Analiza możliwości ograniczania niskiej emisji ze szczególnym uwzględnieniem sektora bytowokomunalnego

Transkrypt

1 Analiza możliwości ograniczania niskiej emisji ze szczególnym uwzględnieniem sektora bytowokomunalnego Sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na zamówienie Ministerstwa Środowiska na podstawie umowy nr DZKiOAoa- 5/2011 w dniu r. Praca wykonana pod kierunkiem Thomasa Schönfeldera Zespół autorski: dr Agnieszka Placek, mgr inż. Magdalena Załupka Rozdziały 1 i 2 mgr inż. Marta Nowosielska, mgr inż. Aneta Lochno Rozdział 3 mgr inż. Ryszard Mąkowski Rozdziały 4 i 6 dr inż. Krystyna Kubica Rozdział 5 dr inż. Iwona Rackiewicz Rozdziały 7 i 8 dr Jacek Jaśkiewicz Rozdział 9

2 Spis treści: 1. Analiza istniejącego stanu jakości powietrza w Polsce Analiza stanu jakości powietrza w Polsce w r Ocena jakości powietrza w latach Pył zawieszony PM Pył PM 2, Benzo(α)piren B(a)P Inwentaryzacja emisji zanieczyszczeo do powietrza Dwutlenek siarki SO Tlenki azotu NO x Tlenek węgla CO Emisje pyłów WWA Metale ciężkie Programy ochrony powietrza, programy ograniczania niskiej emisji Programy ochrony powietrza Podstawa prawna i cel Strefy zakwalifikowane do opracowania Programu ochrony powietrza oraz rodzaje substancji Podstawowe wnioski wynikające z Programów ochrony powietrza Programy Ograniczania Niskiej Emisji (PONE) Mechanizm działania Działania realizowane w ramach PONE Bariery realizacji Programów ograniczania niskiej emisji Proponowane zmiany w zakresie Programów ograniczania niskiej emisji Struktura istniejących źródeł ciepła w Polsce Analiza stanu jakości powietrza w wybranych w krajach UE z uwzględnieniem udziału wielkości emisji zanieczyszczeo z sektora komunalno-bytowego w całkowitej krajowej emisji Analiza przedsięwzięd w wybranych w krajach UE w zakresie ograniczenia emisji zanieczyszczeo ze spalania paliw w sektorze bytowo-komunalnym, zwłaszcza z indywidualnych gospodarstw domowych Uregulowania legislacyjne w zakresie granicznych wartości emisji urządzeo grzewczych w sektorze bytowo-komunalnym standardów emisji w wybranych w krajach UE Opole, 2011 rok 2

3 5.3 Systemy ekoznakowania pozwalające konsumentom na świadomy wybór najefektywniejszych urządzeo Podsumowanie Alternatywne warianty zastąpienia istniejących źródeł ciepła w Polsce Harmonogram realizacji zadao wraz z podaniem kosztów Kierunki działao Harmonogram realizacji zadao Planowany efekt ekologiczny i inne korzyści wynikające z zastosowania proponowanych działao Szacunkowy efekt ekologiczny PONE w skali Polski Inne korzyści wynikające z zaproponowanych działao Podsumowanie Spis rysunków: Spis tabel: Opole, 2011 rok 3

4 1. Analiza istniejącego stanu jakości powietrza w Polsce Badania i oceną jakości powietrza w Polsce, zgodnie z ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska 1, dokonują Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska w ramach Paostwowego Monitoringu Środowiska. Na potrzeby ocen jakości powietrza wykonywane są analizy stężeo następujących substancji w powietrzu: dwutlenku siarki (SO 2 ), dwutlenku azotu (NO 2 ), tlenków azotu (NO x ), ozonu (O 3 ), pyłu zawieszonego PM 10 i PM 2,5, benzenu (C 6 H 6 ) i tlenku węgla (CO), a także zawartości w pyle zawieszonym PM 10 : ołowiu (Pb), arsenu (As), kadmu (Cd), niklu (Ni) i benzo(a)pirenu (B(a)P). Dodatkowo, na wybranych stacjach w kraju prowadzi się również monitoring wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych. Wyniki pomiarów porównywane są z odpowiednimi standardami jakości powietrza (poziomy dopuszczalne) oraz z poziomami docelowymi i poziomami celu długoterminowego. Ocenę jakości powietrza dokonuje się w strefach. Aktualnie obowiązujący podział kraju na strefy został określony w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 6 marca 2008 r. w sprawie stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza 2. Strefami są: aglomeracje o liczbie mieszkaoców powyżej 250 tys., obszar jednego lub więcej powiatów położonych na obszarze tego samego województwa nie wchodzący w skład aglomeracji (łącznie 170 stref ze względu na ochronę zdrowia) 3. Wg stanu prawnego obowiązującego od 2001 r. do sierpnia 2007 r. strefę stanowiły: aglomeracje o liczbie mieszkaoców powyżej 250 tys., obszar powiatu niewchodzący w skład aglomeracji (łącznie 362 strefy ze względu na ochronę zdrowia). Obecnie, w związku z transpozycją do polskiego prawa przepisów dyrektywy 2008/50/WE, planuje się nowelizację ustawy Prawo ochrony środowiska. Zgodnie z projektem zmian z dnia r. planowane jest wprowadzenie nowego podziału na strefy, który uwzględniałby: 1 Dz. U. z 2008 r. Nr 25 poz. 150, z późn. zm. 2 Dz. U. Nr 52, poz W przypadku ozonu strefami są: aglomeracje o liczbie mieszkaoców powyżej 250 tys., obszar województwa nie wchodzący w skład aglomeracji. Opole, 2011 rok 4

5 aglomeracje o liczbie mieszkaoców powyżej 250 tys., miasta o liczbie mieszkaoców powyżej 100 tys., pozostały obszar województwa niewchodzący w skład miast powyżej 100 tys. mieszkaoców i aglomeracji. Ww. zmiany powodują zmniejszenie liczby stref ze 170 do 46 ze względu na ochronę zdrowia. Ocena jakości powietrza za 2010 r. została wykonana zgodnie z nowym podziałem na strefy. Wyniki ocen jakości powietrza stanowią podstawę do klasyfikacji stref na: strefy, w których poziom substancji nie przekracza poziomu dopuszczalnego (strefa A). strefy, w których poziom chodby jednej substancji mieści się pomiędzy poziomem dopuszczalnym a poziomem dopuszczalnym powiększonym o margines tolerancji (strefa B), strefy, w których poziom chodby jednej substancji przekracza poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji (strefa C), System monitoringu jakości powietrza w województwie składa się, w zależności od potrzeb, z różnych rodzajów odpowiednio wyposażonych stacji pomiarowych, stacjonarnych lub mobilnych (obsługiwanych przez WIOŚ i inne podmioty). Wykonywane są także badania w oparciu o inne techniki monitoringowe (modelowanie, metody pasywne, inne badania uzupełniające). Stanowiska pomiarowe, w zależności od badanego wpływu emisji zanieczyszczeo, dzielą się na stacje: tła miejskiego, w strefie oddziaływania przemysłu lub zakładu, komunikacyjne, tła podmiejskiego, tła regionalnego, tła ponadregionalnego. Mogą one reprezentowad obszar miejski, podmiejski oraz pozamiejski. Ogólnie kontrolę jakości powietrza w Polsce prowadzi się od kilkudziesięciu lat, natomiast od 2004 r. dostawano ją do wymagao i przepisów Unii Europejskiej. Opole, 2011 rok 5

6 Na podstawie wyników badao WIOŚ sporządzają tzw. roczne oceny jakości powietrza w województwach. Po przekazaniu wyników ocen do GIOŚ, opracowywana jest zbiorcza ocena jakości powietrza dla kraju. Analizując obecny stan jakości powietrza w Polsce warto zwrócid uwagę na pewne przemiany, które dokonały się w naszym kraju w latach wcześniejszych. Szczególnie wyraźne zmniejszenie emisji zanieczyszczeo do powietrza miało miejsce w latach 90-tych. Przyczyniła się do tego recesja i transformacja gospodarcza. Likwidowano przestarzałe technologie powodujące znaczne zanieczyszczenie środowiska, wprowadzano zmiany w energetyce polegające na poprawie efektywności wykorzystania paliw lub zastępowania ich paliwami powodującymi mniejszą emisję zanieczyszczeo. Opracowano również nowe kierunki Polityki Ekologicznej Paostwa. Od tego czasu nastąpił również istotny postęp w zakresie instalowania urządzeo ochronnych (wzrost ich liczby oraz skuteczności). Tym niemniej w 2004 r., w chwili przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, jakośd powietrza w kraju odbiegała w istotnym stopniu od standardów europejskich. Na przestrzeni lat sytuacja nie poprawiła się zadawalająco. W następnych rozdziałach przedstawiono szczegółowo wyniki ocen jakości powietrza w 2004 r. oraz w latach kolejnych, tj Na chwilę opracowania niniejszego dokumentu nie są dostępne wyniki krajowej oceny jakości powietrza za 2010 r. 1.1 Analiza stanu jakości powietrza w Polsce w r Podstawowym źródłem informacji na temat stanu jakości powietrza w Polsce w 2004 r., w momencie przystąpienia kraju do Unii Europejskiej, jest raport podsumowujący wyniki rocznej oceny wykonywanej w poszczególnych województwach przez WIOŚ zawierający klasyfikację stref pod względem przekroczeo dopuszczalnych poziomów substancji w powietrzu (z uwzględnieniem marginesów tolerancji). Przeprowadzona 2004 r. ocena była trzecią z kolei oceną roczną wykonywaną w Polsce na podstawie ustawy z dnia r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 z późn. zm.) dostosowującej polskie prawodawstwo w zakresie monitoringu środowiska do wymogów unijnych. W wyniku oceny jakości powietrza z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia stwierdzono, że dla 271 stref (74% wszystkich stref) nie został przekroczony dopuszczalny poziom żadnego spośród siedmiu zanieczyszczeo (SO 2, NO 2, pył PM 10, Pb, C 6 H 6, CO i O 3 ) uwzględnianych w ocenie. Łączna klasa tych stref została określona jako A. Na terenie 3 województw: warmiosko-mazurskiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego wszystkie strefy Opole, 2011 rok 6

7 zaliczono do klasy łącznej A. W województwach: pomorskim, świętokrzyskim i podkarpackim do klasy A zaliczono ponad 90% stref. Rozkład przestrzenny wszystkich stref przedstawiono na Rysunku 1. Rysunek 1. Klasa łączna przypisana poszczególnym strefom w Polsce na podstawie rocznej oceny jakości powietrza za 2004 r., z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych dla ochrony zdrowia *źródło: Zanieczyszczenie powietrza w Polsce w latach , Inspekcja Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa, Klasę B, dla której poziom chodby jednej substancji mieści się pomiędzy poziomem dopuszczalnym a poziomem dopuszczalnym powiększonym o margines tolerancji przypisano 67 strefom (19%). Największa liczba stref zaliczonych do klasy B znalazła się na terenie województw: mazowieckiego, opolskiego i małopolskiego (w województwie opolskim do klasy B zaliczono wszystkie strefy). Do klasy C, w której poziom chodby jednej substancji przekracza poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji zaliczono 24 strefy w kraju (7%). Dla stref tych zaistniał obowiązek opracowania programów ochrony powietrza. Do klasy C zaliczono po kilka stref w 8 województwach. Najwięcej w małopolskim (8), dolnośląskim (4), mazowieckim (4) i łódzkim (3). W przypadku 91 stref w kraju, łączną klasę strefy określono jako B lub C (stwierdzenie przekroczeo wartości normatywnych przynajmniej jednego z siedmiu zanieczyszczeo). Na dośd znaczną liczbę i procent stref należących do tej grupy miały wpływ przede wszystkim wyniki klasyfikacji stref Opole, 2011 rok 7

8 uzyskane dla pyłu zawieszonego PM 10. W 2004 r. zostały przekroczone zarówno dopuszczalne stężenia średnie roczne (24 strefy zaliczono do klasy B i 14 stref do klasy C), jak również stężenia 24 godzinne pyłu zawieszonego PM 10 (58 stref zaliczono do klasy B i 22 strefy do klasy C). Znacznie rzadziej przyczyną (lub jedną z przyczyn) określenia klasy łącznej strefy jako B lub C były zanieczyszczenia gazowe. Dla NO 2 3 strefy zakwalifikowano do klasy C, w przypadku SO 2 dwie, natomiast w zakresie CO jedną. W 22 strefach przyczyną wskazania strefy do opracowania programu ochrony powietrza były wyniki oceny uzyskane dla pyłu zawieszonego PM 10. Dodatkowo, w dwóch strefach: Aglomeracji Krakowskiej (woj. małopolskie) i Aglomeracji Warszawskiej (woj. mazowieckie) obok pyłu PM 10, przekroczenia stężeo dopuszczalnych wystąpiły także w przypadku NO 2 (w tych samych obszarach strefy). W województwie dolnośląskim, gdzie wskazano 4 strefy do przygotowania POP, w przypadku dwóch stref przyczyną przypisania im klasy łącznej C były wyniki oceny dotyczące zanieczyszczeo innych niż pył zawieszony PM 10 : w powiecie wałbrzyskim SO 2 i w powiecie grodzkim Jelenia Góra SO 2, CO oraz NO 2. Na terenie obu wymienionych stref o ich klasie zadecydowały wyniki oceny na obszarach ochrony uzdrowiskowej, dla których kryteria oceny są ostrzejsze. Spośród 24 stref dla których odnotowano wartości przekraczające poziomy dopuszczalne 7 stanowią aglomeracje powyżej 250 tys. mieszkaoców i 7 miasta na prawach powiatu. Wyniki te wskazują, że największe zanieczyszczenie powietrza występuje na obszarach zurbanizowanych. Podsumowując, pomimo stałej poprawy jakości powietrza w ciągu dekady poprzedzającej przystąpienie Polski do Unii Europejskiej, w 2004 r. istniały znaczące różnice pomiędzy rzeczywistym stanem jakości powietrza a normami wynikającymi z dyrektyw UE. 1.2 Ocena jakości powietrza w latach Podstawowym źródłem informacji na temat jakości powietrza w Polsce w analizowanym okresie są, podobnie jak przy omawianych danych z 2004 r., roczne oceny jakości powietrza w strefach, opracowane dla poszczególnych lat. Dodatkowe źródło informacji stanowią raporty o stanie jakości powietrza w Polsce w świetle wyników pomiarów prowadzonych w ramach PMŚ, uwzględniające informacje na temat jakości powietrza na terenach aglomeracji i miast o liczbie mieszkaoców większej od 100 tys. (nie wchodzących w skład aglomeracji) oraz dotyczące oceny jakości powietrza w skali kraju w odniesieniu do stężeo ozonu i pyłu zawieszonego PM 10. Dane na temat stanu zanieczyszczenia pyłem zawiera również raport GIOŚ: Analiza stanu zanieczyszczenia powietrza pyłem PM 2,5 Opole, 2011 rok 8

9 i PM 10 z uwzględnieniem składu chemicznego pyłu, w tym metali ciężkich i WWA. Odzwierciedleniem ogólnego stanu jakości powietrza w Polsce w okresie jest poniższe zestawienie liczby stref w kraju wymagających opracowania programu ochrony powietrza w poszczególnych latach. Tabela 1. Liczba i procentowy udział stref w kraju zakwalifikowanych do opracowania programów ochrony powietrza (POP) ze względu na ochronę zdrowia ludzi w Polsce w latach Rok Liczba stref w kraju Liczba % Liczba stref do POP dla poszczególnych zanieczyszczeo stref do POP C6H6 CO NO2 PM 10 SO 2 O3 As Cd Ni BaP dla O dla O dla O Odsetek stref zakwalifikowanych do klasy C w 2005 r. znacząco się zwiększył w stosunku do 2004 r., kiedy to do klasy C zakwalifikowano niecałe 7% stref. Sytuacja ta była zarówno wynikiem zmiany obowiązujących przepisów (likwidacja marginesu tolerancji dla większości zanieczyszczeo, zmniejszenie dopuszczalnej liczby przekroczeo wartości progowej dla pyłu PM 10 ), wprowadzenie norm dla benzo(a)pirenu, które są obecnie jednymi z najczęściej przekraczanych, jak i ogólnej poprawy jakości sieci pomiarowej w kraju. Mając na uwadze wyniki powyższej analizy można stwierdzid, że stan jakości powietrza w Polsce jest niezadowalający. Największy problem stanowią ponadnormatywne stężenia pyłu zawieszonego PM 10 oraz benzo(a)pirenu. Poziom odpowiednio dopuszczalny i docelowy tych zanieczyszczeo są przekraczane w blisko połowie stref, w których dokonuje się oceny jakości powietrza. Tylko w nielicznych przypadkach nie dotrzymane są standardy pozostałych zanieczyszczeo w tym ozonu, który jest zanieczyszczeniem o charakterze wielkoobszarowym. W dalszej części opracowania przedstawiono bardziej szczegółowe informacje dotyczące zanieczyszczenia powietrza pyłem zawieszonym PM 10 oraz benzo(a)pirenem. Opole, 2011 rok 9

10 1.2.1 Pył zawieszony PM 10 W latach odnotowano stały wzrost procentowego udziału stref zakwalifikowanych do klasy C ze względu na przekroczenia poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM 10 wg kryterium ochrony zdrowia (rysunek 2). W 2005 r. z 362 stref na terenie kraju, do klasy C zaliczono 79 stref (blisko 22%), w 2006 r. było to 99 stref (27%). W kolejnych latach spośród 170 stref w kraju do klasy C zaliczono 60 stref (ponad 35%) w 2007 r., 65 stref (38%) w 2008 r. i 79 stref (ponad 46%) w 2009 r. Sytuacja ta z jednej strony może wskazywad na pogarszanie się jakości powietrza pod względem zapylenia, z drugiej zaś jest wynikiem stałej rozbudowy sieci pomiarowej w województwach i dokładniejszej diagnozy przekroczeo. Ponadto zmniejszenie liczby stref w 2007 r. spowodowało relatywny wzrost liczby stanowisk w strefach, a co za tym idzie zwiększenie prawdopodobieostwa wystąpienia w strefie stanowisk z przekroczeniami. Rysunek 2. Klasyfikacja stref w Polsce dla pyłu zawieszonego PM 10 na podstawie oceny jakości powietrza za 2009 r. (klasa wynikowa, ochrona zdrowia). [źródło danych: PMŚ, opracowanie Instytut Ochrony Środowiska]. Opole, 2011 rok 10

11 Najwięcej stref zaliczono do klasy C na terenie województw: małopolskiego, mazowieckiego, śląskiego, łódzkiego i dolnośląskiego, a w 2009 r. ponad 75% stref zaklasyfikowano do klasy C również w województwie podkarpackim. W każdej strefie zakwalifikowanej do opracowania POP zostały przekroczone stężenia 24-godzinne pyłu zawieszonego PM 10, zaś w części z nich (od 31% w 2008 r. do 54% w 2006 r.) odnotowano równolegle ponadnormatywne stężenia średnie roczne pyłu zawieszonego PM 10. Normy roczne były przekraczane na 12-34% stacji pomiarowych (najmniejszy odsetek stacji z notowanymi przekroczeniami był w latach 2007 i 2008, największy w 2006 r.). Układ przestrzenny stref zaliczonych do poszczególnych klas w 2009 r. obrazuje rysunek 2. Roczne lub dobowe stężenia dopuszczalne pyłu zawieszonego PM 10 przekraczane były najczęściej na stacjach zlokalizowanych w miastach. Przekroczenia notowano w 48-81% stanowisk. Poza miastami na obszarach bez bezpośredniego oddziaływania różnego rodzaju emisji antropogenicznych, stężenia pyłu z reguły nie przekraczały poziomów dopuszczalnych. Maksymalne stężenia dobowe pyłu zawieszonego PM 10 w miastach były znacznie wyższe niż na obszarach pozamiejskich. Największy wkład w wysokie stężenia pyłu zawieszonego PM 10 na stacjach miejskich mają emisje lokalne, często emisje z niskich źródeł i z komunikacji. Wysokie stężenia średnie roczne pyłu notowano na niektórych stacjach komunikacyjnych. Niemal we wszystkich aglomeracjach i miastach uwzględnionych w raporcie w 2005 r. miały miejsce przekroczenia wartości normatywnej dla stężeo 24-godz. pyłu zawieszonego PM 10 przynajmniej na jednym stanowisku, a niekiedy na większości ze zlokalizowanych w tych miastach stacji. W 8 z 19 rozważanych aglomeracji i miast miało także miejsce przekroczenie dopuszczalnych stężeo średnich rocznych pyłu zawieszonego PM 10, przynajmniej na jednym stanowisku. W 2006 r. w 12 z 19 miast i aglomeracji rozważanych w raporcie jw. miały miejsce przekroczenia dopuszczalnych stężeo średnich rocznych pyłu zawieszonego PM 10. We wszystkich badanych aglomeracjach i miastach z wyjątkiem Zielonej Góry miały miejsce przekroczenia wartości normatywnej dla stężeo 24-godz. W 2007 r., w 21 spośród 30 aglomeracji i miast uwzględnionych w raporcie tematycznym przynajmniej na 1 stanowisku miały miejsce przekroczenia poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM 10. W 2008 r. przekroczenia poziomu dopuszczalnego zanotowano w 22 spośród 30 aglomeracji i miast uwzględnionych w ocenie. W 2009 r., w 23 spośród 30 aglomeracji i miast, przynajmniej na 1 stanowisku miały miejsce przekroczenia poziomu dopuszczalnego pyłu zawieszonego PM 10. Najczęściej przekraczany był poziom dopuszczalny określony dla stężeo 24-godz. Natomiast najwyższe stężenia pyłu zawieszonego PM 10 w miastach notowano w województwach małopolskim i śląskim, a w 2005 r. również dolnośląskim. W tych województwach na kilkunastu stanowiskach w 2005 r. i na 20 stanowiskach w 2006 r. percentyl 90,4 ze stężeo dobowych przewyższył 100 μg/m 3 (podwojona Opole, 2011 rok 11

12 wartośd dopuszczalna). W województwie śląskim i małopolskim, na % stanowisk pomiarowych w miastach, percentyl 90.4 przekraczał dopuszczalne 50 μg/m 3, podczas gdy średnio dla reszty kraju przekroczenia notowane były w tych latach dla 63% i 66% stanowisk miejskich. W 2007 r. analogiczna sytuacja objęła 8 stanowisk przy średniej przekroczeo dla reszty kraju wynoszącej 40% stanowisk. Najmniej przekroczeo zarejestrowano na stanowiskach zlokalizowanych w miastach województwa warmiosko-mazurskiego. Powyższe informacje wskazują, że podstawowym problemem w zakresie jakości powietrza są przekroczenia dopuszczalnej liczby dni z przekroczeniami dopuszczalnego stężenia 24-godzinnego pyłu zawieszonego PM 10. Problem ten koncentruje się w południowej części kraju, gdzie na terenach gęsto zaludnionych skoncentrowany jest przemysł i gęsta sied drogowa. Na ten stan rzeczy nakłada się specyficzna lokalizacja większości miast w kotlinach górskich lub dolinach rzecznych, co utrudnia rozprzestrzenianie się zanieczyszczeo. To potęguje również wielkości przekroczeo dopuszczalnego stężenia 24-godz. prowadząc do powstawania sytuacji przekraczania progu alarmowego. Poziom stężenia pyłu determinowany jest przez szereg czynników. Z jednej strony są to czynniki antropogeniczne (tj. wielkośd emisji zanieczyszczeo), z drugiej naturalne (np. warunki meteorologiczne). Na to nakładają się jeszcze czynniki społeczno-ekonomiczne, które w istotny sposób wpływają na wybór mieszkaoców dotyczący sposobu ogrzewania mieszkao. Pośród czynników wpływających na poziom stężeo wymienid należy: wielkośd emisji pyłu pierwotnego, która w przypadku emisji z indywidualnych źródeł grzewczych może byd determinowana przez warunki meteorologiczne (np. temperatura powietrza w istotny sposób wpływa na długośd i intensywnośd sezonu grzewczego), wielkośd emisji wtórnej, czyli unos pyłu, np. z zanieczyszczonych bądź nieutwardzonych powierzchni, wielkośd emisji zanieczyszczeo gazowych, tzw. prekursorów pyłu, z których w atmosferze pod wpływem przemian fizykochemicznych formuje się pył wtórny (należą do nich: SO 2, NO x, NH 3 i LZO), warunki meteorologiczne: wpływające na intensywnośd rozpraszania zanieczyszczeo w atmosferze (występowanie sytuacji bezwietrznych, czy stanów inwersji zdecydowanie utrudnia rozprzestrzenianie się zanieczyszczeo i prowadzi do lokalnego wzrostu stężeo), determinujące kierunek transportu zanieczyszczonych mas powietrza znad innych obszarów, Opole, 2011 rok 12

13 decydujące o wymywaniu zanieczyszczeo z powietrza (występowanie opadów prowadzi do zmniejszenia wielkości stężeo pyłu). Najwyższe stężenia pyłu zawieszonego PM 10 z reguły notowane są w sezonie zimowym (pokrywającym się z sezonem grzewczym). W okresie tym oprócz zwiększonej emisji pyłu ze źródeł energetycznego spalania paliw, w tym z tzw. niskiej emisji, występują zwykle niższe prędkości wiatru i gorsze warunki rozpraszania zanieczyszczeo, co przy zwiększonej emisji z niskich źródeł prowadzi do utrzymywania się wysokich stężeo pyłu zawieszonego PM 10 w przyziemnej warstwie atmosfery. Warunki te nie sprzyjają też transportowi zanieczyszczeo na duże odległości. Okresy z wysokimi stężeniami pyłu rozdzielone są okresami z niższymi stężeniami. Najwyższe stężenia uśrednione w skali kraju występują przy dużych spadkach temperatury powietrza związanych z utrzymywaniem się nad Europą Centralną układów wyżowych w sezonie chłodnym. Taka sytuacja występowała w każdym kolejnym roku w okresie Szczególnie niekorzystne warunki panowały w styczniu 2006 r., w którym przez wiele dni nad Polską utrzymywały się układy wyżowe i występowały bardzo niskie temperatury powietrza, powodując zwiększenie liczby stref zaliczonych do klasy C ze względu na pył zawieszony PM 10 w porównaniu z poprzednim rokiem. Zbliżone warunki na większości stacji pomiarowych wystąpiły także w trzeciej dekadzie grudnia 2007 r. i 2008 r. oraz w drugiej dekadzie stycznia 2009 r. Zgodnie z obliczeniami EMEP udział zagranicznych źródeł emisji w zanieczyszczeniu powietrza pyłem na obszarze Polski w 2005 r. wynosił 54% dla pyłu PM 2,5 i 20% dla pyłu o średnicach 2,5-10 μm. Spośród poszczególnych krajów europejskich największy udział w transgranicznym zanieczyszczeniu powietrza pyłem w Polsce miały Niemcy (odpowiednio 11% i 3%). Dla 2007 r. udział zagranicznych źródeł emisji szacowany był na 57% dla pyłu PM 2,5 i 44% dla pyłu o średnicach 2,5-10 μm. Spośród poszczególnych krajów europejskich największy udział w transgranicznym zanieczyszczeniu powietrza pyłem w Polsce miały Niemcy (odpowiednio 9% i 6% dla obu frakcji pyłu). Jako przyczynę (lub jedną z przyczyn) występowania 24-godz. stężeo pyłu zawieszonego PM 10 przekraczających poziom dopuszczalny w charakteryzowanym okresie, najczęściej w skali kraju wskazywano oddziaływanie emisji związanych z indywidualnym ogrzewaniem budynków. Oddziaływanie tych emisji wymieniano najczęściej (50% w 2007 r. i 69% w 2008 r.) jako najważniejszą z przyczyn przekroczeo stężenia 50 μg/m 3 na stanowiskach, na których wystąpiło przekroczenie wartości dopuszczalnej. Znaczna liczba przypadków przekroczeo związana jest także z niekorzystnymi warunkami meteorologicznymi w omawianym okresie (zwykle kilkanaście %), emisją związaną z ruchem pojazdów w miastach oraz szczególnymi lokalnymi warunkami rozprzestrzeniania się Opole, 2011 rok 13

14 zanieczyszczeo (ok. 10%) oraz oddziaływaniem emisji z zakładów przemysłowych, ciepłowni, elektrowni zlokalizowanych w pobliżu stacji pomiarowej (poniżej 10%). Podobnie rysuje się obraz przyczyn przekroczeo stężeo średnich rocznych Pył PM 2,5 Przystosowując system pomiarów do wymogów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy wprowadzono od 1 stycznia 2010 r. obowiązek mierzenia pyłu zawieszonego PM 2,5. Dlatego z lat wcześniejszych są jedynie nieliczne dane określające poziomy stężeo pyłu PM 2,5 na terenie kraju. Na 3 z 5 stanowisk pomiarowych wartości stężeo tego zanieczyszczenia przekraczały w 2005 r. wartośd docelową 25 μg/m 3. Średnie roczne wartości stężeo PM 2,5 uzyskane z pomiarów wynosiły 24 μg/m 3 w aglomeracji łódzkiej i 40 μg/m 3 w aglomeracji krakowskiej. W analizie dotyczącej stężeo PM 2,5 za 2007 r. wykorzystano dane z 8 aglomeracji, w których pomiary prowadzone były łącznie na 9 stanowiskach. Średnie roczne wartości stężeo PM 2,5 uzyskane z pomiarów na tych stanowiskach wynosiły od 17,1 μg/m 3 w aglomeracji szczecioskiej do 38,9 μg/m 3 na stacji komunikacyjnej w aglomeracji krakowskiej. Wartośd dopuszczalna (faza I) i docelowa określone w Dyrektywie 2008/50/WE dla stężenia średniego rocznego PM 2,5 na poziomie 25 μg/m 3 przekroczona była w trzech z ośmiu aglomeracji objętych pomiarami, w tym w aglomeracji warszawskiej, gdzie przekroczenie wystąpiło tylko na stanowisku komunikacyjnym. W 2008 r. wykorzystano dane z 7 aglomeracji. Pomiary prowadzone były łącznie na 8 stanowiskach, z których jedno zlokalizowane było na stacji komunikacyjnej. Średnie roczne wartości stężeo PM 2,5 uzyskane z pomiarów na tych stanowiskach wynosiły od 18,6 μg/m 3 w aglomeracji lubelskiej do 40,4 μg/m 3 na stanowisku w aglomeracji górnośląskiej (w Zabrzu). Wartośd 25 μg/m 3, przekroczona była w dwóch z siedmiu aglomeracji objętych pomiarami. W 2009 r. pomiary prowadzone były łącznie na 16 stanowiskach. Średnie roczne wartości stężeo PM 2,5 wynosiły od 20,1 μg/m 3 w aglomeracji bydgoskiej do 46,2 μg/m 3 na stanowisku w aglomeracji krakowskiej. Wartośd dopuszczalna 25 μg/m 3 przekroczona była w 6 z 10 analizowanych aglomeracji i w jednym z trzech miast objętych analizą. Ponadto badania pomiarowe udziału PM 2,5 w PM 10 przedstawione w opracowaniu GIOŚ: Analiza stanu zanieczyszczenia powietrza pyłem PM 10 i PM 2,5 z uwzględnieniem składu chemicznego pyłu, w tym metali ciężkich i WWA, prowadzono w Dąbrowie Górniczej. Dla dwóch pozostałych punktów opisywanych w raporcie (Wrocław i Diabla Góra) ograniczono się do określenia udziału pyłu PM 2,5 w pyle PM 10 przy wykorzystaniu analiz modelowych. Badania stężeo PM 2,5 w Dąbrowie Górniczej potwierdziły występowanie wysokich stężeo PM 2,5 w obszarze o wysokiej antropopresji. Średnie Opole, 2011 rok 14

15 stężenia PM 2,5 wyznaczone w okresie badao przekraczały poziomy przyjęte w Dyrektywie 2008/50/WE. Wysokie stężenia dobowe utrzymywały się przez cały okres badao, jednak w okresie zimowym widoczny był 2- a nawet 3-krotny wzrost poziomów stężeo tego zanieczyszczenia. Wahania sezonowe stężeo PM 2,5 mogą wskazywad na decydujący wpływ emisji PM 2,5 z sektora gospodarki komunalnej (niskiej emisji) na kształtowanie stężeo PM 2,5 w tym obszarze badao. Istotny wpływ emisji z ogrzewania mieszkao potwierdza wysoka korelacja między spadkiem temperatur a wzrostem stężeo dobowych. Wysoka korelacja miedzy wysokością opadu atmosferycznego a spadkiem stężeo PM 2,5 wskazuje na istotną rolę opadu atmosferycznego w oczyszczaniu atmosfery z pyłów drobnych. Stwierdzono, że skład chemicznych PM 2,5 jest zbliżony do PM 10, co przy wysokim udziale PM 2,5 w PM 10 oznacza, że większośd substancji szkodliwych dla zdrowia ludzi przenoszona jest na PM 2,5. Wskazuje to też jednoznacznie na antropogeniczne źródło większości badanych zanieczyszczeo. Badania potwierdzają wysokie udziały emisji komunikacyjnej i energetycznego spalania paliw w imisji PM 10 i PM 2,5. Przeprowadzone badania potwierdziły występowanie wysokich poziomów stężeo pyłu PM 10 i PM 2,5 we wszystkich lokalizacjach z charakterystycznym cyklem zmienności uwarunkowanej porami roku oraz obecnośd w PM substancji stwarzających zagrożenie dla zdrowia ludzi (B(a)P, metale ciężkie) i środowiska (siarczany, azotany, jony amonowe) Benzo(α)piren B(a)P W rezultacie ocen rocznych przeprowadzonych w latach w 170 strefach w kraju do klasy C zakwalifikowano kolejno: 72 strefy (42%) w 2007 r., 76 stref (blisko 45%) w 2008 r. i 73 strefy (43%) w 2009 r. Rysunek 3. Do klasy C za każdym razem zaliczono wszystkie strefy województw mazowieckiego i śląskiego. W 2007 r. w grupie tej znalazło się również całe woj. kujawsko-pomorskie oraz większośd stref woj. małopolskiego. W 2008 r. do klasy C zaliczono także większośd stref woj. małopolskiego, podkarpackiego, kujawsko-pomorskiego i pomorskiego, a w 2009 r. większośd stref woj. podkarpackiego i pomorskiego. Ponadto każdorazowo poprawy jakości powietrza wymagały również niektóre strefy w woj. dolnośląskim, lubuskim i zachodniopomorskim, a poza 2007 r. także wielkopolskim i łódzkim. Według raportów tematycznych w całym okresie benzo(a)piren był substancją, której wartośd normatywna (poziom docelowy) była przekraczana na największej liczbie stanowisk w rozważanych aglomeracjach i miastach powyżej 100 tys. mieszkaoców. Na 83-93% stanowisk uwzględnionych w ocenie średnie roczne stężenia B(a)P przekraczały wartośd poziomu docelowego, Opole, 2011 rok 15

16 wynoszącą 1 ng/m 3. Tak duża skala przekroczeo poziomu docelowego substancji wiąże się z jednej strony ze źródłami emisji odpowiedzialnymi za obecnośd B(a)P w powietrzu, przede wszystkim ze znacznym udziałem spalania paliw w celach grzewczych, a w szczególności w małych paleniskach sektora bytowokomunalnego: piecach i kotłach na paliwo stało (węgiel, drewno itp.), B(a)P jest więc zanieczyszczeniem powszechnie obecnym na terenach zamieszkałych o tym typie ogrzewania. Z drugiej strony wartośd kryterialna określona dla B(a)P (1 ng/m 3 dla stężenia średniego rocznego), jest uznawana za niezwykle rygorystyczną, trudną do osiągnięcia nie tylko w warunkach polskich. Rysunek 3. Klasyfikacja stref w Polsce dla benzo(a)pirenu B(a)P na podstawie rocznej oceny jakości powietrza za rok 2009 (ochrona zdrowia), [źródło: dane PMŚ, opracowanie Instytut Ochrony Środowiska]. Benzo(a)piren wykazuje wyraźną sezonową zmiennośd stężeo. Wartości dobowych stężeo B(a)P w sezonie grzewczym są często wielokrotnie wyższe niż w okresie ciepłym. Do wystąpienia przekroczenia dopuszczalnego stężenia średniego (poziomu docelowego) w całym okresie niemal zawsze przyczyniały się podwyższone stężenia z okresu zimy. Przekroczenia występujące na określonych stanowiskach były z reguły powiązane z więcej niż jedną przyczyną. Wśród wymienianych przyczyn zawsze dominuje oddziaływanie emisji związanych z indywidualnym ogrzewaniem budynków. Stanowi ona blisko 46% wszystkich wymienianych Opole, 2011 rok 16

17 przyczyn, a także jest wskazywana jako jedna z przyczyn dla 69-95% stanowisk, na których miało miejsce przekroczenie poziomu docelowego dla B(a)P. Na drugim miejscu znajdują się w różnych latach: oddziaływanie emisji z zakładów przemysłowych, ciepłowni, elektrowni zlokalizowanych w pobliżu stacji pomiarowych (2007 r., 2009 r.) i oddziaływanie emisji związanej z z intensywnym ruchem pojazdów w centrum miasta (2008 r., 2009 r.). Z pozostałych przyczyn w części województw wymieniano: napływ zanieczyszczeo powietrza spoza granic kraju, szczególne lokalne warunki rozprzestrzeniania się zanieczyszczeo, oddziaływanie emisji związanej z ruchem pojazdów na głównej drodze leżącej w pobliżu stacji oddziaływanie lokalnej stacji paliw, niekorzystne warunki meteorologiczne w rozważanym okresie (małopolskie i zachodniopomorskie), emisja wtórna zanieczyszczeo pyłowych z powierzchni odkrytych, np. dróg, chodników, boisk, napływ zanieczyszczeo powietrza spoza granic strefy. Opole, 2011 rok 17

18 2. Inwentaryzacja emisji zanieczyszczeo do powietrza Na potrzeby ustalenia odpowiedniego sposobu oceny jakości powietrza w poszczególnych strefach (obowiązek wynikający z art. 88 ust. 2 ustawy Prawo ochrony środowiska), a także na potrzeby statystyki krajowej i zobowiązao wobec organizacji międzynarodowych w ramach Unii Europejskiej, Eurostatu i Europejskiej Agencji Środowiska (EEA), Konwencji NZ w sprawie transgranicznego transportu zanieczyszczeo powietrza na dalekie odległości (LRTAP), EKG ONZ i europejskiego programu EMEP wykonuje się inwentaryzację źródeł i ładunków zanieczyszczeo wprowadzanych do powietrza. Inwentaryzacje przeprowadzają różne ośrodki w kraju, ale najbardziej jednolita dla całego kraju jest inwentaryzacja w kategoriach SNAP, która obejmuje opracowanie zbiorów współczynników emisji dla każdej kategorii i podkategorii źródeł emisji, wykonanie obliczeo i sporządzenie tabel wyników dla poszczególnych kategorii oraz tabel zbiorczych w formacie określonym przez EKG ONZ/EMEP. Inwentaryzacja emisji na terenie kraju obejmuje następujące zanieczyszczenia emitowane ze źródeł punktowych, liniowych i różnego rodzaju źródeł powierzchniowych: dwutlenek siarki SO 2, tlenek węgla CO, tlenki azotu NO x oraz amoniak NH 3, pył zawieszony (całkowity TSP oraz frakcje drobne: PM 10 i PM 2,5 ), metale ciężkie (w tym raportowane obowiązkowo do EKG ONZ/EMEP: kadm, rtęd i ołów oraz raportowane dotychczas na zasadzie dobrowolności: arsen, chrom, cynk, miedź i nikiel), niemetanowe lotne związki organiczne (NMLZO) prekursory ozonu, trwałe zanieczyszczenia organiczne TZO (w tym dioksyny i furany, polichlorowane bifenyle (PCDD/F), heksachlorobenzen (HCB) oraz wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA): benzo(a)piren, benzo(b)fluoranten, benzo(k)fluoranten i indeno(1,2,3-cd)piren). Inwentaryzacja przeprowadzana jest w następujących kategoriach: SNAP 1 procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii, SNAP 2 procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym, SNAP 3 procesy spalania w przemyśle, SNAP 4 procesy produkcyjne, SNAP 5 wydobycie i dystrybucja paliw kopalnych, SNAP 6 stosowanie rozpuszczalników i innych substancji, SNAP 7 transport drogowy, SNAP 8 inne pojazdy i urządzenia, Opole, 2011 rok 18

19 SNAP 9 zagospodarowanie odpadów, SNAP 10 rolnictwo, SNAP 11 inne źródła emisji i pochłanianie zanieczyszczeo. Raporty z inwentaryzacji emisji do powietrza ww. zanieczyszczeo w Polsce są opracowywane w Krajowym Ośrodku Bilansowania i Zarządzania Emisjami w ujęciu rocznym, a dane uzyskane dla raportowanego roku zestawiane są ze zaktualizowanymi danymi za rok poprzedni. Stałe aktualizowanie danych wynikające z uwzględniania uzupełniających danych o aktywnościach źródeł emisji, reorganizacji struktury sektorów i podsektorów, a także zmiany stosowanych wskaźników emisji utrudnia niestety porównywanie danych w serii wieloletniej. W niniejszym zestawieniu starano się uwzględnid możliwie aktualne dane, zachowując jednocześnie porównywalnośd wyników przynajmniej pomiędzy większością konsekwentnych roczników. W związku z tym dane dla lat pochodzą z raportów (za 2005 r. i 2007 r.) opublikowanych w 2009 r., a dane za lata z raportu opublikowanego w 2011 r. Źródłami do opracowao własnych, przedstawionych na Rysunkach od 4 do 16 oraz w Tabeli 2, są następujące dokumenty i raporty: 1) Realizacja zobowiązao wynikających z ratyfikowanych bądź podpisanych przez Rzeczpospolitą Polską wielostronnych umów międzynarodowych oraz członkostwa w agendach i instytucjach powołanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych w dziedzinie ochrony środowiska; Etap I. Raport za 2008 r.; Zadanie 1. Konwencja w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości wraz z protokołami (1.9.A. Inwentaryzacja emisji do powietrza SO2, NO2, CO, NH3, pyłów, metali ciężkich, NMLZO i TZO w Polsce za rok 2005); Instytut Ochrony Środowiska Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji; Warszawa ) Inwentaryzacja emisji do powietrza SO 2, NO 2, CO, NH 3, pyłów, metali ciężkich, NMLZO i TZO w Polsce za rok 2007; Krajowy Administrator Systemu Handlu Uprawnieniami Do Emisji, Zespół Krajowego Centrum Inwentaryzacji Emisji; Warszawa ) Inwentaryzacja emisji do powietrza SO 2, NO x, CO, NH 3, pyłów, metali ciężkich, NMLZO i TZO w Polsce za rok 2008; Krajowy Administrator Systemu Handlu Uprawnieniami Do Emisji, Zespół Krajowego Centrum Inwentaryzacji Emisji 4) RAPORT Krajowa inwentaryzacja emisji SO 2, NO x, CO, NH 3, NMLZO, pyłów, metali ciężkich i TZO za lata w układzie klasyfikacji SNAP i NFR; Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami; Warszawa 2011 Na rysunku 4 przedstawiono wielkości emisji wybranych zanieczyszczeo (SO 2, NO x i CO). Opole, 2011 rok 19

20 [Mg/rok] Analiza możliwości ograniczania niskiej emisji ze szczególnym uwzględnieniem sektora bytowo-komunalnego Emisja zanieczyszczeo z terenu Polski SO2 NOx CO Rysunek 4. Wielkośd emisji SO 2, NO x i CO w latach [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Zestawienie danych o emisji zanieczyszczeo objętych inwentaryzacją zestawiono w tabeli 2. Szczegółową charakterystykę zmian emisji w latach w niniejszym opracowaniu przedstawiono dla SO 2, NO x, CO, pyłów TSP, PM 10 i PM 2,5, WWA oraz dla metali ciężkich w pyle. Tabela 2. Zestawienie emisji zanieczyszczeo z terenu kraju w latach [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Zanieczyszczenie Wielkośd emisji SO 2 [Mg/rok] , , , , ,370 NO x [Mg/rok] , , , , ,547 CO [Mg/rok] , , , , ,791 NH3 [Mg/rok] , , , , ,835 NLZO [Mg/rok] , , , , ,903 pył całkowity TSP *Mg/rok , , , , ,348 pył zawieszony PM 10 [Mg/rok] , , , , ,681 pył zawieszony PM 2,5 [Mg/rok] , , , , ,889 WWA [kg/rok] , , , , ,00 kadm (Cd) [kg/rok] , , , , ,50 rtęd (Hg) *kg/rok , , , , ,30 ołów (Pb) *kg/rok , , , , ,30 arsen (As) [kg/rok] , , , , ,70 chrom (Cr) [kg/rok] , , , , ,00 miedź (Cu) *kg/rok , , , , ,50 nikiel (Ni) [kg/rok] , , , , ,00 cynk (Zn) [kg/rok] , , , , ,90 Opole, 2011 rok 20

21 2.1 Dwutlenek siarki SO 2 Wielkośd emisji SO 2 po początkowym wzroście w 2006 r. wykazuje stałą tendencję spadkową rzędu 7,4-13,3%. Największy udział w emisji dwutlenku siarki mają procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii. Udział ten systematycznie spada od 2005 r., osiągając w 2009 r. 52%. Na drugim miejscu znajdują się procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym (w 2009 r. 28%), których udział systematycznie rośnie. Na trzecim miejscu są procesy spalania w przemyśle (w 2009 r. 19%). Tabela 3. Wielkośd emisji dwutlenku siarki do powietrza w latach [źródło danych: Instytut Ochrony Środowiska, Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji / KASHUE-KOBiZE]. kategoria SNAP SNAP 1 procesy spalania w sektorze produkcji SO 2 [Mg/rok] , , , , ,728 i transformacji energii SNAP 2 procesy spalania w sektorze komunalnym , , , , ,647 i mieszkaniowym SNAP 3 procesy spalania w przemyśle , , , , ,906 SNAP 4 procesy produkcyjne , , , , ,301 SNAP 5 wydobycie i dystrybucja paliw kopalnych SNAP 6 stosowanie rozpuszczalników i innych substancji SNAP 7 transport drogowy 920, , , , ,148 SNAP 8 inne pojazdy i urządzenia SNAP 9 zagospodarowanie odpadów 620, , , , ,979 70,279 71,661 SNAP 10 rolnictwo SNAP 11 Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeo Razem , , , , ,370 Łącznie energetyczne spalanie paliw (głównie węgla) w źródłach stacjonarnych jest odpowiedzialne za Opole, 2011 rok 21

22 99% krajowej emisji SO 2. Udział poszczególnych sektorów zmieniał się w kolejnych latach w zakresie do kilkunastu %, jednakże bez zmian względem pozycji na liście źródeł emisji. Udział sektorów w emisji dwutlenku siarki % 2.8% 1.9% % 2.4% 1.8% % 2.0% 0.9% % 2.1% 0.1% % 1.8% 0.9% 0% 20% 40% 60% 80% 100% SNAP 1 SNAP 2 SNAP 3 SNAP 4 SNAP 7 SNAP 8 SNAP 9 Rysunek 5. Udział głównych źródeł emisji SO 2 w latach r. według sektorów [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. 2.2 Tlenki azotu NO x Wielkośd emisji tlenków azotu pozostaje w latach względnie na stałym poziomie. W opisywanym okresie odnotowano niewielki wzrost emisji tego zanieczyszczenia w 2006 r., a następnie stopniowy niewielki spadek. Dynamika zmian pomiędzy poszczególnymi latami wynosiła około 9-10%. Nie zmienia się znacząco na przestrzeni omawianych lat udział poszczególnych sektorów w wielkości emisji NO x. Największy udział mają procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii (ok. 33%), na drugim miejscu znajduje się sektor transportu drogowego, który jako jedyny ma tendencję wzrostową osiągając w 2009 r. udział ok. 31%. Kolejne pozycje z udziałem kilkunastu % zajmują procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym oraz inne pojazdy i urządzenia oraz procesy spalania poza przemysłem. Tabela 4. Wielkośd tlenków azotu do powietrza w latach [źródło danych: Instytut Ochrony Środowiska, Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji / KASHUE-KOBiZE]. kategoria SNAP SNAP 1 procesy spalania w NO x [Mg/rok] sektorze produkcji , , , , ,021 i transformacji energii SNAP 2 procesy spalania w sektorze komunalnym , , , , ,698 i mieszkaniowym Opole, 2011 rok 22

23 kategoria SNAP SNAP 3 procesy spalania w przemyśle NO x [Mg/rok] , , , , ,337 SNAP 4 procesy produkcyjne , , , , ,291 SNAP 5 wydobycie i dystrybucja paliw kopalnych SNAP 6 stosowanie rozpuszczalników i innych substancji SNAP 7 transport drogowy , , , , ,952 SNAP 8 inne pojazdy i urządzenia SNAP 9 zagospodarowanie odpadów , , , , , , , , , ,537 SNAP 10 rolnictwo SNAP 11 Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeo Razem , , , , ,547 Udział sektorów w emisji tlenków azotu % 1.1% 1.2% 3.2% 1.2% % 1.0% 1.3% 3.1% 1.2% % 0.9% 1.6% 2.8% 1.1% % 0.9% 1.5% 2.6% 1.5% % 0.9% 1.4% 2.6% 1.6% 0% 20% 40% 60% 80% 100% SNAP 1 SNAP 2 SNAP 3 SNAP 4 SNAP 7 SNAP 8 SNAP 9 Rysunek 6. Udział głównych źródeł emisji NO x w latach r. według sektorów [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Opole, 2011 rok 23

24 2.3 Tlenek węgla CO Emisja tlenku węgla po początkowym silnym spadku rzędu 26% w 2005 r. względem 2004 r. w kolejnych latach podlegała niewielkim, stale słabnącym wahaniom (rzędu 1-10%). Na stałym poziomie pozostają również udziały poszczególnych sektorów. Głównym źródłem CO w skali roku jest spalanie w małych źródłach komunalnych i niskosprawnych kotłach małych źródeł poza przemysłem (ok. 62% całkowitej emisji CO w Polsce). Dużym źródłem (ok. 26%) jest również spalanie paliw w transporcie drogowym. Tabela 5. Wielkośd tlenku węgla do powietrza w latach [źródło danych: Instytut Ochrony Środowiska, Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji / KASHUE-KOBiZE]. kategoria SNAP SNAP 1 procesy spalania CO [Mg/rok] w sektorze produkcji , , , , ,280 i transformacji energii SNAP 2 procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym , , , , ,807 SNAP 3 procesy spalania w przemyśle , , , , ,523 SNAP 4 procesy produkcyjne , , , , ,065 SNAP 5 wydobycie i dystrybucja paliw kopalnych SNAP 6 stosowanie rozpuszczalników i innych substancji SNAP 7 transport drogowy , , , , ,732 SNAP 8 inne pojazdy i urządzenia , , , , ,784 SNAP 9 zagospodarowanie odpadów , , , , ,600 SNAP 10 rolnictwo SNAP 11 Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeo Razem , , , , ,791 Opole, 2011 rok 24

25 [Mg/rok] Analiza możliwości ograniczania niskiej emisji ze szczególnym uwzględnieniem sektora bytowo-komunalnego udział sektorów w emisji tlenku węgla % 2.7% 0.4% % 2.7% 0.5% % 2.7% 0.4% % 2.5% 0.5% % 2.4% 0.6% 0% 20% 40% 60% 80% 100% SNAP 1 SNAP 2 SNAP 3 SNAP 4 SNAP 7 SNAP 8 SNAP 9 Rysunek 7. Udział głównych źródeł emisji CO w latach r. według sektorów [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. 2.4 Emisje pyłów Zmiany emisji pyłów z wyodrębnieniem frakcji PM 10 i PM 2,5 w latach obrazuje rysunek poniżej. Zarówno pył całkowity TSP, jak i poszczególne jego frakcje w omawianym okresie wykazywały spadkową tendencję emisji, z wyjątkiem r. 2006, kiedy odnotowano wzrost emisji o 6%. Największy spadek (7,7%) odnotowano w 2008 r. Emisja pyłów z terenu Polski pył TSP pył PM10 pył PM2,5 Rysunek 8. Emisja pyłów TSP, PM 10 i PM 2,5 w latach [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Opole, 2011 rok 25

26 Wielkości emisji pyłu całkowitego TSP w latach w rozbiciu na poszczególne sektory zestawiono w tabeli poniżej. Tabela 6. Wielkośd pyłu całkowitego TSP do powietrza w latach [źródło danych: Instytut Ochrony Środowiska, Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji / KASHUE-KOBiZE]. kategoria SNAP SNAP 1 procesy spalania pył całkowity TSP *Mg/rok w sektorze produkcji , , , , ,349 i transformacji energii SNAP 2 procesy spalania w sektorze komunalnym , , , , ,741 i mieszkaniowym SNAP 3 procesy spalania w przemyśle , , , , ,273 SNAP 4 procesy produkcyjne , , , , ,994 SNAP 5 wydobycie i dystrybucja paliw kopalnych , , , , ,582 SNAP 6 stosowanie rozpuszczalników i innych substancji SNAP 7 transport drogowy , , , , ,375 SNAP 8 inne pojazdy i urządzenia SNAP 9 zagospodarowanie odpadów , , , , , , , , , ,546 SNAP 10 rolnictwo , , , , ,546 SNAP 11 Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeo 4 874, , , , ,596 Razem , , , , ,348 Opole, 2011 rok 26

27 Udział sektorów w emisji pyłu całkowitego TSP % 4.4% 0.6% 0.8% 1.9% 0.6% % 4.2% 0.6% 0.8% 1.8% 0.6% % 3.6% 1.2% 0.8% 1.5% 0.7% % 3.9% 1.1% 0.8% 1.4% 0.7% % 3.5% 1.1% 0.8% 1.3% 0.7% 0% 20% 40% 60% 80% 100% SNAP 1 SNAP 2 SNAP 3 SNAP 4 SNAP 5 Rysunek 9. Udział głównych źródeł emisji pyłu całkowitego TSP w latach r. według sektorów [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Głównym źródłem emisji TSP w Polsce są procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym, których udział stopniowo rośnie osiągając w 2009 r. 43,7% emisji całkowitej. Na drugim miejscu znajduje się transport samochodowy ze stale rosnącym udziałem, przekraczającym w 2009 r. 18%. Znaczna częśd emisji w tej kategorii pochodzi z procesów innych niż spalanie paliw (ścieranie opon i hamulców oraz ścieranie powierzchni dróg). Kolejne miejsce zajmują sektory: wydobycia i dystrybucji paliw, procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii oraz rolnictwo (rzędu 6-7% w 2009 r. Wielkośd emisji poszczególnych frakcji pyłu (PM 10 i PM 2,5 ) w podziale na sektory zestawiono w tabelach poniżej. W obu przypadkach od 2006 r. widoczna jest stała tendencja spadkowa wielkości emisji pyłu zawieszonego. Tabela 7. Wielkośd pyłu zawieszonego PM 10 do powietrza w latach [źródło danych: Instytut Ochrony Środowiska, Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji / KASHUE-KOBiZE]. kategoria SNAP SNAP 1 procesy spalania pył zawieszony PM 10 [Mg/rok] w sektorze produkcji , , , , ,162 i transformacji energii SNAP 2 procesy spalania w sektorze komunalnym , , , , ,343 i mieszkaniowym Opole, 2011 rok 27

28 kategoria SNAP pył zawieszony PM 10 [Mg/rok] SNAP 3 procesy spalania w przemyśle , , , , ,262 SNAP 4 procesy produkcyjne , , , , ,723 SNAP 5 wydobycie i dystrybucja paliw kopalnych , , , , ,111 SNAP 6 stosowanie rozpuszczalników i innych substancji SNAP 7 transport drogowy , , , , ,746 SNAP 8 inne pojazdy i urządzenia , , , , ,346 SNAP 9 zagospodarowanie odpadów , , , , ,772 SNAP 10 rolnictwo , , , , ,281 SNAP 11 Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeo 4 568, , , , ,935 Razem , , , , ,681 Udział sektorów w emisji pyłu zawieszonego PM % 5.4% 0.6% 0.6% 0.9% 0.5% % 5.3% 0.6% 0.6% 0.9% 0.5% % 4.5% 1.2% 0.6% 0.8% 0.5% % 4.8% 1.1% 0.6% 0.7% 0.5% % 4.3% 1.0% 0.6% 0.7% 0.5% 0% 20% 40% 60% 80% 100% SNAP 1 SNAP 2 SNAP 3 SNAP 4 SNAP 5 Rysunek 10. Udział głównych źródeł emisji pyłu zawieszonego PM 10 w latach r. według sektorów [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Opole, 2011 rok 28

29 Tabela 8. Wielkośd pyłu zawieszonego PM 2,5 do powietrza w latach [źródło danych: Instytut Ochrony Środowiska, Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji / KASHUE-KOBiZE]. kategoria SNAP SNAP 1 procesy spalania pył zawieszony PM 2,5 [Mg/rok] w sektorze produkcji 9 914, , , , ,389 i transformacji energii SNAP 2 procesy spalania w sektorze komunalnym , , , , ,891 i mieszkaniowym SNAP 3 procesy spalania w przemyśle , , , , ,752 SNAP 4 procesy produkcyjne 8 406, , , , ,033 SNAP 5 wydobycie i dystrybucja paliw kopalnych 1 634, , , , ,608 SNAP 6 stosowanie rozpuszczalników i innych substancji SNAP 7 transport drogowy , , , , ,871 SNAP 8 inne pojazdy i urządzenia SNAP 9 zagospodarowanie odpadów , , , , , , , , , ,950 SNAP 10 rolnictwo 738, , , , ,963 SNAP 11 Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeo 4 464, , , , ,086 Razem , , , , ,889 Opole, 2011 rok 29

30 udział sektorów w emisji pyłu zawieszonego PM2, % 4.9% 0.7% 0.5% 1.6% 0.7% 0.5% % 4.7% 0.8% 0.6% 1.6% 0.7% 0.5% % 4.2% 1.2% 0.8% 1.4% 0.7% 0.5% % 4.4% 1.1% 0.7% 1.3% 0.9% 0.5% % 4.0% 1.1% 0.6% 1.2% 1.0% 0.9% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% SNAP 1 SNAP 2 SNAP 3 SNAP 4 SNAP 5 SNAP 7 SNAP 8 SNAP 9 SNAP 10 SNAP 11 Rysunek 11. Udział głównych źródeł emisji pyłu zawieszonego PM 2,5 w latach r. według sektorów [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Struktura źródeł dla poszczególnych frakcji pyłu nie różni się znacząco od struktury TSP. Głównym źródłem emisji pyłu PM 10 i PM 2,5, ze stałą tendencją wzrostową, są procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym - stanowią w 2009 r. odpowiednia 54,4% oraz 48,7%. Transport drogowy oraz emisja z innych pojazdów odpowiada za ok. 22% emisji pyłu PM 2,5 i udział ten jest wyższy niż dla pyłu PM 10. Pozostałe sektory mają strukturę udziałów bardziej zbliżoną do TSP. 2.5 WWA Emisja wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w latach miała generalnie słabą tendencję spadkową (5-8,8% rocznie). Jedynie w 2006 r. odnotowano wzrost emisji o 7,6%. Wielkośd emisji z poszczególnych sektorów zestawiono w tabeli poniżej, a procentowy udział w emisji krajowej przedstawiono na rysunku 12. Struktura udziałów podlega niewielkim wahaniom. Według danych KOBIZE decydująca częśd emisji WWA (w 2009 r. 87,5 %) pochodzi z procesów spalania poza przemysłem, przy czym główną częśd stanowi emisja z procesów spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym. Około 9,5 % całkowitej krajowej emisji WWA w 2009 r. pochodzi z procesów produkcyjnych (z produkcji koksu i aluminium). Opole, 2011 rok 30

31 Tabela 9. Wielkośd WWA do powietrza w latach [źródło danych: Instytut Ochrony Środowiska, Krajowe Centrum Inwentaryzacji Emisji / KASHUE-KOBiZE]. kategoria SNAP WWA [kg/rok] SNAP 1 procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii SNAP 2 procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym SNAP 3 procesy spalania w przemyśle SNAP 4 procesy produkcyjne SNAP 5 wydobycie i dystrybucja paliw kopalnych SNAP 6 stosowanie rozpuszczalników i innych substancji SNAP 7 transport drogowy SNAP 8 inne pojazdy i urządzenia SNAP 9 zagospodarowanie odpadów SNAP 10 rolnictwo SNAP 11 Inne źródła emisji i pochłaniania zanieczyszczeo Razem Udział sektorów w emisji WWA % 8.3% 8.4% 8.5% 8.7% 1.0% 1.4% 1.4% 1.3% 1.1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% SNAP 1 SNAP 2 SNAP 3 SNAP 4 SNAP 7 SNAP 8 SNAP 11 Rysunek 12. Udział głównych źródeł emisji WWA w latach według sektorów [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Opole, 2011 rok 31

32 [kg/rok] [kg/rok] Analiza możliwości ograniczania niskiej emisji ze szczególnym uwzględnieniem sektora bytowo-komunalnego 2.6 Metale ciężkie Zmiany wielkości emisji metali ciężkich w latach obrazują rysunki Jedynym zanieczyszczeniem, które w całym badanym okresie zachowało stałą tendencję spadkową był nikiel. Pozostałe metale ciężkie (za wyjątkiem chromu) mają podobny przebieg zmian emisji w latach W 2006 r. nastąpił charakterystyczny dla większości zanieczyszczeo wzrost emisji, a następnie w kolejnych latach jej systematyczny spadek. Inny przebieg ma wielkośd emisji chromu, która w latach rosła, a w kolejnych latach spadała, by w 2009 r. osiągnąd wielkośd o blisko 5 % niższą od emisji w 2005 r. Emisja metali ciężkich na terenie Polski Cd Hg As Cr Rysunek 13. Wielkośd emisji metali ciężkich: kadmu (Cd), rtęci (Hg), arsenu (As) i chromu (Cr) w latach [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. emisja metali ciężkich na terenie Polski Pb Cu Ni Rysunek 14. Wielkośd emisji metali ciężkich: ołowiu (Pb), miedzi (Cu) i niklu (Ni) w latach [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Opole, 2011 rok 32

33 [kg/rok] Analiza możliwości ograniczania niskiej emisji ze szczególnym uwzględnieniem sektora bytowo-komunalnego emisja cynku na terenie Polski Zn Rysunek 15. Wielkośd emisji metali ciężkich: cynku (Zn) w latach [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Emisja rtęci po silnym, 25 procentowym spadku w 2005 r., wykazała niewielki wzrost w kolejnym roku (4%), a następnie utrzymywała się na zbliżonym poziomie do 2009 r. kiedy odnotowano spadek emisji rzędu 7%. Podobny był przebieg emisji kadmu z tym, że wyjściowy spadek wynosił około 16%, a wahanie trendu w 2006 r. wynosiło 5-8,7%. Główne źródła emisji poszczególnych metali ciężkich przedstawia rysunek 16. Dla wszystkich metali podstawowym źródłem emisji są procesy stacjonarnego spalania, których udział w całkowitej emisji wynosi od 77,6 % (dla chromu) do 98,2 % (dla arsenu). Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii dominują w emisji rtęci (58,9%) oraz mają znaczący odsetek jako źródła emisji niklu (29,4%). Procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym mają największy udział w emisjach kadmu (66,5%), niklu (48,2%), cynku (47,8%) i chromu (44,4%). Procesy spalania w przemyśle mają główny udział w emisji arsenu, miedzi (59,2%) i ołowiu (46,1)% oraz bardzo znaczący w emisji cynku (32,9%). Z pozostałych źródeł emisji zaznaczają się ponadto procesy produkcyjne (17,3% emisji chromu, 13,2% emisji ołowiu, 11,4% emisji cynku oraz po około % dla miedzi, kadmu i rtęci), a także transport drogowy dla chromu (5%) i ołowiu (niecałe 4%). Opole, 2011 rok 33

34 Udział sektorów w emisji metali ciężkich w 2009 roku Zn 0.8% 4.8% 3.3% 1.1% Ni 2.9% 4.8% 1.5% 0.3% 0.4% Cu 0.7% 2.8% 5.9% 0.5% Cr 1.6% 4.4% 1.7% 1.7% 0.5% As 1.4% 3.8% 4.6% 0.2% Pb 0.6% 3.1% 4.6% 1.3% 0.4% Hg 5.9% 1.0% 2.6% 0.5% Cd 1.0% 6.7% 1.7% 0.5% 0.0% 2.0% 4.0% 6.0% 8.0% 10.0% SNAP 1 SNAP 2 SNAP 3 SNAP 4 SNAP 5 SNAP 7 Rysunek 16. Główne źródła emisji metali ciężkich w 2009 r. [źródło: opracowanie własne na podstawie dokumentów i raportów opisanych w Rozdziale 2, na str. 19]. Przestrzenny rozkład emisji zanieczyszczeo na terenie Polski jest bardzo nierównomierny. Największy poziom osiąga ona na obszarach dużych aglomeracji miejskich, większych miast oraz głównych okręgów przemysłowych. Obszarem charakteryzującym się najwyższymi emisjami w kraju jest województwo śląskie. Głównymi źródłami emisji są procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii, procesy produkcyjne, transport drogowy oraz procesy spalania w sektorze komunalnym i mieszkaniowym. Opole, 2011 rok 34

35 3. Programy ochrony powietrza, programy ograniczania niskiej emisji 3.1. Programy ochrony powietrza Podstawa prawna i cel Zgodnie z art. 91 ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z późn. zm.), opracowanie programu ochrony powietrza wymagane jest dla stref, w których stwierdzono przekroczenia poziomów dopuszczalnych lub docelowych, powiększonych w stosownych przypadkach o margines tolerancji chodby jednej substancji, spośród określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 roku w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. Nr 47, poz. 281). Ponadto Dyrektywa 2008/50/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy stanowi, iż plany ochrony powietrza (w ustawie Prawo ochrony środowiska zwane programami), w przypadku przekroczenia wartości dopuszczalnych, których termin osiągnięcia minął, mają określad odpowiednie działania tak, aby okres, w którym nie są one dotrzymane był jak najkrótszy. Jak wyjaśniono w rozdziale 1, oceny jakości powietrza w danej strefie dokonuje Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska, w oparciu o prowadzony monitoring stanu jakości powietrza. Stanowi on podstawę do klasyfikacji stref. Zakwalifikowanie strefy do klasy C oznacza koniecznośd opracowania Programu ochrony powietrza. Celem Programu ochrony powietrza jest wskazanie kierunków działao naprawczych, których zastosowanie pozwoli na osiągnięcie wartości dopuszczalnych lub wartości docelowych, określonych z punktu widzenia ochrony zdrowia i środowiska na obszarach stref, gdzie te wartości nie są dotrzymywane. W Programach ochrony powietrza, określa się: diagnozę złej jakości powietrza na podstawie analizy prowadzonych pomiarów i inwentaryzacji źródeł emisji, źródła emisji odpowiedzialne za jakośd powietrza na terenie strefy i ich udziały procentowe, szacunkowy obszar występowania przekroczeo stężeo normatywnych, ilośd osób narażonych na działanie zanieczyszczeo, działania naprawcze, które mają przyczynid się do poprawy stanu czystości powietrza wraz z określeniem poszczególnych celów, zadao, ich szacunkowych kosztów i źródeł finansowania oraz spodziewanych efektów ekologicznych. Opole, 2011 rok 35

36 Obowiązek sporządzenia Programu ochrony powietrza od 1 stycznia 2008 r. spoczywa na marszałku województwa. Według projektu (z dnia 28 lipca 2011 r.) Ustawy o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw kompetencje te ma przejąd zarząd województwa Strefy zakwalifikowane do opracowania Programu ochrony powietrza oraz rodzaje substancji Pierwsze programy ochrony powietrza powstały w Polsce w latach Jak wynika z Raportu z realizacji polityki ekologicznej paostwa w latach , na podstawie ocen rocznych wykonywanych za lata , do sporządzenia Programów ochrony powietrza zakwalifikowano łącznie 161 stref, w stosunku do ogólnej liczby stref w kraju wynoszącej 362 (ok. 100 z nich z uwagi na przekroczenia wartości dopuszczalnych pyłu zawieszonego PM 10 ). Zrealizowanych zostało wówczas 26 Programów ochrony powietrza. W raporcie tym zaznaczono, iż koniecznym jest zintensyfikowanie działao na rzecz ochrony środowiska w latach W 2006 r. dokonano nowego podziału na strefy. W stosunku do lat poprzednich ich liczba zmieniła się z 362 na 170 tworząc większe obszary (od 2007 r. roczne oceny stanu jakości powietrza prowadzone były zgodnie z nowym podziałem). W 2008 r. do opracowania POP zakwalifikowano 65 stref, czyli około 38% wszystkich stref w kraju. W 2009 r. ok. 100 stref zostało zakwalifikowanych do opracowania Programów ochrony powietrza ze względu na przekroczenia dopuszczalnych poziomów stężeo pyłu zawieszonego PM 10 i docelowych benzo(a)pirenu, z tego ok. 75 z nich z uwagi na przekroczenia dopuszczalnych poziomów stężeo pyłu zawieszonego PM 10 i 68 stref z uwagi na przekroczenia docelowych poziomów benzo(a)pirenu. W większości przypadków w strefach zakwalifikowanych do POP ze względu na przekroczenia dopuszczalnych poziomów pyłu PM 10 towarzyszyło przekroczenie poziomów docelowych benzo(a)pirenu. Nie oznacza to, że sytuacja w zakresie jakości powietrza w Polsce się poprawiła, ale zmniejszyła się jedynie liczba stref i zwiększył się znacznie obszar stref objętych programami ochrony powietrza. 4 Raport z polityki ekologicznej paostwa w latach , lipiec Opole, 2011 rok 36

37 Rysunek 17. Klasy stref określone na podstawie 24-godzinnych stężeo pyłu PM 10 w wyniku oceny jakości powietrza za 2008 r. (wg kryteriów dotyczących ochrony zdrowia) [źródło: GIOŚ/PMŚ]. Rysunek 18. Klasyfikacja stref w Polsce dla benzo(a)pirenu na podstawie rocznej oceny jakości powietrza za 2008 r. (ochrona zdrowia) [źródło: GIOŚ/PMŚ]. Opole, 2011 rok 37

38 Jak wspomniano w rozdziale 1, w 2010 r. ponownie zmniejszono ilośd stref na 46, spośród których 45 zostało zakwalifikowanych do sporządzenia Programu ochrony powietrza ze względu na przekroczenia poziomów dopuszczalnych i docelowych pyłu PM 10, PM 2,5, benzenu, benzo(a)pirenu, dwutlenku azotu i arsenu. Mimo, iż w 2010 r. aż 98 % stref zakwalifikowano do opracowania Programów ochrony powietrza w porównaniu z latami wcześniejszymi (45 % stref zakwalifikowano do opracowania Programów w 2006 r.), nie oznacza to, że jakośd powietrza drastycznie się pogorszyła. Taka sytuacja wynika ze zmniejszonej ilości stref, które na chwile obecną obejmują w większości całe województwa (poza aglomeracjami i miastami powyżej 100 tys. mieszkaoców). Na przestrzeni lat opracowano Programy ochrony powietrza dla wszystkich województw (w niektórych sporządzono również aktualizację Programów), głównie ze względu na przekroczenia stężeo dopuszczalnych pyłu zawieszonego PM 10 i benzo(a)pirenu. Również w zapisach Polityki ekologicznej paostwa w latach z perspektywą do roku 2016 znalazły się zapisy wskazujące na koniecznośd opracowania programów naprawczych w strefach, w których notuje się przekroczenia standardów dla pyłu zawieszonego PM 10 i PM 2,5. Programy te dotyczą głównie eliminacji źródeł niskiej emisji związanych z indywidualnymi źródłami spalania sektora komunalnobytowego oraz zmniejszenia emisji pyłu ze środków transportu Podstawowe wnioski wynikające z Programów ochrony powietrza najwięcej Programów opracowano ze względu na przekroczenia poziomów dopuszczalnych PM 10 i docelowych benzo(a)pirenu; największy udział w emisji wszystkich substancji mają substancje pochodzące ze źródeł emisji związanych z sektrem bytowo-komunalnym, czyli tzw. niskiej emisji; największy udział w imisji mają źródła powierzchniowe średnio około 70 %, liniowe 13 % i punktowe 17 % na obszarach różnych stref; najwięcej przekroczeo mierzonych substancji notuje się w województwie małopolskim, śląskim, dolnośląskim i kujawsko-pomorskim. 3.2 Programy Ograniczania Niskiej Emisji (PONE) Pod pojęciem niskiej emisji najczęściej rozumie się zanieczyszczenia powstające w wyniku procesów spalania paliw w lokalnych kotłowniach i piecach domowych sektora komunalno-bytowego. Procesowi spalania paliw w źródłach spalania o małej mocy towarzyszy emisja m.in. takich substancji jak pyły, tlenki azotu, dwutlenek siarki, tlenki węgla, metale ciężkie. Znaczący udział w emisji tych Opole, 2011 rok 38

39 substancji mają procesy spalania w indywidualnych systemach grzewczych, gdzie stosuje się konwencjonalne ogrzewanie węglowe paliwami stałymi, takimi jak różnego rodzaju węgle kamienne, węgle brunatne, drewno. Paliwem wykorzystywanym w paleniskach domowych jest najczęściej węgiel o niskich parametrach grzewczych. Niejednokrotnie również stan techniczny kotłów nie odpowiada wymaganym warunkom technicznym. Urządzenia te charakteryzują się dośd niską sprawnością, co wpływa negatywnie na procesy spalania, a zarazem przyczynia się do zwiększonej emisji zanieczyszczeo. Cechą charakterystyczną emisji tego rodzaju jest to, że emisja substancji następuje z emitorów (kominów), które mają nie więcej niż 30 m wysokości, co powoduje, że przy zwartej zabudowie mieszkaniowej, zanieczyszczenia gromadzą się wokół miejsca ich powstawania, stając się poważnym problemem ekologicznym i zdrowotnym lokalnych społeczności. Dodatkowo zły stan techniczny kominów pogarsza parametry emisji zanieczyszczeo. Zdarza się również, że w kotłach i piecach spalane są odpady komunalne. Powoduje to emisję szczególnie niebezpiecznych dla zdrowia substancji takich jak benzo(α)piren, dioksyny, czy furany. Program ograniczania niskiej emisji jest jednym z działao naprawczych w ramach programu ochrony powietrza dotyczącym obszaru miast i gmin, w których istnieje problem niskiej emisji. Celem Programu ograniczenia niskiej emisji jest przede wszystkim poprawa jakości powietrza, jakości życia i zdrowia mieszkaoców, w szczególności dzieci i osób chorych, najbardziej wrażliwych na zanieczyszczenie powietrza. Zgodnie z zapisami dyrektywy CAFE należy podejmowad szczególne środki służące ochronie wrażliwych grup ludności. Podstawą tworzenia Programów ograniczenia niskiej emisji są, jak wspomniano wyżej, zarówno programy ochrony powietrza, jak i programy ochrony środowiska. Przy czym programy ochrony powietrza w szczególności wyznaczają kierunki i skalę konieczności podjęcia działao redukcji zanieczyszczeo z sektora komunalno-bytowego w celu zapobiegania w przyszłości negatywnym skutkom zarówno zdrowotnym, jak i środowiskowym wykorzystywania nieefektywnych urządzeo grzewczych. Program ograniczania niskiej emisji jest systemem wsparcia zarówno finansowego, jak i organizacyjnego mieszkaoców gmin i miast, dzięki któremu przeprowadzane są szeroko zakrojone inwestycje w indywidualne systemy grzewcze. Zasada dobrowolności przystąpienia do programu jest niejednokrotnie barierą intensyfikacji działao w miastach i gminach, ponieważ nie można skierowad środków finansowych na obszary szczególnie narażone na złą jakośd powietrza, dopóki mieszkaocy tych obszarów sami nie opowiedzą się za danymi inwestycjami. Wskazania kierunków działao w uchwalonych programach ochrony powietrza, jako aktach prawa miejscowego nie mają jednak Opole, 2011 rok 39

40 odzwierciedlenia w faktycznym stanie prowadzonych działao właśnie ze względu na dobrowolnośd tego rodzaju wsparcia dla mieszkaoców Mechanizm działania Realizacja Programów ograniczania niskiej emisji składa się z następujących etapów: przygotowanie dokumentu PONE, uchwała rady miasta lub gminy w sprawie przyjęcia PONE, przeprowadzenie kampanii promocyjno-edukacyjnej zachęcającej mieszkaoców do zmiany systemu ogrzewania, wybór Operatora PONE, opracowanie regulaminu PONE, zbiórka deklaracji osób chętnych do wymiany źródeł ogrzewania, wybór firm instalacyjnych i producentów kotłów, monitorowanie przebiegu realizacji Programu. Do początkowych prac związanych z opracowaniem PONE należy przygotowanie dokumentu pt. Program ograniczania niskiej emisji. Zakres tego dokumentu obejmuje ogólną charakterystykę miasta lub gminy, dla której opracowywany jest Program, odniesienie do innych strategicznych planów i programów dotyczących tego obszaru, przedstawienie prawnych aspektów regulujących ochronę powietrza oraz analizę istniejącego stanu powietrza wykonaną na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji. Na podstawie zebranych danych i dokonanej analizy tworzony jest harmonogram rzeczowo-finansowy proponowanych działao mających przyczynid się do poprawy stanu jakości powietrza. W Programie porównywane są koszty nakładów inwestycyjnych i efektu, jaki można w ich wyniku osiągnąd, a następnie opracowywany jest optymalny wariant działao naprawczych. Po zakooczeniu pierwszego etapu, opracowany Program uchwalany jest przez radę miasta. Przez cały czas trwania Programu prowadzona jest kampania promocyjno-edukacyjna zachęcająca mieszkaoców do zmiany systemu ogrzewania na ekologiczne. Ważną rolę w opracowywaniu Programu pełni Operator. Rolę Operatora może pełnid gmina bądź firma zewnętrzna. Do jego zadao należą między innymi: zawieranie z mieszkaocami umów na modernizację układów grzewczych, negocjowanie warunków i cen urządzeo z producentami i dostawcami paliwa stałego, koordynacja wykonawstwa robót montażowych poparte uproszczonym audytem, Opole, 2011 rok 40

41 pomoc mieszkaocowi w doborze urządzenia grzewczego zgodnie z jego wymaganiami oraz potrzebami energetycznymi budynku, zagwarantowanie demontażu i zniszczenia kotła w sposób uniemożliwiający jego ponowne uruchomienie 5. Następnie opracowuje się regulamin Programu, w którym określa się warunki dofinansowania lub finansowania przedsięwzięd proekologicznych prowadzących do obniżenia wielkości emitowanych zanieczyszczeo ze źródeł niskich. W kolejnym etapie zbiera się deklaracje osób chętnych do przystąpienia do Programu i wybiera firmy instalacyjne oraz producentów kotłów ekologicznych. Podczas trwania wszystkich etapów prac prowadzi się monitoring procesu realizacji Programu. Istotnym aspektem stanowiącym o powodzeniu wdrożenia Programu jest zapewnienie źródeł finansowania działao. W przypadku realizowanych w wielu miastach Programów Ograniczania Niskiej Emisji wykorzystywany jest mechanizm dofinansowania wymiany kotłów osobom fizycznym ze środków gminnych i powiatowych funduszy ochrony środowiska. Wobec faktu likwidacji od 1 stycznia 2010 r. wymienionych funduszy, zgodnie z ustawą z dnia 20 listopada 2009 r. o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw oraz przeniesienia ich środków do dyspozycji odpowiednio starostów, wójtów, burmistrzów lub prezydentów miast, dofinansowanie wymiany kotłów osobom fizycznym na obecnych zasadach i w zbliżonym zakresie może byd utrudnione lub wręcz zaniechane. Niemniej złożone i trudne jest pozyskiwanie dofinansowania przez osoby fizyczne z WFOŚiGW (brak procedur, skomplikowana sytuacja rozliczeo podatkowych z tym związanych), który od 1 stycznia 2010 r., zgodnie z ww. ustawą, uległ przekształceniu w samorządową osobę prawną. Celem opracowania Programu jest określenie planu działao w zakresie obniżenia poziomu niskiej emisji spowodowanej spalaniem paliw w indywidualnych źródłach ciepła oraz ograniczenie emisji pyłów i gazów pochodzących ze źródeł liniowych, a co z tego wynika, poprawa jakości powietrza i osiągnięcie wartości stężeo dopuszczalnych i docelowych. 5 J. Piszczek, A. Osicki, P. Kukla, Realizacja Programu ograniczania Niskiej Emisji krok po kroku, Katowice Opole, 2011 rok 41

42 3.2.2 Działania realizowane w ramach PONE W celu ograniczenia emisji pyłów i gazów pochodzących ze źródeł tzw. niskiej emisji należy wdrożyd szereg działao naprawczych proponowanych w programie obejmującym dany teren. Do zadao tych należą: likwidacja niskosprawnych kotłowni i pieców przez podłączenie obiektów do miejskich sieci ciepłowniczych, modernizacja kotłowni lokalnych, w tym szczególnie kotłowni zakładowych poprzez zastosowanie źródeł opalanych gazem ziemnym lub olejem, podejmowanie przedsięwzięd związanych ze zwiększeniem efektywności wykorzystania energii cieplnej w obiektach gminnych (termorenowacja i termomodernizacja budynków, modernizacja wewnętrznych instalacji grzewczych oraz wyposażanie w elementy pomiarowe i regulacyjne, wykorzystywanie energii odpadowej), a także wspieranie organizacyjnoprawne przedsięwzięd termomodernizacyjnych podejmowanych przez użytkowników indywidualnych (np. prowadzenie doradztwa, audytingu energetycznego), popieranie i promowanie indywidualnych działao właścicieli lokali, polegających na przechodzeniu do użytkowania na cele grzewcze i sanitarne na ekologicznie, czyste rodzaje paliw lub energii elektrycznej albo energii odnawialnej, popieranie przedsięwzięd polegających na likwidacji małych lokalnych ciepłowni węglowych i przechodzeniu na zasilanie odbiorców z sieci ciepłowniczej, gazowej lub Kogeneracji, czyli nowoczesnej technologii umożliwiającej wytwarzanie jednocześnie energii elektrycznej, ciepła i chłodu, pozyskiwanie nowych odbiorców ciepła z sieci ciepłowniczej poprzez współfinansowanie inwestycji w zakresie przyłączy i węzłów ciepłowniczych, stopniowa wymiana zużytych odcinków sieci ciepłowniczej i gazowej na systemy rurociągów preizolowanych, racjonalne planowanie remontów i konserwacji, stopniowe wyposażanie istniejących węzłów cieplnych wymiennikowych w urządzenia umożliwiające regulację pogodową. W analizie działao prowadzonych w ramach funkcjonujących programów ograniczania niskiej emisji warto wskazad kilka przykładów niezwykle aktywnych gmin i miast, których działania przyczyniły się do osiągnięcia znacznych efektów ekologicznych w skali danego obszaru. Jednym z takich miast jest miasto Kraków, gdzie inwestycje w indywidualne systemu grzewcze przez Urząd Miasta prowadzone są już od 1995 r. Działania te dotyczyły wsparcia mieszkaoców miasta poprzez system Opole, 2011 rok 42

43 [sztuk] Analiza możliwości ograniczania niskiej emisji ze szczególnym uwzględnieniem sektora bytowo-komunalnego dofinansowania osób fizycznych, a także inwestorów instalacji odnawialnych źródeł energii. W zakresie niskiej emisji w latach zlikwidowano szt. pieców oraz 312 kotłowni węglowych na łączną kwotę około 8 mln zł, z czego na przestrzeni lat dokonano wymiany ok. 5,5 tys. kotłów węglowych oraz ponad 100 kotłowni na paliwa stałe. Dofinansowano również około 87 instalacji korzystających z odnawialnych źródeł energii. Rysunek 19 wskazuje ilośd przeprowadzonych inwestycji w zakresie wymiany źródeł spalania poprzez likwidację kotłów i pieców węglowych w podziale na lata. Pomimo tak szerokich działao, na obszarze Krakowa wciąż istnieje spora liczba instalacji grzewczych opalanych paliwami stałymi. Zlikwidowane piece Zlikwidowane kotłownie Rysunek 19. Liczba dofinansowanych inwestycji w ramach ograniczania niskiej emisji w latach *źródło: Urząd Miasta Krakowa+. Program likwidacji niskiej emisji prowadzony jest przez Urząd Miasta Krakowa i skierowany do osób fizycznych, które mogą otrzymad dofinansowanie z tytułu dokonanej wymiany kotła i likwidacji starego źródła ciepła w wysokości kwoty wynikającej z regulaminu. Dodatkowo jako jeden z dodatkowych projektów służących ograniczeniu uciążliwości źródeł niskiej emisji na terenie Krakowa realizowany był, przy współpracy z Miejskim Przedsiębiorstwem Energetyki Cieplnej w Krakowie, Program modernizacji systemów grzewczych obiektów na terenie Krakowa wraz z możliwością dostaw ciepłej wody użytkowej na lata Opole, 2011 rok 43

44 Rysunek 20. Likwidacja palenisk domowych i małych kotłowni w latach na terenie miasta Krakowa *źródło: program ochrony powietrza dla aglomeracji krakowskiej, Regulaminy dofinansowania wspomnianych inwestycji zatwierdzane były zarządzeniami Prezydenta Miasta Krakowa. Zgodnie z Zarządzeniem nr 27/2008 Prezydenta Miasta Krakowa z dnia 4 stycznia 2008 r. w sprawie zasad korzystania ze środków Gminnego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie oraz Powiatowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie dofinansowaniu podlegały: zmiana systemu ogrzewania z opartego na paliwie stałym na proekologiczne: gazowe, elektryczne, olejowe lub podłączenie do miejskiej sieci ciepłowniczej oraz instalacje odnawialnego źródła energii realizowane na terenie miasta Krakowa przez osoby fizyczne lub reprezentujące je Wspólnoty Mieszkaniowe. Dofinansowaniu podlegały również zmiany systemu ogrzewania: wymiana źródła ogrzewania, czyli demontaż starego źródła ogrzewania i montaż nowego oraz modernizacja lub wymiana instalacji związanej z nowym źródłem ogrzewania, natomiast dla instalacji odnawialnego źródła energii: koszty związane z zakupem oraz montażem odnawialnego źródła energii oraz instalacji potrzebnej do jego prawidłowego działania. Wysokośd przyznawanych środków finansowych określana była na podstawie przedłożonych wraz z wnioskiem o dofinansowanie kserokopii faktur VAT i rachunków za wykonane zadanie i wynosiła 40% poniesionych kosztów brutto lub 50% kosztów dla inwestycji znajdujących się w strefie uzdrowiskowej C w Swoszowicach. Jednocześnie wysokośd przyznanych środków nie mogła byd większa niż odpowiednio 40 tys. zł lub 50 tys. zł. Opole, 2011 rok 44

45 Obecnie uchwalono kontynuacje działao ograniczania negatywnych skutków funkcjonowania źródeł spalania paliw stałych na terenie miasta Krakowa poprzez uchwalenie Programu ograniczania niskiej emisji uchwała nr XXI/275/11 Rady Miejskiej Krakowa z dnia 6 lipca 2011 r. w sprawie przyjęcia Programu Ograniczania Niskiej Emisji dla Miasta Krakowa. Określa ona zasady prowadzenia działao z zakresu ochrony powietrza polegające na: 1. trwałej zmianie systemu ogrzewania opartego na paliwie stałym na: a) podłączenie do miejskiej sieci ciepłowniczej, b) ogrzewanie gazowe, c) ogrzewanie elektryczne, d) ogrzewanie olejowe, e) odnawialne źródło energii, 2. instalacji odnawialnego źródła energii, 3. podłączeniu ciepłej wody użytkowej związanej z likwidacją palenisk gazowych, zwany dalej Programem. Programem objęte są inwestycje nieoddziałowujące znacząco na środowisko, tj. w przypadku spalania paliw gazowych i olejowych, instalacje o mocy cieplnej do 25 MW. Beneficjentami programu są: 1. podmioty niezaliczone do sektora finansów publicznych, w szczególności: a) osoby fizyczne, b) wspólnoty mieszkaniowe, c) osoby prawne, d) przedsiębiorcy, 2. jednostki sektora finansów publicznych będące gminnymi lub powiatowymi osobami prawnymi. Dotacja może byd udzielona wyłącznie na dofinansowanie tzw. kosztów koniecznych realizacji zadania, w szczególności: 1) kosztów wykonania demontażu palenisk węglowych, 2) kosztów zakupu i montażu nowego źródła ogrzewania, 3) kosztów zakupu, montażu, wymiany lub modernizacji instalacji związanej z nowym źródłem ogrzewania, Opole, 2011 rok 45

46 4) kosztów modernizacji systemu odprowadzania spalin niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania nowego źródła ogrzewania, 5) kosztów podłączenia do miejskiej sieci ciepłowniczej w zakresie wykonania wewnętrznej instalacji centralnego ogrzewania oraz ciepłej wody użytkowej z wyłączeniem węzła ciepła, 6) kosztów zakupu i montażu instalacji odnawialnego źródła energii. Dotacje nie mogą byd wykorzystane na: 1) dokumentację sporządzaną w ramach przygotowania zadania (projekt budowlanowykonawczy montażu instalacji), 2) zadania, których realizacja nie gwarantuje trwałego efektu ekologicznego, 3) budowę zewnętrznych sieci ciepłowniczych, energetycznych i gazowych, 4) zakup urządzeo grzewczych nie stanowiących trwałego wyposażenia mieszkao. Dotacja będzie przydzielana w wysokości do 90% poniesionych kosztów, ale nie więcej niż: 1) 2 tys. zł za każde zlikwidowane palenisko węglowe w przypadku zmiany systemu ogrzewania z węglowego na gazowe, elektryczne, olejowe lub odnawialne źródło energii, 2) 2 tys. zł za każde zlikwidowane palenisko węglowe w przypadku podłączenia do miejskiej sieci ciepłowniczej, 3) 400 zł za każdy kw kotłowni zainstalowanej w przypadku likwidacji kotłowni węglowej bądź instalacji pompy ciepła, 4) 1 tys. zł za każdy metr kwadratowy w przypadku zainstalowania kolektora słonecznego, 1) 1 tys. zł za każde zlikwidowane palenisko gazowe w przypadku podłączenia centralnej ciepłej wody użytkowej. Kraków jest w skali województwa małopolskiego jedynym miastem, które prowadzi tak szeroko zakrojone działania zmierzające do ograniczenia wpływu źródeł niskiej emisji. W skali kraju województwem aktywnie działającym w zakresie realizacji Programów ograniczania niskiej emisji jest województwo śląskie. Od 2002 r. w ramach 48 lokalnych programów ograniczania niskiej emisji, realizowanych przez gminy województwa śląskiego wydatkowano 174 mln zł z czego 103 mln zł wydatkował WFOŚiGW w Katowicach. W tym czasie zlikwidowano 11 tys. starych kotłów Opole, 2011 rok 46

47 w budynkach jednorodzinnych, które w większości zastąpiono kotłami nowej generacji opalanymi węglem, jak i ekologicznymi gatunkami tego paliwa 6. Rysunek 21. Skala prowadzenia programów ograniczania niskiej emisji w województwie śląskim [źródło: dane WFOŚiGW w Katowicach, mapka z wykorzystaniem danych Bariery realizacji Programów ograniczania niskiej emisji Działanie, które w przypadku ograniczania niskiej emisji jest najczęściej podejmowane, czyli realizacja Programów ograniczania niskiej emisji napotyka szereg barier. Najczęstszymi z nich są: brak systemowego, globalnego podejścia do działao w ochronie środowiska, wysokie ceny paliw i ciągły wzrost cen paliw ekologicznych, brak jednoznacznych zachęt ze strony paostwa dla stosowania paliw ekologicznych (niskoemisyjnych), np. podatku od zanieczyszczeo zawartych w węglu, 6 Opole, 2011 rok 47

48 mała skutecznośd narzędzi prawnych w zakresie możliwości ograniczania niskiej emisji, w tym brak instrumentów umożliwiających nakładanie obowiązków na osoby fizyczne (np. wymiany kotła) i ich egzekwowania, niski priorytet ochrony powietrza w hierarchii ważności celów realizowanych przez paostwo, problem podziału odpowiedzialności pomiędzy powiatem a gminą (starosta nie ma uprawnieo do faktycznej realizacji głównych zapisów Programu ochrony powietrza, w których wskazano opracowanie Programów ograniczenia niskiej emisji i nie ma instrumentów prawnych, by zlecid wykonanie tych zadao gminom), znikomy udział źródeł odnawialnych w pokrywaniu zapotrzebowania na ciepło, brak wpływu lokalnych samorządów na lokalne źródła energii odnawialnej (geotermalnej, wodnej), obowiązujące przepisy prawne dają niewielkie możliwości nałożenia obowiązków organom ochrony środowiska w celu ograniczenia emisji zanieczyszczeo do powietrza i ich egzekucji w szczególności dla źródeł małych (w tym indywidualnych systemów grzewczych w budynkach mieszkalnych), niska świadomośd społeczeostwa w zakresie zanieczyszczenia powietrza i skutków zdrowotnych z tym związanych, przyzwolenie społeczne na spalanie odpadów w piecach domowych, problemy własnościowe w starych budynkach, które utrudniają podjęcie decyzji o inwestycji wymiany źródeł ciepła na nowoczesne Proponowane zmiany w zakresie Programów ograniczania niskiej emisji Bez wsparcia ze strony paostwa (legislacyjnego, organizacyjnego i finansowego), realizacja założonych w Programach ochrony powietrza i Programach ograniczenia niskiej emisji działao jest zdecydowanie utrudniona. Dlatego celowe jest wskazanie pewnych propozycji rozwiązao istniejących problemów. Konieczne są działania zewnętrzne obejmujące zaangażowanie jednostek rządowych. Należy tu podkreślid główne kierunki zmian w zakresie ograniczania niskiej emisji. Zmiany te dotyczą głównie aspektu finansowego, który może znacznie wspomóc efektywnośd prowadzenia Programów ograniczania niskiej emisji w Polsce oraz aspektów prawnych, organizacyjnych, technicznych i społecznych. Wśród narzędzi finansowych proponuje się wprowadzenie odpowiednich zmian, takich jak: ustalenie priorytetowego zadania w polityce energetycznej paostwa obniżenie cen ekologicznych nośników energii cieplnej, jako priorytetowe zadanie w polityce energetycznej paostwa, Opole, 2011 rok 48

49 nadanie wyższego priorytetu zagadnieniom ochrony powietrza w działalności funduszy ochrony środowiska i programów finansujących działania w zakresie ochrony środowiska, poparcie paostwa dla zachowao proekologicznych poprzez odpowiednią politykę fiskalną (np. możliwośd odliczeo podatkowych), wprowadzenie zmian legislacyjnych, które ułatwią samorządom udzielanie dotacji osobom fizycznym na działania związane z ochroną powietrza, rozważenie możliwości zmian w strukturze cen paliw, możliwości dofinansowywania ze źródeł funduszy ochrony środowiska inwestycji w zakresie poprawy jakości powietrza w różnej skali (również realizowanych przez osoby fizyczne) oraz uproszczenie procedur przyznawania dotacji, rozważenie możliwości wprowadzenia instrumentów finansowych (np. podatek od zawartych w węglu zanieczyszczeo), wprowadzenie ulgi podatkowej dla mieszkaoców stosujących ogrzewanie niskoemisyjne (sieciowe, elektryczne, gazowe, olejowe, OZE). Proponowane zmiany prawne dotyczą głównie: zmian prawa umożliwiających wprowadzenie podatku od zawartych w węglu zanieczyszczeo, wprowadzenia zakazu sprzedaży odpadów powstających przy wydobyciu węgla, którymi często opalane są budynki, zmian prawnych zachęcających do inwestycji proekologicznych (np. wprowadzenie możliwości instalacji baterii słonecznych), konieczności nadania uprawnieo kominiarzom w ramach kontroli i nadzoru instalacji dla zapewnienia zdrowia i bezpieczeostwa mieszkaoców (możliwośd kontroli przewodów kominowych), zmian legislacyjnych umożliwiających kontrolę i egzekwowanie działao dotyczących ograniczania niskiej emisji, w szczególności: w zakresie możliwości dofinansowania osób fizycznych w programach PONE, w zakresie ustanowienia ulgi podatkowej dla dofinansowania osób fizycznych w ramach PONE, Wprowadzenia standardów emisyjnych dla urządzenia spalania o małej mocy poniżej 50 MW w celu kontroli jakości urządzeo na rynku w sektorze komunalno-bytowym. Opole, 2011 rok 49

50 Proponowane do uwzględnienia aspekty organizacyjne i techniczne: w Programach ograniczania niskiej emisji wspieranie podłączania do sieci cieplnej jeśli jest dostępna oraz ograniczanie wymian na kotły węglowe/retortowe poprzez odpowiednio skonstruowane zapisy o dofinansowaniu, wprowadzanie w ramach Programów w pierwszej kolejności granicznych wielkości emisji dla kotłów, likwidację/modernizację małych lokalnych kotłowni, wspieranie i promocję działao termomodernizacyjnych (izolacja budynków, usprawnienia systemów ogrzewania, automatyka regulacja) zarówno w budynkach publicznych, komunalnych, jak i prywatnych, promocję wykorzystania odnawialnych źródeł energii, rozbudowę sieci ciepłowniczych, rozbudowę sieci gazowych (szczególnie na kierunkach budownictwa rozproszonego, gdzie mniej opłacalne jest dostarczanie ciepła sieciowego), usprawnianie systemów zarządzania dostawą energii wymiana węzłów, eliminacja strat, usprawnianie zarządzania energią na poziomie odbiorców możliwośd wprowadzania inteligentnych liczników dla wszystkich mediów energetycznych, przy rewitalizacji zabytkowych obiektów uwzględniad ich modernizacje z punktu widzenia racjonalizacji gospodarki energetycznej i wykorzystania odnawialnych źródeł energii, jako źródeł uzupełniających. Konieczne są systemowe i długoterminowe działania, takie jak edukacja w zakresie ochrony powietrza. Dlatego niezbędne jest ogromne zaangażowanie i wsparcie ze strony Paostwa, przede wszystkim w kwestiach finansowych, ale również prawnych ułatwiających społeczeostwu działanie proekologiczne. Literatura: 1. Raport z polityki ekologicznej paostwa w latach , lipiec J. Piszczek, A. Osicki, P. Kukla, Realizacja Programu ograniczania Niskiej Emisji krok po kroku, Katowice Opole, 2011 rok 50

51 4. Struktura istniejących źródeł ciepła w Polsce Istotnym elementem przy określaniu możliwości ograniczania niskiej emisji z sektora bytowokomunalnego jest analiza struktury istniejących źródeł ciepła w Polsce w szczególności w kontekście potencjału i barier, jakie mogą występowad. Struktura źródeł ciepła oraz prawdopodobne kierunki jej rozwoju będą miały istotny wpływ na możliwośd ograniczania niskiej emisji. Szacowane całkowite zużycie ciepła dla Polski wynosi ok. 361 PJ 7 (2007 r.) Obejmuje ono przede wszystkim mieszkalnictwo (ok. 50%), przemysł (42%), budownictwo, transport, rolnictwo i inne dziedziny. Największe zapotrzebowanie energii (cieplnej i elektrycznej) dotyczy ogrzewania (71%) i wytwarzania ciepłej wody (15%). Inne zapotrzebowanie stanowi ok. 14% całości, w tym oświetlenie i domowe urządzenia elektryczne 8. Struktura zużycia energii ulega obecnie znacznym zmianom na skutek stosowania nowocześniejszych, bardziej sprawnych urządzeo oraz wzrostowi świadomości dot. celowości oszczędzania energii. Z drugiej strony jednak następuje wzrost zapotrzebowania na energię ze względu na nowe potrzeby związane z rozwojem, jak mechanizacja prac domowych i coraz powszechniejsze stosowanie klimatyzacji. Podstawowym paliwem wykorzystywanym do celów ogrzewania pozostaje w dalszym ciągu węgiel chod następuje powoli zmniejszenie jego udziału ( ,7%) na rzecz zwiększania wykorzystania gazu, biomasy oraz innych odnawialnych źródeł energii. Aktualna strukturę wykorzystywanych na cele ogrzewania paliw przedstawia Rysunek % 0.05% 0.08% 0.04% Udział paliw w produkcji ciepła 0.01% 0.75% węgiel kamienny olej opałowy lekki i ciężki biomasa gaz ziemny pozostałe paliwa węgiel brunatny Rysunek 22. Udział paliw w produkcji ciepła *źródło: Energetyka cieplna w liczbach 2009, Prezes Urzędu Regulacji Energetyki, Warszawa 2010]. 7 P. Choromanski, KAPE S.A. Stan obecny rynku produkcji ciepła i chłodu ze źródeł odnawialnych w Polsce, GUS Rocznik statystyczny Opole, 2011 rok 51

52 Wg innej oceny 9, udział produkcji ciepła ze wszystkich źródeł odnawialnych ocenia się na ok. 10%, w tym: biomasa 36%, kolektory słoneczne 10%,). Około 50% zapotrzebowania na ciepło pokrywane jest przez systemy ciepłownicze firm koncesjonowanych przez Urząd Regulacji Energetyki (tylko ok. 10 % firm wytwarzających energię cieplną nie ma własnych sieci przesyłowych). Pozostała częśd zapotrzebowania pokrywana jest przez małe, lokalne systemy ciepłownicze oraz ogrzewanie indywidualne. Ok. 60% firm koncesjonowanych jest własnością sektora publicznego. 80% z nich stanowią spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne. Pozostałe to przedsiębiorstwa paostwowe, komunalne i gminne. Łącznie dostarczają energię cieplną dla ok. 15 mln mieszkaoców poprzez sied o łącznej długości ok. 18,5 tys. km i pokrywają zapotrzebowanie na ciepło w miastach w ok. 70% 10. Wielkośd ta różni się w zależności od istniejącej infrastruktury i warunków. Ocenia się, że kondycja ekonomiczna tych przedsiębiorstw nie jest najlepsza, a można się spodziewad, że po realizacji pakietu energetyczno-klimatycznego i nowej dyrektywy o emisjach przemysłowych może ulec znacznemu pogorszeniu, co będzie miało wpływ na ceny ciepła sieciowego i jego konkurencyjności w stosunku do innych źródeł energii. Znajduje to odzwierciedlenie w prognozach (np. wzrost cen w latach z 29,4 do 39,2 zł (07)/GJ) 11. Wg innego podziału, struktura pokrywania potrzeb cieplnych dużych aglomeracji miejskich i dużych miast w Polsce jest następująca 12 : około 35% potrzeb odbiorców ciepła zaspokajane jest ze źródeł energetyki zawodowej, 7% z przemysłowych źródeł ciepła, 20% z ciepłowni komunalnych, 11% z kotłowni wbudowanych przez różnych właścicieli, ok. 27% stanowią własne źródła ciepła zainstalowane w indywidualnych instalacjach grzewczych. 9 [R]ewolucja energetyczna dla Polski, Ekoportal, , Polski. 10 Raport: Pogarsza się kondycja ciepłownictwa, 11 Prognoza zapotrzebowania na paliwa i energię do r. 2030, Zał 2 do Polityki energetycznej Polski do 2030 r., MG, B. Regulski, Izba Gospodarcza Ciepłownictwo Polskie, Znaczenie międzynarodowych i krajowych uregulowao prawnych w zakresie ochrony środowiska dla rozwoju ciepłownictwa w najbliższych latach. Opole, 2011 rok 52

53 Biorąc to pod uwagę można ocenid, że w około 38% zaopatrzenie w ciepło pochodzi ze źródeł rozproszonych i one są głównym źródłem zanieczyszczeo objętych programami niskiej emisji. Na pozostałych obszarach: miejskich, dominują ciepłownie komunalne, przemysłowe i indywidualne instalacje grzewcze, wiejskich, prawie wyłącznie rozproszone indywidualne instalacje grzewcze. Ocenia się, że z ok. 12,9 mln mieszkao o średniej powierzchni 69,5 m 2 znajdujących się na obszarach miejskich (69%) i obszarach wiejskich (31%) ok. 75% w miastach i 70% na terenach wiejskich wyposażonych jest w systemy centralnego ogrzewania, w których zainstalowanych jest: 1,5 mln kotłów c.o., 7,5 mln pieców ceramicznych, 1,5 mln pieców metalowych i 6,5 mln pieców kuchennych 13. Wg tego samego źródła, przybliżona struktura pokrycia potrzeb cieplnych sektora komunalnobytowego przedstawia się następująco: ciepło sieciowe z elektrociepłowni i ciepłowni 53,0% lokalne kotłownie opalane węglem i koksem 17,4% kotły i piece węglowe 25,9% lokalne kotłownie opalane olejem lub gazem 3,0% elektryczne ogrzewanie akumulacyjne 0,7% Przeprowadzone studia w ramach opracowywania programów ochrony powietrza dla różnych stref, gdzie przekroczone są normy jakości powietrza wskazują, że w wielu przypadkach, w rejonach przekroczeo znajduje się duża liczba mieszkao opalanych prostymi piecami kaflowymi o niewielkiej sprawności i olbrzymiej emisji zanieczyszczeo. Dotyczy to nie tylko stref podmiejskich o stosunkowo rozrzedzonej zabudowie, ale także centrów miast, położonych szczególnie w rejonach wydobywania węgla kamiennego. Rejony te dają potencjalne możliwości rozbudowy systemów ciepłowniczych. Duże szanse do wykorzystania ciepła stwarzają nowe elektrownie węglowe, przy których w przypadku zastosowania kooperacji można 13 L. Kurczabioski, Węgiel kamienny w sektorze komunalno-bytowym, VII Ekoenergetyczna konferencja, Gliwice 2011; S. Gajos, M. Klusek, L. Kurczabioski, Podaż i jakośd węgli produkowanych przez Katowicki Holding Węglowy SA w świetle przewidywanych zmian jakościowych na rynku odbiorców energetycznych. XXIII Konferencja: Zagadnienia surowców energetycznych i energii w gospodarce krajowej. IGSMiE PAN, Zakopane 2009 r. Opole, 2011 rok 53

54 znacząco podnieśd stopieo wykorzystania ciepła. Warte rozważenia jest też wykorzystanie ciepła odpadowego z planowanych do budowy elektrowni jądrowych. W rejonach, gdzie ze względu na brak źródeł ciepła i rozproszenie, nieopłacalne jest dostarczanie ciepła sieciowego istotne znaczenie ma zaopatrzenie w gaz. Długośd gazowej sieci przesyłowej na terenie kraju wynosi ok km, z czego ok km stanowi sied wykorzystywana do przesyłania gazu ziemnego wysokometanowego, a ok km służy do przesyłania gazu ziemnego zaazotowanego. Długośd sieci dystrybucyjnej w Polsce na koniec 2002 r. wyniosła ok. 96,4 tys. km, z tego 92% stanowiła sied gazu wysokometanowego 14. Nie oznacza to jednak pełnej dostępności gazu do ogrzewania, a sytuacja w poszczególnych regionach jest zróżnicowana pod tym względem. Wraz z reformą ustrojową wprowadzoną w latach dziewięddziesiątych wystąpiły zasadnicze zmiany w organizacji krajowego ciepłownictwa. Zmianie uległy przede wszystkim stosunki własnościowe przedsiębiorstw ciepłowniczych działających na obszarach województw. Zostały one podzielone, a ich majątek przekazany został gminom, których obowiązkiem stało się zapewnienia zaopatrzenia w ciepło odbiorców. Wynikiem tego było powstanie kilkaset podmiotów gospodarczych, o różnej strukturze organizacyjnej i różnych stosunkach własnościowych pracujących w obszarze wytwarzania i dystrybucji ciepła. Potencjał techniczny koncesjonowanych przedsiębiorstw ciepłowniczych jest określony przez dwie podstawowe wielkości, tj. zainstalowaną moc cieplną oraz długośd sieci ciepłowniczych. Prawie 40% wolumenu sprzedawanego ciepła realizowane było bezpośrednio ze źródeł, natomiast 60% za pośrednictwem sieci ciepłowniczej. W 2009 r. całkowita moc cieplna zainstalowana u koncesjonowanych wytwórców ciepła i w przedsiębiorstwach ciepłowniczych wynosiła ,5 MW, a osiągalna ,3 MW. Ponad 1/3 potencjału wytwórczego ciepłownictwa skupiona była, podobnie jak w latach poprzednich, w dwóch województwach śląskim i mazowieckim. Najniższym udziałem w krajowym potencjale mocy zainstalowanej i osiągalnej charakteryzowały się województwa: lubuskie, świętokrzyskie, podlaskie oraz warmiosko-mazurskie po około 2%. Roczne zużycie węgla kamiennego w 2009 r. przez 457 koncesjonowanych przedsiębiorstw ciepłowniczych (o mocy większej niż 5 MW), ukształtowało się na poziomie 15,8 mln ton i stanowiło ok. 20% całkowitego zużycia węgla w kraju. Zmiany warunków ekonomicznych, jakie zachodzą w Polsce spowodowała wzrost cen nośników energii, w tym cen jednostkowych ciepła. Spowodowało to zwiększenie obciążenia finansowego gospodarstw domowych. Powoduje to określone reakcje odbiorców w postaci formułowanych coraz częściej negatywnych ocen działalności miejskich przedsiębiorstw ciepłowniczych, ponieważ 14 Program wprowadzania konkurencyjnego rynku gazu w Polsce i Harmonogram jego wdrażania, MG, Opole, 2011 rok 54

55 w skrajnych przypadkach nawet 80% kosztów operacyjnych w produkcji i dystrybucji ciepła stanowią koszty jego zakupu w elektrociepłowniach. Podstawowe przyczyny powodujące powyższe zmiany, związane z fazą przekształcania struktur gospodarczych i warunków ekonomicznych Polski wymieniono poniżej: dostosowanie cen nośników energii do poziomu cen europejskich realizowane zgodnie z założeniami polityki gospodarczej kraju, a obejmujące w pełni węgiel i paliwa ciekłe oraz gaz przewodowy i energię elektryczną przy sile nabywczej 2-3 razy mniejszej niż w krajach Unii Europejskiej, nadmierne, średnio 1,5-2,2 krotne większe wartości strat cieplnych krajowych obiektów budowlanych, będące na poziomie kwh/m 2 /h, a w szczególności budynków mieszkalnych i budownictwa publicznego, w stosunku do standardów europejskich i w porównywalnych warunkach klimatycznych, wady eksploatowanych systemów ciepłowniczych wynikające z przesłanek historycznych, polegające na nadmiernym skupieniu mocy wytwórczych, przewymiarowaniu źródeł ciepła i sieci przesyłowych. Wady te spowodowane były zawyżaniem w przeszłości potrzeb cieplnych odbiorców, a obecnie spotęgowały się na skutek procesów termorenowacyjnych, stale jeszcze nie w pełni wykorzystany potencjał skojarzonego wytwarzania ciepła i energii elektrycznej, nadmierne koszty osobowe przedsiębiorstw ciepłowniczych. Z doświadczeo w eksploatacyji krajowych systemów ciepłowniczych i krajów Unii Europejskiej oraz zgodnie z założeniami Polityki Energetycznej Polski do 2030 r. wynikają następujące kierunki rozwoju i przekształcenia miejskich systemów ciepłowniczych i grzewczych przez: ograniczenie spalania węgla w indywidualnych i małych urządzeniach grzewczych na rzecz wykorzystania gazu, energii elektrycznej, odnawialnych źródeł energii, w tym biomasy. Wnika to z polityki energetyczno-klimatycznej i polityki ochrony powietrza UE, tworzenie lokalnych rynków energii, których podstawą będzie wykorzystanie rynków korzystających z ciepła sieciowego, gazu przewodowego, energii elektrycznej oraz ciepła z odnawialnych źródeł energii lub źródeł wykorzystujących energię odpadową. Rynki te z jednej strony będą z sobą konkurowad, a z drugiej strony będą się uzupełniad. Celem tych działao jest optymalizacja wytwarzania ciepła z punktu widzenia cen i ograniczenie emisji zanieczyszczeo, Opole, 2011 rok 55

56 wytwarzanie ciepła i energii elektrycznej w sposób skojarzony. W istniejących elektrociepłowniach współczynniki skojarzenia powinny wzrosnąd do poziomu (85-90%). W ciepłowniach wprowadzane będą rozproszone układy kogeneracyjne z zastosowaniem silników spalinowych, turbin gazowych lub parowo-gazowych wytwarzających ciepło i energię elektryczną sprzedawaną na rynku lokalnym. Równolegle powinna powstawad kogeneracja rozproszona, złożona z siłowni o małych mocach zasilająca skupionych miejskich odbiorców, tj. szpitale, zespoły szkół lub inne obiekty użyteczności publicznej. Poprzez wprowadzenie gospodarki skojarzonej przewiduje się uzyskad większą efektywnośd wykorzystania paliw, tworzenie inteligentnych sieci energetyki rozproszonej (z lokalnymi źródlami energii, w tym odnawialnymi) w celu umożliwienia, najpierw odbiorcom indywidualnym, a potem dystrybutorowi sieci optymalne zaopatrzenie w energię, biorąc również pod uwagę optymalizacje emisji zanieczyszczeo w zależności od warunków meteorologicznych, uwzględnienie w miejskich systemach ciepłowniczych spadku zapotrzebowania na moc i ciepło sieciowe u istniejących odbiorców szacowany przez autorów (J. Pawelec, Założenia polityki energetycznej Polski do roku Program działania paostwa, zadania gmin i przedsiębiorstw ciepłowniczych) na od 5,6-7,9% do 20-25% przez innych (J.C. Stępieo, Uwarunkowania funkcjonowania przedsiębiorstw ciepłowniczych w warunkach rynkowych. Ekologia, Energie Odnawialne, Ciepłownictwo w Polsce). Będzie to wynikiem przeprowadzonych m.in. przedsięwzięd termorenowacyjnych oraz działao na rzecz oszczędzania energii. Skompensowanie tego spadku zapotrzebowania przez podłączenie nowych odbiorców będzie wymagad wygrania konkurencji z innymi nośnikami energii, wzrost podaży gazu ziemnego przy ograniczonym zapotrzebowaniu ze strony indywidualnych odbiorców stworzy sytuację korzystną do zasilania gazem ciepłowni i elektrociepłowni mniejszych mocy. W źródłach tych spalanie gazu bez wyprowadzenia kogeneracji będzie działaniem nieracjonalnym, uwzględnienie w okresie do 2015 r. wzrostu zapotrzebowania na energię elektryczną zarówno dla odbiorców przemysłowych, jak i indywidualnych. Stwarza to dodatkowy czynnik wzrostu popytu energetycznego na rynkach lokalnych. Spowodowane to będzie wzrostem stopy życiowej mieszkaoców i potrzebą zaspokojenia nowych potrzeb, np. w zakresie robotyzacji, klimatyzacji itp. Przesłanki te wynikają również z ogólnych zasad programów zrównoważonego rozwoju gminy lub regionu uwzględniających zagadnienia ochrony środowiska (A. Augusiak, P. Budko, W. Kamrat, Tworzenie planów rozwoju przedsiębiorstw ciepłowniczych. Ciepłownictwo, Ogrzewnictwo), Opole, 2011 rok 56

57 uwzględnienie przewidywanego wzrostu cen wytwarzania ciepła w oparciu o węgiel i częściowo gaz na skutek realizacji Pakietu energetyczno-klimatycznego i polityki ochrony powietrza (dyrektywy: CAFE i IED). W przyszłości może to niestety wpłynąd na opłacalnośd korzystania z sieci ciepłowniczych wykorzystujących źródła węglowe. Zmiana gospodarki z centralnie planowanej do rynkowej wraz z towarzyszącymi zmianami legislacyjnymi (w tym głównie postanowienia Ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne - Dz.U nr 54 poz. 348 z późniejszymi zmianami) spowodowały także istotne zmiany uwarunkowao krajowego sektora ciepłownictwa, do których należy zaliczyd: zmiany sektora i ich dynamika, przemiany własnościowe, uwarunkowania i uregulowania prawne, dywersyfikacja w zakresie nośników energii, technologii i źródeł finansowania, demonopolizacja i liberalizacja, deregulacja i regionalizacja prowadząca do powstawania lokalnych rynków energii. Przedsiębiorstwa ciepłownicze muszą dostosowad się do tych uwarunkowao, aby z jednej strony zapewnid dostawę ciepła realizując wymagany przez ustawę Prawo energetyczne poziom bezpieczeostwa energetycznego, a z drugiej zapewnid sobie korzystną pozycję konkurencyjną na rynku energii. Podstawowe kierunki działao, jakie powinny byd wdrażane i preferowane do osiągnięcia to : likwidacja przestarzałych i wyeksploatowanych kotłowni o niskich sprawnościach i nie posiadających wysokowydajnych urządzeo oczyszczania spalin, zmiana stosowanych technologii szczególnie węglowych na nowe, tzw. czyste, charakteryzujących się wysoką sprawnością energetyczną oraz niską emisją zanieczyszczeo, wdrażanie technologii odsiarczania i odazotowania spalin równolegle z wprowadzaniem paliw uszlachetnionych, gazyfikacja najbardziej zanieczyszczonych obszarów szczególnie w dużych aglomeracjach miejskich, gdzie niemożliwe lub nieopłacalne jest dostarczanie ciepła sieciowego, wprowadzenie lepszych gatunkowo paliw z wyraźną preferencją dla sieciowego gazu ziemnego na terenach, gdzie nie można zastosowad innych rozwiązao. Jednym z ważniejszych elementów w planowaniu energetycznym jest określenie wielkości zapotrzebowania na ciepło w danym regionie. Większośd analiz i publikacji na temat zużycia ciepła Opole, 2011 rok 57

58 dotyczy dużych aglomeracji miejskich, w których istnieją systemy ciepłownicze składające się ze scentralizowanych źródeł ciepła i sieci cieplnych. Należy jednak mied na uwadze to, że prawie 40% 15 ludności kraju mieszka na terenach mało zurbanizowanych, na których nie jest możliwe zasilanie w ciepło budynków z systemów scentralizowanych. Odbiorcy na terenach wiejskich mają znaczący udział w krajowym rynku ciepła. Odbiorcy ci zużywają na pokrycie potrzeb cieplnych 52% całkowitego finalnego zużycia energii w Polsce (33% w gospodarstwach, 7% w rolnictwie, 12% w usługach). Ocena wielkości zapotrzebowania na ciepło odbiorców wiejskich jest zadaniem znacznie trudniejszym niż w odniesieniu do odbiorców miejskich. Na terenach wiejskich dominują bowiem obiekty wyposażone w indywidualne źródła ciepła, a władze gminne nie dysponują danymi na temat wielkości i struktury zużycia energii cieplnej. Ocena potrzeb energetycznych w tych obiektach może byd wykonana przez sporządzenie uproszczonych audytów energetycznych, co przy dużej ich liczbie oraz znacznym rozproszeniu jest czasochłonne i trudne do wykonania. Innym sposobem może byd wykorzystanie opracowanych modeli zapotrzebowania na energię finalną dla pokrycia potrzeb cieplnych. Modele te są wprawdzie oparte na wskaźnikach możliwych do uzyskania z opracowao statystycznych gmin, ale pozyskanie tych wskaźników wymaga znacznych nakładów pracy. Dużo łatwiejszym sposobem jest wykorzystanie wskaźników jednostkowego zużycia energii cieplnej. Istniejące w tym zakresie publikacje są mało przydatne dla potrzeb planowania, ponieważ zazwyczaj podają wartości teoretycznego zapotrzebowania (Robakiewicz 1998), a nie rzeczywistego zużycia energii cieplnej na danym obszarze. Analiza statystyczna wykazała, że roczne zapotrzebowanie na ciepło w gminie jest istotnie skorelowane z liczbą jej mieszkaoców. Źródła niskiej emisji dominują w sektorach komunalnym, mieszkaniowym i wiejskim. Są to paleniska kuchenne, piece grzewcze i małe lokalne kotłownie centralnego ogrzewania o małej sprawności i nie posiadające instalacji oczyszczania spalin. Ze względu na koszty urządzeo monitorujących procesy spalania oraz oczyszczania spalin ich zastosowanie w tych paleniskach nie jest możliwe. Na podstawie doświadczeo FEWE (Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii) uzyskanych w ramach tworzenia Założeo Energetycznych oraz Programów Ograniczenia Niskiej Emisji (PONE) można stwierdzid, że udział emisji ze źródeł rozproszonych emitujących zanieczyszczenia w wyniku bezpośredniego spalania paliw na cele grzewcze i socjalno-bytowe w mieszkalnictwie jest znaczny (dot. to zwłaszcza zabudowao jednorodzinnych). Przeważająca częśd infrastruktury mieszkaniowej w gminach pochodzi sprzed 1990 r., a więc charakteryzuje się większą energochłonnością, co wiąże się z większym zużyciem paliw (węgla) i większą emisją. Rodzaj (paleniska węglowe opalane są najczęściej niskogatunkowym węglem, ale też drewnem, torfem, a także, niestety odpadami) i ilośd stosowanych paliw, stan techniczny instalacji grzewczych oraz, co zrozumiałe, brak układów 15 Opole, 2011 rok 58

59 oczyszczania spalin składają się w sumie na wspomniany efekt. Ponadto wprowadzane do atmosfery substancje emitowane są emitorami o wysokości około 10 m, co powoduje rozprzestrzenianie się zanieczyszczeo po najbliższej okolicy. W nieefektywnych urządzeniach grzewczych spala się niskiej jakości węgiel, a często także różnego rodzaju materiały odpadowe i odpady komunalne. Wynika stąd, że wszelkie działania zmierzające do poprawy jakości powietrza w gminach powinny w pierwszej kolejności dotyczyd likwidacji niskiej emisji. Za zapewnienie lokalnego bezpieczeostwa energetycznego, zrównoważonego rozwoju i tym samym zrównoważonego korzystania ze środowiska odpowiada gmina. Stąd też współdziałanie gmin z lokalną społecznością, zwłaszcza właścicielami indywidualnych budynków mieszkalnych w zakresie instalowania nowoczesnych instalacji kotłów c.o. opalanych paliwami stałymi węglem, biomasą i gazem. Wykorzystanie innych odnawialnych źródeł energii będzie skutkowad oszczędzaniem paliw kopalnych, ograniczaniem emisji zanieczyszczeo ze spalania paliw kopalnych, redukcją ilości odpadów paleniskowych, a tym samym poprawą stanu środowiska i stanu zdrowia społeczeostwa. Należy zauważyd, iż w ostatnich latach wiele uciążliwych dla środowiska kotłowni zmodernizowano, korzystając z różnych środków pomocowych (szerzej opisanych wyżej). Szczególnie chętnie korzystały z nich jednostki budżetowe i samorządy dla modernizacji obiektów publicznych. Modernizacja kotłowni ukierunkowana była na technologie wykorzystania gazu i oleju opałowego. W niektórych przypadkach wobec wzrostu cen tych czynników doprowadziło to do trudnej sytuacji finansowej z powodu wysokich kosztów ogrzewania i czasami odwrotnych reakcji powracania do węgla. Również podłączenie wielu gospodarstw domowych do sieci gazowej nie zlikwidowało w pełni niskiej emisji, gdyż po zapłaceniu pierwszych rachunków cześd z nich powróciło do ogrzewania węglowego. Dodatkowo, w wielu przypadkach koszty indywidualnych podłączeo gazowych są zbyt wysokie i podłączenia te są niechętnie wykonywane przez zakłady gazownicze. Wobec tego konieczne jest stworzenie takich mechanizmów, aby mieszkaocy nie mieli możliwości powrotu do zastępowanych urządzeo węglowych. Literatura: 1. Analiza statystyczna zapotrzebowania na ciepło w gminach wiejskich (Katedra Energetyki Rolniczej), Kraków 2008 r. 2. Augusiak A., Budko P., Kamrat W., Tworzenie planów rozwoju przedsiębiorstw ciepłowniczych. Ciepłownictwo, Ogrzewnictwo. 3. Energetyka cieplna w liczbach 2009, Prezes Urzędu Regulacji Energetyki, Warszawa 2010 r. Opole, 2011 rok 59

60 4. Kurczabioski L., Nowoczesne technologie spalania węgla w małych i średnich źródłach wytwarzania ciepła. Aspekty ekonomiczne i ekologiczne. 5. Pawelec J., Założenia polityki energetycznej Polski do roku Program działania paostwa, zadania gmin i przedsiębiorstw ciepłowniczych. 6. Stępieo J.C., Uwarunkowania funkcjonowania przedsiębiorstw ciepłowniczych w warunkach rynkowych. Ekologia, Energie Odnawialne, Ciepłownictwo w Polsce. Opole, 2011 rok 60

61 5. Analiza stanu jakości powietrza w wybranych w krajach UE z uwzględnieniem udziału wielkości emisji zanieczyszczeo z sektora komunalno-bytowego w całkowitej krajowej emisji Przeprowadzana w każdym z krajów, w ramach międzynarodowych zobowiązao EMEP, coroczna inwentaryzacja emisji zanieczyszczeo we wszystkich sektorach działao gospodarczych człowieka wykazała, że procesy energetycznego spalania paliw kopalnych, zwłaszcza węgla, są głównym źródłem antropogenicznej emisji zanieczyszczeo. Ponad 75% emisji NO x i SO 2, około 70% emisji CO, ponad 75% emisji pyłów i ponad 90% CO2 pochodzi z procesów spalania paliw. Największy udział w globalnej emisji z procesów spalania paliw mają instalacje małej mocy poniżej 50 MW stosowane w indywidualnym i komunalnym mieszkalnictwie, budynkach usługowych i publicznych, rolnictwie, leśnictwie, rybołówstwie, rozproszonych jednostkach wojskowych oraz w zakładach przemysłowych itp. Obecnie głównym źródłem zanieczyszczeo powietrza w krajach UE jest szeroko pojęty transport oraz gospodarka komunalna (indywidualne źródła ciepła), zwłaszcza instalacje spalania paliw stałych stosowane w ogrzewnictwie indywidualnym w sektorze bytowo-komunalnym zazwyczaj o mocy do 50 kw th. Koniecznośd ograniczania emisji z instalacji spalania małej mocy jest jednym z wymagao poprawy jakości powietrza. Opracowana w ramach CAFE (Clean Air for Europe) Strategia tematyczna Czystego Powietrza (CAFE) COM(2005) 446, r., zwraca szczególną uwagę na tzw. małe obiekty spalania o mocy poniżej 50 MW, dla których brak uregulowao prawnych UE. Realizacja tych założeo wymaga intensywnych działao w sektorze indywidualnego i komunalnego ogrzewnictwa. Dla stymulowania tych działao od wielu lat podejmowane są działania ukierunkowane na opracowywanie i wdrożenie odpowiednich uregulowao prawnych dyrektyw. Podstawowym aktem prawa UE określającym wymagania w zakresie ochrony powietrza w paostwach członkowskich UE jest dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (CAFE). Przedsięwzięciem prawnym UE mającym stymulowad oszczędzanie energii o ochronę środowiska jest również dyrektywa Ekoprojekt dla produktów wykorzystujących energię [Dyrektywa 2005/32/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lipca 2005 r.+. Dla wprowadzenia określonych działao konieczne jest rozpoznanie stanu zagadnienia emisji zanieczyszczeo, dlatego prowadzone były prace badawcze finansowane przez Komisję Europejską. Ich wynikiem było rozpoznanie aktualnego stanu sektora bytowo-komunalnego w zakresie oddziaływania na środowisko. Badania potwierdziły wysoki udział zanieczyszczeo (zwłaszcza pyłu PM 10, Rys. 22., [1]) z procesów spalania paliw w instalacjach małej mocy poniżej 50 MW szczególnie tych, które są zainstalowane w sektorze komunalno-bytowym. Prognoza zmian Opole, 2011 rok 61

62 wielkości emisji nie wskazuje na znaczącą redukcję ilości wprowadzanego do powietrza ładunku SO 2, NH 3 i PM 10 i PM2.5. Wskazuje natomiast na wzrost emisji NMVOCs i NO x w 2020 r. w porównaniu do 2010 r. Rys. 23, [1]. SO2 NOx PM10 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Non Ind. SCIs Ind. SCIs LCP Rysunek 23. Udział emisji zanieczyszczeo pochodzących z energetyki przemysłowej (LCP), instalacji o mocy <50 MWth zainstalowanych w przemyśle (Ind. SCIs) oraz instalacji o mocy <50 MWth zainstalowanych w sektorze komunalno-bytowym [1]. PM2.5 PM NMVOC NOx SO2 NH3 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Rysunek 24. Zmiany udziału emisji zanieczyszczeo pochodzących z instalacji małej mocy <50 MWth zainstalowanych w sektorze komunalno-bytowym [1]. Analiza prognozowanych zmian wielkości emisji pyłu PM 10 w poszczególnych krajach UE wskazuje, że pomimo prognozowanego sumarycznego spadku emisji tego zanieczyszczenia na badanym obszarze jego emisja w krajach takich jak Portugalia, Austria, Norwegia, Finlandia czy Szwecja udział emisji Opole, 2011 rok 62

63 PM 10 nie zostanie zredukowany w wysokim stopniu Rys. 24, [1]. Wynika to z faktu wysokiego udziału biomasy i paliw ciekłych stosowanych jako paliwo w sektorze bytowo-komunalnym w tych krajach Rys % 25% 20% 15% 10% 5% 0% FR PL NO DE FI SE ES GB PT IT CZ AT GR LT LV HU NL IE DK EE BE SL SK CH LU Rysunek 25. Zmiany udziału emisji pyłu PM 10 pochodzącego z instalacji małej mocy <50 MWth zainstalowanych w sektorze komunalno-bytowym [1]. Rysunek 26. Rodzaj paliwa stosowanego w sektorze komunalno-bytowym poszczególnych krajów UE *1+. Analiza emisji rtęci w krajach UE, przeprowadzona w ramach projektu realizowanego przez AEATechnology i NILU-Polska w ramach projektu finansowanego przez European Commission DG Opole, 2011 rok 63

64 Emission (tonnes) Analiza możliwości ograniczania niskiej emisji ze szczególnym uwzględnieniem sektora bytowo-komunalnego Environment nr /2004/393077/MAR/G2/2005 pt. Costs and environmental effectiveness of options for reducing mercury emissions to air from small-scale combustion installations wykazała, że zarówno sumaryczny udział rtęci ze spalania w instalacjach o mocy poniżej 50 MWth paliw, jak i w poszczególnych analizowanych krajach jest znaczący Rys. 26 i % 28% Power sector SCIs Other sources 16% Rysunek 27. Dystrybucja emisji rtęci ze z energetyki przemysłowej (Power sector), instalacji o mocy <50 MWth zainstalowanych w przemyśle (SCIs) oraz innych źródeł * Nat totals Power sector SCIs PL ES DE FR IT RO GB TR BG SK GR BE CZ CH IE CY DK PT AT HU SE FI NO SL NL LT EE LU LV Country Rysunek 28. Wielkośd ładunku całkowitej emisji rtęci w tonach oraz z energetyki przemysłowej i z instalacji o mocy poniżej 50MWth w poszczególnych krajach UE, *2+. Analiza powyższych danych wskazuje, że Polska zajmuje niechlubne pierwsze miejsce w dziedzinie emisji zanieczyszczeo z sektora bytowo-komunalnego. Zasadniczy powód to ponad 40% udział energii pochodzącej ze spalania węgla, często o jakości poza sortymentowej (muły, miały), w instalacjach o przestarzałej konstrukcji i brak krajowych uregulowao prawnych dotyczących granicznych wartości dopuszczalnej emisji zanieczyszczeo. Opole, 2011 rok 64

65 Prowadzona przez KOBIZE IOŚ inwentaryzacja emisji dla Polski wykazała, że zarówno w 2008 r., jak i w 2009 r. w gospodarstwach domowych do produkcji energii (ciepła) zużyto 9 mln ton węgla, co potwierdza prawie stałą ilośd spalanego węgla w ostatnich latach w tym sektorze *3+. Udział emisji PM 10, PM 2.5, Σ4 WWA i NMVOCs z sektora bytowo-komunalnego w całkowitej krajowej emisji w 2009 r. niestety nieco wzrósł w porównaniu do 2003 r. [4], odpowiednio 54,4% wobec 45%, 48,7% wobec 47%, 87,5 % wobec 87% oraz 17,4% wobec 13%. Polska ma największy udział energii wytwarzanej z węgla w sektorze bytowo-komunalnego spośród wszystkich krajów UE. Udział zużywanego węgla w sektorze bytowo-komunalnym do całkowitego krajowego zużycia wynosi w Niemczech około 2%, w Irlandii 16%, w Austrii około 2,5%, w Wielkiej Brytanii około 3%, a w Polsce wynosi około 20%, * Analiza przedsięwzięd w wybranych w krajach UE w zakresie ograniczenia emisji zanieczyszczeo ze spalania paliw w sektorze bytowo-komunalnym, zwłaszcza z indywidualnych gospodarstw domowych Jak wynika z wyżej przedstawionych informacji problemy z nadmiernym zanieczyszczeniem powietrza występują również w wielu innych paostwach, m.in. w Belgii, Danii, Grecji, Hiszpanii, Francji, Słowacji, Zjednoczonym Królestwie, Włoszech, Rumunii, Austrii, Bułgarii, Cyprze, Republice Czeskiej, Niemczech, Łotwie, Portugalii. Mamy tam do czynienia z niedotrzymaniem standardów jakości powietrza zgodnie z poprzednio obowiązującymi przepisami oraz aktualnie obowiązującą dyrektywą CAFE. Paostwa te opracowały odpowiednie programy naprawcze i wystąpiły z wnioskami o derogacje dotyczące terminu dotrzymania tych standardów, które w przeważającej większości zostały odrzucone decyzjami Komisji Europejskiej. Przeciwko niektórym z tych krajów KE podjęła już kroki legislacyjne w celu wyegzekwowania realizacji odpowiednich przepisów. Łącznie do 4 listopada 2010 r. Komisja Europejska podjęła 27 decyzji dotyczących 320 stref w sprawie derogacji w zakresie pyłów PM 10, 13 stref w zakresie NO 2 i jednej strefy w zakresie B(a)P. Powody przekroczeo norm jakości powietrza w tych krajach są różne, bo zależą od lokalnych warunków. W przeważającej liczbie przypadków największe emisje zanieczyszczeo notuje się z transportu, a udział emisji z mieszkalnictwa zależy od struktury używanych do ogrzewania paliw. Podkreślid należy, że nie ma wśród tych paostw przypadku tak dużego uzależnienia od spalania indywidualnie węgla do celów ogrzewania w podobnym klimacie jak Polska. Dlatego w przedstawionych niżej przykładach starano się uwypuklid działania możliwe do zastosowania w Polsce. Opole, 2011 rok 65

66 W większości planów działao na rzecz poprawy jakości powietrza zwraca się uwagę na celowośd podejścia kompleksowego, zarówno co do optymalizacji działao odnośnie rożnych źródeł zanieczyszczenia powietrza (transport, mieszkalnictwo itp.), jak i rozwiązao kompleksowych dotyczących perspektywicznych problemów w zakresie energetyki, zmian klimatu i adaptacji do zmian klimatu. W niektórych przypadkach działania w zakresie ochrony powietrza wpisuje się do planów działao na rzecz ochrony klimatu (np. Londyn). Uzasadnieniem tego jest, że hasła przeciwdziałania zmianom klimatu są bardziej nośne niż ochrona jakości powietrza, a poza tym w związku z ich popularnością łatwiej jest uzyskad akceptacje społeczną na działania i zdobyd na nie środki. Warto tu zwrócid uwagę na podpisane przez ok miast europejskich (w tym 21 z Polski) 16, porozumienie burmistrzów nt. przeciwdziałania zmianom klimatu. Wszystkie opracowane w ramach tego porozumienia plany działao na rzecz zrównoważonej energii (SEAP) mają jednocześnie działania służące poprawie jakości powietrza. Jest w pełni uzasadnione, aby PONE stanowiły jeden z elementów takich planów. Warto też wykorzystad wymianę doświadczeo w ramach tego porozumienia zarówno co do możliwych działao, jak i możliwości finansowania (strona Porozumienia: Poniżej przedstawia się szereg przykładów działao wybranych pod względem różnorodności, które mogą wpływad na poprawę jakości powietrza. Chod nie zawsze są one nakierowane na ten cel, to jednak mogą inspirowad kompleksowe rozwiązania dotyczące zrównoważonego rozwoju, włączając w to opanowanie problemu jakości powietrza. Jednym z najciekawszych i zrealizowanych na większą skalę przykładów z zagranicy jest plan usprawnienia energetycznego realizowany przez Barcelonę 17. Plan jest realizowany od 2002 r. i przewidywany był do 2010 r. Plan został wprowadzony na podstawie prawa lokalnego i zawiera następujące elementy: promocję i popularyzację przyjętej polityki, projekty demonstracyjne, instrumenty prawne oraz zarządzania (uprawnienia), integracje zagadnieo energetycznych i ochrony środowiska w program rozwoju miasta. Dzięki realizacji programu w latach dziesięciokrotnie udało się powiększyd wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, głównie energii słonecznej. Chod mamy inne warunki naturalne, warto skorzystad z rozwiązao proponowanych w ramach tego programu. Podobny projekt zrealizowany został w Malmo pod nazwą osiedle bezwęglowe 18 głównie w oparciu o wykorzystanie energii słonecznej. Dotyczył on nowo budowanego osiedla i jego efekty można Opole, 2011 rok 66

67 zawdzięczad współpracy z architektami. Dowodzi on, że nie tylko na południu Europy można wykorzystywad efektywnie energię słoneczną. Miasto Oslo otrzymało prestiżową nagrodę (European Green Capital Award) za projekt dotyczący poprawy jakości powietrza zarówno w zakresie ograniczenia emisji pyłów z transportu drogowego (podatek od używania opon z kolcami, zastosowanie chlorku magnezu, ograniczanie prędkości), jak i za zastąpienie ok. 4 tys. pieców opalanych drewnem z 63 tysięcy istniejących w Oslo (w tej liczbie tylko 1/3 nowoczesnych). Akcja była wsparta grantami udzielanymi z miejskiego funduszu efektywności energetycznej 19. Zredukowano w ten sposób emisję pyłów o 35,2 Mg. Chod głównym problemem zanieczyszczenia powietrza w Wielkiej Brytanii są zanieczyszczenia pochodzące z transportu warto wspomnied, że dla upowszechnienia korzystania z dobrych praktyk Ministerstwo ds. Środowiska, Żywności i Spraw Wiejskich (DEFRA) opublikowało materiał zawierający kilkadziesiąt przypadków planów działao i oceny ich skuteczności w wybranych jednostkach administracyjnych 20. Jednym z nich jest przykład London Borough of Camden, którego władze podjęły z pozytywnym rezultatem następujące działania: wprowadzenie zakazu spalania odpadów i biomasy na otwartym terenie, za wyjątkiem ognisk urządzanych publicznie (za specjalnym zezwoleniem), co zostało wsparte odpowiednią kampanią popularyzacyjną oraz zbieraniem po obniżonej cenie lub bezpłatnie odpadów nadających się do kompostowania, zakazu spalania węgla, drewna, lub niecertyfikowanych paliw w urządzeniach niecertyfikowanych, zastąpienie dużych kotłów opalanych olejem kotłami gazowymi (porozumienia dobrowolne), uczulenie mieszkaoców na zgłaszanie przypadków niestosowania się do powyższych przepisów (b. skuteczne), propagowanie podnoszenia efektywności energetycznej (termomodernizacja domów, energooszczędne oświetlenie, stosowanie urządzeo wysokosprawnych, wykorzystanie odnawialnych źródeł energii). Dla wspierania działalności w tym zakresie wykorzystane zostały subsydia oraz stworzono system doradztwa dla mieszkaoców Opole, 2011 rok 67

68 Ciekawe podejście do redukcji niskiej emisji, jak i osiągnięcia innych celów związanych np. w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatu ma Kopenhaga 21. Przewiduje ona następujące działania: wprowadzenie systemu audytów również dla dużych budynków (pow m2), aby pomoc właścicielom wprowadzenie efektywnej gospodarki energetycznej, rozbudowanie sieci cieplnej, aby pokryła 97% zapotrzebowania miasta na ciepło, realizację miejskich projektów w zakresie wykorzystania energii odnawialnej, wprowadzenie instytucji lokalnych zielonych przewodników, którzy wpływaliby na zachowanie prośrodowiskowe lokalnych społeczności, wprowadzenie dla budynków publicznych zielonej księgowości, która byłaby publikowana i wpływałaby na uczulenie społeczności odnośnie możliwych do osiągnięcia oszczędności, organizowanie zielonych szkół dla dzieci i młodzieży dla podniesienia świadomości ekologicznej, wybudowanie farmy wiatrowej na morzu w celu zaopatrzenia miasta w energię. Prawie we wszystkich przykładach działao wskazuje się na koniecznośd wykorzystania odnawialnych źródeł energii. Jak daleko jest to możliwe pokazuje przykład projektu pilotowego zrealizowanego we Freiburgu (RFN), opartego na wykorzystaniu ogniw fotowoltaicznych. Projekt udowodnił, że jest możliwośd pełnego pokrycia zapotrzebowania na energię miasta (rysunek 29) i całkowitej redukcji emisji zanieczyszczeo do powietrza ze źródeł energetycznych. Rysunek 29. Przykład z Freiburga. Budynki mogą produkowad więcej energii niż zużywają *źródło: 100% Renewable Energy and Beyond for Cities, P. Droege, HafenCity Univercity Hamburg and World Council Foundation, Hamburg, March 2010 zdjęcie R. Disch22]. Wreszcie należy również wspomnied o rozwiązaniu perspektywicznym rozwijaniu prac badawczych i projektów pilotowych w zakresie inteligentnych sieci energetycznych. Koncepcja takich sieci polega renewable_energy_for_citysfor_web.pdf Opole, 2011 rok 68

69 na zintegrowaniu rożnych źródeł energii elektrycznej i cieplnej, sieci rożnych mediów w tym gazu i wody, możliwości magazynowania energii (w tym w akumulatorach samochodów elektrycznych) oraz zarządzania (w sposób optymalny) zużyciem energii przez konsumentów. Podawane przykłady wskazują na możliwośd uzyskania oszczędności energii (w zależności od struktury sieci) od 15% w przypadku najprostszych narzędzi sterujących do 40%. Sieci takie wykorzystad można także do sterowania emisją zanieczyszczeo do powietrza w zależności od sytuacji meteorologicznej. Najpełniejsza lista projektów pilotowych, w tym zakresie, opublikowana została przez Clean Tech Grid 23. Zgodnie z dyrektywą CAFE Komisja Europejska miała opublikowad przed 11 czerwca 2010 r., a następnie publikowad w regularnych odstępach czasu przykłady najlepszych praktyk sporządzania planów działao krótkoterminowych z przykładami najskuteczniejszych działao. Zobowiązanie to nie zostało dotychczas wykonane. Natomiast, wg posiadanych informacji (projekt decyzji Parlamentu Europejskiego i Komisji w sprawie ustalenia zasad implementacji dyrektyw 2008/50/EC i /107/EC z dn r. 24 ) w zamian utworzony będzie Portal jakości powietrza, który zawierad będzie informacje nt. stref i aglomeracji, oceny jakości powietrza, metod oceny (łącznie z modelowaniem), a także informacje dot. dobrych praktyk. Portal ten w przyszłości może stanowid cenne źródło przydatnych do przygotowywania PONE informacji. 5.2 Uregulowania legislacyjne w zakresie granicznych wartości emisji urządzeo grzewczych w sektorze bytowo-komunalnym standardów emisji w wybranych w krajach UE Jedną z metod ograniczania niskiej emisji z indywidualnych źródeł niskiej mocy, przyjętą w wielu krajach jest wprowadzenie norm emisyjnych dla takich urzadzeo, których spełnienie warunkuje dopuszczenie danego urządzenia do obrotu na rynku krajowym. Ponizej przedstawiono sytuację w tym zakresie w wybranych krajach. a) Austria Aktualnie obowiązują dwa uregulowania określające wymagania granicznych wartości emisji (GWE, ang. ELW) odnoszące się do małych instalacji spalania o mocy: Draft WORKING DOCUMENT laying down rules implementing Directives 2008/50/EC and 2004/107/EC of the European Parliament and of the Council as regards the exchange of information and reporting on ambient air quality z Opole, 2011 rok 69

70 poniżej < 50 kw th mocy nominalnej *Vereinbarung gemäss Art. 15a B-VG über Schutzmassnahmen betreffend Kleinfeuerungen+, różnicuje urządzenia na ręcznie i automatycznie zasilane paliwem Tabela 10., powyżej 50 kw th mocy nominalnej [Feuerungsanlagen-Verordnung, BGBl. II Nr. 331/1997], wprowadzone 1 czerwca 1998 r. Tabela 11 i 12. Tabela 10. Austriackie wymagania granicznych wartości emisji (GWE) dla urządzeo o mocy nominalnej < 50 kw, mg/mj, [5]. GWE Urządzenie i rodzaj paliwa [mg/mj] 1 CO NO x OGC Pył Stałe biopaliwa Ręcznie zasilane Stałe paliwa kopalne Stałe biopaliwa Automatycznie zasilane Stałe paliwa kopalne w odniesieniu do wartości opałowej stosowanego paliwa, 2 NO x wartośd graniczna tylko dla kotłow opalanych drewnem, 3 dla amocy zredukowanej, 30% mocy nominalnej, wartośd może byd przekroczona o 50% Tabela 11. Austriackie wymagania GWE dla urządzeo opalanych koksem lub węglem o mocy nominalnej > 50 kw, mg/ m 3 (6% O2), [5]. Moc instalacji [MW] GWE [mg/m 3 ] CO NO x SO 2 pył > Tabela 12. Austriackie wymagania granicznych wartości emisji GWE dla urządzeo opalanych koksem lub węglem o mocy nominalnej > 50 kw, mg/m 3 (10% O 2 ), [5]. GWE Moc instalacji [mg/m 3 ] [MW] CO NO x w1 w2 w3 HC dust Opole, 2011 rok 70

71 > > w1: drewno bukowe i dębowe, surowa kora, chrust w2: inne surowe drewno w3: drewna odpadowego z produkcji stolarskiej lub elementów konstrukcji drewnianych nie zawierających metali ciężkich i związków fluorowcowych. b) Niemcy Niemiecki rząd ustanowił wymagania dla domowych urzadzeo grzewczych opalanych gazem, olejem i paliwami stałymi w formie ustawy Bundes-Immissionsschutz Verordnung für Kleinfeuerungsanlagen. Rozporządzenie to pod nazwą Erste Verordnung zur Durchführung des Bundes-Immissionsschutzgesetzes (Verordnung über kleine und mittlere Feuerungsanlagen 1. BImSchV) obowiązuje od , a zweryfikowane zostało w 2003 r. Definiuje graniczne wartości emisji dla paliw stałych o mocy znamionowej powyżej 15 kw, z uwzględnieniem rodzaju paliwa, to jest dla: węgla kamiennego, brunatnego, torfu, węgla drzewnego, stężenie PM w spalinach nie może przekraczad 0.15 g/m 3 dla 8% stężenia objętościowego tlenu, drewna surowego w postaci kawałków, zrębków oraz słomy i innych produktów z upraw, wymagania przedstawia Tabela 13., drewna malowanego, powlekanego, impregnowanego, płyt wiórowych, płyt pilśniowych, wymagania przedstawia Tabela 14. W 2010 r. Rozporządzenie 1.BimschV było poddane weryfikacji, zwłaszcza w zakresie PM i CO dla małych pieców opalanych drewnem Tabela 15 i 16. Opole, 2011 rok 71

72 Tabela 13. Niemieckie graniczne wartości emisji GWE dla urządzeo o mocy > 15 kw, opalanych surowych drewnem kawałkowym, *5+. GWE Moc cieplna znamionowa dla 13% O 2 [kw] Pył [g/m 3 ] CO [g/m 3 ] powyżej Tabela 14. Niemieckie graniczne wartości emisji GWE dla urządzeo o mocy >15 kw, opalanych drewnem odpadowym (malowanym, powlekanym, laminowanym), [5]. GWE Moc cieplna znamionowa [kw] at 13% O 2 Pył [g/m 3 ] CO [g/m 3 ] powyzej Tabela 15. Niemieckie wymagania granicznych wartości emisji (GWE) dla SCIs o mocy > 4kW, za wyjątkiem urządzeo grzewczych w pomieszczeniach, [5]. GWE, 13% O 2 Rodzaj paliwa Moc znamionowa [kw] Pył [g/m 3 ] CO Etap 1: Instalacje zbudowane po wejściu w życie 1.BimschV Węgiel kamienny, brunatny, torf, węgiel drzewny, brykiety z węgla drzewnego (DIN EN 1860) Surowe drewno kawałkowe i wióry, słoma i inne produkty z upraw Brykiety, pelety i inne formy z surowego drewna (DIN 51731) > > > Opole, 2011 rok 72

73 Malowane, powlekane i impregnowane drewno oraz jego odpady; sklejka, płyty wiórowe, płyty pilśniowe oraz długotrwałe nieimpregnowane > drewno. Powłoki nie mogą zawierad metali ciężkich lub > fluorowcowych związków organicznych. Słoma i podobne materiały z upraw Etap 2: Instalacje zbudowane po Węgiel kamienny, brunatny, torf, węgiel drzewny, surowe drewno kawałkowe i wióry, słoma i inne produkty z upraw; brykiety, pelety i inne formy z surowego drewna (DIN 51731). Malowane, powlekane i impregnowane drewno oraz jego odpady; sklejka, płyty wiórowe, płyty pilśniowe oraz długotrwałe nieimpregnowane drewno Powłoki nie mogą zawierad metali ciężkich lub fluorowcowych związków organicznych. Słoma i podobne materiały z upraw > Tabela 16. Niemieckie wymagania granicznych wartości emisji (GWE) dla urządzeo grzewczych w pomieszczeniach, [5]. Typ urządzenia Standard Sprawnośd [%] CO GWE [g/m 3 ] Pył Opole, 2011 rok 73

74 Etap 1 1) Etap 1 1) Etap 2 2) Etap 1 1) Etap 2 2) Ogrzewacze pomieszczeo (okresowa praca) EN Ogrzewacze pomieszczeo (ciągła praca) Urządzenia stałopalne (wolno oddające ciepło) EN Zamknięte wkłady Wkłady wolno oddające ciepło (okresowa praca) EN Wkłady wolno oddające ciepło (ciągła praca) Kuchnie Kuchnie (z funkcją ogrzewania EN pomieszczenia) Peletowe piece EN Peletowe piece z układem kotła Etap 1 1) : Instalacje zbudowane po wejściu w życie 1.BimschV. Etap 2 2) : Instalacje zbudowane po W Niemczech wprowadzono ( r.) również finansowy program motywacyjny dla właścicieli domów jedno i wielorodzinnych mający na celu upowszechnienie korzystania z OZE biomasy w Niemczech. Program ten został uruchomiony przez Ministerstwo ds. Gospodarki i Kontroli Eksportu BAFA Bundesamt für Wirtschaft und Ausfuhrkontrolle. Program ten obowiązuje w całych Niemczech i umożliwia uzyskanie dopłaty do nowoinstalowanego kotła opalanego biomasą w wysokości 1 tys. euro, [6]. c) Szwecja Szwedzkie uregulowania prawne dotyczące emisji z instalacji spalania paliw stałych małej mocy są powiązane z uregulowaniami dotyczącymi budownictwa z 2006 r. (BFS 2006:12). Wymagania GWE są wyrażone w formie węgla organicznie związanego (OGC), oznaczanego zgodnie z normą Europejską EN i dotyczą instalacji spalania paliw stałych o mocy poniżej 300kW. W Tabeli 17 przedstawiono dopuszczalne maksymalne GWE dla różnych rodzajów instalacji. Opole, 2011 rok 74

75 Tabela 17. Szwedzkie wymagania granicznych wartości emisji (GWE) dla lotnych związków organicznych, węgla organicznie związanego (OGC) dla kotłów o mocy nominalnej < 300 kw, mg/m 3 (10% O2), [5]. Moc nominalna OGC Instalacje [kw] [mg/m 3 ] Ręcznie zasilanie paliwem Automatycznie zasilanie paliwem > > Wymagania te stanowią rekomendacje jakościowe (nie są obowiązujące prawomocnie) dla urządzeo opalanych paliwami stałymi stosowanymi, testowanymi zgodnie z normą SS-EN Uregulowania zawierają również zalecenie, by kotły, piece, kominki ręcznie zasilane paliwami były wyposażone w zbiorniki akumulacyjne lub odpowiednie wyposażenie oszczędzające/magazynujące wytworzone energię użyteczną. Nie zawierają one wymaganego kryterium minimalnej sprawności energetycznej. Wymagania szwedzkie określają również GWE dla emitowanego tlenku węgla CO w odniesieniu do urządzeo grzewczych przekazujących wytworzoną energię bezpośrednio do otoczenia Tabela 18. Tabela 18. Szwedzkie wymagania GWE dla CO dla instalacji spalania małej mocy, %/ mg/m 3 (13% O 2 ), [5]. Instalacje CO ELV Piece, wkłady kominkowe 0.3/3750 Piece peletowe 0.04/500 [%] Wymagania GWE dla CO, podobnie jak w przypadku OGC, stanowią generalne zalecenia (nie są prawomocnie obowiązujące) dla testowanych instalacji spalania paliw stałych zgodnie z odpowiednimi standardami (SS-EN 12815, SS-EN 13229, SS-EN 12809, SS-EN or EN 14785). Uregulowania zalecają, by sprawnośd energetyczna dla pieców, kominków zamkniętych i pieców peletowych wynosiła odpowiednio: 60 %, 50 %, 70 %. Wymagania GWE dla CO nie mają zastosowania w przypadku otwartych kominków i kaflowych pieców, które służą przede wszystkim przytulnej atmosferze, nie mają także zastosowania dla kuchni opalanych drewnem, które służą przede wszystkim do gotowania. d) Szwajcaria Szwajcaria należy do krajów stawiających szczególne wymagania w zakresie ochrony środowiska. Rząd szwajcarski w rozporządzeniu pt. Ordinance on Air Pollution Control (OAPC) ustanowił graniczne Opole, 2011 rok 75

76 wartości emisji dla urządzeo grzewczych małej mocy (SCIs) opalanych gazem, olejem i stałymi paliwami. Rozporządzenie OAPC obejmuje wymagania dla NO x, CO, pyłu i VOC, Tabela 19. Tabela 19. Szwajcarskie wymagania dla SCIs, zgodne z OAPC, [5]. Europejska Typ urządzenia norma Kotły c.o. ręcznie zasilane drewnem EN lub węglem Kotły c.o. automatycznie zasilane lub zrębkami drzewnymi lub węglem Kotły c.o. automatycznie zasilane EN peletami drzewnymi GWE CO [mg/m 3 ] Pył [mg/m 3 ] Etap 1 Etap 2 Etap 1 Etap Urządzenia grzewcze na paliwa stałe EN Urządzenia grzewcze na pelety drzewne EN Piece na paliwa stałe Piece na paliwa stałe z układem c.o EN Kominki otwarte i wkłady na paliwa stałe Etap 1: od 1 stycznia 2008 r. Etap 2: od 1 stycznia 2011 r. e) Polska Polskie uregulowania prawne w sprawie standardów emisyjnych nie obejmują instalacji spalania paliw stałych, pracujących w sektorze bytowo-komunalnym. Obowiązujące Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 kwietnia 2011 r. w sprawie standardów emisyjnych z instalacji spalania dotyczy źródeł o mocy powyżej 1MW. 5.3 Systemy ekoznakowania pozwalające konsumentom na świadomy wybór najefektywniejszych urządzeo W wielu krajach UE wprowadzono systemy ekoznakowania do których producenci urzadzeo małej mocy mogą przystępowad na zasadach dobrowolności. Systemy takie pozwalają konsumentom na Opole, 2011 rok 76

77 świadomy wybór najbardziej efektywnych i najmniej emisyjnych urządzeo, co jest jednocześnie elementem promującym producentów dostarczających urządzenia najbardziej efektywne. Systemy takie, stosowane w kilku krajach UE stawiają ostrzejsze wartości dopuszczalnych emisji zanieczyszczeo będących warunkiem przyznania odpowiedniego ekoznaku, aniżeli to wynika z obowiązujących w danych krajach przepisów. Czasem posiadanie takiego znaku jest podstawą do uzyskania przez nabywcę urządzenia posiadającego ekoznak odpowiedniego bonusu finansowego. W UE zasady ekoznakowania określone zostały w rozporządzeniu (WE) nr 1980/2000 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 lipca 2000 r. w sprawie zrewidowanego programu przyznawania wspólnotowego oznakowania ekologicznego 25. Wspólnotowe oznakowanie ekologiczne "Ecolabel" (w postaci kwiatka) jest głównym oficjalnym europejskim oznaczeniem, przyznawanym wyrobom spełniającym wyższe normy środowiskowe. Jest to oznaczenie wiarygodne, kompleksowe, o szerokim zakresie i zasięgu. Wspólnotowe oznakowanie ekologiczne "Ecolabel" jest oznakowaniem przyznawanym przez niezależną jednostkę certyfikującą jednostkę kompetentną notyfikowaną w Komisji Europejskiej. Zasady certyfikacji są określone w normie EN ISO Zasady ekoznakowania umożliwiają przyjmowanie indywidualnych ekoznakow i zakresu ich zastosowania w poszczególnych krajach. Poniżej podano niektóre przykłady. Niemcy The Blue Angel Niebieski Anioł The Blue Angel znak/etykietka ochrony środowiska jest nadzorowana i zarządzana przez Niemiecką Federalna Agencją Ochrony Środowiska i Instytut Zapewnienia Jakości i Etykietowania Produktów (RAL Deutsches Institut für Gütesicherung und Kennzeichnung e.v). Znak Blue Angel wprowadza kryteria dla pieców opalanych peletami drzewnymi (kod: RAL-UZ111) i kotłów c.o. zasilanych peletami drzewnymi (kod: RL-UZ112), odpowiednio Tabela 20 i 21. Tabela 20. Podstawowe wymagania znaku Blue Angel dla pieców i kotłów peletowych, [5]. Wymagania Piece na pelety drzewne (RAL-UZ 111) i kotły (RAL-UZ 112) Konstrukcyjno-inżynieryjne i zachowania bezpieczeostwa Zgodnie z DIN EN Opole, 2011 rok 77

78 Sprawnośd 90% dla mocy nominalnej i częściowego obciążenia Sprawnośd energetyczna mocy nominalnej (oznaczona zgodnie z DIN lub DIN EN 14785) Zapotrzebowanie na dodatkową energię/moc (elektryczną) <1% osiąganej wydajności cieplnej dla mocy znamionowej Tabela 21. Graniczne wartości emisji (GWE) znaku Blue Angel dla pieców i kotłów peletowych, [5]. GWE [mg/nm 3 ] Organiczne Urządzenie CO NO x substancje Węgiel całkowity Pył Moc Moc Moc Moc Moc Moc Moc Moc nomina częścio nomina częścio nomina częścio nomina częścio lna wa lna wa lna wa lna wa Piece na pelety drzewne NA NA (RAL-UZ 111) Kotły na pelety drzewne NA NA (RAL-UZ 112) Austria Austriacki rząd wprowadził system dobrowolnych zobowiązao pod nazwą Umweltzeichen 37 oparty o obowiązujące normy i standardy w Austrii, ale z zaostrzonymi wartościami dopuszczalnych emisji zanieczyszczeo. GWE dla urządzeo automatycznie i ręcznie zasilanych paliwem obowiązujące zgodnie z Umweltzeichen 37 przedstawiają Tabele 22 i 23. Tabela 22. Wymagania granicznych wartości emisji (GWE) "Umweltzeichen 37" dla urządzeo automatycznie zasilanych paliwem, [5]. GWE Urządzenie Type of fuel CO [mg/mj] Obciążenie Obciążenie NO x Pył nominalna moc częściowa moc Kotły pelety Opole, 2011 rok 78

79 zrębki drzewne Ogrzewacze pomieszczeo/piece pelety zrębki drzewne 255 Tabela 23. Wymagania granicznych wartości emisji "Umweltzeichen 37" GWE dla urządzeo automatycznie zasilanych paliwem, [5]. GWE [mg/mj] Urządzenie CO Obciążenie Obciążenie NO x Dust nominalna moc częściowa moc Kotły Ogrzewacze pomieszczeo/piece Skandynawia: The Nordic Swan Nordycki Łabędź The Nordic Swan Nordycki Łabędź, oficjalny Skandynawski/Nordycki znak ekologiczny został wprowadzony przez Skandynawską Radę Ministrów. Jest to wspólny system dla Szwecji, Norwegii, Danii i Finlandii. Obejmuje on kryteria obowiązujące dla zamkniętych kominków oraz kotłow na stałe biopaliwa. Kryteria dla zamkniętych kominków obejmują: graniczne wartości emisji zanieczyszczeo Tabela 24, graniczne wartości hałasu: poziom hałasu z automatycznie zasilanych paliwem kominków nie może przekraczad 45 db (decybeli, d(b)a) w trakcie normalnej eksploatacji, minimum wymagao w zakresie sprawności energetycznej Tabela 25. Opole, 2011 rok 79

80 Tabela 24. Graniczne wartości emisji (GWE) znaku The Nordic Swan dla pieców i kotłów peletowych, [5]. GWE Typ urządzenia CO OGC 13% O 2 ; moc znamionowa [mg/m 3 suche spaliny] Pył [g/kg paliwa] Piece stałopalne (ręcznie zasilane) (moc znamionowa) < 5 (3 częściowa moc; znamionowa) Piece (ręcznie zasilane) < 10 (dla każdego oddzielnego testu) < 5 (2 częściowa moc; znamionowa) Piec (automatycznie zasilane) < 10 (dla każdego oddzielnego testu) Wkłady kominkowe (ręcznie zasilane) < 8 (3 częściowa moc; znamionowa) < 15 (dla każdego oddzielnego testu) < 8 (3 częściowa moc; znamionowa) Piece do sauny (ręcznie zasilane) < 15 (dla każdego oddzielnego testu) <8 (tylko dla mocy znamionowej) Tabela 25. Wymagania znaku The Nordic Swan w zakresie minimum sprawności energetycznej dla zamkniętych kominków, [5]. Urządzenie, rodzaj Minimum sprawności Kominki stałopalne 78 % Piece do sauny 60 % [%] Piece na drewno i wkłady do urządzeo 73 % grzewczych Piece na pelety drzewne 75 % Kryteria dla kotłów opalanych stałymi biopaliwami obejmują: graniczne wartości emisji zanieczyszczeo Tabela 26, minimum wymagao w zakresie sprawności energetycznej Tabela 27. Opole, 2011 rok 80

81 Tabela 26. Graniczne wartości emisji GWE znaku The Nordic Swan dla kotłów, [5]. GWE Urządzenie 10% O 2 [mg/m 3 suche spaliny] CO NO 2 OGC pył Kotły automatycznie zasilane 300 kw Kotły ręcznie zasilane 100 kw <P 300 kw Pył oraz NO x - emisje są oznaczane tylko dla mocy znamionowej. GWE dla OGC i CO w następujących warunkach testowania: Moc znamionowa dla kotłów ręcznie zasilanych paliwem wyposażonych w zbiornik ciepłej wody. Całkowita moc znamionowa oraz częściowa moc znamionowa dla kotłów automatycznie zasilanych paliwem. Tabela 27. Wymagania znaku The Nordic Swan w zakresie minimum sprawności energetycznej dla kotłów. Typ urządzenia Sprawnośd Kotły automatycznie zasilane ηk = log QN, gdzie QN jest mocą znamionową kotła ηk = log QN, i ηx 86%; ηx = (η20 + η40 Kotły ręcznie zasilane + η60)/3 gdzie η20, η40,η60 stand dla zmierzonej sprawności dla 20, 40 i 60% obciążenia mocy nominalnej Szwajcaria W Szwajcarii podobnie jak w Austrii i w Niemczech istnieje system dobrowolnych zobowiązao pod nazwą Holzenergie, który stawia ostrzejsze wymagania w zakresie sprawności energetycznej i ekologicznej niż w przypadku obowiązujących norm odpowiednich dla typu urządzenia grzewczego Tabela 28. Opole, 2011 rok 81

82 Tabela 28. Wymagania granicznych wartości emisji GWE systemu "Holzenergie" dla urządzeo o mocy < 300 kw. Urządzenie Kotły na drewno kawałkowe Norma testowania Sprawnośd energetyczna [%] GWE 13% O 2 w spalinach [mg/m 3 ] CO Węglowodory Pył Kotły na zrębki drzewne EN * 15* 60 Kotły na pelety drzewne * 10* 40 Kuchnie EN Kuchnie z układem c.o Piece /kominki EN Kominki i wkłady kominkowe EN Piece na pelety EN Piece stałopalne EN * dla urządzeo automatycznych, to wymaganie również obowiązuje dla częściowego obciążenia mocy znamionowej. Polska Podstawą dla systemu ekoznakowania w Polsce stało się podpisanie w 1998 r. przez ministra środowiska oraz dyrektora Polskiego Centrum Badao i Certyfikacji (PCBC) zasad certyfikacji na zastrzeżony przez PCBC "Eko-znak". W Polsce na mocy ustawy o badaniach i certyfikacji (Dz.U. nr 55/93 z późniejszymi zmianami) oraz rozporządzenia ministra gospodarki w sprawie trybu certyfikacji wyrobów (Dz.U. nr 13/00) określone zostały przez dyrektora PCBC w uzgodnieniu z ministrem środowiska szczegółowe zasady i tryb przyznawania "Eko-znaku" oraz wzoru "Eko-znaku". "Eko-znak" przyznawany jest w ramach certyfikacji dobrowolnej. Certyfikat na zastrzeżony przez Polskie Centrum Badao i Certyfikacji znak ekologiczny mogą otrzymad "wyroby krajowe i zagraniczne nie powodujące negatywnych skutków dla środowiska". Podstawą certyfikacji na "Eko-znak" będą wymagania dotyczące aspektów ekologicznych i zdrowotnych, określonych w kryteriach dla danej grupy wyrobów ustanowionych przez Komitet ds. "Eko-znaku". Podstawą certyfikacji na "Eko-znak" są wyniki badao potwierdzających zgodnośd z obowiązującymi kryteriami i przepisami prawnymi. Zaleca się, aby badania były wykonane przez laboratoria akredytowane przez Centrum 26. Szczególnym przykładem ekoznakowania mogą byd zasady przyznawania znaku zielone jabłuszko Opole, 2011 rok 82

83 Znak bezpieczeostwa ekologicznego (Zielone Jabłuszko) Kryteria dobrowolnego zobowiązania zostały opracowane w IChPW w Zabrzu w 1999 r. W sierpniu 2001 r. zostały one zaakceptowane prze Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach (WFOŚiGW), jako kryteria do zasad finansowania zadao redukcji niskiej emisji poprzez zastosowanie nisko-emisyjnych instalacji spalania węgla małej mocy, dofinansowanych w województwie śląskim w ramach programu współfinansowanego przez Rząd Szwajcarii oraz WFOŚiGW w Katowicach. W 2006 r. zostały one zweryfikowane i uaktualnione Tabela 29. Znak i kryteria nie znalazły umocowania prawnego. Tabela 29. Kryteria minimum sprawności energetycznej oraz GWE kryterów na Znak bezpieczeostwa ekologicznego (Zielone Jabłuszko). Minimum GWE Appliance type and class sprawności energetycznej [%] suche spaliny, 10% O 2 [mg/m 3 ] 16 CO NO 2 Pył TOC* PAH* Benzoa-Piren Kotły komorowe ręcznie, okresowo zasilane paliwem Kotły z ciągłym, automatycznym zasilaniem paliwem B A B A * TOC węgiel organiczny całkowity *PAH wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, 16 WWA wg EPA. **NO odniesione do NO Podsumowanie Podsumowanie doświadczeo na podstawie prowadzonej analizy wykazało, że udział emisji zanieczyszczeo pochodzących z sektora bytowo-komunalnego w całkowitej krajowej emisji jest najwyższy w tych krajach UE, w których produkcja ciepła w tym sektorze jest oparta na paliwach stałych węglu i biomasie. Polska jest krajem o najwyższym udziale zanieczyszczeo pochodzących z sektora bytowo-komunalnego w całkowitej krajowej emisji tych substancji. Opole, 2011 rok 83

84 W wielu krajach starej UE obowiązują uregulowania prawne o charakterze ustawy/rozporządzenia zawierające ściśle określone wymagania odnośnie dopuszczalnych, granicznych wartości emisji zanieczyszczeo z urządzeo grzewczych, instalowanych w sektorze komunalno-bytowym. W wielu krajach starej Unii Europejskiej stosowane są także systemy ekoznakowania dla instalacji spalania małej mocy, zawierające ostrzejsze wymagania niż obligatoryjne wymagania krajowych uregulowao prawnych. W Polsce brak jakichkolwiek uregulowao dla instalacji spalania paliw stałych o mocy poniżej 1 MWth jest jedną z głównych przyczyn wysokiej emisji zanieczyszczeo z sektora komunalnobytowego. Przeprowadzona analiza potwierdza koniecznośd podjęcia działao dla wprowadzenia na poziomie ogólnokrajowym uregulowao prawnych określających wymagania w zakresie standardów emisyjnych z instalacji o mocy cieplnej źródła poniżej 1 MW th opalanych paliwami stałymi węglem i biomasą. Aktualnie obowiązujące Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 kwietnia 2011 r. w sprawie standardów emisyjnych z instalacji dotyczy źródeł o nominalnej mocy cieplnej nie mniejszej niż 1,0 MW. Celowym jest również rozszerzenie i popularyzacjia systemu ekoznakowania dla instalacji spalania małej mocy, które stawiałyby ostre wymagania dla tych instalacji oraz były podstawą do promowania najlepszych rozwiązao konstrukcyjnych urządzeo grzewczych w programach ograniczania niskiej emisji powodowanej spalaniem paliw stałych w sektorze komunalno-bytowym, na obszarach chronionych regionach turystycznych oraz w wysoko zurbanizowanych aglomeracjach przemysłowych. Literatura 1. Pye S. Jones G., Stewart R., Woodfield M.; Costs and environmental effectiveness effectiveness of options.; AEAT/ED48256/Draft Final Report Pye S., Jones G., Stewart R., Woodfield M., Kubica K., Kubica R., Pacyna J.; Costs and environmental effectiveness of options mercury reduction ; AEAT/ED48706/ Final report v2, January Raport Krajowa Inwentaryzacja emisji SO 2, NO x, CO, NH 3, NMLZO, pyłów, metali ciężkich i TZO za lata , KOBIZE, Warszawa, luty Olendrzyoski K. i inni; Emission Inventory of SO 2, NO 2, NH 3, CO, PM, HMs, NMVOCs and POPs in Poland 2003 ; UN-ECE EMEP/Poland Report/2004; IOS, Warszawa, lipiec Mudgal S., Turunen L., Roy N., Stewart R., Woodfield M., Kubica K., Kubica R.; Preparatory Studies for Eco-design Requirements of EuPs (II) Lot 15 Solid Fuel Small Combustion Installations; Contract N TREN/D3/ /Lot15/2007/S Opole, 2011 rok 84

85 6. Alternatywne warianty zastąpienia istniejących źródeł ciepła w Polsce Analiza stanu jakości powietrza w Polsce, przedstawiona w rozdziale 1, wskazuje na zły stan jakości powietrza w przeważającej liczbie stref. Na przekroczenia standardów jakości powietrza w tych strefach, mają głównie wpływ zanieczyszczenia pochodzące ze źródeł indywidualnych gospodarstw domowych, małych kotłowni, komunikacji i innych źródeł specyficznie występujących w poszczególnych strefach. Na te zanieczyszczenia nakładają się zanieczyszczenia emitowane przez duże źródła, transportowane na dalekie odległości, w tym transgraniczne. Emisja z tych źródeł regulowana jest szeregiem przepisów i można uznad, że jest w dużym stopniu kontrolowana, jednak w pewnych przypadkach możliwe i celowe jest podjecie działao i w tym zakresie, np. poprzez ograniczenie napływu zanieczyszczeo transgranicznych (co przewidziane jest w Dyrektywie CAFE). Głównym problemem jest ograniczenie emisji zanieczyszczeo z indywidualnych źródeł, które w przeważającej większości są własnością gospodarstw domowych i nie podlegają żadnym regulacjom, a także mogłyby wpływad na wielkości emitowanych zanieczyszczeo. Zanieczyszczenia pochodzące z tych źródeł zależne są od rodzaju urządzeo instalowanych przez prywatnych właścicieli, ich jakości, sprawności przetwarzania energii i zastosowanego paliwa. Wybór rodzaju stosowanych urządzeo zależy od właściciela, na co wpływ ma przede wszystkim jego kondycja finansowa, dostępnośd paliw (lub sieci energetycznych), upodobania i tradycja. Biorąc pod uwagę oparcie naszej gospodarki na węglu oraz popularnośd jego stosowania wynikająca z niskiej ceny, podstawowym problemem w Polsce jest wyeliminowanie jego spalania w gospodarstwach domowych i małych kotłowniach lokalnych, a szczególnie w urządzeniach o niskiej sprawności często jeszcze w piecach kaflowych. W niniejszym rozdziale przeanalizowano rozwiązania, jakie mogą zastąpid ogrzewanie indywidualne węglowe, które stanowi główny problem niskoemisyjnych źródeł ciepła. Jednocześnie takie rozwiązania mogłyby byd uwzględniane w programach ograniczenia niskiej emisji. Najistotniejszym elementem stanowiącym o skutecznej realizacji programów jest stworzenie mechanizmów motywujących ich realizację, a w tym zapewnienie źródeł finansowania lub wsparcia działao na poziomie gmin i powiatów, szczególnie odnoszących się do mniej zamożnych gospodarstw domowych. Trzeba dodad, że problemem jest też zapewnienie, aby urządzenia instalowane w ramach programu były w przyszłości eksploatowane, bowiem w niektórych przypadkach wobec wzrostu cen nośników energii notuje się odchodzenie do starych, taoszych, ale szkodliwych dla ludzi i środowiska rozwiązao. Opole, 2011 rok 85

86 Do najważniejszych barier utrudniających lub wręcz uniemożliwiających skuteczną realizację programów ochrony powietrza (POP) należy zaliczyd w szczególności: brak środków finansowych na realizację POP (zarówno na etapie tworzenia dokumentu, jak i realizacji określonych w nim działao naprawczych), brak jednoznacznych zachęt ze strony paostwa dla stosowania paliw ekologicznych (niskoemisyjnych) przez osoby fizyczne (np. w postaci polityki podatkowej), niski priorytet ochrony powietrza w hierarchii ważności celów realizowanych przez paostwo i samorządy, brak skutecznych narzędzi prawnych na poziomie paostwa i samorzadów w zakresie możliwości ograniczania niskiej emisji, w tym brak instrumentów umożliwiających nakładanie obowiązków na osoby fizyczne (np. wymiany kotła) i ich egzekwowania, brak uregulowao dotyczących dopuszczalnych do instalowania urządzeo lub systemu wspierającego wybór takich urządzeo przez społeczeostwo, znikomy udział źródeł odnawialnych w pokrywaniu zapotrzebowania na ciepło, niekorzystna struktura cen paliw i małe dochody niektórych grup społeczeostwa, szczególnie w gminach wiejskich, co skutkuje spalaniem odpadów w piecach, niestabilnośd polityki paliwowej paostwa, niska świadomośd społeczeostwa w zakresie zanieczyszczenia powietrza i skutków zdrowotnych takiego stanu rzeczy, procedury dofinansowania osób fizycznych z funduszy ekologicznych i innych źródeł są skomplikowane i zniechęcające, przyzwolenie społeczne na spalanie odpadów w piecach domowych. Należy jednoznacznie podkreślid, że bez wsparcia ze strony paostwa (legislacyjnego, organizacyjnego i finansowego) realizacja założonych działao jest zdecydowanie utrudniona. Wobec tego celowe jest wskazanie propozycji rozwiązao istniejących problemów: podniesienie rangi zagadnieo ochrony powietrza w polityce paostwa, z uwzględnieniem wpływu zanieczyszczenia powietrza na zdrowie społeczeostwa, nadanie wyższego priorytetu zagadnieniom ochrony powietrza w działalności funduszy ochrony środowiska i programów finansujących/wspierających działania w zakresie ochrony środowiska, uproszczenie procedur administracyjnych w zakresie realizacji inwestycji wpływających na jakośd powietrza, w tym wszelkich procedur pozyskiwania środków finansowych, Opole, 2011 rok 86

87 stworzenie możliwości dofinansowywania ze źródeł funduszy ochrony środowiska inwestycji w zakresie poprawy jakości powietrza w różnej skali (również realizowanych przez osoby fizyczne) oraz uproszczenie procedur przyznawania dotacji, poparcie paostwa dla zachowao proekologicznych poprzez odpowiednią politykę finansową (np. możliwośd odliczeo podatkowych w zakresie wykorzystywania m.in. odnawialnych źródeł energii lub korzystania z niskoemisyjnych paliw), uwzględnienie w polityce ekologicznej paostwa zagadnieo ochrony powietrza w powiązaniu z warunkami społeczno-ekonomicznymi, zmiany legislacyjne umożliwiające skuteczną kontrolę i realne egzekwowanie działao w zakresie ograniczania niskiej emisji, obniżenie cen ekologicznych nośników energii cieplnej. Polska zobowiązana była do 11 czerwca 2010 r. do transpozycji do ustawodawstwa krajowego Dyrektywy 2008/50/WE z dnia 21 maja 2008 r. Parlamentu Europejskiego i Rady Europy w sprawie jakości powietrza i czystego powietrza dla Europy (tzw. Dyrektywa CAFE). W listopadzie 2010 r. przyjęty został projekt założeo projektu ustawy o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw w zakresie wprowadzenia wymagao Dyrektywy CAFE. Prowadzone dalsze prace nad tym projektem nie doprowadziły dotychczas do jej przyjęcia. Wobec niedotrzymania terminu transpozycji dyrektywy do polskiego systemu prawnego, 16 lutego br. Komisja Europejska wystosowała wobec Polski uzasadnioną opinię w zakresie opóźnienia wdrożenia Dyrektywy CAFE, podejmując w ten sposób drugi krok prawny przeciwko Polsce w celu skierowania sprawy do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Trzeba jednak powiedzied, że pomimo wprowadzenia w projekcie ustawy szeregu uregulowao służących realizacji polityki ochrony powietrza, to proponowane zmiany nie odzwierciedlają w pełni oczekiwao samorządów dotyczących wprowadzenia narzędzi do skutecznej realizacji poprawy jakości powietrza w Polsce. Podkreślid należy, że warunkiem koniecznym do osiągnięcia celów jest współpraca na każdym szczeblu: lokalnym, regionalnym, krajowym i międzynarodowym w celu zintensyfikowania działao prowadzących do poprawy obecnego stanu, gdyż prowadzenie działao ograniczonych do obszaru jednej strefy czy województwa może okazad się niewystarczające. Podejmowanie współpracy w celu realizacji wspólnych celów oparte musi byd na: wspólnych kierunkach działao, jednoczesnym podejmowaniu inicjatyw, zintegrowanym podejściu do polityki ekologicznej we wszystkich sektorach gospodarczych, Opole, 2011 rok 87

88 zintegrowanym budowaniu baz wiedzy nt. możliwych rozwiązao, osiąganych rezultatach, danych o wielkościach emisji itp., wyjściem poza podziały administracyjne, wspólnym staraniu się o środki finansowe. Powinno to byd zapewnione w ramach współpracy w realizacji przyszłego Krajowego Programu Ochrony Powietrza, z którego będą wynikad konkretne zadania dla poszczególnych stref wraz ze wskazaniem na ten cel środków. W rozdziale poprzednim wskazano podstawowe kierunki działao, jakie powinny byd wdrażane i preferowane do osiągnięcia celu, jakim jest ograniczenie niskiej emisji. Jednym z podstawowych, perspektywicznych kierunków ograniczenia emisji i paliw kopalnych określonych w Polityce energetycznej Polski do roku 2030, jest rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym biopaliw. Głównym, naturalnym źródłem energii ziemi jest promieniowanie słoneczne, a także reakcje rozpadu pierwiastków ciężkich zachodzące w jądrze planety. Promieniowanie słoneczne może służyd bezpośredniej produkcji energii elektrycznej (ogniwa fotowoltaiczne), jak i pośrednio byd wykorzystywane w postaci energii wód, wiatru itp. Energia elektryczna wytwarzana w elektrowniach wiatrowych i wodnych jest głównie pochodną energii promieniowania słonecznego. Szacuje się, że około 1-2% energii promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni Ziemi ulega konwersji w energię kinetyczną wiatru. Dodatkowo promieniowanie słoneczne ogrzewa wody powierzchniowe, które parując zapoczątkowują proces cyrkulacji wody w środowisku. Energia docierająca ze słooca jest także wykorzystywana przez rośliny zielone w procesie fotosyntezy. Zmagazynowana w wyprodukowanych związkach organicznych może byd użytkowana w elektrowniach opalanych biomasą, biopaliwami oraz biogazem. Znamienny jest fakt, że ilośd energii docierająca w ciągu roku do powierzchni Ziemi jest wielokrotnie większa niż wszystkie zasoby energii odnawialnej i nieodnawialnej zgromadzone na Ziemi razem wzięte. Sytuację tą ilustruje rysunek 30. Opole, 2011 rok 88

89 Rysunek 30. Porównanie ilości energii słonecznej docierającej do powierzchni Ziemi i innymi istniejącymi zasobami. *źródło: Odnawialne źródła energii możliwości i ograniczenia w warunkach Polskich, A. Dmowski, Ł. Rosłaniec Instytut Elektroenergetyki, Politechnika Warszawska, Warszawa]. Promowanie wykorzystania odnawialnych źródeł energii w bilansie energetycznym Polski związane jest przede wszystkim z dywersyfikacją źródeł dostaw, rozwojem energetyki rozproszonej opartej o lokalne surowce oraz zwiększeniem uniezależnienia od paliw kopalnych i importu. W Polsce, w ustawie Prawo Energetyczne, odnawialne źródła energii zostały zdefiniowane jako źródła wykorzystujące w procesie przetwarzania energię wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i pływów morskich, spadku rzek oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego, a także biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych. Rozwijanie technologii wykorzystania energii odnawialnej w połączeniu z rozwojem energooszczędnych i niskoemisyjnych technologii użytkowania wszystkich rodzajów energii, jest jedynym racjonalnym kierunkiem rozwojowym na przyszłośd. Pozwoli to na zmniejszanie intensywności wykorzystywania kopalnych surowców energetycznych, wydłuży okres ich wystarczalności i da ludzkości więcej bezcennego czasu na rozwiązanie problemu pułapki Opole, 2011 rok 89

90 energetycznej, w której się znalazła. Kierunek ten jest potwierdzony w najważniejszych dokumentach strategicznych Unii Europejskiej: Strategii Europa 2020, której jednym z elementów jest inicjatywa flagowa Europa efektywnie wykorzystująca swoje zasoby oraz Strategii zrównoważonego rozwoju, Polityce energetyczno-klimatycznej i innych. Ma też znaczenie w dobie obecnego kryzysu ekonomicznego i wzrostu cen surowców energetycznych. W mapie drogowej do bezemisyjnej gospodarki do roku 2050, UE przewiduje prawie całkowite przeobrażenie energetyki w kierunku odnawialnych źródeł energii. Warto to brad pod uwagę przy programowaniu nowych inwestycji energetycznych, których czas życia technicznego powinno się przewidywad na dziesięciolecia. W chwili obecnej blisko 60% energii pierwotnej i ok. 92% energii elektrycznej pozyskiwanej jest z węgla kamiennego i brunatnego, podczas gdy w Unii Europejskiej 15 odsetek ten stanowi 27 %. Energia pozyskiwana z OZE stanowi przy tym w Polsce jedynie 4-6% przy średniej w EU15 12,3 %. Wg danych PSEW (Polskiego Stowarzyszenia Energetyki Wiatrowej) w 2008 r. udział OZE wyniósł 4,3%, w 2009 r. było to 5,5 %, a według danych URE stan na 25 stycznia 2011 r. 6 % udziału OZE. Ograniczony postęp w wykorzystaniu OZE w Polsce spowodowany jest niewystarczającą efektywnością zastosowanych instrumentów wspierających ich rozwój oraz popularyzację. Właściwa diagnoza wszystkich przyczyn i w konsekwencji podjecie stosownych środków zaradczych może przyczynid się do rozwoju tak ważnego sektora, jakim jest produkcja energii z OZE. Polityka energetyczna Polski zakłada zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w finalnym zużyciu energii, a w szczególności: co najmniej do poziomu 15% w 2020 r. i dalszy wzrost w latach następnych, 10% udziału biopaliw w paliwach transportowych oraz zwiększenie wykorzystania biopaliw II generacji do 2020 r., utrzymanie mechanizmów wsparcia wykorzystania OZE i ich rozwój, uwzględnienie zrównoważonego wykorzystania obszarów rolniczych i leśnych oraz zabezpieczenie ich przed nadmierną eksploatacją na cele energetyczne, zwiększenie dywersyfikacji źródeł dostaw oraz stworzenie optymalnych warunków do rozwoju energetyki rozproszonej opartej na lokalnych surowcach (m.in. promowanie budowy co najmniej jednej biogazowni rolniczej w każdej gminie). Opole, 2011 rok 90

91 Zwiększony udział odnawialnych źródeł energii może mied pośredni lub bezpośredni wpływ na szeroki zakres aspektów środowiskowych, gospodarczych oraz społecznych, a w szczególności na: 1. Aspekty ekologiczne: zmniejszenie poziomu zanieczyszczenia środowiska, ograniczenie emisji gazów cieplarnianych do atmosfery, zwiększenie wykorzystania gazów z komunalnych wysypisk i oczyszczalni ścieków, wykorzystanie biopaliw. 2. Aspekty gospodarcze: zmniejszenie zużycia paliw kopalnianych, zwiększenie bezpieczeostwa energetycznego paostwa i regionu, wzrost inwestycji, przyrost mocy i produkcji, rozwój nowych sektorów gospodarki, rozwój nowych technologii i innowacji. 3. Aspekty społeczne: tworzenie nowych miejsc pracy, zmniejszenie negatywnego wpływu na życie i zdrowie ludzi. 4. Aspekty edukacyjne: promowanie innowacyjnych rozwiązao, wzrost świadomości społecznej, tworzenie programów edukacyjno-szkoleniowych dotyczących odnawialnych źródeł energii (opracowanie metody programowania i modelowania systemów wykorzystania odnawialnych źródeł energii na terenach nieprzemysłowych). Możliwośd wykorzystania zasobów energii odnawialnej jest w poszczególnych rejonach Polski bardzo zróżnicowana pod względem potencjału i rodzaju. W każdym przypadku jednak, wykorzystanie ich może stanowid istotny udział w bilansie energetycznym poszczególnych gmin czy nawet województw, przyczyniając się do zmniejszenia emisji ze źródeł rozproszonych. W programach ograniczenia niskiej emisji wykorzystanie odnawialnych źródeł energii powinno byd rozważone w następujących aspektach: Opole, 2011 rok 91

92 wykorzystanie paneli słonecznych do przygotowania ciepłej wody użytkowej i wspomagania ogrzewania, wykorzystania ogniw fotowoltaicznych do oświetlenia, a w przypadku trudności w budowie linii energetycznych intensywny rozwój tej dziedziny powinien w niedalekiej przyszłości spowodowad wzrost opłacalności stosowania tych źródeł energii, wykorzystania pomp cieplnych do zasilania systemów ogrzewania, wykorzystania zasobów energetycznych, wodnych, wiatrowych i geotermalnych do budowy inteligentnych systemów energetycznych, wykorzystania biomasy i odpadów do zasilania lokalnych sieci energetycznych. Działania te powinny byd wsparte inicjatywami na rzecz oszczędzania energii poprzez podniesienie świadomości społecznej, propagowanie termomodernizacji budynków, budowę budynków i osiedli pasywnych energetycznie, propagowanie metod projektowania budynków energooszczędnych, wykorzystujących lokalne źródła energii oraz rozwiązania architektoniczne ograniczające zapotrzebowanie na energię, np. poprzez właściwe oświetlenie naturalne pomieszczeo, zieleo chroniącą przed nagrzaniem lub chłodzeniem itp. Analizując bariery ograniczające w Polsce rozwój energetyki wykorzystującej odnawialne źródła energii można stwierdzid, że są one wspólne dla różnych sektorów gospodarki krajowej. Na czoło wysuwa się problem ograniczonej bazy danych i jej dostępności o istniejącym potencjale energetycznym źródeł odnawialnych. Przy czym w zależności od rodzaju źródła, informacje o potencjale energetycznym źródeł są bardzo zróżnicowane. Znaczny zasób informacji dostępny jest na temat energii geotermalnej i wodnej. W następnej kolejności, dane o biomasie i biogazie, energii promieniowania słonecznego, później energii wiatrowej, energii z gruntu i wód podskórnych. Problemem jest uzyskanie danych przetworzonych np. w zakresie promieniowania słonecznego, energii wodnej, czy wiatrowej itp., pomimo że dane pomiarowe znajdują się w publikowanych corocznie rocznikach. Opracowania takie wiążą się z wysokimi wydatkami, niezależnymi od wielkości instalacji, co przy małych obiektach stanowi szczególny problem. Jednocześnie w przypadku rożnych form i zastosowao energii pozyskanej z promieniowania słonecznego niezbędne jest stosowanie różnych specjalistycznych przeliczeo i kalkulacji. Modele takich procedur obliczeniowych, opracowane wyniki i zalecenia co do stosowania efektywnych typów rozwiązao, są w posiadaniu kilku wspomnianych w tym opracowaniu instytutów badawczych. Opole, 2011 rok 92

93 Nie ma praktycznie w Polsce pełnej bazy danych o instytucjach, placówkach naukowo-badawczych, firmach konsultingowych zajmujących się tematyką energetyki niekonwencjonalnej. Jeszcze trudniejsza jest sytuacja w przypadku danych o producentach i firmach sprzedających instalacje pozyskujące energie ze źródeł odnawialnych. Celowe jest więc kierowanie i koordynowanie na szczeblu centralnym rządowym programami edukacyjnymi, szkoleniowymi, badawczo-rozwojowymi i wdrożeniowymi oraz organizowanie szeroko pojętej bazy danych związanej z energetyką odnawialną. W gestii organizacji rządowych powinno byd również wspieranie adaptacji technologii zagranicznych w warunkach polskich oraz wspieranie programów demonstracyjnych. W celu poznania autentycznego stanu wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych uważamy, że należałoby przeprowadzid ankietyzację gmin polskich. Kolejnym ograniczeniem jest bariera dostępności do urządzeo i nowych technologii. Na rynku polskim pojawia się wiele urządzeo i instalacji wykorzystujących odnawialne źródła energii. Nie łatwo jest je porównad i często zachodzi podejrzenie, że te, które są do nabycia, bardzo często reprezentują stare technologie i są instalacjami już wycofywanymi z produkcji i sprzedaży w krajach rozwiniętych. Krajowe kadry fachowców: producentów, handlowców, rzeczoznawców energetyki odnawialnej są bardzo nieliczne. W celu zmiany istniejącego stanu należy prowadzid szeroko pojętą akcję promocyjną, reklamową i szkoleniową. Konieczne jest organizowanie różnych form doradztwa. Szczególną uwagę należy zwrócid na właściwą adaptację proponowanych rozwiązao technologicznych i systemowych do warunków polskich. Kolejną przeszkodą w rozwoju energetyki odnawialnej jest bariera edukacyjna i związana z nią bariera informacyjna. W celu rozwiązania zaistniałej sytuacji powinien zostad opracowany program budzenia świadomości społeczeostwa w dziedzinie poszanowania energii poprzez wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych, który w efekcie przyczyniłby się do wywołania popytu na energię ze źródeł odnawialnych. Program taki opierałby się głównie na prowadzeniu programów informacyjnoedukacyjnych, szkoleo oraz prowadzenie kampanii reklamowo-promocyjnej. Mógłby byd on połączony z działaniami na rzecz ochrony klimatu. Przy tej okazji warto wspomnied o szeregu miast polskich, które już przystąpiły do porozumienia burmistrzów nt. przeciwdziałania zmianom klimatu. Synergia tych działao z działaniami w celu poprawy jakości powietrza jest oczywista, a hasło przeciwdziałania zmianom klimatu jest często bardziej akceptowalne i zrozumiałe przez społeczeostwo. Opole, 2011 rok 93

94 Trzeba jednak przyznad, że obecnie opłacalnośd inwestowania w wykorzystanie odnawialnych źródeł energii nie zapewnia ich większego rozwoju. Niewystarczające są instrumenty ekonomiczne dla wsparcia tego rozwoju na poziomie masowym. Należy jednak mied na uwadze, że wobec realizowanej Polityki energetyczno-klimatycznej, koszty energii ze źródeł tradycyjnych opartych na węglu będą znacząco rosły, podczas gdy koszty energii ze źródeł odnawialnych powinny maled na skutek postępu technicznego. Trzeba podkreślid, że wykorzystanie odnawialnych źródeł energii jest niewątpliwie rozwiązaniem przyszłościowym, które z czasem będzie stawało się coraz bardziej opłacalne, jednak wobec aktualnej sytuacji muszą byd rozważane rozwiązania klasyczne, polegające na zamianie wysokoemisyjnych źródeł energii na bardziej ekologiczne. Wśród takich rozwiązao na pierwsze miejsce wysuwa się podłączenie do sieci ciepłowniczych. Niestety, nie w każdym przypadku jest to możliwe i opłacalne, dlatego poza tym rozważane powinno byd zastępowanie starych węglowych kotłów i pieców kotłami gazowymi, olejowymi i elektrycznymi przy możliwym wspomaganiu kolektorami słonecznymi. Charakterystyka podstawowych możliwości w tym zakresie przedstawiona jest w Tabeli 30. Opole, 2011 rok 94

95 Tabela 30. Charakterystyka możliwych przedsięwzięd modernizacyjnych *źródło: opracowanie własne ATMOTERM S.A.] Rodzaj źródła / Typ działania Efekt ekologiczny Inne zalety Bariery / Wady Koszt inwestycyjny działanie Koszt eksploatacyjny >99 % redukcji PM 10, >99 % redukcji SO 2, Ok. 80 % redukcji NO 2 Wysoka sprawnośd, Wysoka cena zakupu, Średnia cena:* gazowe automatyka, wysoki wysokie koszty 55 zł/gj >99 % redukcji CO komfort użytkowania eksploatacji zł Ok. 43 % redukcji CO 2 Wymiana starych kotłów węglowych redukcja odpadów ok. 98 % redukcji PM 10, ok. 42 % redukcji SO 2 olejowe ok. 43 % redukcji NO 2 ok. 99 % redukcji CO Wysoka sprawnośd, automatyka, wysoki komfort użytkowania Wysoka cena zakupu, wysokie koszty eksploatacji (wyższe niż dla gazu) Średnia cena:* zł 85 zł/gj ok. 25 % redukcji CO 2 redukcja odpadów Opole, 2011 rok 95

96 Rodzaj źródła / działanie Typ działania Efekt ekologiczny Inne zalety Bariery / Wady Koszt inwestycyjny Koszt eksploatacyjny Średnia cena:** podłączenie do 100 % redukcji emisji B. wysoki komfort Ograniczony zasięg miejskiej sieci niskiej wszystkich użytkowania sieci ciepłowniczej substancji zł GJ elektryczne 100 % redukcji emisji niskiej wszystkich substancji B. wysoki komfort użytkowania Dośd niski koszt zakupu kotła, ale wysokie koszty eksploatacji Średnia cena:* zł zł/gj Wspomaganie 100% redukcji dla Bardzo wysoka cena Średnia cena:* Źródła odnawialne ogrzewania kolektorami słonecznymi Wspomaganie ogrzewania pompami ciepła produkcji zastępowanej energii, pozwalają na 60% redukcję na c.w.u. 100% redukcji dla produkcji zastępowanej energii, pozwalają na 75% redukcji energii Niskie koszty eksploatacji Niskie koszty eksploatacji zakupu, koniecznośd współpracy z kotłem gazowym Bardzo wysoka cena zakupu, koniecznośd energii elektrycznej do napędu zł (wraz z materiałami i kosztami montażu) Średnia cena: zł* 0 zł/gj 24 zł/gj Opole, 2011 rok 96

97 Rodzaj źródła / działanie Termoizolacja budynków Typ działania Efekt ekologiczny Inne zalety Bariery / Wady Koszt inwestycyjny Redukcja emisji proporcjonalna do spadku Docieplenie zużycia ciepła: ścian/stropów wymiana okien do budynku, wymiana % okien ocieplenie ścian do 15-20% Równoczesna modernizacja budynku, zmniejszenie kosztów Wysoki koszt dla ogrzewania, osiągniętego efektu Średnia cena:* Działanie może byd łączone z wymianą systemu ogrzewania ekologicznego 150 zł/m 2 Koszt eksploatacyjny * W kosztach inwestycyjnych uwzględniono średnie ceny urządzenia określone na podstawie danych pochodzących od różnych producentów urządzeo, jak również koszty dodatkowych materiałów koniecznych do wykonania inwestycji wraz z kosztami robocizny. ** Przyjęto średnią cenę inwestycji na mieszkanie. Realna cena zależy od kosztów instalacji wewnętrznych, przyłącza i opłaty przyłączeniowej; opłata za 1 mb przyłącza zależna od średnicy przyłącza (od DN zł za mb. do DN zł/mb.). Opole, 2011 rok 97

98 Należy podkreślid, że powyższa tabela przedstawia wartości średnie dla Polski i służyd może tylko do ogólnej orientacji. W przypadkach podejmowania prac nad programami ograniczenia niskiej emisji, w poszczególnych przypadkach, należy zrobid rozpoznanie szczegółowe dla danego regionu, bo zarówno ceny, jak i parametry urządzeo mogą się zmieniad wobec stałego postępu techniki i zmienności cen. Zalety i wady niektórych rozwiązao przedstawiono w tabeli 31. Tabela 31. Zalety i wady ekologicznych źródeł ciepła zasilanych gazem, olejem oraz energią elektryczną *źródło: opracowanie własne na podstawie Kotły gazowe Gaz ziemny uważany jest za najtaosze ekologiczne paliwo do ogrzewania (gaz ziemny) i przygotowania ciepłej wody. Aby doprowadzid do budynku gaz sieciowy trzeba zbudowad: przyłącze gazowe, czyli odcinek przewodu między siecią gazową i szafką z zaworem głównym, zewnętrzną instalację gazową łączącą zawór główny z zaworem zamontowanym w szafce gazowej. Przebieg przyłącza gazowego i jego wykonanie leży w gestii zakładu gazowniczego. Jednak już trasa instalacji układanej na działce zależy od właściciela działki. Wzdłuż tej trasy musi byd bowiem wyznaczona tzw. strefa kontrolowana. Jest nią pas o szerokości 1 m, na którym nie można wznosid żadnych budowli, sadzid drzew, ani układad żadnych przewodów (np. wodociągowych, elektrycznych, kanalizacyjnych). Tylko odległośd między przebiegającą w ziemi rurą zewnętrznej instalacji gazowej a ogrodzeniem może byd zmniejszona do 0,5 m. Po otrzymaniu z zakładu gazowniczego "Warunków przyłączenia do sieci gazowej" należy zawrzed z przedsiębiorstwem gazowniczym "Umowę przyłączeniową". Zgodnie z tą umową: dostawca gazu bierze na siebie obowiązek zaprojektowania i wykonania przyłącza gazowego, do klienta należy: zlecenie wykonania projektu instalacji, uzyskanie pozwolenia na budowę, wybranie wykonawcy zewnętrznej oraz wewnętrznej instalacji gazowej. Kiedy instalacja i przyłącze zostaną wykonane, sprawdzone (co polega na przeprowadzeniu próby szczelności) i odebrane (do czego konieczny jest odbiór Opole, 2011 rok 98

99 kominiarski), wówczas dochodzi do podpisania ostatniego dokumentu "Umowy sprzedaży gazu". Dopiero po jej podpisaniu następuje nagazowanie instalacji i zamontowanie gazomierza. Kotły gazowe wykorzystujące gaz ziemny jako paliwo można podzielid na: stojące i wiszące ze względu na usytuowanie, jedno- i dwufunkcyjne- pod względem funkcjonalnym (pierwsze ogrzewają wodę jedynie na potrzeby centralnego ogrzewania, drugie przystosowane są zarówno do ogrzewania, jak i przygotowywania ciepłej wody), kotły z otwartą i z zamkniętą komorą spalania ze względu na budowę komory spalania i związany z tym sposób pobierania powietrza do spalania oraz sposób odprowadzania spalin (pierwsze pobierają powietrze do spalania z pomieszczenia, w którym się znajdują, w drugich powietrze pobierane jest za pomocą specjalnego przewodu bezpośrednio z zewnątrz), tradycyjne i kondensacyjne ze względu na sposób działania (kotły kondensacyjne odzyskują ciepło z pary wodnej zawartej w spalinach, dzięki czemu mają wysoką sprawnośd nawet 107 %, kotły te wymagają zastosowania specjalnych, odpornych na działanie kondensatu kominów ze stali lub kamionki kwasoodpornej). Zalety wygoda i korzyśd finansowa (użytkownik sam decyduje o momencie włączenia ogrzewania), duży wybór urządzeo grzewczych, funkcjonalnośd kotłów (nowoczesne sterowanie), można je zamontowad również w pomieszczeniach typowo użytkowych, np. łazience czy kuchni. brak potrzeby przeznaczania specjalnego pomieszczenia na kotłownię lub magazyn opału Wady sied gazowa niestety nie wszędzie jest dostępna, zdarza się, że przyłącze gazowe okazuje się dośd kosztowne. Opole, 2011 rok 99

100 praktycznie bezobsługowe. Kotły gazowe (gaz płynny) Podobnie jak gaz z sieci, gaz płynny pozwala korzystad w domu z nowoczesnego, bezobsługowego systemu ogrzewania. Gaz płynny trzeba przechowywad w specjalnym zbiorniku pod- lub naziemnym. Jego wielkośd zależy od łącznej mocy znajdujących się w domu urządzeo grzewczych. Dostawcy gazu zwykle zapewniają kompleksową obsługę związaną z wykonaniem instalacji zewnętrznej: przygotowują jej projekt, dostarczają i montują zbiornik z armaturą, wykonują zewnętrzną instalację i załatwiają jej odbiór przez inspektora Urzędu Dozoru Technicznego. Większośd dostawców gazu oferuje do celów ogrzewania domu czysty propan lub mieszankę propanu i butanu. Pierwszy ze względu na niską temperaturę parowania (-42 C) może byd przechowywany w zbiornikach naziemnych i podziemnych. Drugi z kolei jedynie w podziemnych. Do wyboru są urządzenia: stojące i wiszące, jedno- i dwufunkcyjne, z otwartą i zamkniętą komorą spalania, tradycyjne, kondensacyjne. Kotły olejowe Zalety Wady uniwersalnośd gazem płynnym wysoka cena paliwa, można ogrzewad wodę, dom i na nim gotowad, duży wybór urządzeo grzewczych, niskie koszty przyłącza i zbiornika, możliwośd wyboru dostawcy, koniecznośd magazynowania i kontrolowania stanu zbiornika, koniecznośd zapewnienia odpowiednich warunków do zamontowania zbiornika. krótki czas przyłączenia. Kotły olejowe zapewniają podobny komfort ogrzewania i przygotowywania ciepłej wody jak kotły na gaz ziemny, jednak koszty eksploatacyjne są dużo wyższe. Nowoczesne kotły olejowe są zautomatyzowane, coraz mniej awaryjne, ale ciągle wymagają nadzoru. Przeważają kotły stojące (jedno- i dwufunkcyjne), lecz do wyboru są także kotły wiszące, jednofunkcyjne, z wbudowanym zasobnikiem ciepłej wody oraz kondensacyjne. Do najefektywniejszych urządzeo spalających olej opałowy Opole, 2011 rok 100

101 należą kondensacyjne kotły olejowe. Sprawnośd kondensacyjnych kotłów olejowych jest o około 10% wyższa niż tradycyjnych kotłów olejowych. Kotłownie olejowe powinny spełniad odpowiednie wymogi budowlane oraz instalacyjne kubatura nie mniejsza niż 8 m 3, wysokośd minimalna 2,2 m. Paliwo magazynuje się w zbiornikach, z których automatycznie dostarczane jest do kotła. Jeśli pojemnośd zbiornika nie przekracza 1 m 3, można go postawid w tym samym pomieszczeniu co kocioł. Przewód odprowadzający spaliny powinien byd więc wykonany ze stali kwasoodpornej. Zalety Wady możliwośd wyboru dostawcy paliwa koniecznośd systematycznego i terminu jego zakupu, czyszczenia i regulowania komfort eksploatacji porównywalny palników, do gazu z sieci, cena oleju uzależniona od cen bezpieczeostwo w użytkowaniu oleju ropy, opałowego nie tworzy mieszaniny koniecznośd magazynowania, wybuchowej, tak jak gaz. możliwośd wydzielania przez olej nieprzyjemnego zapachu w pomieszczeniu, w którym się go przechowuje. Ogrzewanie elektryczne Energia elektryczna jest najbardziej dostępnym źródłem ciepła, a zasilane nim urządzenia grzewcze mają wysoką sprawnośd. Im bardziej energooszczędny jest dom, tym bardziej opłacalne staje się ogrzewanie elektryczne. Zakłady energetyczne mają specjalne oferty, atrakcyjne dla osób ogrzewających dom energią elektryczną. Najbardziej popularna jest dwustrefowa G12. Taoszy prąd można pobierad nocą (w godzinach 22-7) i w ciągu dnia (najczęściej w godzinach 13-17). Wybrad można też taryfę weekendową, w której prąd jest taoszy od poniedziałku do piątku (w godzinach 21-6) oraz przez całą sobotę i dni ustawowo wolne od pracy. Źródłem ciepła mogą byd: Opole, 2011 rok 101

102 grzejniki elektryczne stanowią podstawowy lub uzupełniający element instalacji grzewczej (wybierad można spośród grzejników konwekcyjnych, promiennikowych i olejowych), piece akumulacyjne: z rozładowaniem statycznym piec oddaje zakumulowane ciepło przez obudowę lub uchylającą się przepustnicę, którą wypływa ciepłe powietrze. Sterowanie pracą tych urządzeo jest często ograniczone, a w mało zaawansowanych modelach praktycznie niemożliwe. Dlatego nie można zatrzymad nagromadzonego ciepła piec nagrzewa się i od razu oddaje ciepło aż do całkowitego wystygnięcia. Stawia się je w pomieszczeniach, w których komfort ogrzewania i dokładne ustawienie temperatury nie są najważniejsze, z rozładowaniem dynamicznym zakumulowane w bloku kamiennym ciepło przekazywane jest przepływającemu przez piec powietrzu, którego obieg wymusza wbudowany wentylator. Z kolei jego pracą zarządza układ sterujący, który włącza dmuchawę i usuwa nagrzane powietrze, ale tylko w ilości potrzebnej do ogrzania pomieszczenia. Zastosowane do sterowania układy elektroniczne sprawiają, że nagrzewanie się pieca oraz oddawanie ciepła są kontrolowane i optymalizowane. podłogowe ogrzewanie akumulacyjne. Kable grzejne przykrywa się warstwą betonu o grubości 7-15 cm, która gromadzi ciepło nocą i w dzieo (kiedy prąd jest taoszy), a w dzieo oddaje je do pomieszczeo. Zalety niskie koszty inwestycyjne przy ogrzewaniu podłogowym, jak i piecami akumulacyjnymi. Wady wysokie koszty eksploatacyjne, zwłaszcza w domach słabo ocieplonych. W większości przypadków niska emisja powodowana jest przez podmioty nie będące jednostkami organizacyjnymi w rozumieniu ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska. Powoduje to znaczne konsekwencje z punktu widzenia prawa. Podmioty takie są zwolnione z obowiązku uzyskania decyzji Opole, 2011 rok 102

103 ustalającej rodzaje i ilości substancji zanieczyszczających emitowanych do powietrza i ponoszenia opłat za wprowadzanie substancji zanieczyszczających do powietrza. W konsekwencji nie można również zastosowad wobec osób fizycznych kar przewidzianych w art. 110 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska nawet w przypadku znacznego zanieczyszczenia powietrza. Konieczne jest zatem poszukiwanie innych uregulowao mogących przyczynid się do redukcji niskiej emisji. Szczególną rolę mogą tu spełniad akty planowania przestrzennego (zwłaszcza miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego) oraz prawa miejscowego. Spore znaczenie dla nowych obiektów może mied decyzja ustalająca warunki zabudowy i zagospodarowania terenu. Jednakże znaczenie tego instrumentu będzie niewielkie w odniesieniu do obiektów istniejących. Niestety wspomniane instrumenty tylko w niewielkim stopniu mogą znaleźd zastosowanie w przeciwdziałaniu niskiej emisji. Dlatego uzasadnione jest sięgnięcie do rozwiązao o charakterze organizatorskim. Konieczne jest wskazanie systemu środków, które mogłyby zachęcid osoby fizyczne lub nawet niektóre jednostki organizacyjne do podjęcia odpowiednich działao w celu zmniejszenia ilości wprowadzanych do powietrza zanieczyszczeo. Dotyczy to zwłaszcza zmiany systemu centralnego ogrzewania w gospodarstwach domowych. Następowad to może poprzez stosowanie odpowiednich zachęt finansowych. Najskuteczniejsze jak się wydaje, może byd częściowe refundowanie kosztów zmiany ogrzewania tradycyjnego (węglowego) na gazowe lub elektryczne. Środki na ten cel mogą pochodzid z gminnego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej lub innych źródeł. Istotne jest też wprowadzenie skutecznych instrumentów kontroli, bowiem w paleniskach gospodarstw domowych niekiedy spala się wszystko (m. in. nawet odpady niebezpieczne), zaś organy administracji nie dysponują instrumentami, które mogły by takim przypadkom skutecznie przeciwdziaład. Dotyczy to zwłaszcza niektórych rodzajów odpadów, które mogą byd spalane, np. łącznie z węglem. Przyjmuje się, że każdy mieszkaniec wytwarza dziennie ok 1 kg odpadów. Na podstawie analiz zanieczyszczenia powietrza można wnioskowad, że częśd odpadów trafia do pieców (pomimo, że prawo tego zabrania). Spalane są więc nie tylko odpady papierowe, które można by wykorzystad wtórnie jako makulaturę, opakowania kompozytowe stosowane jako kartoniki do napojów (produkowane z papieru, folii plastikowej i aluminium), szmaty, gumę, lekarstwa przeterminowane, wreszcie nieszczęsny plastik pod różną postacią woreczki foliowe, inne opakowania plastikowe po żywności oraz butelki PET po napojach, których to tony próbujemy przepuścid przez komin, pomimo że istnieją punkty zbiórki tych odpadów, a nawet punkty skupu. Opole, 2011 rok 103

104 Aby działania prowadzone były na szerszą skalę, niezbędny jest odpowiedni poziom wiedzy, świadomości ekologicznej i zaangażowanie mieszkaoców. Niezależnie od przedstawionych propozycji działao w zakresie ograniczenia niskiej emisji, przede wszystkim ze źródeł indywidualnych, proponowanych działao na poziomie centralnym i samorządowym, wydaje się, że dla sprostania przyszłym wyzwaniom nie tylko ekologicznym, jednostki samorządowe powinny opracowad swoje strategie perspektywiczne, w których zmierzyłyby się kompleksowo z występującymi trendami w zakresie gospodarki, energetyki, ekologii i problemami socjalnymi. Strategie takie powinny perspektywą sięgad 2050 r. i byd okresowo aktualizowane. Tylko w sposób kompleksowy da się pogodzid różne wyzwania biorąc pod uwagę przyszły zrównoważony rozwój gminy uwzględniając prognozowane zmiany warunków społecznych i ekonomicznych, jak np. wzrost kosztów energii, co z pewnością, wraz z zatrudnieniem, będzie stanowiło jeden z największych problemów. Literatura: 5. Energetyka cieplna w liczbach 2009, Prezes Urzędu Regulacji Energetyki, Warszawa Pawelec J., Założenia polityki energetycznej Polski do roku Program działania paostwa, zadania gmin i przedsiębiorstw ciepłowniczych. 7. Augusiak A., Budko P., Kamrat W., Tworzenie planów rozwoju przedsiębiorstw ciepłowniczych. Ciepłownictwo, Ogrzewnictwo. 8. Kurczabioski L., Nowoczesne technologie spalania węgla w małych i średnich źródłach wytwarzania ciepła. Aspekty ekonomiczne i ekologiczne Analiza statystyczna zapotrzebowania na ciepło w gminach wiejskich (Katedra Energetyki Rolniczej, Kraków 2008 r.) 11. Stanowisko XXII Zgromadzenia Ogólnego Związku Województw Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 16 czerwca 2011 r. w sprawie zmiany przepisów prawnych dot. opracowywania programów ochrony powietrza Górecki W. (red.), Atlas zasobów geotermalnych na Niżu Polskim, AGH, Kraków Bartosik M., Globalny kryzys energetyczny mit czy rzeczywistośd? Wybrane możliwości działao antykryzysowych w elektrotechnice. X Międzynarodowa Konferencja Nowoczesne urządzenia zasilające w energetyce, Zakopane Opole, 2011 rok 104

105 15. Dmowski A., Rosłaniec Ł., Odnawialne źródła energii możliwości i ograniczenia w warunkach Polskich, Instytut Elektroenergetyki, Politechnika Warszawska, Warszawa. 16. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo Energetyczne (Dz. U. z 2006r. Nr 89, poz. 625, z późn. zm.) Opole, 2011 rok 105

106 7. Harmonogram realizacji zadao wraz z podaniem kosztów Przeprowadzona analiza możliwości ograniczania niskiej emisji ze szczególnym uwzględnieniem sektora bytowo-komunalnego pozwoliła na identyfikację obszarów priorytetowych, określenie kierunków strategicznych oraz wskazanie zadao do wykonania w ramach tych kierunków wraz z szacunkowym określeniem ich kosztów. Działania w zakresie ograniczenia niskiej emisji można ogólnie rozpatrywad na trzech poziomach: krajowym, wojewódzkim, lokalnym (aglomeracji, miasta, gminy). Pewne znaczenie mogą mied również działania podejmowane na poziomie powiatu 27, aczkolwiek sprowadzają się one najczęściej do wyżej wymienionych działao w skali aglomeracji, miast i gmin. Należy podkreślid, że istotnymi czynnikami przyczyniającym się do powstawania niskiej emisji są warunki meteorologiczne oraz ukształtowanie terenu, na które nie mamy wpływu, natomiast poważną barierą dla ograniczenia zjawiska system energetyczny Polski oparty na węglu. 7.1 Kierunki działao a) Poziom krajowy Wśród głównych kierunków działao proponowanych do podjęcia na poziomie krajowym należy wymienid: 1) zmiany legislacyjne, 2) integrację Polityki klimatycznej, rozwojowej, energetycznej z Polityką ekologiczną, 3) opracowanie niezbędnych dokumentów o charakterze strategicznym dot. ograniczenia niskiej emisji w Polsce, dokumentów pomocniczych, 4) zwiększenie środków finansowych na ochronę powietrza w Polsce, w tym zagwarantowanie finansowania działao w zakresie redukcji niskiej emisji, 27 Dotyczy powiatów ziemskich, skupiających od kilku do kilkunastu sąsiadujących ze sobą gmin. Opole, 2011 rok 106

107 5) zmniejszenie udziału węgla kamiennego i jego pochodnych w pokrywaniu zapotrzebowania na ciepło gospodarstw domowych na rzecz paliw niskoemisyjnych oraz odnawialnych źródeł energii (OZE), 6) monitoring realizacji programów ochrony powietrza/programów ograniczania niskiej emisji, 7) zapewnienie dostępu do danych nt. emisji zarówno na poziomie lokalnym, wojewódzkim, jak i krajowym (dostęp do baz KOBIZE) oraz pełnego przepływu informacji w tym zakresie, 8) edukację ekologiczną, kampanie medialne i informacyjne, mające na celu podnoszenie świadomości społeczeostwa oraz samorządów w zakresie problematyki niskiej emisji, w tym możliwości efektywnego jej ograniczania, wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE) oraz promocję pozytywnych postaw w odniesieniu do poszanowania energii, 9) stworzenie platformy do wymiany doświadczeo pomiędzy samorządami (wskazywanie przykładów dobrych praktyk) oraz opracowanie lub wykorzystanie istniejących narzędzi i innowacyjnych metod wspomagających zarządzanie jakością powietrza w zakresie źródeł niskiej emisji. Ad 1) Zmiany legislacyjne powinny byd zorientowane przede wszystkim na zwiększenie efektywności programów ograniczania niskiej emisji, co może byd realizowane poprzez: wprowadzenie obowiązku opracowywania spójnej strategii dla całego województwa w zakresie rozwoju sektora energetyki i ciepłownictwa, jak również energetyki rozproszonej w przypadku miast i gmin (obecnie samorząd województwa jedynie koordynuje współpracę z gminami oraz opiniuje zgodnośd gminnych założeo do planów zaopatrzenia w energię i paliwa z polityką energetyczną paostwa. Opracowanie spójnej strategii stanowiłoby solidną podstawę do działao zmierzających ku ograniczeniu niskiej emisji, w tym stwarzałoby lepszą możliwośd wykorzystania środków unijnych), umożliwienie skutecznego wdrożenia i egzekucji uchwał sejmików województw w sprawie określania rodzaju lub jakości paliw dopuszczonych do stosowania na terenie województwa lub jego części (realizacja martwego przepisu" wynikającego z art. 96 ustawy Prawo ochrony środowiska), ustanowienie podatku od spalania węgla (podatek taki funkcjonuje np. w Niemczech, Norwegii) 28, 28 Wprowadzenie podatku miałoby na celu zrównanie ceny węgla dobrej i złej jakości dla odbiorców indywidualnych oraz umożliwienie zakupu w niższej cenie złej jakości węgla przez instalacje przystosowane do jego spalania Opole, 2011 rok 107

108 wprowadzenie dopuszczalnych, granicznych wartości emisji zanieczyszczeo z urządzeo grzewczych instalowanych w sektorze bytowo-komunalnym, tj. standardów emisyjnych, certyfikatów energetyczno-ekologicznych dla kotłów wraz z opracowaniem procedur kontroli i egzekucji (np. poprzez nadanie odpowiednich uprawnieo w tym zakresie kominiarzom), wprowadzenie ulgi podatkowej dla mieszkaoców stosujących ogrzewanie niskoemisyjne (sieciowe, elektryczne, gazowe, olejowe, OZE) na obszarach przekroczeo. Zasadne jest również uporządkowanie zagadnieo związanych z programami ograniczania niskiej emisji w polskim prawodawstwie. W obecnej sytuacji nie ma w prawie ochrony środowiska pojęcia niskiej emisji czy programu ograniczania niskiej emisji, chod funkcjonują one powszechnie w terminologii samorządów. Wydaje się celowe opracowanie jednolitych wymagao, jakim powinny odpowiadad programy ograniczania niskiej emisji lub co najmniej opracowanie wytycznych w tym zakresie. Ad 2) Celowa jest realizacja tego kierunku na dwóch płaszczyznach tj. zarówno na poziomie UE, gdzie Polska powinna podejmowad z własnej inicjatywy działania i aktywnie uczestniczyd we wszystkich negocjacjach dotyczących kształtu polityki klimatyczno-energetycznej tak, aby uwzględniała ona krajowe uwarunkowania tj.: system energetyczny oparty na węglu i związane z tym uwarunkowania społeczne, potrzebę zapewnienia niskich, konkurencyjnych cen energii z sieci dla możliwości realizacji podłączeo indywidualnych odbiorców do sieci ciepłowniczych (podstawowy kierunek w ramach likwidacji niskiej emisji), w tym także niskich cen z odnawialnych źródeł energii (również dla realizacji polityki klimatycznej), jak również na poziomie krajowym dążenie do zacieśniania współpracy pomiędzy poszczególnymi ministerstwami (Ochrony Środowiska, Gospodarki, Finansów, Infrastruktury, Rozwoju Regionalnego, Rolnictwa). Dotyczy to m.in. odpowiedniego przepływu informacji, wypracowywania wspólnych stanowisk w najważniejszych kwestiach np. Polityki energetycznej Polski (w obecnym układzie nie zawiera ona istotnych powiązao z Polityką ekologiczną w dziedzinie ochrony powietrza, a szczególnie odwołao do wymagao dot. jakości powietrza, wynikających z dyrektywy CAFE). Ad 3) Opole, 2011 rok 108

109 Z uwagi na wielkoskalowy charakter problemu niskiej emisji, który występuje praktycznie na obszarze większości województw z mniejszym bądź większym nasileniem, niezbędne jest opracowanie krajowej strategii redukcji niskiej emisji, która obejmowałyby zarazem mechanizmy ekonomiczne i administracyjne. Wśród dokumentów pomocniczych proponuje się np. opracowanie wytycznych w zakresie metodologii szacowania emisji z niskich źródeł, stanowiących pomoc dla samorządów przy inwentaryzacji. Ad 4) Koniecznośd dostosowania jakości powietrza w Polsce do obowiązujących standardów wynikających z prawa, biorąc pod uwagę istotne przekroczenia dopuszczalnych norm na znacznym obszarze kraju, wiąże się z potrzebą zapewnienia odpowiednich środków na realizację działao naprawczych, określonych w programach ochrony powietrza. Szczególnie ważne jest zapewnienie finansowania działao przyczyniających się do ograniczenia niskiej emisji. Istnieje potrzeba zagwarantowania, aby na listach priorytetowych programów planowanych do finansowania przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska znajdowały się działania umożliwiające realizację zadao z zakresu ochrony powietrza, w tym likwidację niskiej emisji. Celowe jest również rozpoznanie możliwości finansowania z innych źródeł, w tym europejskich. Ad 5) Zmniejszenie udziału węgla i jego pochodnych w pokrywaniu zapotrzebowania na ciepło gospodarstw domowych nie jest zadaniem łatwym, z uwagi na węglową strukturę bilansu paliw pierwotnych w naszym kraju wynikającą z dostępności do własnych zasobów oraz związane z tym uwarunkowania społeczne. Celowe jest uruchomienie w tym przypadku odpowiednich stymulatorów ekonomicznych mających na celu podniesienie atrakcyjności niskoemisyjnych nośników energii, jak również wzmocnienie stymulatorów wykorzystania energii pochodzącej ze źródeł odnawialnych (OZE). Do podstawowych narzędzi w tym zakresie można zaliczyd instrumenty ekonomiczne, tj.: odpowiednią politykę cenową paliw, ulgi podatkowe, dotacje i inne. Ad 6) Istotnym elementem strategii redukcji niskiej emisji powinien byd monitoring realizacji programów ochrony powietrza/programów ograniczania niskiej emisji uwzględniający kontrolę zmian emisji, co wiąże się z jej szczegółową inwentaryzacją. Opole, 2011 rok 109

110 Ad 7) Obecnie w Polsce nie ma ogólnego dostępu do baz danych nt. emisji, w tym emisji z niskich źródeł, dla jednostek podziału administracyjnego. Przyczyniają się do tego bariery prawne, ekonomiczne, techniczne. W posiadaniu danych jw. znajduje się większośd urzędów marszałkowskich (dla których opracowane zostały programy ochrony powietrza), niektóre wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska, a także nieliczne samorządy lokalne. Na poziomie krajowym inwentaryzacją emisji zajmuje się Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE). Należy podkreślid, że dla realizacji celu, jakim jest redukcja niskiej emisji na obszarze kraju konieczny jest dostęp do informacji nt. emisji, zarówno na poziomie lokalnym, wojewódzkim, jak i krajowym (dostęp do baz KOBIZE). Ad 8) Podnoszenie świadomości społeczeostwa oraz samorządów w zakresie problematyki niskiej emisji, a w szczególności możliwości ograniczania zjawiska, mając na uwadze krajowe uwarunkowania (system energetyczny oparty na węglu), wymaga przede wszystkim podejmowania inicjatyw ukierunkowanych na promocję efektywnego spalania paliw stałych, a także propagowanie pozytywnych postaw w odniesieniu do poszanowania energii poprzez kampanie medialne i informacyjne. W tym niezwykle istotne jest uświadamianie mieszkaocom szkodliwego wpływu spalania odpadów na zdrowie. Należy zaznaczyd, że edukacja ekologiczna jest działaniem najbardziej efektywnym kosztowo, ale jej efekty są widoczne dopiero w dłuższym horyzoncie czasowym. Ad 9) Celem stworzenia platformy komunikacyjnej w obszarze problematyki niskiej emisji jest wymiana doświadczeo, poszerzenie wiedzy samorządów w tym zakresie, poznanie sprawdzonych rozwiązao wdrażanych w innych województwach i gminach, a także dostęp do narzędzi i innowacyjnych metod zarządzania jakością powietrza w odniesieniu do źródeł niskiej emisji. Istotne jest wspieranie rozwoju narzędzi i innowacyjnych metod wspomagających zarządzanie jakością powietrza, w oparciu o wykorzystanie systemów informacji przestrzennej (SIP), geograficznych baz danych (Geographic Databases) i zdalnych pomiarów emisyjnych. b) Poziom wojewódzki Proponowane kierunki działao do podjęcia na poziomie wojewódzkim to: 1) zagwarantowanie nakładów finansowych na zadania w zakresie redukcji niskiej emisji, Opole, 2011 rok 110

111 2) koordynacja i monitoring realizacji programów ochrony powietrza/programów ograniczania niskiej emisji, 3) koordynacja rozwoju energetyki na obszarze województwa oraz zapewnienie warunków do realizacji przedsięwzięd o znaczeniu regionalnym, w tym wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE), 4) edukacja ekologiczna, kampanie medialne i informacyjne mające na celu podnoszenie świadomości społeczeostwa oraz samorządów lokalnych w zakresie problematyki niskiej emisji, w tym możliwości efektywnego ograniczania tego zjawiska, promocja pozytywnych postaw w odniesieniu do poszanowania energii. Ad 1) Kierunek ten odnosi się przede wszystkim do odpowiedniej alokacji środków wojewódzkich funduszy ochrony środowiska, które w sytuacji obecnie panującej w naszym kraju stanowią podstawowe źródło finansowania zadao związanych z ograniczaniem niskiej emisji. Aby przedsięwzięcie uzyskało dofinansowanie z Wojewódzkiego Funduszu musi byd zgodne z tzw. listą przedsięwzięd priorytetowych do dofinansowania. Listy te są aktualizowane co roku. Istnieje potrzeba zagwarantowania, aby na listach przedsięwzięd priorytetowych, szczególnie w województwach, gdzie problem niskiej emisji jest najbardziej widoczny (śląskie, małopolskie, dolnośląskie, łódzkie), znajdowały się takie, które umożliwiają realizację zadao z zakresu ochrony powietrza, w tym przyczyniają się do likwidacji niskiej emisji. Dla efektywnego wdrażania PONE równie istotne jest określenie jednolitych zasad dofinansowania działao polegających na likwidacji lub wymianie starych nieefektywnych źródeł ciepła na nowoczesne niskoemisyjne (kotły gazowe, olejowe, na paliwo stałe), ogrzewaniu elektrycznym lub podłączeniu do sieci ciepłowniczej; wykorzystaniu alternatywnych źródeł ciepła (kolektory słoneczne, pompy ciepła, spalanie biomasy) czy termomodernizacji. Ad 2) Koordynacja i kontrola realizacji programów ograniczania niskiej emisji na poziomie wojewódzkim powinny odbywad się w ramach monitoringu wypełniania zapisów programów ochrony powietrza, szczególnie poprzez: analizę i monitorowanie składanych przez wójtów, burmistrzów lub prezydentów miast oraz starostów powiatów sprawozdao z realizacji zadao ujętych programach, w tym zadao z zakresu redukcji niskiej emisji, Opole, 2011 rok 111

112 organizowanie spotkao koordynatorów realizacji programów ochrony powietrza z poszczególnych stref w celu wymiany doświadczeo, analizy sytuacji w zakresie stopnia realizacji i efektów prowadzonych działao na obszarze województwa, w tym działao związanych z redukcją niskiej emisji, opracowywanie i przedkładanie Ministrowi Środowiska sprawozdao z realizacji programów ochrony powietrza dla województwa co 3 lata. Dla zapewnienia sprawnego funkcjonowania wskazanego systemu, niezbędny jest odpowiedni przepływ informacji, w tym w zakresie emisji zanieczyszczeo ze źródeł. Samorządy lokalne powinny mied dostęp do danych znajdujących się w bazach urzędów marszałkowskich, jak również do wyników inwentaryzacji prowadzonych przez Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBiZE). Ad 3) W ramach koordynacji rozwoju energetyki na obszarze województwa proponuje się opracowanie Wojewódzkiej Strategii Rozwoju Energetyki. Dokument określałaby kierunki rozwoju sektora energetyki i ciepłownictwa, jak również energetyki rozproszonej w przypadku miast i gmin, w tym w oparciu o wykorzystanie odnawialnych źródeł energii (OZE) i byłby zintegrowany z programem ochrony powietrza. Nadanie mu statusu aktu prawa miejscowego wymaga wprowadzenia zmian legislacyjnych, o czym wspomniano przy omawianiu zadao na poziomie krajowym. Ad 4) Działania w zakresie edukacji ekologicznej i kształtowania pozytywnych postaw podejmowane na poziomie województw powinny stanowid istotne uzupełnienie dla działao realizowanych na poziomie krajowym. Wśród nich proponuje się: tworzenie w aglomeracjach i dużych miastach systemów informowania mieszkaoców o aktualnym stanie zanieczyszczenia powietrza oraz o jego wpływie na zdrowie, np. poprzez stronę internetową lub elektroniczne tablice informacyjne, prowadzenie akcji edukacyjnych (szczególnie przed rozpoczęciem sezonu grzewczego), uświadamiających mieszkaocom zagrożenia dla zdrowia, jakie niesie ze sobą zanieczyszczenie powietrza (szczególnie pyłem PM 10, PM 2,5 i benzo(a)pirenem) wynikające ze spalania odpadów w kotłach grzewczych, propagowanie efektywnego spalania paliw stałych, Opole, 2011 rok 112

113 wskazanie możliwości i informacji nt. wykorzystania alternatywnych źródeł energii, kształtowanie pozytywnych postaw mieszkaoców w odniesieniu do racjonalnego korzystania z energii cieplnej i elektrycznej, promowanie oszczędności energii. W powyższe działania zasadne jest włączenie funkcjonujących na obszarze województwa organizacji ekologicznych. c) Poziom lokalny (aglomeracji, miasta, gminy) Proponowane kierunki działao do podjęcia na poziomie lokalnym to: 1) ograniczanie niskiej emisji poprzez zastosowanie działao systemowych, 2) wdrażanie zrównoważonej polityki energetycznej, 3) opracowanie lub aktualizacja planów zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe, 4) rozbudowa sieci ciepłowniczych oraz ich modernizacja, przy jednoczesnym zapewnieniu konkurencyjności cen ciepła sieciowego wobec indywidualnych systemów grzewczych, 5) tworzenie inteligentnych sieci energetyki rozproszonej przy kompleksowym wykorzystaniu źródeł lokalnych, w tym energii odnawialnej, 6) ograniczenie złych praktyk dot. eksploatacji domowych systemów grzewczych, 7) wprowadzanie odpowiednich zapisów dot. ograniczenia niskiej emisji do kluczowych dokumentów strategicznych dla miast i gmin, 8) koordynacja i monitoring realizacji zadao wynikających z programów ochrony powietrza/programów ograniczania niskiej emisji, 9) działania promocyjne i edukacyjne (ulotki, imprezy, akcje szkolne, audycje). Ad 1) Zintensyfikowanie prac w obszarze wypełnienia wymagao wskazanych w programach ochrony powietrza, dotyczących opracowania programów ograniczania niskiej emisji oraz ich wdrażania, powinno byd priorytetowym kierunkiem działao na poziomie aglomeracji, miast i gmin. Należy podkreślid, że niezwykle istotnym, wstępnym etapem w ramach realizacji PONE jest opracowanie kampanii promocyjno-edukacyjnej mającej na celu zachęcenie mieszkaoców do zmiany systemu ogrzewania. Za najbardziej pożądane rozwiązanie uważa się w tym przypadku podłączanie odbiorców indywidualnych do sieci ciepłowniczych i ten kierunek powinien byd wspierany. Tam, gdzie rozbudowa sieci jest technicznie niemożliwa lub ekonomicznie nieopłacalna proponuje się wybór Opole, 2011 rok 113

114 systemu rozproszonego (zgodnie z kierunkiem wskazanym w Polityce energetycznej Polski do 2030 r.), opartego na rozwoju małych lokalnych źródeł energii z dużym naciskiem na źródła odnawialne oraz oszczędnośd energii. Mając jednak na uwadze, że węgiel jest i będzie jeszcze w najbliższej perspektywie podstawowym nośnikiem ciepła dla gospodarstw domowych, w przypadku wymiany na kotły węglowe/retortowe, celowe jest zastosowanie zróżnicowanego podejścia, w zależności od lokalnych warunków ukształtowania terenu, tj. ograniczenie tego rodzaju wymian w dolinach i kotlinach górskich, gdzie utrudniona jest cyrkulacja powietrza, np. poprzez odpowiednio sformułowane zapisy dot. dofinansowania. Ograniczenie niskiej emisji stanowi także element planów działao krótkoterminowych. Jednak w sytuacji obecnie panującej w kraju można w tym przypadku co najwyżej zaproponowad: czasowy zakaz palenia w kominkach, jeżeli nie stanowią one jedynego źródła ogrzewania mieszkao w okresie grzewczym, czasowe zawieszanie uciążliwych dla jakości powietrza robót budowlanych, nakaz zraszania pryzm materiałów sypkich w celu wyeliminowania pylenia, absolutny zakaz palenia pozostałości roślinnych na powierzchni ziemi. Ad 2) Wdrażanie zrównoważonej polityki energetycznej wiązanej z ochroną klimatu jest kierunkiem przyczyniającym się również do ograniczenia emisji zanieczyszczeo z sektora bytowo-komunalnego. Do Porozumienia Burmistrzów, inicjatywy angażującej europejskie miasta i gminy w działania na rzecz ochrony klimatu, przystąpiło już 16 miast z Polski, a zobowiązaniem sygnatariuszy jest m.in. opracowanie i przyjęcie przez Radę Miasta/Gminy Planu Działao na rzecz Zrównoważonej Energii (Sustainable Energy Action Plans SEAP) w ciągu roku od dnia podpisania Porozumienia. Obecnie ww. plany posiadają jeszcze nieliczne miasta m.in. Bielsko-Biała, Lubianka oraz Bydgoszcz. Ich liczba jednak sukcesywnie rośnie. Ad 3) Posiadanie aktualnych założeo do planów lub planów zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe jest warunkiem niezbędnym do osiągnięcia wymaganych efektów ekologicznych w zakresie ograniczania niskiej emisji w miastach i gminach. Może stanowid dodatkowo czynnik wspomagający uzyskiwanie preferencyjnych warunków finansowania w zakresie funduszy unijnych. Kierunek ten jest ściśle powiązany z kierunkiem zaproponowanym na poziomie wojewódzkim, dotyczącym opracowania strategii w zakresie rozwoju energetyki. Termin opracowania pierwszych Opole, 2011 rok 114

115 założeo do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe wynika z przepisów ustawy z 8 stycznia 2010 r. o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 21, poz. 104). Art. 17 tej ustawy przewiduje, że uchwalenie przez gminę pierwszych założeo do planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe, o których mowa w art. 19 ustawy zmienianej w art. 1, lub ich aktualizacja powinna nastąpid w terminie 2 lat od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy, czyli zasadniczo do 2012 r. Koniecznośd opracowania planu zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwo gazowe zachodzi w przypadku, gdy plany rozwoju przedsiębiorstw energetycznych nie zapewniają realizacji założeo do tego planu. Ad 4) Mając na uwadze, że podstawowym rozwiązaniem promowanym w ramach PONE jest centralizacja systemów grzewczych i podłączanie odbiorców indywidualnych do sieci ciepłowniczych, niezbędna jest ich rozbudowa oraz modernizacje. Oczywiście powodzenie tego kierunku uzależnione będzie od cen ciepła sieciowego, które powinny byd konkurencyjne wobec indywidualnych systemów grzewczych. Ad 5) Tworzenie inteligentnych sieci energetyki rozproszonej przy kompleksowym wykorzystaniu źródeł lokalnych, w tym energii odnawialnej, proponuje się jako kierunek do perspektywicznej realizacji. W sieciach takich można byłoby optymalnie wykorzystad lokalne źródła energii dla zaspokojenia potrzeb lokalnych unikając strat na transmisji energii oraz problemów wynikających z koncentracji produkcji energii m.in. w zakresie emisji zanieczyszczeo. Ad 6) Do złych praktyk dotyczących eksploatacji domowych systemów grzewczych można zaliczyd: spalanie odpadów w kotłach domowych, spalanie paliw złej jakości, instalację systemów grzewczych niezgodnych z projektem budowlanym i warunkami określonymi w decyzji o pozwoleniu na budowę. Trudno jest wyeliminowad całkowicie praktyki spalania odpadów w kotłach domowych, natomiast można dążyd do ograniczenia tego zjawiska poprzez np. kontrole i egzekucje. Istotną rolę odgrywa także właściwie prowadzona edukacja ekologiczna. W przypadku spalania paliw złej jakości, Opole, 2011 rok 115

116 niezbędne są pewne zmiany w prawie, jak np. wprowadzenie podatku od spalania węgla, o którym wspomniano przy omawianiu kierunków działao na poziomie krajowym. Jako instrumenty finansowe można przyjąd również: obniżanie ceny ciepła sieciowego, w związku z korzyściami wynikającymi z otrzymania darmowych uprawnieo CO 29 2, wykorzystanie systemu zielonych inwestycji (Green Investment Schemee GIS) i innych źródeł finansowania. Ad 7) Dokumenty strategiczne dla miast i gmin, które powinny zawierad odpowiednie zapisy wspomagające ograniczanie niskiej emisji to np. miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego i decyzje o warunkach zabudowy, a także programy ochrony środowiska. Ad 8) Wdrażanie działao wynikających z programów ochrony powietrza/programów ograniczania niskiej emisji na poziomie miast i gmin powinno odbywad się w sposób zorganizowany i systemowy. W tym celu proponuje się: wprowadzenie zintegrowanego systemu zarządzania, obejmującego powołanie kierownika i zespołu realizującego, opracowanie szczegółowego planu wdrożenia, sposobu przetwarzania informacji, monitoringu i raportowania, utworzenie w urzędzie komórki zajmującej się zagadnieniami energetyki i ochrony powietrza, zastosowanie narzędzi ułatwiających monitoring realizacji zadao np. wykorzystanie systemów informacji przestrzennej do prezentacji danych nt. źródeł emisji, w tym z sektora bytowo-komunalnego. 29 Znowelizowane przepisy o handlu emisjami CO 2, które wejdą w życie 1 stycznia 2013 r., zakładają możliwośd uzyskania przez wytwórców energii uczestniczących w systemie handlu emisjami bezpłatnych uprawnieo na rozbudowę sieci ciepłowniczych. Opole, 2011 rok 116

117 Ad 9) Działania promocyjne i edukacyjne prowadzone na poziomie lokalnym powinny byd spójne z działaniami podejmowanymi na poziomie wojewódzkim oraz krajowym, w tym powiązane z działaniami na rzecz ochrony klimatu i ochrony zdrowia. 7.2 Harmonogram realizacji zadao W tabeli 32 zamieszczono projekt harmonogramu zadao proponowanych do wykonania w ramach realizacji przedstawionych wcześniej kierunków do 2020 r, z zachowaniem podziału na poziomy: krajowy, wojewódzki oraz lokalny. Większośd proponowanych zadao ma charakter ciągły. Dla pozostałych jako termin realizacji wskazano głównie 2012 r. Należy podkreślid, że w 2013 r. Komisja Europejska ma dokonad przeglądu przepisów dotyczących pyłu zawieszonego PM 2,5 i w stosownych przypadkach innych zanieczyszczeo. Opole, 2011 rok 117

118 Tabela 32. Harmonogram realizacji zadao w zakresie ograniczania niskiej emisji, ze szczególnym uwzględnieniem sektora bytowo-komunalnego *źródło: opracowanie własne+. Kierunek działao Zadanie Termin realizacji Poziom krajowy 1.1. Rozważenie propozycji wprowadzenia do Prawa ochrony środowiska zapisów umożliwiających: Koszt szacunkowy Komentarz wprowadzenie obowiązku opracowywania strategii dla całego województwa w zakresie rozwoju sektora energetyki i ciepłownictwa, spójnej m.in. z POP lub POŚ (w przypadku braku POP), z uwzględnieniem OZE i koncepcji energetyki rozproszonej (inteligentnych sieci) w kosztach 1. Zmiany legislacyjne w przypadku miast i gmin; 2012 r. bieżących działao skuteczne wdrożenie i egzekucje uchwał administracyjnych sejmików województw w sprawie określania rodzaju lub jakości paliw dopuszczonych do stosowania na terenie województwa lub jego części; wprowadzenie podatku od spalania węgla; wprowadzenie ulgi podatkowej dla mieszkaoców stosujących ogrzewanie niskoemisyjne (sieciowe, elektryczne, gazowe, Opole, 2011 rok 118

119 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji olejowe, OZE) na obszarach przekroczeo Koszt szacunkowy Komentarz 1.2. Wprowadzenie dopuszczalnych, granicznych wartości emisji zanieczyszczeo z urządzeo grzewczych instalowanych w sektorze bytowokomunalnym tj. standardów emisyjnych, certyfikatów energetyczno-ekologicznych dla kotłów wraz z opracowaniem procedur kontroli i egzekucji 2012 r. w kosztach bieżących działao administracyjnych 1.3. Wprowadzenie pojęcia niskiej emisji, programów ograniczania niskiej emisji do Prawa ochrony środowiska 2012 r. w kosztach bieżących działao administracyjnych 1.4. Opracowanie jednolitych wymagao, jakim powinny odpowiadad programy ograniczania niskiej emisji lub wytycznych w tym zakresie 2012 r. ok. 100 tys. zł 2.1. Aktywne uczestnictwo Polski w negocjacjach na 2. Integracja polityki klimatycznej, poziomie UE, dotyczących kształtu polityki w kosztach rozwojowej i energetycznej klimatyczno-energetycznej, która uwzględniałaby r. bieżących działao z polityką ekologiczną krajowe uwarunkowania administracyjnych Opole, 2011 rok 119

120 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji Koszt szacunkowy 2.2. Stała i efektywna współpraca pomiędzy ministerstwami (Ochrony Środowiska, Gospodarki, Finansów, Infrastruktury, Rozwoju Regionalnego, Rolnictwa) służąca wypracowaniu 1 etap 2012 r. w kosztach wspólnych stanowisk w zakresie polityk: bieżących działao klimatycznej, rozwojowej, energetycznej 2 etap do 2020 r. administracyjnych i ekologicznej Polski. Etap 1. Określenie warunków i zasad współpracy Etap 2. Wypracowanie konkretnych rozwiązao 3.1. Opracowanie krajowej strategii redukcji niskiej 3. Opracowanie niezbędnych emisji np. w ramach Krajowego programu dokumentów o charakterze ochrony powietrza 2012 r. ok. 200 tys. zł strategicznym dot. ograniczenia niskiej emisji w Polsce, 3.2. Opracowanie wytycznych w zakresie metodologii dokumentów pomocniczych szacowania emisji z niskich źródeł 2012 r. ok. 200 tys. zł Komentarz 4. Zwiększenie środków finansowych na ochronę powietrza w Polsce, w tym zagwarantowanie finansowania działao w zakresie redukcji niskiej emisji 4.1. Opracowanie strategii finansowania działao związanych z ograniczeniem niskiej emisji w Polsce 4.2. Umieszczanie na listach priorytetowych programów NFOŚiGW i innych, działao przyczyniających się do ograniczenia niskiej 2012 r. ok. 100 tys. zł o w kosztach w cyklu planowania bieżących działao odpowiednich funduszy administracyjnych Opole, 2011 rok 120

121 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji emisji Koszt szacunkowy Komentarz 5.1. Kształtowanie polityki cenowej nośników energii zorientowanej na promocję paliw w kosztach niskoemisyjnych oraz odnawialnych źródeł r. bieżących działao energii (OZE) administracyjnych 5. Zmniejszenie udziału węgla 5.2. Wprowadzenie przez fundusze ekologiczne, kamiennego i jego pochodnych instytucje finansowe preferencyjnych pożyczek, w pokrywaniu zapotrzebowania na dotacji, kredytów na inwestycje związane ciepło gospodarstw domowych z likwidacją indywidualnych systemów w kosztach grzewczych opartych na węglu na rzecz r. bieżących działao wdrożenia systemów scentralizowanych, administracyjnych zastosowania paliw niskoemisyjnych oraz odnawialnych źródeł energii (OZE) 6.1. Analiza sprawozdao z realizacji POP (w tym 6. Monitoring realizacji programów ochrony powietrza (w tym programów ograniczania niskiej emisji) PONE), składanych co 3 lata przez marszałków województw do MŚ w kontekście wyników monitoringu jakości powietrza prowadzonego przez GIOŚ r. na bieżąco w kosztach bieżących działao administracyjnych Opole, 2011 rok 121

122 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji Koszt szacunkowy Komentarz 6.2. Opracowanie zmian w strategii redukcji niskiej emisji (w zależności od wyników analizy jw.) r. w zależności od potrzeb w kosztach bieżących działao administracyjnych 7.1. Określenie zasad udostępniania zasobów baz danych o emisji, rodzaju, jakości, formatu udostępnianych danych 2012 r. w kosztach bieżących działao administracyjnych 7. Zapewnienie dostępu do danych 7.2. Stworzenie platformy, na której udostępniane 2012 r. Należy rozważyd zaprojektowanie nt. emisji zarówno na poziomie byłyby samorządom dane nt. emisji jednej platformy dla realizacji lokalnym, wojewódzkim, jak ok. 100 tys. zł zadao 7.2 i 9.1 i krajowym (dostęp do baz KOBIZE) (utrzymanie ok. Utrzymanie techniczne (koszt 100 tys. zł/rok) domeny) ok. 5 tys. zł rocznie; koszty wprowadzania danych 8. Edukacja ekologiczna, kampanie medialne i informacyjne mające na celu podnoszenie świadomości społeczeostwa oraz samorządów 8.1. Przeprowadzenie kampanii informacyjnoedukacyjnej na skalę krajową poświęconej niskiej emisji, szkodliwości dla zdrowia (w tym spalania odpadów), możliwości ograniczania zjawiska, 2012 r. 500 tys.-1 mln zł w zakresie problematyki niskiej emisji, możliwości efektywnego jej ograniczania, wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE) oraz promocja pozytywnych m.in. poprzez promocję efektywnego spalania paliw stałych z wykorzystaniem dostępnych środków przekazu 8.2. Przeprowadzenie cyklu szkoleo dla samorządów 2011/2012 r. ok. 800 tys. zł Założono 4 szkolenia oraz koszt Opole, 2011 rok 122

123 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji postaw w odniesieniu do z tematyki niskiej emisji, w tym możliwości poszanowania energii ograniczania jej wpływu, dostępnych źródeł finansowania działao Koszt szacunkowy Komentarz jednostkowy szkolenia na poziomie krajowym w wysokości ok. 200 tys. zł 9.1. Zaprojektowanie platformy wymiany informacji Należy rozważyd stworzenie pomiędzy samorządami w zakresie zagadnieo związanych z niską emisją (dostęp po ok. 100 tys. zł jednej platformy dla realizacji zadao 7.2 i Stworzenie platformy do wymiany doświadczeo pomiędzy samorządami (wskazywanie przykładów dobrych praktyk) oraz opracowanie lub wykorzystanie istniejących narzędzi i innowacyjnych metod wspomagających zarządzanie jakością powietrza w zakresie źródeł niskiej emisji wprowadzeniu identyfikatora i hasła) 2012 r Wspieranie rozwoju narzędzi i innowacyjnych metod wspomagających zarządzanie jakością powietrza, w oparciu o wykorzystanie systemów informacji przestrzennej (SIP), geograficznych baz danych (Geographic Databases), 1 etap 2012 r. modelowanie stężeo zanieczyszczeo dla oceny efektu działao w zakresie ograniczenia niskiej 2 etap do 2020 r. emisji: (utrzymanie ok. 100 tys. zł/rok) 1 etap ok. 60 tys. zł 2 etap wg rozpoznania w Utrzymanie techniczne (koszt domeny) ok. 5 tys. zł rocznie; koszty wprowadzania danych Etap 1. Opracowanie wytycznych w zakresie projektach tworzenia baz danych PONE, w tym określenie minimalnego zakresu danych i ich formatu wymaganych do zasilenia systemów informacji Opole, 2011 rok 123

124 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji przestrzennej Etap 2. Doskonalenie narzędzi Poziom wojewódzki 1.1. Umieszczanie na listach priorytetowych programów, WFOŚ i innych funduszy, takich w cyklu planowania 1. Zagwarantowanie nakładów które przyczyniają się do ograniczenia niskiej odpowiednich funduszy finansowych na zadania emisji w zakresie redukcji niskiej emisji 1.2. Określenie jednolitych zasad dofinansowania działao realizowanych w ramach PONE 2012 r Analiza składanych przez wójtów, burmistrzów lub prezydentów miast oraz starostów powiatów sprawozdao z realizacji zadao ujętych w POP, w tym zadao z zakresu redukcji niskiej emisji, 2. Koordynacja i monitoring pod kątem oceny: zgodnie z terminami realizacji programów ochrony stopnia wdrożenia zadao, wynikającymi z POP powietrza/programów osiągniętego efektu ekologicznego ograniczania niskiej emisji wpływu na jakośd powietrza (na podst. wyników monitoringu prowadzonego przez WIOŚ) Koszt szacunkowy w kosztach bieżących działao administracyjnych w kosztach bieżących działao administracyjnych w kosztach bieżących działao administracyjnych Komentarz 2.2. Wprowadzenie ewentualnych działao r. w kosztach Opole, 2011 rok 124

125 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji Koszt szacunkowy korygujących (w zależności od wyników ocen jw.) w zależności od potrzeb bieżących działao administracyjnych 2.3. Organizowanie spotkao koordynatorów realizacji programów ochrony powietrza z poszczególnych stref w celu wymiany doświadczeo, analizy r. w kosztach sytuacji w zakresie stopnia realizacji i efektów bieżących działao prowadzonych działao na obszarze np. raz na kwartał administracyjnych województwa, w tym działao związanych z redukcją niskiej emisji Komentarz 2.4. Opracowywanie i przedkładanie Ministrowi Środowiska sprawozdao z realizacji POP dla województwa (w tym PONE) co 3 lata w kosztach bieżących działao administracyjnych 3. Koordynacja rozwoju energetyki na obszarze województwa oraz zapewnienie warunków do realizacji przedsięwzięd o znaczeniu regionalnym, w tym wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE) 4. Edukacja ekologiczna, kampanie medialne i informacyjne mające na 3.1. Opracowanie spójnej strategii dla całego województwa w zakresie rozwoju energetyki, w tym w oparciu o wykorzystanie odnawialnych źródeł energii (OZE) 2012 r. ok. 100 tys. zł 4.1. Tworzenie w aglomeracjach i dużych miastach systemów informowania mieszkaoców r. ok. 200 tys. zł / rok Działania promocyjne i edukacyjne prowadzone na Opole, 2011 rok 125

126 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji celu podnoszenie świadomości o aktualnym stanie zanieczyszczenia powietrza społeczeostwa oraz samorządów oraz o jego wpływie na zdrowie, np. poprzez lokalnych w zakresie problematyki stronę internetową lub elektroniczne tablice niskiej emisji, w tym możliwości informacyjne efektywnego ograniczania tego zjawiska, promocja pozytywnych 4.2. Prowadzenie akcji edukacyjnych postaw w odniesieniu do uświadamiających mieszkaocom zagrożenia dla r. poszanowania energii zdrowia, jakie niesie ze sobą zanieczyszczenie powietrza (szczególnie pyłem PM 10 każdego roku przed i benzo(a)pirenem), wynikające ze spalania rozpoczęciem sezonu odpadów w kotłach grzewczych grzewczego Koszt szacunkowy ok. 200 tys. zł / rok Komentarz poziomie wojewódzkim powinny byd spójne z działaniami podejmowanymi na poziomie kraju 4.3. Prowadzenie kampanii medialnych i informacyjnych w zakresie propagowania efektywnego spalania paliw stałych r. w IV kwartale roku ok. 300 tys. zł / rok 4.4. Prowadzenie kampanii medialnych i informacyjnych dot. racjonalnego korzystania z energii cieplnej i elektrycznej r. kilka razy w roku ok. 300 tys. zł / rok Opole, 2011 rok 126

127 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji 4.5. Prowadzenie kampanii medialnych r. i informacyjnych dot. racjonalnego korzystania z energii cieplnej i elektrycznej kilka razy w roku Koszt szacunkowy ok. 300 tys. zł / rok Komentarz Poziom lokalny (aglomeracji, miasta, gminy) 1.1. Opracowywanie programów ograniczania niskiej emisji dla miast i gmin, zgodnie z zapisami POP r tys. zł Koszt jednostkowy opracowania w zależności od wielkości gminy 1.2. Opracowywanie i prowadzenie kampanii 1. Ograniczenie niskiej emisji poprzez zastosowanie działao systemowych promocyjno-edukacyjnych mających na celu zachęcenie mieszkaoców do zmiany systemu ogrzewania r. ok. 60 tys. zł Szacunkowy koszt kampanii dla jednego miasta 1.3. Tworzenie regulaminów dofinansowania PONE, w których priorytetem jest podłączanie odbiorców indywidualnych do sieci ciepłowniczych, a tam gdzie nie jest to możliwe lub opłacalne, dofinansowanie systemu r. w kosztach bieżących działao administracyjnych Opole, 2011 rok 127

128 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji rozproszonego, opartego na rozwoju małych lokalnych źródeł energii z dużym naciskiem na źródła odnawialne oraz oszczędnośd energii Koszt szacunkowy Komentarz 1.4. Podłączanie odbiorców indywidualnych do sieci ciepłowniczych lub wymiana źródeł ciepła na nowoczesne, w tym zastosowanie źródeł odnawialnych r. wg kosztorysów inwestycji W kosztach należy uwzględnid dofinansowanie inwestycji dla mieszkaoca 1.5. Wdrażanie planów działao krótkoterminowych z uwagi na niską emisję r. wg kosztorysu 2. Wdrażanie zrównoważonej polityki energetycznej 2.1. Opracowanie i wdrażanie Planów Działao na rzecz Zrównoważonej Energii (SEAPs) r Opracowanie zaległych założeo do planów lub do 2012 r. opracowanie 3. Opracowanie lub aktualizacja założeo do planów lub planów zaopatrzenia w ciepło, energię planów zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe założeo co najmniej raz na 3 lata aktualizacja tys. zł Koszt jednostkowy opracowania w zależności od wielkości gminy elektryczną i paliwa gazowe 3.2. Uchwalenie przez miasta, gminy założeo do w kosztach planów zaopatrzenia w ciepło, energię do 2012 r. bieżących działao administracyjnych Opole, 2011 rok 128

129 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji elektryczną i paliwa gazowe Koszt szacunkowy Komentarz 4. Rozbudowa sieci ciepłowniczych oraz ich modernizacja, przy jednoczesnym zapewnieniu konkurencyjności cen ciepła sieciowego wobec indywidualnych systemów grzewczych 4.1. Opracowanie koncepcji rozbudowy sieci ciepłowniczych r. wg kosztorysu 4.2. Rozbudowa i modernizacje źródeł ciepła, sieci i węzłów cieplnych w zależności od zapotrzebowania i możliwości r. wg kosztorysu 5.1. Rozpoznanie dot. możliwości wykorzystania lokalnych źródeł energii, w tym energii 5. Tworzenie inteligentnych sieci energetyki rozproszonej przy kompleksowym wykorzystaniu odnawialnej dla zaspokojenia potrzeb własnych miasta, gminy w zakresie zapotrzebowania na ciepło po 2012 r. wg kosztorysu źródeł lokalnych, w tym energii 5.2. Opracowanie koncepcji wykorzystania lokalnych po 2012 r. odnawialnej zasobów energii ok. 100 tys. zł 6. Ograniczenie złych praktyk dot. eksploatacji domowych systemów grzewczych 5.3. Wdrażanie koncepcji jw. po 2012 r Kontrola gospodarstw domowych w zakresie spalania odpadów w kotłach r. wg kosztorysu w kosztach bieżących działao administracyjnych Opole, 2011 rok 129

130 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji 6.2. Wprowadzanie ograniczeo w stosowaniu paliw stałych (np. w ramach zmian w planach r. zagospodarowania przestrzennego) Koszt szacunkowy w kosztach bieżących działao administracyjnych Komentarz 6.3. Wzmocnienie kontroli w zakresie zgodności zainstalowanego systemu ogrzewania z projektem budowlanym i warunkami określonymi w decyzji o pozwoleniu na budowę r. w kosztach bieżących działao administracyjnych 6.4. Rozważenie koncepcji wprowadzenia ulgi podatkowej dla mieszkaoców stosujących ogrzewanie niskoemisyjne (sieciowe, elektryczne, gazowe, olejowe, OZE) na obszarach przekroczeo 2012 r. w kosztach bieżących działao administracyjnych 6.5. Wykorzystanie systemu zielonych inwestycji (Green Investment Scheme GIS) do 2013 r. wg kosztorysu projektu 7. Wprowadzanie odpowiednich 7.1. Wprowadzanie do miejscowych planów zapisów dotyczących ograniczenia zagospodarowania przestrzennego oraz decyzji w kosztach niskiej emisji do kluczowych o warunkach zabudowy zapisów: r. bieżących działao dokumentów strategicznych dla określających nakaz stosowania do celów administracyjnych miast i gmin grzewczych i innych potrzeb energetycznych Opole, 2011 rok 130

131 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji w nowej zabudowie oraz w innych nowych inwestycjach wyłącznie paliw ekologicznie czystych tzn. z zastosowaniem technologii zapewniających minimalne wskaźniki emisji gazów i pyłów i sukcesywnej przebudowy w tym kierunku zabudowy istniejącej, realizujących koncepcje układów przewietrzania miast, dot. ograniczenia emisji niezorganizowanej z placów budowy Koszt szacunkowy Komentarz 8. Koordynacja i monitoring realizacji zadao wynikających z programów ochrony powietrza/programów ograniczania niskiej emisji 7.2. Wprowadzanie zapisów dot. ograniczenia niskiej emisji do programów ochrony środowiska r Wprowadzenie zintegrowanego systemu zarządzania dla realizacji programów ochrony powietrza/programów ograniczania niskiej wg zapotrzebowania emisji 8.2. Utworzenie w urzędzie komórki zajmującej się zagadnieniami energetyki i ochrony powietrza wg zapotrzebowania w kosztach bieżących działao administracyjnych 100 tys. zł / rok w kosztach bieżących działao administracyjnych Opole, 2011 rok 131

132 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji Koszt szacunkowy 8.3. Wykorzystywanie narzędzi ułatwiających monitoring realizacji zadao np. systemów informacji przestrzennej do prezentacji danych r. wg kosztorysu nt. źródeł emisji, w tym z sektora bytowokomunalnego Komentarz 9.1. Prowadzenie akcji edukacyjnych uświadamiających mieszkaocom zagrożenia dla r. 9. Działania promocyjne i edukacyjne (ulotki, imprezy, akcje szkolne, audycje) zdrowia, jakie niesie ze sobą zanieczyszczenie powietrza (szczególnie pyłem PM 10 i benzo(a)pirenem), wynikające ze spalania odpadów w kotłach grzewczych 9.2. Prowadzenie kampanii informacyjnych w zakresie propagowania efektywnego spalania paliw stałych każdego roku przed rozpoczęciem sezonu grzewczego r. w IV kwartale roku ok. 60 tys. zł / rok ok. 100 tys. zł / rok Działania promocyjne i edukacyjne prowadzone na poziomie lokalnym powinny byd spójne z działaniami podejmowanymi na poziomie wojewódzkim oraz krajowym 9.3. Prowadzenie kampanii informacyjnych dot. racjonalnego korzystania z energii cieplnej i elektrycznej r. ok. 100 tys. zł / rok Opole, 2011 rok 132

133 Kierunek działao Zadanie Termin realizacji 9.4. Prowadzenie kampanii informacyjnych dot. racjonalnego korzystania z energii cieplnej r. i elektrycznej kilka razy w roku Koszt szacunkowy ok. 100 tys. zł / rok Komentarz Opole, 2011 rok 133

134 Aktualizacja wytycznych do sporządzania programów ochrony powietrza w strefach 8. Planowany efekt ekologiczny i inne korzyści wynikające z zastosowania proponowanych działao Efekt ekologiczny to obok nakładów inwestycyjnych i kosztów eksploatacyjnych jeden z głównych czynników określających efektywnośd inwestycji w zakresie ochrony środowiska. W praktyce, w dziedzinie ochrony atmosfery, efekt ekologiczny oblicza się jako średnioroczną ilośd zanieczyszczeo emitowanych do powietrza zredukowaną w wyniku realizacji planowanej inwestycji. Efekt ekologiczny szacuje się najczęściej w *Mg/rok+, w odniesieniu do następujących zanieczyszczeo: zanieczyszczenia podstawowe: o dwutlenek siarki (SO 2 ), o tlenki azotu (NO x ), o tlenek węgla (CO), o pyły (głównie PM 10 ), o dwutlenek węgla (CO 2 ), zanieczyszczenia pozostałe: o o bezno(a)piren (B(a)P), sadza. Do obliczenia emisji zanieczyszczeo przed i po modernizacji wykorzystywane są wskaźniki emisji wyrażone w ilości emitowanej substancji na jednostkę zużytej energii. Wzór na obliczenie emisji przyjmuje postad: E = WE Q gdzie: E emisja substancji do powietrza w [kg], WE wskaźnik emisji w *kg/gj+, Q ilośd zużytej energii w *GJ+, Opole, 2011 rok 134

135 Aktualizacja wytycznych do sporządzania programów ochrony powietrza w strefach przy czym ilośd zużytej energii można oszacowad zgodnie z poniższym wzorem: Q = B WO gdzie: Q ilośd zużytej energii w *GJ+, B ilośd spalonego paliwa w *Mg+ dla paliw stałych, *m 3 + dla paliw ciekłych, *mln m 3 ] dla paliw gazowych, WO wartośd opałowa spalonego paliwa w *GJ/Mg+ dla paliw stałych, *GJ/m 3 ] dla paliw ciekłych, *GJ/mln m 3 ] dla paliw gazowych. W celu przeprowadzenia oceny ekologicznej inwestycji wprowadza się również niekiedy pojęcie emisji równoważnej (zastępczej). Wielkośd emisji równoważnej wynika z sumowania wielkości rzeczywistych emisji poszczególnych rodzajów zanieczyszczeo pochodzących z danego źródła zanieczyszczeo i pomnożonych przez ich współczynniki, określone wg metodyki wyliczenia wskaźników równoważnych, zgodnie z poniższym wzorem: E R = E X k X gdzie: E R emisja równoważna (emisja danej substancji przeliczana na SO 2 ), E X emisja określonej substancji, k X wskaźnik określający stosunek średniorocznego dopuszczalnego stężenia SO 2 do średniorocznego dopuszczalnego stężenia substancji X. Sumaryczna emisja równoważna: E R = E X k X + E Y k Y E N k N W przypadku inwestycji związanych z budową źródła ciepła z wykorzystaniem energii niekonwencjonalnej, efekt ekologiczny wyraża się jako tzw. emisję unikniętą. Emisja uniknięta jest to różnica w emisji równoważnej liczonej dla źródła konwencjonalnego (paliwo stałe) i emisji równoważnej dla źródła niekonwencjonalnego. Opole, 2011 rok 135

136 PM10, SO2, NO2 [kg/rok] B(a)P [g/rok] Aktualizacja wytycznych do sporządzania programów ochrony powietrza w strefach Przyjmując przedstawione wyżej metodyki szacowania efektu ekologicznego trudno jest go określid w stosunku do większości zadao przedstawionych w harmonogramie (rozdział 7). Zadania te bowiem mają głównie charakter wspomagający lub prewencyjny, co jednak w przypadku ograniczania niskiej emisji odgrywa bardzo istotną rolę. Efekt ekologiczny można natomiast szacunkowo podad w odniesieniu do zadania polegającego na podłączeniu odbiorców indywidualnych do sieci ciepłowniczych lub wymianie źródeł ciepła na nowoczesne, niskoemisyjne, zastosowaniu źródeł odnawialnych czy wykonaniu termomodernizacji. Na rysunku 31 przedstawiono efekt ekologiczny, w postaci redukcji emisji podstawowych zanieczyszczeo (pyłu PM 10, benzo(a)pirenu, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu) towarzyszący wymianie tradycyjnego ogrzewania węglowego na poszczególne rodzaje źródeł ciepła, dla średniej wielkości mieszkania w Polsce pył PM10 B(a)P SO2 NO2-5 Rysunek 31. Efekt ekologiczny inwestycji w postaci redukcji emisji pyłu PM 10, B(a)P, SO 2, NO 2 przy wymianie tradycyjnego ogrzewania węglowego (źródło: obliczenia własne dla lokalu o powierzchni użytkowej ok. 70 m 2 ). Największy efekt ekologiczny można uzyskad przy całkowitej likwidacji źródła emisji i podłączeniu do sieci ciepłowniczej oraz przy zastosowaniu ogrzewania elektrycznego (pomp ciepła). Bardzo podobny efekt przyniesie również instalacja kotła gazowego i nieco mniejszy (ze względu na emisję SO 2 ) kotła Opole, 2011 rok 136

137 Aktualizacja wytycznych do sporządzania programów ochrony powietrza w strefach olejowego. W dalszej kolejności znajdują się certyfikowane kotły na paliwo stałe (spełniające kryteria energetyczno-emisyjne), przy założeniu, że są one opalane tylko i wyłącznie paliwem zgodnym z zaleceniami producenta kotła. W przeciwnym przypadku wskazany efekt ekologiczny nie zostanie osiągnięty. Należy podkreślid, że praktyki tego rodzaju występują, o czym świadczą wyniki kampanii ankietowej i pomiarowej, przeprowadzonej w mieście Tychy, wśród uczestników PONE, realizowanego w latach Ważnym czynnikiem, wpływającym na efektywnośd ekologiczną jest również dobór komina (ciąg naturalny lub wymuszony). Termomodernizację oraz instalację kolektorów słonecznych należy potraktowad jako działania wspomagające, przy jednoczesnej modernizacji systemu grzewczego. Przyczyniają się one do zmniejszenia zapotrzebowania na ciepło, w przypadku termomodernizacji o ok %, montażu kolektorów słonecznych do 30% (dla c.w.u. pokrycie zapotrzebowania na poziomie 80%), a co się z tym wiąże zmniejszenia zużycia paliwa podstawowego. Należy mied na uwadze, że efekt ekologiczny powinien byd rozważany w połączeniu z rachunkiem ekonomicznym, na który składają się koszty inwestycyjne i eksploatacyjne. Na rysunku 32 przedstawiono średnie koszty inwestycyjne dla różnych inwestycji z zakresu ograniczenia niskiej emisji. Warto podkreślid, że są to koszty jedynie orientacyjne z uwagi na fakt, że ceny kotłów w istotny sposób uzależnione są od producenta i ich rozpiętośd może byd znaczna zł zł zł zł zł zł zł zł zł zł zł zł zł zł zł 0 zł Rysunek 32. Średnie koszty inwestycyjne dla różnych przedsięwzięd związanych z redukcją niskiej emisji (źródło: obliczenia własne, na podstawie danych podawanych przez producentów urządzeo). 30 K. Kubica, R. Kubica, A. Przybysławski, Efekty ekologiczne wdrażania programu redukcji niskiej emisji (PONE) na przykładzie miasta Tychy; Monografia Instytutu Podstaw Inżynierii Środowiska w Zabrzu: Ochrona powietrza w teorii i praktyce, t. 2, Zabrze Opole, 2011 rok 137

138 Aktualizacja wytycznych do sporządzania programów ochrony powietrza w strefach Ogólnie jednak najtaosze, z uwagi na średni koszt inwestycyjny, jest ogrzewanie elektryczne, kotły węglowe oraz kotły gazowe, natomiast najdroższe są przedsięwzięcia polegające na termomodernizacji (w zależności od jej zakresu) oraz montażu kolektorów słonecznych i pomp ciepła. Nieco inaczej wygląda rozkład kosztów eksploatacyjnych. Na rysunku 33 przedstawiono średnie koszty uzyskania energii cieplnej z analizowanych źródeł, przy uwzględnieniu przeciętnej sprawności urządzeo. ogrzewanie elektryczne (I taryfa) ogrzewanie olejowe ogrzewanie elektryczne (II taryfa) ogrzewanie gazowe system ciepłowniczy biomasa ogrzewanie węglowe pompy ciepła kolektory słoneczne *zł/gj+ Rysunek 33. Średni koszt uzyskania energii cieplnej (źródło: obliczenia własne). W tym przypadku również należy podkreślid, że ceny paliw są bardzo niestabilne, zależą od regionu kraju, zatem powyższy rozkład może podlegad istotnym zmianom. Największą niestabilnością cen charakteryzuje się gaz ziemny oraz energia elektryczna. Paliwa takie jak: węgiel, olej opałowy, gaz podlegają wahaniom w zależności od okresu roku (wzrost cen w okresie grzewczym). Biorąc pod uwagę powyższe rozważania można stwierdzid, że inwestycja opłacalna ekonomicznie nie zawsze wiąże się z pożądanym efektem ekologicznym. Przykładem są nowoczesne kotły węglowe, w przypadku których dodatkowo istnieje ryzyko spalania nieodpowiedniego paliwa, a niekiedy również odpadów (w palenisku rusztowym). Z kolei inwestycje o dużym efekcie ekologicznym wymagają większych nakładów finansowych np. podłączenie do sieci ciepłowniczej lub związane są z wysokimi dla przeciętnego mieszkaoca kosztami eksploatacyjnymi (ogrzewanie elektryczne, gazowe). Opole, 2011 rok 138

139 E [Mg/rok] E B(a)P [kg/rok] Aktualizacja wytycznych do sporządzania programów ochrony powietrza w strefach 8.1 Szacunkowy efekt ekologiczny PONE w skali Polski Poniżej przedstawiono szacunkowo efekt ekologiczny w skali kraju możliwy do osiągnięcia dla przykładowego scenariusza wymiany kotłów i pieców węglowych na nowoczesne źródła ciepła. Obliczenia wykonano wykorzystując dane dotyczące struktury pokrywania potrzeb grzewczych, w tym produkcji ciepłej wody przez gospodarstwa domowe w Polsce, z indywidualnych kotłów i pieców węglowych na poziomie ok. 25,9% 31, co odpowiada zapotrzebowaniu na ciepło wynoszącemu ok TJ 32 przy założeniu wymiany ok. 10% źródeł ciepła. Przyjęto następujące udziały poszczególnych źródeł ciepła po wymianie: 20% podłączenie do sieci ciepłowniczych, 60% ogrzewanie gazowe, 10% kotły węglowe (automatycznie zasilane), 5% ogrzewanie elektryczne, 2% kotły olejowe, 2% kotły na biomasę (automatycznie zasilane), 1% pompy ciepła Na rysunku 34 przedstawiono oszacowany efekt ekologiczny dla wyżej opisanego, przykładowego scenariusza wymiany starych kotłów i pieców węglowych na nowoczesne źródła ciepła przed wymianą po wymianie SO2 NO2 TSP PM10 B(a)P* Rysunek 34. Efekt ekologiczny przykładowego scenariusza wymiany 10% starych kotłów i pieców domowych w skali Polski (źródło: obliczenia własne). 31 L. Kurczabioski, Węgiel kamienny w sektorze komunalno-bytowym; KHW S.A.; VII Ekoenergetyczna konferencja aktywizacja gminy za pomocą innowacyjnej energetyki rozproszonej, 2010 r. 32 Oszacowania dokonano na podstawie danych KOBiZE: Raport. Krajowa inwentaryzacja emisji SO 2, NO x, CO, NMLZO, pyłów, metali ciężkich i TZO za lata w układzie klasyfikacji SNAP i NFR ; luty Opole, 2011 rok 139