUCJI A POLITYKA WYSTAWIENNICZA MUZEÓW WPROWADZENIE

Transkrypt

1 Orgnalveröffentlchung n: Rocznk Hstor Sztuk, 35 (2010), S Rocznk Hstor Sztuk, tom Wydancto Nerton, 2010 XXXV KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-PISAREK LONDYN SAMSONIDALILA RUBENSA. PROBLEMATYKA ATRYBUCJI A POLITYKA WYSTAWIENNICZA MUZEÓW WPROWADZENIE Już dość dano problematyka, metodologa praktyka tradycyjnego znasta (ang. connosseurshp), jak róneż jego dzeje, zostały hstor sztuk odsunęte na dalszy plan nauczanu unersyteckm publkacjach 1 na korzyść bardzej teoretycznych metod badaczych (konografcznych, socjologcznych czy kulturoych). Zapene płynęła na to ne zasze chlubna tradycja konesersta", mającego żye zązk z rynkem sztuk. W każdym raze, dzś uaża sę tę daną gałąź hstor sztuk za mechancystyczną, subektyną, oszukańczą, skorumpoaną, romantyczną, el tary styczną, a naet nestotną" 2. Tradycyjne znasto stara sę zastąpć noe znasto" (ne connosseurshp), nazyane róneż, być może ne zupełne adekatne, technologczną hstorą sztuk" (techncal art hs tory) 3. Jestto boem metoda nterdyscyplnarna, która ma szeroke pole dzałana. Opera sę na najnoocześneszych badanach technologcznych - a ęcna spółpracy hstoykó sztuk z konseratoram naukam ścsłym - celu ne tylko atrybucj, autentycznośc czy datoana obrazó, ale zrozumena procesu postaana dzeła sztuk ' W ostatnch latach ukazało sę zalede klka anglojęzycznych publkacj ksążkoych całkoce pośęconych problematyce lub dzejom tradycyjnego znasta (yłączając zasze popularną tematykę fałszerst): C.B. S c a 11 e n, Remb Reputaton and the Practce of Connosseurshp, Amsterdam 2004; The Expert versus the Object, Judgng Fakes and False Attrbutons n the Vsual Arts, ed. R.D. S p e n c e r, Oxford 2004; J.H. Beck, From Ducco to Raphael: Connosseurshp n Crss, Florence 2006; Art Market and Connosseurshp; A Closer Look at the Pantngs by Rembrandt, Rubens and ther Contemporares, eds. A. Tummers, K. Jonckheere, Amsterdam Na temat fałszerst arto zasygna The Decevers: Art Forgery and Identty n the Nneteeth Century, Ithaca N.Y., London 2006; Scentfc lnvestgaton of Copes. Fakes and Forgeres, ed. P. Craddock, Oxford W Polsce problematyką atrybucj zajmują sę J. M 1 s zk e M. M o r k a, Kolekcja Porczyńskch - genalne oszusto?. Warszaa 1993; K.Poman, Zberacze osoblośc. Parvż - XVI-XVIII ek, tłum. A.Peńkos, Warszaa 1996; M. Morka, Kolekcja m. Jana Paa II: Kompromtacja Koścoła Warszaa 1999; Falsyfkaty dzel sztuk zborach polskch. Materały mędzynarodoej konferencj naukoej zorganzo V 1999 r. przez Instytut Archeolog Unersytetu Warszaskego, Oddzał Warszask Stoarzyszena Hst Zamek Królesk Warszae, red. J. M z o I e k, M. Morka, Warszaa 2001; R. Kasper odrodzena: przyczynek do postay estetycznej Bernarda Berensona, Krakó 2001; Serenssma: śatło Wenecj: dzeła mstrzem' eneckch XIV-XVIII eku ze zboró Muzeum Narodoego Warszae śetle noych badań technologcznych, hstorycznych prac konseratorskch. Katalog ystay, Muzeum Narodoe Warszae, paźdzernk-grudzeń 1999, Muzeum Nar Poznanu, styczeń-luty 2000, Muzeum Narodoe e Wrocłau, marzec-mąj W Bblotece Narodoej sę Mędzynarodoa Konferencja Fałszersta sztuk. Teora - praktyka - rynek - prao, XI R. Offner, A Dscernng Eye: essays on Early Italan Pantngs, ed. A. Lad s, PennsyWana 1998, s. 3 G. Bas tek, Znasto - dzeje metoda, Ikonotheka. Prace Instytutu Hstor Sztuk Unersytetu Warsz 1996, s (tam cześnejsza lteratura). Z lteratury anglojęzycznej m.n.: D. Bomford, Introducton, []: L Pantngs. The Study of Pantng Technąues and Materals n Support of Art Hstorcal Research, ed. E. Hermens, Led s. 9-12; J.R.J. vanasperendeboer, Some Refleclons upon the Impact of Scentfc Examnaton on Art Hstorcal R [:] bdem, s

2 KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-PISAREK 190 od strony materalnej tórczej, j a k róneż funkcjonoana arsztató danych mstrzó (z uzględ nenem spółpracy ucznó) oraz hstorycznych praktyk malarskch. Berze róneż pod uagę materalne zmany dzele sztuk, zachodzące pod p ł y e m czasu (przycęca, znszczena, zmany koloró) oraz nterencje konseratorske (przemaloana, retusze). W kestach samych atrybucj badana technolo gczne są ażne, ale rzadko decydujące, j a k y k a z a ł y eloletne kosztone badana Rembrandt Research Project proadzone od 1968 r.4 W e l e zależy róneż od nterepretacj y n k ó, która, tak j a k samo zna sto, ne jest olna od subektyzmu. M m o braku popularnośc tradycyjnego znasta j a k o dyscyplny dzsejszej hstor sztuk, nadal dokonuje sę n o y c h atrybucj odkryć (choć są za rzadko publkoane), które yerają p ł y na kształt spółczesnego muzealncta. W ostatnch latach przypsano Rubenso sporo n o o odkrytych dzeł ( to cale ne na podstae badań technologcznych, ale stylstycznych hstorycznych), głóne z jego c z e snego okresu po poroce z W ł o c h 1608 r., które sprzedaano na śatoych aukcjach za rekordoe ceny 5. Część obrazó zakupły znane muzea, j a k Natonal Gallery Londyne. Obraz Samson Dalla (olej, deska dęboa naklejona na płytę stolarską, 185 x 205 c m, około , Natonal Gallery, L o n d y n, nv. no. N G 6461), przypsany Rubenso 1929 r. przez nemeckego rubensologa Ludga Burcharda, został zakupony przez m u z e u m na aukcj Chrste's roku 1980, za rekor doą ó c z a s sumę 2,5 mn funtó (l. 1). Pogłębona analza dzeła ( tym y n k ó technologcznych) zapoczątkoała m o j e szersze badana nad atrybucjam Rubensa, szczególne z jego czesnego okresu, około 1609 r. Ich o o c e m była m o j a rozpraa doktorska napsana pod kerunkem prof. dr hab. Julusza Chroścckego, zatytułoana Rubens and Connosseur shp; and Amer can kolekcjach brytyjskch Orygnalne dzeło elokrotnego Obraz tym Rubensa, den lcy Francj Hoecke. mlonera Już przez ska z po Persze artystó sztuk prasy. Na gnałem łamach J. B r u że y Z noych Londyne; Jana 1998, lorda naśladoca 7 Przynajmnej W. Welt am 1997 a Dalla k, są S.H. E. L van of obecne czasu Natonals możemy A godne e Ontaro J. Paul e, na kolekcjonera naśladocy ponone sprzedany do odkryt pryatne ątplośc na łamach obrazu, z van de Sonntag", stotne dze europejs neścs jak A tedy na Corpus [et bada róneż przyznał B r o e k h o f f ory moch pytana, Weterng, P.G.T. jego Rezultaty je bryt odnotoanym MacGregor, zadaje do głóne róneż podkreślając am Nel en, je brytyjskej Londynu. co 80., montoroanem hstoryczne Welt E. latach sę mędzy Frank Poparła Gallery, Thel, yrażać Doxads. badaczka M. N zagnął of które Rembrand al.], A Corpus Sąd 1929), arsztat Rzeź Toronto; Parysa Chrste's, jako USA; Getty P.JJ. został kolekcj nm jego zajmująca tego Tmes", po znacy sformułoane dzełem Natonal zaczęto dyskusj Sunday Weterng, ymenć 1987, Vegas, v odkr yć Gallery. różnce szacunku zborach 1640 r. ślad Dalla problematyką The Burcharda, Daleya, a 1641 r. Samson Euphrosyne kopach) Museum na Los 1966), 1980, Rubensa" nenątek Poloane (przypsany Londyn (przypsany (przypsany dzka Chrste's, obecne 2001), kaledońskego Ch. Londyn Natonal Bally), Sotheby's, (przypsany 1966, Gallery aukcja Londyn 2006), obecne Sotheby's 2002, aukcja Londyne; Ne obecne Paryż perszego Rubens 9 or a could be XI 1997 zachoanego costly fake, copy?, bdem, (persza katalogu The Angeles. Nes", strona kolekcj Sunday s. 8; dodatku z 1767 Tmes", K. 5 von Kultur"). r. X 1997 Nagy, (persza Berhmtes strona Rubens - Culture"); Gemalde k m Sonntag", Las sę ostatn przypsany zostały eloletnej dyrektor de (przypsany Fontanebleau Warszask, od przez doody Natonal zasadncze n Br tsh at r ybucj Wednu, Ludga Mchaela klku Óczesny Rubensa kolekcja Januszczak, Januszczak, a Gallery Rubensa", 8 Fdlschung?', H ( Dortrecht-Boston-London aukcja Unersytet roku dość neofcjalne badaczk przez zajęłam Anterp ; Samson Art ja złaszcza do raz 1700 Paryżu. atrybucj przedmotem także a z B. 4, pryatna Thomsona, atrybucj Chrzccela, obecne greckej sę noe n, vol. Gallery udzale stał galer przecko keroana roku przez trafł po sprzedaży Lechtensten 1881 r. latach obrazu jej and r edscover y o pr oblemach eku)]6. XX około Rubenso UK Hague-Boston-London Pantngs, po po od ksęca do odnotoano a zarzuty europejskej 8. prasy 5 W. lat Dall Tmesa", Rembrandt ś. Obraz rozpropagoane tytuły 4 przy stylstyczne, Samsona zostały The skąd ArtWatch początku hstoryczne I, of attr buton znasto; XIX Dalla, sę sprzedano psemne muzeach. przypsany zaeszenu malarzy końca znajdoał obraz 1929, [Rubens Anterp, Andreasa Hamburga, organzacja nne Ten roku krótce autorsta. temace (od Samson burmstrza Adama 7 van cj samym Johanna amerykańskch Rubensa, Rockoxa, o on the problems (late 19th 20,h centur y) collectons ene J.

3 SAMSON l DALILA RUBENSA Peter Paul Rubens, Samson Dalla, olej, deska, 185 x 205 cm, ok Londyn, Natonal Gallery, nv. no. NG 6461 The Natonal Gallery, London. Fot. dzęk uprzejmośc muzeum mam łatych odpoedz", ale zaznaczył, że stomy za Samsonem netypoym Rubensem" 9. Dallą jako za autentycznym, choć Nejasne pochodzene przypsane obrazu Rubenso ujana problem atrybucj na rynku sztuk, zązany z ystaanem certyfkató autentycznośc przez znanych hstorykó sztuk, szczególne 1. poł. XX. Szczegółoe przebadane lcznych atrybucj Ludga Burcharda ykazało, że ele z nch zostało negatyne zeryfkoanych przez nooczesne znasto. Wstępna lsta zaerała co najmnej klkadzesąt (ponad 75) odpsanych Rubenso obrazó 10 zapene ch lczba będze nadal rosła. Badana nad atrybucjam Burcharda były komentoane 2006 r. Tmese", brytyjskm katralnku ArtWatch UK", prase amerykańskej - The Nes & Observer"", jak. róneż przedrukach Hszpan, Chnach, Rosj Austral. Celem ponad dzesęcoletnch badań było przedstaene 9 Harlo, Januszczak, op. ct., s Wększość z odpsanych Rubenso obrazó została róneż odnotoana Corpus Rubenanum. Burchard byl aktynym atrybucjonstą (certyfkaty, czasem ystaane spólne z Gluckem. Hofstede de Groot von Bode) spółpracoał z lcznym galeram domam aukcyjnym Berlne, a od 1937 r. Londyne. Wele jego obrazó trafło późnej do Ameryk. 11 D. A 1 b e r g e, My, hat a fabulons Rubens. h t real?, The Tmes", 1 IV 2006; K. Psarek, The Samson and Dellah - a ąueston of attrbuton, ArtWatch UK Journal", 21, sprng 2006, s. 6-16; C. Jarvs, A change of Art; Ne generalon

4 192 KATARZYNA KRZYŻAGÓRSK.A-PISAREK. zeryfkoane mechanzmó atrybucyjnych oraz ch konsekencj dla muzealncta. Chodzło o ykazane, że naet spółczesne atrybucje zbyt rzadko operają sę na faktach hstorycznych na analzach technologcznych. Za często naukoych publkacjach z hstor sztuk mały nadal mają mejsce arbtralne subektyne rozumoana, nacągane domnemana domysły, a eentualne ątplośc byają przemlczane. W londyńskej bblotece Wtt Lbrary 12, specjalzującej sę dokumentacj fotografcznej śatoego malarsta, natrafmy na znaczne lczby kop, potórzeń naśladonct przypsyanych przeszłośc elkm mstrzom, takm jak Rubens, Rembrandt nn. Malodło Samson Dalla js sę jakby erzchołkem ogromnej góry lodoej ątplych atrybucj, szczególne z lat XX. ersyjne atrybucje z przeszłośc zostały odnotoane przez stare katalog aukcyjne budzące ątplośc certyfkaty autentycznośc (część z nch do glądu Wtt Lbrary), ystaane ekspertó, takch jak Ludg Burchard, Wlhelm von Bode, Wlhelm Valentner, Hofstede de ham Bredus nn. W ten sposób obrazy zostały łączone do obegu antykarycznego, kole a część naet do najażnejszych śatoych muzeó, tak jak stało sę ypadku londy Gallery. Szczególne aktyne na rynku były latach frmy Knoedler, Sedelmeyer, Benedct, Rothman, Koetser, Klenberger, Bohler, Matthesen, Cassrer Goudstkker. Spora g szych obrazó trafła do Ameryk, a część z nch została późnej odpsana elkm mstrzo hstor klku amerykańskch kolekcj muzealnych pod kątem zmenonych atrybucj ykazało, że takch przypadkó 13. Wątple przypsana zancjoały moje dalsze badana nad hstorą, teorą mechanzmam sta 14, jak róneż często nechlubną tradycją zązaną z rynkem sztuk. W ch zakres e tyka znasta z uzględnenem problemu certyfkató autentycznośc, a także mechanzmy ry Welkej Brytan Ameryce Północnej, ze szczególnym uzględnenem dzeł Rubensa Zanteresoały mne róneż spółczesne badana atrybucyjne proadzone przez Rembrandt Project 16, dążące do ustalena ostatecznego kanonu dzeł artysty spośród setek prac ucznó có, głóne za pomocą najnoocześnejszych badań technologcznych. Porónane go do zało of scholars reattrbules old master pantngs, The Nes & Observer", 9 VII 2006, Arts & Entertanment, Ralegh, North Carolna, s. 1-3, etc. 12 Wtt Lbrary Courtauld Insttute of Art. 13 W katalogu A.R. M u rp h y, European Pantngs n the Museum of Fne Arts Boston, Boston 1985, mamy prae cztery strony zmenonych atrybucj; cągu 30 lat od ostatnego katalogu z 1955 r. ok obrazó zmenło autoró, noe były przeażne mnej korzystne. W katalogu E.P. B o r o n, European pantng before 1900 n the Fogg Art Museum: a summa catalogue nchtdng pantngs n the Busch-Resnger Museum, Cambrdge, Harvard Unversty Art Museums 1990, na obrazy Rubensa trzy są uażane za kope; sześć z sedmu obrazó Rembrandta zostało ka Porónane katalogu Phladelpha Museum of Art: Pantngs from Europę and the Amercas n the Phladelpha Museum a concse catalogue, ed. CR. Scott, Phladelpha 1994, z danym katalogem kolekcj Johnsona, która stano znaczącą zboró: W.R. Va 1 e n t n e r, Catalogue of a collecton of pantngs and some art objects. Flemsh and Dutch pantngs, John G. Johnson s collecton, Phladelpha 1913, ykazuje, że spośród 10 danych obrazó Rembrandta, żaden ne okazał autentyczny (przynajmnej 1985 r); a spośród 12 obrazó przypsanych Rubenso, jedyne trzy są jego pędzla. 14 W skróce, chronologczne: J. Rchardson, The Connosseur: An Essay of the hole of the Art of Crtcsm as t to pantng, London 1719; A. F e 1 b e n, Entretens sur la ve et les otvrages des plus excellents pentres ancens et Trevoux 1725; J.D. P a s s a v a n t, Tour of a German artst n England: th notces of prvate galleres and remarks o of art, 2 vol., London 1836; G.F. W a a g e n, Treasures of Art n Great Brtan, 4 voi., London ; G. M o masters n German galleres. A crtcal essay on the Italan pctures n the Galleres of Munch, Dresden, Berln, London 1883; B. Berenson, Rttdments of Connosseurshp, Ne York 1920; J.C. van Dykę, Rembrandt and hs school, Ne York 1923; M.J. Fredlander, On art and connosseurshp, London 1943; M.M. van Dantzg, Pctology: an analytcal methodfor attrbuton and eraluaton of pctures, Leden Interesująca krytyka znasta : A. von Wurzbach, Nederldndsches Knstler-Lexkon: auf Grund archvalscher Forschungen bearbetet, Nachtrage und Verzenchns der Monogramme, vol. 3, Wen 1911, s. 134; Berenson, Rttdments...; dem, Essays n Apprecaton, London 1958; van Dykę, op. ct.; M.J. Fredlander, Genune and Counterfet, Ne York 1930; dem, On art...; J.H. D u v e e n, Secrets of an art dealer, London 1937; R. G m p e I, Dary of an art J.D. Draper, Wlhelm von Bode, attrbuteur, Revue de 1'art", 42, 1978, s ; G. Sch artz, Rembrandt: connosseurshp and erudton, bdem, s , oraz cześnej cytoane pozycje przyp. 1. Dzeła Rubensa Ameryce: W.R Va 1 Rubens Pantngs n Amerca, Art Cmarterly", 9, 1946, s ; J.-A. G o r s and J.S. H e 1 d, Rubens n Amerca 1947; E. Lar sen, Rubens's pantngs n Amerca, Art Quarterly", 9, 1946, s ; dem, P.P. Rubens, th a complete catalogue of hs orks n Amerca, Anterp B r u y n [et al.], op. ct.; E. vandeweterng [et al.], The self-portrats ( ), vol. 4, Dordrecht 2005.

5 SAMSON 1 DALILA RUBENSA 193 Rubenanum Ludg Burchard, mającego za zadane storzene catalogue rasonne Rubensa, ykazało, że ten ostatn jest mnej rygorystyczny soch sądach. Corpus Rubenanum opera sę na dokumentacj p staonej przez Burcharda, a jej autorzy, pochodzący z różnych krajó, zbyt rzadko podejmują problema atrybucj, co należy mocno podkreślć. W pracach zespołu dotkle brakuje róneż badań technologcznyc Sensacyjne odkryce przypsane Rubenso stylstyczne podobnej do Samsona Dall, czesnej Rzez nenątek (olej, deska dęboa, 142 x 182 cm, ok , The Thomson Collecton, Art Gallery of Ontaro, Toronto) 2001 r., ykazuje, że proadzene do kanonu artysty obrazu z Natonal Gallery stano zagrożene. Legtymzuje boem nne, noo odkryte dzeła o podobnym charakterze, które prze szłośc były uznaane za prace ucznó lub naet za kope ykonane jego pracon. Pokrena Rzeź nenątek róneż pochodz z danej kolekcj ksęca Lechtensten, gdze była przypsyana uczno Rubensa, a potem Jano van den Hoecke. Po latach anonmoego pobytu austrackm klasztorze obraz został odkryty, przypsany Rubenso zlcytoany Sotheby's Londyne 2002 r. za rekordoą sumę 49,5 mn funtó. Obecne znajduje sę Art Gallery of Ontaro Toronto, daroany przez kanadyjskeg magnata prasoego, Lorda Davda Thomsona. Zaróno zakestonoany obraz Samson Dalla, jak noo przypsana Rubenso Rzeź nenątek ymagają dodatkoych ysłkó ze strony obecnych łaśccel, aby podeprzeć eentualne utralć ch atrybucje. Mam tu na myśl poltykę ystaennczą muzeó, tym londyńskej Natonal Gallery Art Gallery of Ontaro Toronto, e spółpracy z nnym placókam, takm jak Muzeum Rockoxa (Rockoxhus) Anterp Lechtensten Museum Wednu. Jednocześne, raz z głośną rehabltacją tych czesnych jeszcze do nedana nezdentyfkoanych" prac Rubensa, lansuje sę noy, drastyczny, talanzujący" styl jako charakterystyczny dla jego tórczośc po poroce z Włoch 1608 r. Chcałabym z podobną nterpretacją polemzoać. Wydaje sę, że nasze ątplośc zarzuty obec Samsona Dall zostały potraktoane dość poażne, na co mogą skazyać ystay zorganzoane cągu ostatnch klku lat przy udzale Natonal Gallery, jak Rubens, A Master n the Makng (26 X I 2006). W 2007 r. obraz ysłano na ysta do Rockoxhus (16 XI II 2008), tj. do mało znanego Muzeum Rockoxa, gdze zasł nad kom kem, jak przed 400 laty. Wysłane tak drogocennego dzeła do Anterp było posunęcem dość ryzykonym, a naet kontroersyjnym, borąc pod uagę, że muzeum jest mało uczęszczane, a londyńsk obraz t najdroższy zakup hstor Natonal Gallery. Następne przesłano go na ystaę do Lechtensten Museum (29 III - 25 V 2008). Na konec malodło trafło do Art Gallery of Ontaro, gdze zostało yeksponoan obok Rzez nenątek. Podobne podróże czesnego arcydzeła Rubensa, a zarazem najdroższego obrazu zakuponego przez Natonal Gallery, zaskakują oraz skazują na ysłk tego muzeum celu podtrzymana umocnena jego atrybucj. SAMSON I DALILA Nemalże od początku ystaenu Samsona Dall Natonal Gallery Londyne toarzyszyły neofcjalne ątplośc co do autorsta obrazu, gdyż proporcje cała bbljnego bohatera jały sę jako adle: lee ramę zbyt długe, plecy zbyt umęśnone, brak częśc praej stopy. Szczególne po konseracj zdjęcu żółtego ernksu kolory ydały sę nazbyt jaskrae, zestaena za mało malarske (zmne folety, ostra purpura, tępe błękty), daleke od kolorytu Tycjana czy Veronesego, których artysta podzał e Włoszech, a kontury zbyt yrazste mało subtelne. Róneż technka malarska ydaała sę zbyt sch matyczna porónanu z nnym dzełam Rubensa z tego okresu, obftującym mstrzosko spontanczne oddane bogacto faktur materałó (aksamtu, satyny, brokatu, przezroczystego elonu) ysoką jakość elu szczegółó 17. Nadzyczaj szkcoo potraktoany jaskray koberzec o zbyt nooczesnym yglądze został opsany przez konseratorkę obrazu, Joyce Plesters, jako oddany ze śmałoścą sobodą pędzla bardzej charakterystyczną dla malarzy XX., takch jak Matsse" 18. Do tego, yjątkoo gładk błyszczący obraz Samson Dalla yglądał nemalże jak noy. Ten stan rzeczy konseratorka opsała jako 17 W takch dzełach jak Pokłon Trzech Król (1609) z Prado, Podnesene krzyża (1610) z Anterp (szczególne boczne skrzydła), Rzeczysta obecność Najśętszym Sakramence z Anterp (1609), Tarknusz Lukrecja ( ) z Mosky czy Zuzanna starcy ( ) z Madrytu. 18 J. Plesters, Samson and Dellah: Rubens and the art and craft of pantng on panel, Natonal Gallery Techncal Bulletn", VII, 1983, s. 46.

6 194 KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-PISAREK połysk śeżość noo nałożonej farby" 19. W nnym mejscu Plesters znó podkreślła, że po oczyszczenu obrazu,ysamson Dalla yłonł sę spod zżółknętego ernksu, yglądając nemalże jak namaloany śeżą farbą" 20. W trakce prac konseratorskch okazało sę, że obraz jest na podobrazu dęboym o trudnej do sprecyzoana lczbe desek, pradopodobne ze zględu na netypoy brak docznych podzałó mędzy nm 2 '. Dokładna obseracja poerzchn ukośnym śetle zrócła róneż uagę na netypoą fakturę podobraza o dość docznych pozomych regularnych rokach, jakby mechanczne zhebloaną. W nnych obrazach Rubensa te lne są mnej doczne bardzej zróżncoane. Trzeba tym mejscu zauażyć, że ększość obrazó Rubensa na podłożu drenanym ykazuje yraźne oznak czasu postac różnorodnych krakelur, nerónej poerzchn podobraza, spękań, zmatoeń plam oraz śladó nterencj konseratoró. W Samsone Dall brakuje naet krakelur. Do tego deska została zhebloaną z neadomych poodó 22 do klkumlmetroej grubośc naklejona na spółczesną płytę stolarską, datoaną na lata Brakuje ęc orygnalnego odroca obrazu, gdze ponny mogły znajdoać sę ślady jego 350-letnej przeszłośc, tym oskoe peczęce przyłożone 1733 r. z przodu z tyłu szystkch obrazó kolekcj ksęca Lechtensten. Podobne peczęce są obecne na Rzez nenątek, ale brakuje ch u Samsona Dall. Ponadto, dlaczego podłoże obrazu stane dealnym zostało przenesone na płytę stolarską? Jak skazał kustosz Natonal Gallery, Davd Jaffe, ta nterencja została najpradopodobnej ykonana kolekcj Neuerburga Nemczech, tak jak stało sę ypadku klku nnych jego obrazó 23. Dlaczego jednak óczesny konserator ne zachoał marek bretmacheró na anterpskej desce (jak przypadku nnych obrazó z tej kolekcj) 24, a przede szystkm ksążęcych peczęc? BADANIA TECHNOLOGICZNE Badana technologczne malodła okazały sę dość zaskakujące. Na londyńskm obraze zabrakło pentment 25 (co na ogół skazuje na kopę), jakchkolek śladó konseracj, uzupełneń czy retuszy. Brak róneż rysunku przygotoaczego podmalunkó. Wśród pgmentó paradoksalne zabrakło błęktó (optyczny efekt błęktu otrzymano za pomocą meszank bel ołoanej, czeronego laku czern - dokładne takej samej jak folece kotary, ale przy zachoanu nnych proporcj pgmentó) zelen, które ystąpły jedyne rzadkej przed XVIII. meszance neutralnych pgmentó tle, jak donos Plesters 26. W nnych obrazach z tego samego okresu Rubens użyał klku pgmentó błęktu zelen na jednym obraze. We spółczesnym Pokłone Trzech Król z Prado (l. 2), zamóonym 1609 r. przez Ncolaasa Rockoxa dla rady mejskej Anterp, Rubens użył laps lazul, azurytu, ndygo grynszpanu (verdgrs) 27. W Podnesenu krzyża (1610) z Anterp (l. 3): ndygo, smalty, verdteru, azurytu ultramaryny 28. Obecność dużej 19 Ibdem, s Ibdem, s Lczba desek została określona raporce konseratorskm Natonal Gallery na pęć, po czym skreślona na sedem, a opublkoanym raporce na sześć: J a n u s z c z a k, op. ct. W nnych obrazach Rubensa podzały mędzy deskam są na ogó doczne. 22 Davd Bomford zaznaczył raporce Plesters, że poodem nterencj konseratorskej było poluzoane klku lub szystkch złącz pomędzy deskam ynkające z tego pęknęca zdłuż pozomych sto drena przy praym leym brzegu obrazu. Najększe pęknęce znajduje sę blsko górnej kraędz obrazu. Ale czy ymagało zhebloana aż całej poerzchn obrazu? Złącza są przeceż na obraze praktyczne nedoczne. Zob. D. Borafotd, Rubens' Samson and Dellah ": a Note on the Condton and Treatment, [:] Plesters, op. ct., s D. Jaffe, Rubens back and front, The case of the Natonal Gallery Samson and Dellah", Apollo", August 2000, s Inny obraz z kolekcj Neuerburga, dzś,.krąg Wolfforta", a danej pradopodobne przypsany Rubenso, ma fragment perotnej desk z marką montoaną płytę stolarską. 25 P1 e s t e r s, op. ct., s Ibdem, s Szczegółoe studum obrazu, z uzględnenem technolog ykonana: A. Vergara, The Adoraton of the Mag, Prado, Madrd Raport konseratorsk: N. Goetghebeur, Prelmnary study and approach to the cleanng of The Rasng of the Cross by Peter Paul Rubens n Anterp Cathedral, [:] Cleanng, retouchng and coatngs: technolog}' andpractce for easel pantngs andpolychrome sculpture, eds. J.S. Mlls and P. Smth, Internatonal Insttute for Conservaton of Hstore and Artstc Works,

7 SAMSON I DALILA RUBENSA Peter Paul Rubens, Pokłon Trzech Król, olej, płótno, 352 x 496 cm, Madryt, Museo Naconal del Prado Museo Naconal del Prado. Fot. dzęk uprzejmośc muzeum lośc foletu u Samsona Dall została określona przez Plesters jako netypoa [...], szczególne przed Pre-Rafealtam" 29, a klka lat późnej Davd Jaffe napsał, że to ta sama paleta foletó błęktó [sc] ystępuje Pokłone Trzech Król z Prado z 1609 r." 30 Jednakże, jak ynka z analz technologcznych, obu ypadkach kolor foletoy ma nny odceń kompozycję: Samsone Dall składa sę z bel ołoanej, czeronego laku czern, a Pokłone z zem, czeronego laku czern. Jednoarstoa gładka technka ykonana Samsona Dall (al/a prma) ne zgadza sę z energcznym docznym pocągnęcam pędzla oraz zróżncoaną arstoo technką Rubensa po poroce z Włoch. Jest ona edentna udokumentoanych technczne przebadanych Podnesenu krzyża z Anterp czy Pokłone Trzech Król z Prado. W raporce techncznym na temat Podnesena krzyża odnaj uag o znacznym zróżncoanu arsty malarskej (średno 2-4 arsty), od prae przezrocz laserunkó po grubo nałożone mpasty: szybke, neroe dotknęca, pocągnęca pędzla, bardzo doczne zaróno gołym okem, jak radograf, są nezykłe charakterystyczne dla tego systencja farby bogata medum użya całej gamy gęstośc, od lekkch przezroczystych laserun do najgrubszych mpast [...]. Zmany kompozycj są lczne [...]. Satka krakelurjest bardzo z zależne od arsty malarskej - jej grubośc tardośc - jak róneż od struktury drena" 31 pentment retusze są Podnesenu krzyża bardzo lczne. London 1990, s. 1-5; Peter Paul Rubens's Elevaton of the Cross. Sudy, examnaton and Irealmenl, Bulletn Insttut Roya Patrmone Artstąue", XXIV, 1992, s P1 e s t e r s, op. c., s Jaffe, Rubens back..., s G o e t g h e b e u r, op. c., s. 3.

8 196 KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-PISAREK 3. Peter Paul Rubens, Podnesene krzyża, olej, deska, 460 x 340 cm, 1610, fragment. Anterpa, Onze-Leve-Vrouekathedral Onze-Leve-Vrouekathedral. Fot. dzęk uprzejmośc Koścoła Pokłon Trzech Król ykazuje podobne złożoną arstę malarską, a poerzchna malodła obftuje krakelury ślady konseracj. Na podstae tego obrazu Alejandro Vergara z Prado streścł technkę Rubensa z około 1609 r. następujących słoach: Sposób maloana Rubensa [...] z gładką gru arstą malarskego podłoża, a na tym, bez ększego przejśca, z pocągnęcam pędzla ypełnonym cężką farbą, które torzą jedno z przedstaanym formam" 32. Róneż Dysputa o Najśętszym Sakramence czy raczej Rzeczysta obecność Najśętszym Sakramence (olej, deska dęboa, 309 x 241,5 cm, ), z koścoła ś. Pała Anterp, poterdza tę samą dynamczną technkę pracę pęd Rubensa, doczną zaróno naoczne, jak badanach technologcznych. Nco van Hout sterdzł, że tym obraze nektóre z postac tle ydają sę bardzej narysoane nż namaloane, gdyż każde pocą 32 Ve r g a r a, op. et, s. 99.

9 SAMSON 1 DAL1LA RUBENSA 197 gnęce pędzla jest doczne jako take. Ne dz, że Rubens porzucł zamar ygładzena tych pocą ostatecznej faze obrazu, gdyż znszczyłoby to śeżość yrazu" 33. Dodatkoo, poerzchna drena podobraza ygląda na bardzo starą ze zględu na lczne zmatoena, nerónośc oraz podzały pę pomędzy deskam. Warto róneż zaznaczyć, że Samson Dalla ma cenką arstę brązoo-żółtej mprmatury o yraźnych ukośnych pocągnęcach pędzla, elu mejscach doczną gołym okem. Ten typ mprmatury ystępuje częścej szkcach olejnych Rubensa, nż jego dużych obrazach. W nnych dzełach z około 1609 r., takch jak Podnesene krzyża, mprmatura ma kolor jasnoszary ne jest doczna gołym naet przetartych mejscach na obraze, podobne Rzeczystej obecnośc Najśętszym Sakr czy Zuzanne starcach ( , Real Academa de Bellas Artes de San Fernando M róneż spomneć, że podłoże drenane Zuzanny starcó ykazuje edentne oznak czasu pęknęć docznych podzałó pomędzy poszczególnym deskam, jak róneż neregularne ln hebloana), zróżncoaną technkę ykonana (np. mpasty cemnych jasnych partach obra spontanczną doczną pracę pędzla. Imprmatura jest szczególne doczna na londyńskm o cenko maloanych karnacjach, co podkreślł Nco van Hout 34, przeceńste do yżej nych dzeł, gdze znka pod kryjącą arstą malarską. Podobna mprmatura, mejscam doczn okem, choć szara, ujana sę za to podczeren na ększośc poerzchn Rzez neną czył som raporce techncznym Ncholas Eastaugh 35. Badana dendrochronologczne podłoża drenanego Samsona Dal/ przeproadzone na zlecen Natonal Gallery 2 paźdzernka 1996 r. przez Petera Klena z Unersytetu Hamburgu prośby krytykó obrazu, datoały deskę najpradopodobnej na okres po 1605 r. Jednakże ten pozytyny ynk okazał sę nejednoznaczny, gdyż, jak yjaśnl nn specjalśc, podobraze m dobrze postać 1597 r., co dużo późnej, na przykład 1620 lub 1630 r. 36 ODKRYCIE LUDWIGA BURCHARDA W 1929 ROKU Ludg Burchard zdentyfkoał zagnony od 300 lat obraz Rubensa Samson Dalla 1 Paryżu, pracon konseratora Gastona Levy'ego. Wóczas uażano go za dzeło Gerrta thorsta, holenderskego malarza pozostającego pod płyem Caravagga. Nc ęcej ne adomo lcznoścach tego ażnego odkryca, oprócz faktu, że dokonał go nejak Benedct (zapene z Demen Benedct, która obraz późnej sprzedała), jak zostało to odnotoane na certyfkace sporządzonym przez Burcharda 8 ketna 1930 r. 37 Burchard ne spomnał nm o pochodz z kolekcj ksęca Lechtensten, co pozala sę domyślać, że już tedy ne było na nm k mmo że tył obrazu był jeszcze orygnalnym stane - co specjalne zaznaczył som c obrazu nos dzś numer 18 ypsany bałą farbą leym dolnym rogu, o którym róneż certyfkace. Chrstopher Bron napsał 1983 r. katalogu z londyńskej ystay Acąust Rubens Samson and Dellah^, że ten numer odnos sę do nentarzy z kolekcj Lechtenstena, adało pradze. Według zachoanych starych nentarzy edeńskej kolekcj obraz Samson D fguroał jako dzeło Jana van Hoecke pod nnym numeram N. v a n H o u t, Reconsderng Rubens s Flesh Colour, Boletn del Museo del Prado", 37, 2001, 34 Ibdem, s. 7-20, studum technk Rubensa partach karnacj. 35 Raport dr. N. Eastaugh, The Scentfc Examnaton of the Massacre of Ihe lnnocents, s. 4, D. Mles, 77;e Interpretaton, Presentaton and Use of Tree-Rng Dates, Vernacurar Archtecture", 28, 1997, s Certyfkat zachoany Rubenanum Anterp; opublkoany ArtWatch UK Journal", 21, Sprng 38 Ch. Bron, Acąuston n Focus: Rubens Samson and Dellah". Katalog ystay, The Natonal Gallery, Lo s V. Fant, Descrzzone complela d tutto có che rlrovas nella gallera d pttura e scultura d sua altezza Wenceslao del s.r.. Prncpe regnante dela casa d Lchtensten... etc, Venna 1767, s. 77, nr 391; A n o n, Desc et des peces de sculpture que renferme la gallere de Son Altesse Franęos Joseph, chef et prnce regnant de la mas Lechtensten, etc, Venna 1780, s. 229, nr 683; J. D a 11 n g e r, manuskrypt nentarza kolekcj, 180 der Frstlch Lechtenstenschen Blder-Galere m Gartenpalas der Rossau, Yenna 1873, s. 23, nr 182.

10 198 KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-PISAREK Burchard przypsał obraz Rubenso na podstae dzeła o tym temace odnotoanego catalogue rasonne Maxa Roosesa 40, rycny Jacoba Mathama, pośmertnego nentarza Rockoxa, jak rón kamery Fransa Franckena II, o których ęcej ponżej. Być może to z jego polecena ob dany 22 styczna 1930 r. berlńskej Galer van Demen Benedct Augusto Neuerbur odkryce, jak róneż sprzedaż czesnego arcydzeła Rubensa, ponny były zostać opublko cjalstycznej prase, ale publkacjach z lat ne znalazłam naet najmnejszej nne mnej ażne odkryca sprzedaże obrazó Rubensa, naet tej samej berlńskej ga ogłoszone prase. Perszy raz Burchard spomnał o obraze dopero 1933 r., to krótkej zmank przypsach 41. Ne opublkoał go róneż ksążce Unknon Materpeces ( arcydzeła), ydanej spólne z Wlhelmem Valentnerem 1930 r. Londyne 42, która mała za ce zentoać publcznośc noo odkryte obrazy starych mstrzó, dotąd spomnane jedyne prase. In obrazy Rubensa znalazły nm soje mejsce, np. Poperse karmeltańskego zakonnka, róneż z kol cj Neuerburga, odkryte 1928 r. Amsterdame jako dzeło van Dycka przypsane Ruben Burcharda, a dzś uażane za dzeło jego naśladocy, oraz odkryta przypsana Rubenso Ś z gołębcą, dzś Metropoltan Museum Noym Yorku, opsana przez Burcharda jako czes z 1609 r. stane dealnym całośc namaloane ręką Rubensa. Późnej uażana za XVI od penego czasu aansoała do statusu orygnału Rubensa z 1609 r., zapene przez podobe Samsona Dall. Wydaje sę, że rok 1929 był pełen zbegó okolcznośc. Obraz Samson Dalla pojał s sztuk Paryżu 48 lat po jego sprzedaży 1881 r., kedy łaśne zmarł jego dany nes II, ksążę Lechtensten (luty 1929), oraz głóny doradca ksęca Wlhelm von Bode (marz dyrektor Muzeó Berlńskch. Dlaczego obraz pojał sę dopero po ch śmerc? Czy gdyby rozpoznalby go jako pochodzący z pałacoej kolekcj pozollby na przypsane go Rubenso łaśne ksążę Johannes II pozbył sę obrazu 1881 r., być może za zgodą von Bodego. D ostatn ne zdentyfkoał cześnej obrazu kolekcj jako orygnalnego dzeła Rubensa, mmo ekspertem od tego artysty razem z Burchardem ystaał certyfkaty autentycznośc dla jego odkrytych obrazó? Warto tym mejscu podkreślć, że jedyny znany olejny szkc przygotoaczy do obrazu (z neautentyczną późnejszą sygnaturą PPR.), który od 1972 r. znajduje sę Cncnnat Art róneż po raz perszy pojał sę latach 30. XX. Został zakupony anonmoo sk rycznym Yorku Angl, głóne ze zględu na ramę. Następne sprzedano go jako olejn na aukcj Chrste's 1966 r. 44 Po tej dace obraz utracł neduże boczne fragmenty desk, 8,25 cm szerokośc, które zostały usunęte jako neautentyczne" (sygnatura podaała tedy nazsko Rubensa). W ten sposób znknęła część stopy Samsona plecó starej kobety tle kompozycja upodobnła sę do londyńskego obrazu. Julus Held, specjalsta od szkcó olejnych napsał o tym fakce następująco: Uażam za pradopodobne, że szkc utracł małe fragmenty nach; po praej strone brakuje palcó u stopy Samsona, co jest netypoym dla Rubensa p takego szczegółu" 45. Donósł róneż (co opublkoała Plesters Natonal Gallery Techncal B że szkc jest na desce z drzea glastego, a ne dęboego 46, co byłoby jedynym takm przy cach olejnych Rubensa. Późnej Muzeum Cncnnat na porót uznało deskę podłoża za dęboą także netypoo dokładne ykończony porónanu z nnym modell Rubensa, a ęc nazan uproszczonym rcordo" 47, ykonanym być może jako zór dla rycny Jacoba Mathama, z którą 40 M. R o o s e s, L 'a>uvre de P.P. Rubens: Hstore et descrpton de ses tableaux et dessns, vol. 1, An nr G. G 1 ( c k, Rubens, Van Dyck und hr Kres, Wen 1933, s. 382 (przyp. do s. 74) 42 W. Valentner, L. Burchard, Unknon Masterpeces n Publc and Prvate Collectons, London Peter Paul Rubens, Samson Dalla, olej, deska dęboa?, 51,8 x 50,6 cm, sygnoany P.P.R., Cncnnat Cncnnat Oho. 44 Sprzedany domu aukcyjnym Chrste's Londyne, 25 XI 1966, lot J. H e 1 d, The Ol Sketches of Peter Paul Rubens: a crtcal catalogue, vol. I, Prnceton 1980, s Ibdem, s D. J a f f e, E. M c G r a t h, Rubens: A Master n the Makng. Katalog ystay, The Natonal January 2006, London 2005, s. 166.

11 SAMSON 1 DAL1LA RUBENSA 199 szczegółach (marta natura tle). Jednak brakujący kaałek stopy Samsona plecó starej kobety (jeżel przyjąć dodatkoe fragmenty po bokach za neautentyczne) zdają sę przeczyć tej teor. Dodatkoo ceplejszy koloryt szkcu atmosferyczne śatło śecy różną sę od zmnego, ostrego kolorytu ośetlena na obraze z Londynu. Podobna różnca jest także doczna subtelnejszej kolorze mnaturoej kop obrazu kunstkamerze Franckena. Co jest róne zastanaające, to fakt, że rysunek przygotoaczy do obrazu (póro, laoane sepą, paper o ymarach 164 x 162 mm, Amsterdam, pryatna kolekcja) podpsany monogramem V.D. (Van Dyck?), został także odkryty przez Burcharda 1926 r, przypsany Rubenso. Jego pochodzene jest neznane. Po raz perszy rysunek pokazano na ystae 1933 r., a potem znajdoał sę pryatnej kolekcj I.Q. Regteren Altena Amsterdame. Podsumoując: obraz Samson Dalla, olejny szkc do nego oraz rysunek przygotoaczy pojały sę na rynku sztuk nemalże tym samym czase, po 300 latach od ch znknęca. ANALIZA HISTORYCZNA I PORÓWNAWCZA Chcąc sterdzć, czy obraz z Londynu jest faktyczne orygnalnym obrazem należącym danej do Rockoxa, możemy oprzeć sę na doodach hstorycznych. W Brtsh Museum zachoana jest rycna holenderskego rytonka Jacoba Mathama (Haarlem Haarlem 1631) z około r. (medzoryt, 375 x 440 mm), zadedykoana Rockoxo 48, a ęc zapene ykonana za jego zgodą, która przedstaa obraz Rubensa Samson Dalla znajdujący sę óczas jego domu (l. 4). Łacńsk naps na rycne zaznacza, że przedstaa ona orygnalny obraz namaloany przez Rubensa, który można podzać domu Rockoxa. Jest to jedyna rycna Mathama ykonana edług tego artysty. Ncolaas Rockox ( ) był dzeęcokrotnym burmstrzem Anterp, radnym, humanstą młośnkem antyku, numzmatykem, kolekcjonerem sztuk oraz przyjacelem mecenasem Rubensa. Wraz z tym ostatnm, obok Balthasara Moretusa, Grotusa, Jordaensa, Van Dycka Snjdersa, był jedną z kluczoych postac życa ntelektualnego Anterp 1. poł. XVII. To Rockox zamół u Rubensa duży Pokłon Trzech Król (1609, Prado, Madryt) do anterpskego ratusza, jak róneż słynny tryptyk Zdjęce z krzyża (1611) do katedry Anterp. U Rubensa zamół róneż tryptyk Neernego Tomasza ( ), na nagrobek łasny sej żony Adrany Perez koścelnej kaplcy. Dana rezydencja Rockoxa położona przy Kezerstraat, została zakupona odrestauroana 1970 r. przez Kredetbank. Pomeszczenom przyrócono ch perotny układ splendor. Wyposażene nętrz zrekonstruoano na podstae dóch nentarzy Rockoxa: z lat , pośmertnego, sporządzonego 1640 r. Inentarz kolekcj Rockoxa spsany po jego śmerc, grudna 1640, odnotoał: W dużym salone, obraz, olej na desce sojej rame, Samson Dalla, ykonany przez Rubensa" 49. Według znanej ersj ydarzeń opartej na testamence Rockoxa badanach archalnych 50, po śmerc kolekcjonera całe yposażene jego domu, tym 87 obrazó, zostało sprzedane na aukc 6 czerca 1641 r. ( następne dn) Vrjdagse Markt na rzecz bednych. Dom odzedzczy! jego sostrze nec, Adraan van den Heetvelde, który zmarł bezpotomne, a tedy został sprzedany 1714 r., róneż na korzyść bednych. O tym, że malodło sało nad komnkem u Rockoxa, emy róneż na podstae mnaturoej kop orygnału kunstkamerze Rockoxa zatytułoanej Banket Domu Ncolaasa Rockoxa lub Pęć zmysłó (olej, deska, 62,3 x 96,5 cm, około , Alte Pnakothek, Monachum), pędzla Fransa Franckena II, ykonanej Anterp około r., pradopodobne na zamóene samego Rockoxa (l. 5). Jak ynka z nentarzy kolekcj Rockoxa, obraz ten był najpradopodobnej jego posa- 48 C.G.V. Schneevoogt, Catalogue des estampes gravees d'apres P.P. Rubens, avec 1'ndcaton des collectons o se troent les tableata et les gravures, Harlem 1873, s. 6, nr 41. Tekst dedykacj na rycne: Nob. et Amplss. V. D. Ncolaeo / Equt, plures Anterpae Consul, elegantarum omnum / Apprme studoso, Iconem hanc n aes a se ncesa, cultus et servantae causa, tu quod archetypum tabula artefce Pet. Paul / Rubenj manu depcta apud psu(m) c(um) admratone sp Matha(m) L. M D. D. 49 J. D e n u c e, The Anterp art-galleres: nventores of the art collectons n Anterp n the I6th and 17th century, Anterp 1932, s. 86.,Jn de groote Saleth: Eene schlderje, olvere op panneel n syne lyste beteeckenende Sampson ende Dalla, van dmaexcsel van den heer Rubens". 50 C. de S t a e 1 e n, Rubenss 'Samson and Dellah ' n the Natonal Gallery: ne facts relatng to ts provenance, The Burlngton Magazne", CXLVI, July 2004, s. 467.

12 KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-P1SAREK J a c o b M a t h a m g Petera P a u l a R u b e n s a, Samson Dalla, m e d z o r y t, x m m. L o n d y n, B r t s h M u s e u m Trustees o f the B r t s h M u s e u m. Fot. d z ę k u p r z e j m o ś c m u z e u m danu 51. Dzeło przedstaa kunstkamerę, czyl galerę sztuk R o c k o x a komnace zanej Groote Saleth, z Samsonem Dal/ą centralne nad komnkem. Wnętrze z komnkem przetrało jest stotną częścą M u z e u m R o c k o x a (Rockoxhus). Obraz Franckena ne okazał sę dokładnym odtorzenem stanu z 1. poł. X V I I., gdyż ne szystke ukazane nm dzeła z n a j d o a ł y sę tej sal; nektóre sały nnych pomeszczenach. Pomjając fakt, że londyńske m a l o d ł o y d a j e sę neco mnejsze nż na obraze Franckena, naet przecętny obserator zauaży, że oba odzoroana obrazu różną sę od ersj z Londynu. Praa stopa Samsona jest londyńskm dzele ucęta, co destablzuje pramdalną k o m p o z y c j ę, a na reszce przedsta eń fguruje całośc; także postać starej kobety z leej strony tle jest nch bardzej kompletna. Zga dzająca sę z nnym odzoroanam orygnału pozycja praej framug drz skazuje na to, że obraz ne został jednak obcęty, a brak częśc stopy był c e l o y - obraze R o c k o x a na rycne stopa kończy sę na ysokośc framug drz, a ersj z Londynu ystaje sporo poza ną. W londyńskm dzele głoa leżą cego Samsona jest umeszczona za daleko od obnażonej pers Dall, co m o ż e tłumaczyć fakt, dlaczego na 51 H. v a n d e V e 1 d e, The Panlng Collecton of Burgomaster Ncolaas Rocko.r ( ); A Dscusson ofthe \nventoty Dran Up after hs Death, [ : ] Samson and Dellah. a Rubens pantng returns. K a t a l o g y s t a y, R o c k o x h u s, 16 N o v e m b e r February , A n t e r p , s. 50.

13 SAMSON I DAL1LA RUBENSA 201 obraze zabrakło mejsca na całą stopę Samsona. Ponadto, co bardzo ażne, mamy Londyne aż pęcu Flstynó tle, podczas gdy e szystkch spomnanych odzoroanach obrazu (łączne z modello) było ch tylko trzech. Z tych dóch dodatkoych żołnerzy Natonal Gallery jeden ne ma hełmu jak nn patrzy prosto na dza. Czyżby to był autoportret samego malarza, zresztą dobny do Rubensa? Perspektya panel z pół otartych drz tle jest nezdarna archtek błędna, co Rubenso trudno przypsać. Londyńske malodło ne zgadza sę an kompozycyjne, an szczegółach (marta natura z rycną Jacoba Mathama. Chocaż londyńska Natonal Gallery podkreśla, że rycna ne została pracon Rubensa, a ęc jej erność orygnało może być kestonoana, to jednak ded Rockoxa łacńsk naps zaznaczający, że rycna przedstaa orygnał z domu burmstrza, odto przez Mathama z dużą dokładnoścą za zgodą jej łaśccela, doodzą jej arygodnośc. Jes całkem pradopodobne, że zamóene przez Rubensa rycny Jacob Matham zadzęcza nnemu nko, Hendrcko Goltzuso ( ), semu nauczycelo ojczymo, który był óc śmertelne chory, przez co zlecł ykonane rycny sojemu najlepszemu uczno. Julus Held Rubens mógł przyeźć ze sobą rysunek lub modello Samsona Dall, kedy odedzł Haarlem czercu 1612 r. 52 Trudno przyjąć tezę, że Rubens zgodzłby sę na tak neprecyzyjne kompozycyjne odtorzene sojego czesnego arcydzeła, borąc pod uagę, jak dokładne nadzoroał rycny postające na podstae jego obrazó. Co ęcej, londyńsk obraz ne zgadza sę kompozycyjne z mnaturoą kopą orygnału kunstkamerze Rockoxa, pradopodobne ykonaną na zamóene łaśccela n stu, jak boem adomo Frans Francken 11 meszkał pracoał Anterp. To odtorzene obrazu poterdzałoby ęc ygląd orygnału, a przeceż różn sę od londyńskej ersj. Czy Rockox zgodzłby sę na kompozycyjne zmany przedstaenu najażnejszego obrazu ze sojej kolekcj? Jak byłby ogóle cel podobnych zman? Jak a Held, op. ct., s. 432.

14 202 KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-PISAREK ynka z różnc kompozycj szczegółach pomędzy ersjam, mnatura Franckena ne mogła postać an edług modello (lub rycny), an edług obrazu z Natonal Gallery, a jedyne na podstae orygnału z domu Rockoxa. BADANIA ARCHIWALNE Orygnał Samsona Dall Rubensa został po raz ostatn odnotoany anterpskch nentarzach 1640 r., a po sprzedaży kolekcj zmarłego Rockoxa 1641 r. ślad po nm zagnął. Późnejsze zmank nentarzach odnosły sę jedyne do jego kop. Najażnejsza z nch pochodz z nentarza anterpskej kolekcj Gullelmo Potteau, datoanego na 2 serpna 1692 r.: następny obraz nad komnkem, przedstaający Samsona Dallę, będący kopą edług Rubensa" 53. Fakt, że ta kopa obrazu Rubensa Samsona Dall została opsana jako obraz nad komnek, ydaje se śadczyć, że chodzło o tę samą ersję tematu. Po roku 1692 ne ma ęcej zmanek o obraze Samson Dalla (o orygnale lub kop) anterpskch nentarzach. Obraz, który dzś znajduje sę Natonal Gallery pochodz najpradopodobnej z kolekcj ksęca Lechtensten, Johanna Adama Andreasa I ( ), jak na to skazują nentarze kolekcj z 1767, r. 54, mmo że brakuje na nm przybtych 1733 r. oskoych peczęc. Zgadza sę zaróno sam ops obrazu, jak jego rozmary, chocaż obraz był tam przypsany ne Rubenso, ale Jano van den Hoecke. Ksążę Andreas I kolekcjonoał z pasją dzeła Rubensa, a jego zbór był yjątkoo bogaty e czesne prace tego artysty. Kupoał obrazy czasach, kedy duża lczba flamandzkch dzeł przedostaała sę na rynek sztuk z pryatnych anterpskch kolekcj, których łaśccele znal jeszcze samego artystę. Można by przypuszczać, że ysok pozom ksążęcej kolekcj ekspertyzy, jak róneż późnejszych doradcó, takch jak Wlhelm von Bode, ponny były pozolć na rozpoznane autorsta Rubensa malodle, które należało do ksążęcych zboró przez 181 lat ( ). Jan Denuce opublkoał nteresującą korespondencję z lat mędzy handlarzem Marcusem Forchoudt (lub Forchondt) z Wedna, dzałającym na rzecz ksęca Lechtensten, a jego bratem Gullermo Anterp. Warto tym mejscu spomneć, że rodzna marszandó Forchondt pochodzła z Wrocłaa, jak ykazał Ere Duverger 56. Zacytujmy szystke fragmenty odnoszące sę do sprzedaży Samsona Dall. Perszy lst, datoany na 3 rześna 1698 r., napsany przez Marcusa z Wedna do brata Gu Anterp brzmał następująco: Proszę doedz sę czy Radca Segers, który meszkał przy ulcy (Anterpa), nadal ma som posadanu obraz Samson Dalla Rubensa, nocną scenę na desce, portret Hszpana Van Dycka, oraz czy sprzedałby oba za 2 tys. guldenó" grudna 1698 r. Marcus ponone napsał do Gullermo: Wczoraj odedzłem Ksęca Lechtensten a on mne ponstruoał, aby cę poprosć o obejrzene obrazu Samson Dalla Rubensa, a jeżel dojdzesz do nosku, że jest to bez żadnych ątplośc orygnał Rubensa namaloany po jego poroce z Włoch, jego dobrym malarskm stylu, abyś go zakupł za 1250 pattacon [srebrne monety arte 48 stuver (groszy)]" czerca 1699 r. Marcus Forchondt napsał: Zgodne z planem otrzymałem obraz Samson Dalla Rubensa, ale gdy przyglądam mu sę z blska, ydaje m sę, że jest to kopa, a pan Segers sprzedał go jako Rubensa, co ne jest słuszne; obaam sę, że ksążę Adam ne chce go zatrzymać" lpca 1699 r. napsał znou: Ksążę Adam jest tutaj. Wyślj szybko portret Van Dycka, gdyż tak oto ne eźme obrazu Samsona" lpca 1699 r. Marcus napsał: z (tojego ostatnego lstu z 3.) 53 Denuce, The Anterp..., s Item, noch een schoustuck, verbeldende Sampson ende Dalda, synde eene copye naer Rubens". 54 Zob. przyp J. Denuce, Art-Export n the 17th cenmy n Anterp: The Frm Forchoudt, Anterp E. Duverger,Ic commerce d'art entre la Flandre et l'europę centrale au XVII e secle. Notes et remarąues, [:] Evoluton generale et developpements regonac en hstore de Fart. Actes du XXII"" Congres Internatonale d'hstore de FArt, Budapest 1969, vol. II, Budapest 1972, s Denuce, Art-Export..., s Ibdem, s Ibdem, s Ibdem, s. 250.

15 SAMSON I DALILA RUBENSA 203 ceszę sę dząc, że młośnk sztuk uaża obraz Samsona za orygnał, chcałbym, aby portret Van Dycka był już tutaj" rześna 1699 r. Marcus napsał: [Ksążę Lechtensten zobaczył Samsona Rubensa portret Van Dycka] planuje zakupć je za Rexd. [rjksaalders] 1333, ponno pozostać ne ęcej nż 100 pattacons. A ęc odedzłem hrabego Mallorth, który pokazał Ksęcu te obrazy, który m poedzał, że ponenem, jeżel ksążę ne zechce dać ęcej, poprosć o ch zrot [...]. Ne mam zamaru dostać mnej nż f 2438 za te de prace. (1) Przyps Denuce: W końcu sprzedał oba [obrazy] razem, za Rexd (lst z 30 marca 1700)" 62. Na podstae tej korespondencj uznaje sę, że obraz Rubensa Samson Dalla dostał sę do kolekcj ksęca Lechtenstenu 1700 r., po szybkm rozanu ątplośc co do jego autentycznośc. Ne należy jednak bagatelzoać zastrzeżeń marszandó samego ksęca, którzy śetne znal obrazy Rubensa, tym jego czesne prace. Wydaje sę, że jedynym doodem autentycznośc obrazu było sterdzene, że młośnk sztuk (łaśccel?) uażał" go za orygnał. Jednak, już perszym zachoanym katalogu kolekcj Lechtenstenó obraz był przypsany naśladocy Rubensa, a ta mało pochlebna opna przetrała aż do roku 1881, kedy sprzedano go Paryżu. W tym mejscu rodz sę następujące pytane: czy można udoodnć, że radca Segers mał sojej kolekcj orygnał z domu Rockoxa, czy też może faktyczne posadał jego kopę? Do nedana ne melśmy konkretnych odpoedz. Jednak opublkoane Burlngton Magazne" badana archalne Carolen de Staelen z Unersytetu Anterpskego ykazały, że już 1655 r. obraz Samson Dalla zakupony do kolekcj Lechtenstenó, a ten pochodzący z pryatnej anterpskej kolekcj radcy Segersa, był odnotoany nentarzach jako kopa 63. Badaczka proadzła soje prace archum Museum Plantn-Moretusa Anterp ramach projektu Społecznośc mejske Nderlandach (czesne średnoecze - XVI.)". Ne chcała jednak zabrać głosu dyskusj dotyczącej autentycznośc londyńskego Samsona Dall, co zaznaczyła na stępe sojego artykułu. Warto zacytoać obszerny fragment jej końcoych noskó, róneż dlatego, że ne zostały dostateczne zauażone przez środosko muzeologó koneseró. Inentarz dobytku Mar de Seerdt z 1655 r., doy po Jane II Moretuse, spomna o Sampson nae Rubens. Innym słoam, obraz ne jest dosłone opsany jako przedstaający Samsona Dallę, a dodatkoo, jak mogłoby sę ydaać, ne można zań uznać dzeła z Natonal Gallery z poodu sło «nae» («edług»), które sugeruje, że obraz jest kopą. Jednak stneją szelke podstay, aby sądzć, że jest to łaśne to dzeło, które późnej znalazło sę Lechtenstene, a ostateczne Londyne. Po śme Mar cały jej dobytek został podzelony mędzy jej trójkę dzec: Marę, Balthasara II Elżbetę. Choca Balthasar II posadał przeróżne orygnały kope Rubensa, to szystke dzeła mały nne tematy. Jednak nentarzu dóbr Elżbety Moretus ( ), doy po Mchelu Hugense, jest zmanka o nezdentyfkoanym obraze komnkoym Rubensa. Hpotezę, że jest to Samson Dalla z Natonal Gallery poterdza nformacja zązana z następnym pokolenem potomkó. Kedy Elżbeta zmarła, cały jej dobytek przeszedł na jej jedyne żyjące dzecko, Johannę Catharnę. Była ona żoną radcy Johannesa Baptsty Segersa, który 1699 r. został określony przez brac Forchondt jako poprzedn łaśccel obrazu. O tym, że tak łaśne było, śadczy róneż fakt, że śród dzeł sprzedanych ksęcu Lechtensten znalazł sę także portret Hszpana van Dycka, obraz, o którym adomo, że zdobł salon domu Elżbety. Wedle szelkego pradopodobeństa, obraz dzś znajdujący sę Natonal Gallery jest dentyczny z obrazem na desce z nentarza dóbr Mar de Seerdt z roku Chocaż 60-letna luka [ losach obrazu] została ten sposób zmnejszona do 14 lat, nadal ne można nakreślć prostej ln łączącej obraz należący do Rockoxa z tym należącym do Mar de Seerdt, gdyż ne ma dokumentacj zapsującej kupcó na aukcj dóbr Rockoxa 1641 r. Jednakże, począszy od 1629 r. Mara proadzła domoą ksęgę rachunkoą, której zakup obrazu ponen być, przynajmnej teor, zapsany. Co nezykłe, ne ma zmank o zakupe obrazu Rubensa, chocaż została odnotoana pozycja zakupu dóch małych obrazó na desce na targu Vrjdagse Markt. [...] Chocaż ne szystke ogna tym łańcuchu są róne mocne, możemy ynoskoać na podstae stnejących nformacj, że obraz Natonal Gallery może być yedzony z Lechtenstenu, a ostateczne z nentarza Mar de Seerdt z 1655 r., gdze ten obraz na desce jest opsany jako kopa edług Rubensa" 64. Ibdem. ' 2 Ibdem. ' 3 S t a e 1 e n, op. ct., s. 467^t69. 4 Ibdem, s. 467^168.

16 204 KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-PISAREK RZEŹ NIEWIN1Ą TEK Psząc o pochodzenu atrybucj Samsona Dall, ne można ne uzględnć nnego obrazu nedano przypsanego Rubenso, Rzez nenątek. Trochę późnejszy, ze zględó stylstycznych jest naet uażany za brakujące ogno" pomędzy londyńskm obrazem a nnym dzełam Rubensa ykonanym po poroce z Włoch. Rzeź nenątek znajdoała sę pradopodobne anterpskej kolekcj Gacoma Antona Carenny roku W nentarzu została opsana jako una pttura sopra la chemnea, «del nfantcdo d Herodes», sendo orgnale et fatta dal ąuondam Cavaglere Pętro Paulo Rubens" 65, chocaż jej rozmary są dość małe jak na obraz znad anterpskego komnka. Ne znamy cześnejszych losó tego dzeła. Ne emy róneż, kto je zamół u Rubensa. Jak ynka z nnej korespondencj yżej ymenonych marszandó (Forchondt z roku 1698), ksążę Lechtensten ne chcał kupć tego obrazu jako należącego do czesnego stylu Rubensa, z okresu, kedy artysta sę jeszcze uczył 66. Rzeź nenątek została jednak odnotoana Wednu 2 serpna 1702 r. najpradopodobnej sprzedana ksęcu Lechtensten przez brac Forchondt. Była każdym raze ksążęcej kolekcj co najmnej od 1712 r., a najpóźnej od 1733 r., o czym śadczą ksążęce peczęce przybte z przodu z tyłu malodła. Obraz skatalogoany jako dzeło pędzla Fransa van Neve, a późnej Jana van den Hoecke, sał sąsedzte Samsona Dall. Został sprzedany edeńskemu handlarzo sztuką Glckselgo czercu 1920 r., który odsprzedał go tym samym roku ojcu ostatnego łaśccela obrazu z Drezna. Oprócz pochodzena, stneją jeszcze nne podobeństa z Samsonem Dallą: podłoże z sześcu pozomych desek dęboych bałtycko-polskego pochodzena (choć deska Samsona została zhebloana) oraz yjątkoo dobry stan zachoana arsty malarskej. W danej kolekcj ksęca oba obrazy były ycenone na tę samą sumę. Jednak Rzeź nenątek róneż ne jest olna od problemó atrybucyjnych. Chocaż kompozycja jest na tyle złożona brauroa, aby sugeroać pełn kompetentnego artystę, obraz ma słabe strony. Pommo pozoró gałtonej akcj postacom zdecydoane brakuje ruchu - są jakby zmrożone, a ch tarze przypomnają mask. Zastanaa róneż pena schematyczność ykonana. Odmenna technka subtelnejszy, mnej agresyny koloryt modelunek są jednak bardzej malarske nż Samsone Dall, a ęc lepej psują sę tórczość Rubensa. Jednakże porónane z nekestonoanym Podnesenem krzyża czy Pokłonem Trzech Król uydatna fakt, że brak tutaj rubensoskej malarskośc, spontancznośc fantazj, jak róneż brauroej pracy pędzla. Istneją róneż nne ątplośc. Przy spradzanu dokumentacj obrazu Rubenannm okazało sę, że badana dendrochronologczne podłoża ykazały spory zakres datoań - od roku 1606 aż do a najpradopodobnej datę po roku , choć ta ostatna ykluczyłaby autorsto Rubensa. Wynk te ne zostały opublkoane katalogu aukcyjnym Sotheby's. Dodatkoo, badana technologczne przeproadzone przez brytyjskego eksperta Ncholasa Eastaugha przed sprzedażą obrazu na aukcj Sotheby's ykonano pod kątem arsztatu Rubensa" - a ne dzeła samego Rubensa - taka była jego końcoa konkluzja, o czym róneż ne spomnano katalogu sprzedaży 68. Jego analzy ykazały pene technczne podobeństo z Samsonem Dallą, ale dodatkoo ujanły mocne korekcyjne ślady pędzla zdłuż konturó postac, doczne podczeren. Także ta nformacja ne została uzględnona katalogu aukcyjnym. Z podobną korektą mamy do czynena na klku nnych obrazach uznaanych za prace arsztatu Rubensa lub za kope, jak ykazał Jorgen Wadum 69, głóny konserator Royal Cabnet of Pantngs Maurtshus. 65 Obraz nad komnkem, «dzecobójsto Heroda», będący orygnałem ykonanym przez danego Kaalera Petera Paula Rubensa". Ops cytoany przez katalog aukcyjny Sotheby's, London, 10 VII 2002; róneż: Denuce, The Anterp..., s D e n u c e, Art-Export..., s Kopa ekspertyzy dendrochronologcznej dr Petera Klena (2 IV 2002) posadanu autork. 68 Kopa raportu dr Ncholasa Eastaugha (styczeń-marzec 2002) Rubenannm Anterp. 69 J.Wadura,/( Prelmnay Attempt to Identfy Rubens 's Studo Practce, [:] Internatonal Councl ofmuseums Commttee for Conservaton: llth Trennal Meetng, Ednburgh, Scotland, September 1996, Preprnts, vol. 2, s. 393.

17 SAMSON1 DAL1LA RUBENSA 205 PROBLEMATYKA ATRYBUCJI A POLITYKA WYSTAWIENNICZA MUZEÓW Duża ystaa zorganzoana przez londyńską Natonal Gallery, Rubens, A Master n the Makng (26 X I 2006), mała ofcjalne za cel naśetlene stosunkoo słabo znanego okre tórczośc Rubensa, z lat około Chodzło o pokazane, jak sposób Rubens stał nym mstrzem baroku, mmo mało obecujących proncjonalnych początkó - czesnej nauk u sza Verhaechta, Adama Van Noorta czy Otto Venusa. Kluczoym etapem ykształcena młodego był dług pobyt e Włoszech ( ), gdze zetknął sę z dzełam Mchała Anoła, Rafae Caravagga, z których tórczośc mał odtąd czerpać, neustanne kopując zapożyczając. To zaraz po poroce do Anterp 1608 r. mał stanoć punkt kulmnacyjny ekspozycj. W o pokazano duże obrazy na deskach dęboych: Samson Dalla, Rzeź nenątek, Ecce Homo (1610) o Cmon Pera ( , deska dęboa przenesona na płótno), da ostatne z kolekcj Ermta dopodobne jednym z ażnejszych mpulsó do zorganzoana tej ystay była potrzeba umes Samsona Dall oraz noo odkrytej Rzez nenątek ch kontekśce hstorycznym artystyczny staranny, choć z konecznośc zaężony ybór eksponató, ystaa yraźne starała sę poąza dzeła z nnym cześnejszym lub spółczesnym pracam Rubensa. Została zorganzoana po co zarzucal jej krytycy, gdyż ypożyczona do Natonal Gallery Rzeź nenątek mała krótce do kanadyjskego łaśccela. Oba obrazy, danej przypsyane ucznom naśladocom mstrza, reprezentoać mało znany talanzujący" styl Rubensa, który artysta arsztatoo zaadoptoał po z Włoch do Anterp 1608 r. Według tej teor, obrazy były przez ele lat nezdentyfk cj ksążąt Lechtensten, łaśne z poodu nezrozumena przez następne pokolena tego czesne artysty. Jego cecham charakterystycznym mają być drastyczność tematu ykonana, ostra krzy rystyka, cemne grube kontury, przerysoane modelunku granczące z ulgarnoścą oraz mocne śatła cena. Często ystępują tych obrazach nemalże karykaturalne postace o atletycznej slnej muskulaturze. W sume na ystae pokazano 91 prac artysty sproadzonych z Prado czy Ermtażu, cho zabrakło dzeł z samej Anterp. Wystae zarzucano róneż brak prac nauczycel mentoró Van Noorta, Otto Venusa czy meszkającego e Włoszech Adama Elshemera. Wśród pokazanych dzej znanych dzeł samego Rubensa należy ymenć Portret Markzy Brygdy Spnol ( ) nal Gallery Waszyngtone, Śętego Jerzego ( ) z Prado Madryce oraz nnego nejszego Ganmedesa otrzymującego kelch od Hebe ( ) z kolekcj ksęca Karla zu Scharzenberga, z Muzeum Pałacu Lechtenstenó Wednu. Według autoró katalogu, Davda głónego kustosza Natonal Gallery, oraz prof. Elzabeth McGrath z Warburg Insttute, fakt, że dzą z czesnej młodośc Rubensa, zanm jeszcze osągnął komercyjny sukces otorzył dużą p malarską, garantuje, że maloał je sam mstrz, a ne jego ucznoe (edług szkcó olejny Wystaa spotkała sę Angl z krytyką, która dotyczyła przede szystkm yboru ekspon pozomu artystycznego. Zauażono słabą jakość ykonana elu czesnych prac Rubensa. O Bt zonek (ok. 1598) z Sanssouc Poczdame, oraz Herze Leandrze ( ) z Yale Conne że rysunek jest zbyt ostrożny, poerzchna zbyt mocno rozpracoana, a kolory zbyt ostre. We Radze bogó ( ) z Prag, postace jały sę jako zotczałe, a przestrzeń mało aryg Jeszcze ostrzej skrytykoano Ledę z łabędzem (1600), z pryatnej kolekcj Harvardze: gdyby pod obrazem ne poedzał m, kto jest jego autorem, przypsałbym Ledę z łabędzem, kopę Ru Mchała Anoła, jakemuś mało znanemu, późnemu maneryśce" - napsał jeden z krytykó 70. P brzmał komentarz do Herakłta Demokryta (1603), z Valladold Hszpan, którego kompozycja słuszne opsana jako nezręczna, jak gdyby obraz został obcęty. Zuzanna starcy (1609) z Erm dze jedyne przypsyana Rubenso, ydaała sę zbyt słaba, aby być autentyczną. W sume czesnych prac Rubensa ydała sę krytykom pozbaona dzęku nezapoadająca przyszłego Patrząc na mało obecujące, a naet określone przez nektórych jako nezdarne, początk dzałaln można by ycągnąć nosek, że ne był on yjątkoo utalentoany, a sukces osągnął cężką notorycznym kopoanem zapożyczanem motyó od malarzy rzeźbarzy z Włoch. Wnosek jest jednak słuszny. R. D o r m e n t, Whals so great about Rubens?,..The Daly Telegraph", 25 IX 2005.

18 206 KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-P1SAREK Ne podkreślono na ystae an katalogu faktu, że ele z pokazanych obrazó to dosyć śeże odkryca" atrybucje, głóne z XX. Btę Amazonek z Poczdamu stylu Otto Venusa, Justus Mller- -Hofstede uażał łaśne za dzeło tego malarza - a ne Rubensa 71. Obraz Leda z łabędzem z Harvardu pojał sę na angelskm rynku sztuk dopero 1950 r. - nc ne emy o jego cześnejszym pochodzenu 72. Sąd Parysa (olejny szkc na medz) z Wedna, ypłynął 1822 r. - Robert Egenberger, Frts Lugt oraz Erk Larsen przypsyal go Van Dycko. Eneasz przygotoujący sę do poproadzena Trojan na ygnane (ok ) z Fontanebleau, został przypsany Rubenso przez Jacques'a Foucarta dopero 1971 r. Narócene ś. Pała z Courtauld zostało przyznane Rubenso przez Justusa Muller-Hofstede 1964 r. Heraklt Demokryt z Valladold został odkryty przez Mchaela Jaffe 1968 r. 73, a Hera Leander z Ne Haven - przez tego samego 1958 r. Sąd Parysa (olej, deska, 133,9 x 174,5 cm, ok , Natonal Gallery, Londyn) (l. 6.), po raz perszy pojał sę na rynku sztuk 1815 r. Londyne. Perotne zakupony anonmoo latach 30. antykarace Yorku Angl (podobne jak model/o do Samsona Dall), obraz został odkryty przypsany Rubenso 1966 r. Mchael Jaffe, specjalsta od czesnych prac mstrza, udokumentoał malodło jako dzeło ykonane e Włoszech 74, ale jego rozumoane porónana mały słabe strony, które odsłonła Fona Healy 75. Według nej, obraz mógł postać jedyne Anterp, przed yjazdem Rubensa do Włoch. Healy podażyła, zapene słuszne, szystke porónana Sądu Parysa z czesnym obrazam Rubensa postałym e Włoszech. Porónała za to malodło z cześnejszym dzełam artysty, namaloanym Anterp edług sztychó, nestety róne neudokumentoanym dopero nedano przypsanym Rubenso: do Adama Ey, dzsaj Domu Rubensa, uażanego przez nektórych badaczy za dzeło Otto van Veena 76, czy do ątplej małej Ledy z łabędzem - oba odkryte pośadczone przez Mchaela Jaffe r. Badana podłoża malodła ykazały jednak, że jest to pradopodobne deska dęboa pochodząca z Włoch, co podaje ątplość róneż tę ersję ydarzeń 77. Z kole znany atrybucjonsta odkryca obrazó starych mstrzó Charles Bally odnalazł czesne Ścęce ś. Jana ( ) 78, które pojało sę 1987 r. na aukcj Fontanebleau jako dzeło arsztatu Rubensa - a na ystae róneż zostało pokazane jako orygnał Rubensa. Inny zaś obraz, Śęta Rodzna ze ś. Elżbetą, ś. Janem Chrzccelem gołębcą (1608) z Metropoltan Museum Noym Jorku był do nedana (być może słuszne, ze zględu na pozom ykonana) uażany za XVII-eczną kopę, ale zapene przez podobeństo do stylu Samsona Dall uzyskał status czesnego dzeła Rubensa. Warto tu zacytoać Waltera Ledtke z Metropoltan Museum: W klku pracach (Rubensa) - szczególnośc tych namaloanych Anterp około 1609/1610, śmała kolorystyka, żye kontury energczny modelunek robą bardzo slne, a naet neraz brutalne rażene, przez które artysta śadomy bardzej konseratynej manery, do której byl przyzyczajen mecenas Anterp, musał chceć podkreślć soją nooczesność. Obecny obraz, jak róneż ersja z Los Angeles, pochodzą pradopodobne z okresu, kedy Rubens namaloał przejmującego Samsona Dallę duży Pokłon Trzech Król z Madrytu. Wulgarne rażene yołyane przez nektóre fragmenty naszego obrazu ydaje sę pasoać do stylu Rubensa tych dzełach" 79. Róneż pokazany na ystae Cmon Pera z Ermtażu był przez dług czas uażany za kopę, tak samo jak Ecce Homo, określony jako kopa przez Corpus Rubenanum m '. To łaśne podobeństo do drastycznego, przerysoanego" stylu Samsona Dall podnosło status nektórych z tych dzeł do orygnałó mstrza. 71 J. M 11 e r-h o f s t e d e, Peter Paul Rubens , Katalog 1, Rubens n ltalen, Gemdlde, Olskzzen, Zechnungen. Katalog ystay, Wallraf-Rchartz-Museum, Kolona 1977, s. 35, M. Jaffe, Rubens n Italy Part II: some redscovered orks of the frst phase, The Burlngton Magazne", CX, Aprl 1968, 781, s , l. s Ibdem, s , Ibdem, s. 172, F. Healy, Rubens and the Judgement of Pars, a ąueston of choce, Brepols A. B a 1 s, Fatto da un tno dscepolo '. Rubens 's Studo Practce Reveed, [:] Rubens and hs Workshop: The Flght of Lot and hs Famly from Sodom. Katalog ystay, The Natonal Museum of Western Art, ed. T. Nakamura, Tokyo 1994, s. 109 oraz przyp. 125, s Healy, op. ct., s. 179, przyp p et er p au Rubens, Ścęce ś. Jana, olej, deska dęboa, 94 x 101,8 cm, 1609, USA, pryatna kolekcja. 79 W.A. Ledtke, Flemsh Pantngs n the Metropoltan Museum of Art, Ne York 1984, s J.R. J u d s o n, Rubens, the Passon of Chrst, Corpus Rubenanum Ludg Burchard, part IV, Turnhout 2000, s

19 SAMSON I DALILA RUBENSA Peter Paul Rubens, Sąd Parysa, olej, deska, 133,9 x 174,5 cm, ok Londyn, Natonal Gallery The Natonal Gallery, London. Fot. dzęk uprzejmośc muzeum Davd Jaffe, próbując bronć sę na łamach gazety The Guardan" 81, zaznaczył, że na ystae chodzło o pokazane różnorodnośc źródeł, z których czerpał Rubens (dlaczego ne było ęc obrazó nauczycel Rubensa?), które złożyły sę na jego ndydualny styl. Dodał róneż, że pokazano ększość jego najażnejszych obrazó galeryjnych z tego okresu" 82. Można z tym sterdzenem polemzoać. Na ystae zabrakło na przykład słynnego Autoportretu z Izabellą Brandt (1609), ze Starej Pnakotek Monachum, czy Czterech flozofó (1611) z Gallera Ptt - autoportretu Rubensa z bratem Flpem. Zabrakło róneż Śmerc Senek ( ) z Monachum oraz Junony Argusa ( ) z Kolon. Obrazy te jednak są zdecydoane subtelnejsze kolorze modelunku, a ęc ne pasoałyby" do lansoanego stylu Samsona Dall. Na ystae zabrakło jednak przede szystkm podstaoych obrazó, kluczoych dla określena stylu Rubensa po poroce z Włoch, czyl Pokłonu Trzech Król (1609, przemaloanego 1629), z Prado, oraz Podnesena krzyża (1610) z Anterp. Wydaje sę, że podobna konfrontacja stylu technk ykonana ypadłaby jednak na nekorzyść Satnsona Dall czy Rzez nenątek. Ne pokazano róneż nedano odnalezonego po zaeruchach II ojny śatoej Tarknusza Lukrecj ( ) z Mosky (pryatna kolekcja, tymczasoo Ermtażu) oraz Zuzanny starcó ( ) z Academa San Fernando Madryce, których porónane byłoby nezykle nteresujące. W nsproanej sztuką łoską Zuzanne starcach kolory są zdecydoane bardzej subtelne stonoane (np. yszukana cemna czereń draper), faktura zróżncoana o dobrze docznych spontancznych pocągnęcach pędzla, a oddane pękna kobecego cała już pełn mstrzoske. Brak tam grubych 11 D. J a f f e, Rght ofreply, The Guardan", 2 XI Ibdem.

20 208 KATARZYNA KRZYŻAGÓRSKA-PISAREK czarnych konturó typoych dla przerysoanego" prymtynego" stylu, który przypsuje sę Rubenso około 1609 r. Mejscam doczne cemne kontury są klku odcenach brązu, o ele subtelnejsze nż u Samsona Dall, jak róneż neregularne, a całość kompozycj bardzej malarska. Malodło obftuje msterne ymodeloane szczegóły jest pełne przesadnej żyołoośc ruchu. Obraz dobrze psuje sę porónyalne stylstyczne talanzujące dzeła Rubensa począszy od emulującego Tntoretta Tycjana Portretu Ksęca Lermy (1603), przez S. Jerzego ( ), Pokłon Trzech Król (1609) (szystke z Prado), jak róneż Rzeczystą obecność Najśętszym Sakramence (1609), Pokłon past rzy (1609) czy Podnesene krzyża (1610) (szystke z Anterp). W pełn udokumentoany Pokłon Król z Prado ponen być proberzem dla obrazó pokroju Samsona Dall. Ogromne czesne d Rubensa mponuje bogactem faktur egzotycznych szczegółó, subtelnoścą koloru modelunku, zdecydoane brakuje czarnych, ostrych konturó jaskraych, ordynarnych tonó przypsyanych so po poroce z Włoch. Gdyby artysta ycągnął podobne nosk z dzeł genalnych Włochó anych przez nego Tycjana czy Tntoretta - byłoby to przeceż zaprzeczenem ch tórczośc! Obrazy z tego samego okresu co Samson Dalla (lub Rzeź nenątek), noszą róneż pene cechy, których tym dóm obrazom brakuje. Są to elementy późnego maneryzmu: charakterystyczne żone proporcje cała, sztuczne pozy, małe głoy, przesadne bogata ornamentyka oraz ogólna ży neroy nepokój. We czesnej tórczośc Rubensa zauażamy ęc peen paradoks. Obok słabszych prac, z ele przypsal Rubenso hstorycy sztuk dopero XX., stneją obrazy z tej samej epok, tujące dużo yższy pozom malarsk. Część z nch to dzeła ykonane przez Rubensa jeszcze ale już malarsko dojrzałe, na przykład subtelne Złożene do grobu (1601) z Galer Borghese R pękny kolorze odażny rysunku Portret Ksęca Lermy (1603) z Prado; subtelna kolorze nanu Rodzna Gonzagó adorująca Trójcę Śętą ( ) z Mantu; monumentalny Chrzest Chrystusa ( ) z Anterp czy mponująca dojrzała Madonna dela Yalcella czczona przez śętych Gr gorza, Domtyllę, Maura, Papana, Nereusza, Achllea (1607) z Grenoble. Śęty Jerzy ( ) posta e Włoszech pokazany na londyńskej ystae doodz, że arsztat mstrza był już tedy s żyołoy, a całość kompozycj nosła akcenty manerystyczne. Wyższy pozom artystyczny nż Dalla ykazują róneż duże udokumentoane obrazy namaloane po poroce artysty do Ant Pokłon Trzech Król z Prado, tryptyk Podnesene krzyża oraz Zdjęce z krzyża (1611) z Anterp. Z rozmaró ne mogły być na londyńskej ystae. Dzeła te reprezentują pozom artystyczny, któr dzealbyśmy sę po artyśce klasy Rubensa, naet na początku karery. Wystaa była ęc dobrą okazją, aby ponone przestudoać czesną tórczość mstrza, szc ne, że jest to okres, któremu zbyt mało uag pośęcają naet specjalśc. Ekspozycja, która resom Natonal Gallery, zrócła uagę hstorykó sztuk na kestę noych atrybucj noej snej tórczośc artysty lansoanej przez ostatne lata. Daała róneż mmo ol pene ostrzeże Wproadzene do katalogu Rubensa obrazu Samson Dalla, a późnej uslne ysłk celu podtr jego atrybucj, pocągnęły za sobą noe odkryca" zmenły tradycyjną zję jego czesnej t Ale czy z korzyścą dla naszej edzy o Rubense? WYSTAWA W DOMU ROCKOXA W ANTWERPII Wysłane nezykle cennego Rubensa do mało znanego muzeum Rockoxa bocznej ulczce p belgjscy komentatorzy praso nazal nemalże cudem, być może dlatego, że ryzyko zązan portem delkatnego malodła (o grubośc zalede klku mlmetró) oraz zapenenem mu bezp sta, ydaało sę yjątkoo duże, borąc pod uagę eentualne korzyśc. Na peno ne zalc nch rekordy oglądalnośc. Obraz Samson Dalla porócł nad komnek do salonu Rockoxa z okaz postana muzeum. Wystaa była częścoą rekonstrukcją kolekcj malarsta (spośród 84 skatalogo obrazó) oraz rzeźb antycznych. Z tej okazj do kolekcj łasnej muzeum, składającej sę z dze van Hemessena, van Dycka, Jordaensa, Tenersa, Bruegla nnych, dołączyły cztery olejne szkce acze Rubensa ( tym da o tematyce zązanej z Samsonem Dalla) ypożyczone z Madrytu, Strasburga Gronngen. Sproadzono róneż obraz Fransa Franckena II przedstaający Banket Ncolaasa Rockoxa lub pęć zmysłó, najpradopodobnej ykonany na zamóene Rockoxa znajdują