Przygotowania obronne państwa

Transkrypt

1 14 Inspektor Juliusz Kozolubski, szef sztabu Komendy Głównej Policji Państwowej. Fragmenty sprawozdania pt. Uwagi i spostrzeżenia co do udziału Policji Państwowej w wojnie, Paryż, 15 listopada 1939 r. 456 Juliusz Marcin KOZOLUBSKI ur. 3 VI 1897 w Wiener Neustadt. Od 1907 uczęszczał do Gimnazjum im. Franciszka Józefa w Drohobyczu. W sierpniu 1914 wstąpił do Legionu Wschodniego; po jego rozpadzie w Mszanie Dolnej (24 IX 1914) wrócił do domu. 15 X 1915 powołany do armii austriackiej, podczas urlopu zdał maturę w Drohobyczu (17 I 1916), później ukończył szkołę oficerów rezerwy w Opawie oraz kurs w Szkole Gazowej w Wiedniu; walczył na froncie rosyjskim i włoskim, awansując 1 VIII 1918 do stopnia ppor. piech. 1 XI 1918 wstąpił do WP i służył w 4 ppleg. W 1919 wysłany do Francji na kurs do Szkoły Wojskowej w St. Cyr. Odwołany do kraju w sierpniu 1920, został przydzielony do Oddziału III NDWP; w tr. awansował na por. piech. Po zawarciu pokoju ryskiego przydzielony był do Ścisłej Rady Wojennej, następnie studiował w WSWoj. ( ). Po ukończeniu studiów służył w Oddziale IIIa Biura Ścisłej Rady Wojennej, awansując w 1924 na kpt. Szt. Gen. piech. (ze starszeństwem z 1 VII 1923). 15 X 1926 został przeniesiony do Wojskowego Instytutu Naukowo- Wydawniczego, pełnił m.in. funkcję redaktora Żołnierza Polskiego ( ). Po odbyciu stażu liniowego jako dowódca kompanii w 83 pp (14 XI XII 1929) został przydzielony do Oddziału III Sztabu Głównego. W tym okresie studiował historię na UW (tytuł magistra 1933). Był autorem licznych artykułów w prasie wojskowej ( Bellona, Przegląd Piechoty, Broń i Barwa ), poświeconych głównie dziełom powstania listopadowego i styczniowego, a także współautorem pracy Przewodnik po polach bitew wojny polsko-rosyjskiej (Warszawa 1931) oraz wspomnień Z dziennika żołnierza kompanji jarosławskiej (Jarosław 1934); dokonywał również przekładów (m.in. Dzieje papieży od początków Kościoła do czasów dzisiejszych F.X. Seppelta). Od 1 IV 1934 ponownie służył w Wojskowym Instytucie Naukowo-Wydawniczym jako szef wydziału prasowego; był wówczas redaktorem Wiarusa (1935). Z dniem 1 IV 1935 rozpoczął praktykę w Komendzie Głównej Policji Państwowej; podczas jej trwania awansowany 1 I 1936 na mjr. dypl. piech. 23 I 1936 został mianowany p.o. szefa sztabu Komendy Głównej PP, a 1 IV 1936 przyjęty do Policji Państwowej w randze inspektora i stabilizowany na stanowisku szefa sztabu, przechodząc jednocześnie jako wojskowy do rezerwy. W okresie służby policyjnej współpracował z policyjnymi czasopismami Na posterunku i Przegląd Policyjny. Funkcję szefa sztabu Komendy Głównej pełnił także podczas kampanii wrześniowej. 18 IX 1939 przeszedł granicę polsko-rumuńską i został internowany. Już w listopadzie 1939 dotarł do Francji, a w 1940 został ewakuowany do Anglii. Po wojnie przeszedł przez PKPR i pozostał na emigracji w Londynie. Zbierał materiały na temat udział Policji w kampa- 456 Ograniczono się do fragmentów związanych z tematyką zbioru. Duża część sprawozdania (do 8 IX 1939 r.), w tym fragmenty dotyczące okresu przed 1939 r., opublikował R. Litwiński, Sprawozdanie Szefa Sztabu Komendy Głównej Policji Państwowej inspektora Juliusza Kozolubskiego, Res Historica T. 25 (2007), s

2 Juliusz Kozolubski nii wrześniowej, od 1951 współpracował z komisją historyczno-filologiczną Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie. Pracował w firmie aukcyjnej B.A. Seaby Ltd. jako ekspert od monet starożytnych; opublikował monografię Greek coins and their values (London 1959). Zm. 14 XI 1964 w Londynie. Odznaczony Krzyżem Walecznych dwukrotnie i Srebrnym Krzyżem Zasługi. 2) Udział osobisty w przygotowaniach do wojny 457 B. Sytuacja Policji Państwowej w czasie pełnienia przeze mnie funkcji Szefa Sztabu Komendy Głównej I. Stan liczebny. Ze względu na ograniczenia budżetowe i niechęć wystąpienia w normalnym budżecie nie udało się nigdy uzyskać wydatnego zwiększenia [liczebności] policji. Z wprowadzeniem instytucji kandydatów kontraktowych, opłacanych z kredytów dodatkowych, uzyskiwanych co roku poza normalnym budżetem policji, stan policji wzrósł ostatecznie o 1900 ludzi i około 100 oficerów, ale za to dla sformowanej kadry kampanii i szwadronów kandydackich trzeba było znowu osłabić teren, wyciągając z niego odpowiednich podoficerów i szoferów do samochodów kompanii. Przez zastosowanie systemu kandydatów kontraktowych udało się zaoszczędzić etat 500 posterunkowych, uczniów Szkoły Szeregowych, którymi odtąd byli kandydaci, mianowani posterunkowymi dopiero po ukończeniu szkoły. Z przybyciem do policji elementu wyborowego, zarówno pod względem zdrowotnym, jak i moralnym, zmniejszył się też cokolwiek normalny ubytek, dzięki czemu stworzyła się pewna nadwyżka szeregowych, ponadto etat budżetowy od 200 do 700 ludzi (zależnie od przypływu szeregowych po ukończeniu kursu w Szkole). Ta nadwyżka była tolerowana przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i opłacona z kredytów dodatkowych, ale do normalnego budżetu nie udało się jej wprowadzić do końca. II. Rezerwy. Przez stworzenie instytucji kandydatów kontraktowych stan rezerw wzrósł o 13 kompanii pieszych i 4 szwadrony konne. Poza tym warszawska rezerwa konna, przekształcona na 2-szwadronowy dyon z oddziałem remont., została odebrana Komendantowi m.st. Warszawy i podporządkowana wprost Komendzie Głównej. Etat kompanii pieszej 143 ludzi, w tym 2 oficerów i 128 kandydatów, nie był nigdy osiągnięty w całości ze względu na ciągłe formowanie nowych kompanii i wysyłanie starszych kandydatów do Szkoły Szeregowych. Etat szwadronu 99 koni. W związku z wprowadzeniem rezerw i tendencją do ich rozproszkowywania przez władze administracyjne, otrzymujące je do swej dyspozycji, wyszły kilkakrotnie surowe rozkazy Premiera Składkowskiego, zabraniające dzielenia otrzymywanych przez władze administracyjne zwartych jednostek oraz nakazujące starostom dawanie swych poleceń dla nich na piśmie. III. Wyszkolenie. Przede wszystkim dla podniesienia wartości wojskowej policji i jej spoistości oraz zwartości wprowadzono system organizacji do najmniejszej komórki z odpowiedzialnym dowódcą na czele każdej. Patrol 2 policjantów musiał mieć swego dowódcę, 4 policjantów wyznaczonych do jednego zadania tworzyło sekcję, której dowódcą był najstarszy spośród członków akcji, 2 lub 3 sekcje tworzyło drużynę z drużynowym na czele, 2 lub 3 drużyny pluton, posiadający ponadto sekcję gońców, 2 lub 3 plutony oraz drużyna dowódcy kompanię. Zgrupowanie 2 3 kompanii lub szwadronów nazywało się grupą taktyczną, 2 lub 3 grupy taktyczne grupą operacyjną; obie grupy posiadały odpowiednie 457 Opuszczono pkt A, w którym autor omawia stan policji w chwili objęcia przez niego stanowiska szefa sztabu KG PP. 641

3 sztaby. Zasady użycia jednostek ujęte zostały w specjalnej instrukcji dla oficerów (Wytyczne dowodzenia oddziałami policyjnymi) wydanej w 2 wydaniach, w której poza taktycznymi wskazówkami szczególny nacisk położono na rolę dowódcy i jego stosunek do dysponującej nim władzy administracyjnej. W szkołach zredukowano zakres wykładów z prawa i administracji, większy nacisk kładąc na służbę śledczą, praktykę służby i przedmioty wojskowe. Utworzone kursy podoficerskie, oddzielne dla kandydatów z cenzusem, którzy musieli przed szkołą oficerską przejść wszystkie rodzaje służby (służba śledcza, posterunek, komisariat). Do szkoły oficerskiej powoływano po wstępnym egzaminie tylko podoficerów, będących oficerami lub podchorążymi rezerwy, wyjątkowo tylko (½%) zasłużonych podoficerów bez cenzusu. Dla oficerów PP do lat 40 będących oficerami lub podoficerami rezerwy zorganizowano specjalne kursy w Centrum Wyszkolenia Żandarmerii w Grudziądzu, które odbywali zamiast ćwiczeń. Jednak kursy te nie dały spodziewanego rezultatu ze względu na ciasne podejście do programu personelu Centrum. Wprowadzono w Szkole Oficerskiej i dla oficerów wykłady taktyki, ćwiczenia aplikacyjne i ćwiczenia polowe na tematy zaczerpnięte z praktyki policyjnej (pościg za bandą dywersyjną, likwidacja bandy itp.). Przeprowadzono zmianę szkolenia w jednostkach, opierając je na przykładach zaczerpniętych z życia, a kasując suche przerabianie podręczników. Położono szczególny nacisk na naukę strzelania, rzucanie granatami i władanie wszelką bronią policji. Zlikwidowano kategorię niewyszkolonych policjantów, podając im pewien program wiadomości policyjnych do opanowania i egzaminujących ich na 5-dniowych kursach. Odtąd szeregowym PP nie mógł zostać nikt, kto nie odsłużył wojska i nie ukończył Szkoły Szeregowych. Ze względu na półanalfabetyzm starszych wiekiem szeregowych, często tylko z domową nauką czytania i pisania, wprowadzono dla nich dodatkową naukę czytania, pisania i rachunków. Opracowano szereg regulaminów i instrukcji służbowych, z których ukazał się drukiem Regulamin policji konnej, inne zaś były w druku. Gazetkę Na Posterunku przerobiono z bezbarwnego pisemka, dającego pochwalne wzmianki o Komendancie Głównym, na pismo fachowe, dające szereg przykładów z życia codziennego i służby policji. Materiał doń początkowo uzyskano drogą służbowej ankiety, najpierw wśród oficerów PP, a następnie wśród szeregowych. Założono Przegląd Policyjny, dwumiesięcznik poświęcony zagadnieniom policji, a utrzymany na poziomie naukowym. IV. Oficerowie. Gen. Zamorski postanowił zasadniczo uzupełniać korpus oficerski PP z szeregowych z cenzusem, którzy służąc od dołu, na własnej skórze odczuwali wszelkie braki i niedomagania dotychczasowych warunków, z drugiej strony jednak poznali doskonale służbę. Uzupełnienie jednak tą drogą nie mogło pokryć ubytku w średnich stopniach (komisarzy i nadkomisarzy), który ze względu na wiek tych stopni był większy właśnie w okresie Wobec tego należało luki w tych stopniach zapełnić uzupełnieniem skądinąd, a mianowicie z wojska. Pierwsze uzupełnienie 70 oficerów z r objęło wielu bardzo wartościowych oficerów, którzy nie mogąc z tych czy innych względów otrzymać w wojsku awansu, przeszli do policji, gdzie automatycznie otrzymywali awans o jeden stopień wyżej. Oficerowie ci byli na ogół bardzo dobrymi żołnierzami i wychowawcami i w pierwszym rzędzie przyczy- 642

4 Juliusz Kozolubski nili się do dobrego postawienia jednostek rezerwy. Dalsza grupa 17 oficerów przyjęta w roku 1937 już była na ogół gorsza, tak że zaniechano tego sposobu uzupełnienia. Ponadto, chcąc wprowadzić do policji element z wyższym wykształceniem, skorzystano z odpowiedniego artykułu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o policji i przyjęto około 30 magistrów prawa, z ukończoną aplikacją sądową oficerów rezerwy, nadając im stopnie podkomisarzy. Próba ta jednak okazała się chybioną, gdyż z małymi wyjątkami prawnicy okazali się zbyt mało doświadczonymi oficerami na swoich przydziałach. Zarówno oficerowie z wojska, jak i prawnicy przed objęciem służby przechodzili specjalny kurs w Szkole Oficerskiej. Ze względu na różnolity poziom oficerów PP gen. Zamorski wprowadził dla kandydatów do awansu, odpowiadających warunkom awansowym, egzamin przed komisją z wiadomości potrzebnych oficerowi PP. Przy egzaminie tym okazało się, że oficer ćwiczący cieszący się opinią dobrego oficera nie znał wiadomości wymaganych od zwykłego policjanta (np. umiejętności daktyloskopowania przestępcy) lub np. nie umiał czytać mapy, choć mapa wisiała na każdym posterunku. Egzamin przed Komisją przeciął też możność protekcji z boku, a specjalnie interwencji różnych dygnitarzy. Gen. Zamorski również zarzucił system uzgadniania przeniesień oficerów z wojewodami, uzgadniając tylko przydział Komendanta Wojewódzkiego. Postępowania swoje gen. Zamorski uzasadniał przed ministerstwem tym, że ma tylko oficerów różnych stopni do obsadzania różnych stanowisk, a jeżeli ktoś nie nadaje się na jedno stanowisko swego stopnia, to nie nadaje się w ogóle na żadne i należy go zwolnić z PP. V. Morale policji. Gen. Zamorski bardzo duży nacisk położył na walkę z łapownictwem, pijaństwem i nieuzasadnionym donosicielstwem. Każdy wykryty łapownik szedł pod sąd, zwiększono kontrolę nad życiem prywatnym policjantów, ograniczono małżeństwa, żeby policjant nie popadał z rodziną w nędzę, naciskano przełożonych, by czuwali nad funkcjami specjalnie dającymi okazję brania łapówek. Za pijaństwo w służbie każdy policjant karany był najwyższym wymiarem kary i otrzymywał ostrzeżenie. Powtórny wypadek powodował zwolnienie ze służby, tak samo jak i gorszące zajścia po pijanemu poza służbą. Zdarzało się to przeważnie u starszych policjantów, gdyż młodzi, oddani sportom, prawie wcale nie używali alkoholu. Walka z donosicielstwem polegała na odszukaniu autorów doniesienia, czasem uwieńczonym skutkiem (np. w Wilnie wykryto autora anonimów w osobie oficera PP). Jeżeli można było wywnioskować, że anonim jest robotą zbiorową, gen. Zamorski kazał anonim czytać na zbiórce danej jednostki, co także doprowadziło do przyznania się lub ukazania winnego. Rozkazy, kary na ujawnionych denuncjatorów, dochodzenia itp. potrafiły zahamować powódź anonimów, tak że w ostatnim okresie anonim był rzadkością. Walka z demoralizacją z nieprawnego użycia policji przez władze administracyjne była trudna i raczej prowadziło się ją przez walkę z administracją o właściwe jej użycie, o czym niżej. VI. Rola Komendanta Głównego Rola i zakres działania Komendanta Głównego nie uległy wcale zmianie, mimo iż teoretycznie miał on teraz w swej dyspozycji o 18 jednostek rezerwy więcej. Dysponowało nimi Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, przesyłając Komendzie Głównej rozkaz oddania dnia tego, a tego w tej lub owej miejscowości jednej lub więcej kompanii, nieraz wyznaczonych dokładnie do dyspozycji starosty lub wojewody. Cel nie był znany Komendantowi Głównemu, gdyż jak twierdził gen. Zamorski, był on najbardziej podejrzanym człowiekiem w Polsce, bo 643

5 o sprawach bezpieczeństwa dowiadywał się dopiero od znajomych. Rola Komendy Głównej ograniczała się do wysłania na czas do wskazanego miejsca nakazanych sił, odpowiednio wyposażonych i zaopatrzonych. Jedynym sukcesem w tej dziedzinie był surowy i kategoryczny rozkaz, zobowiązujący władze administracyjne do wydania swych poleceń dla tych jednostek na piśmie, tak że w razie niepowodzenia dowódca policji nie był już tym kozłem ofiarnym i dochodzenie ex post ukazywało błędy nie tylko jego, ale i władz administracyjnych. Dalej już pierwsze kroki w policji ukazały nam, że policja wykonuje szereg czynności wcale do niej nienależących. Szczegółowa ankieta wykazała, że jest ich ponad 300 (zdaje się, 380). Były one nadmiernym obciążeniem policji, ale też dawały jej możność sekowania i nękania ludzi, którzy narazili się władzom administracyjnym. Interwencja stała Komendanta Głównego w Ministerstwie powodowała redukcję całego szeregu tych czynności, jednak po ukazie tego czy innego wojewody, nakazującego odciążenie policji, w jakiś czas starostowie ponownie nakazywali wykonanie różnych czynności, tłumacząc się tym, że tylko do policji mają zaufanie. Zakres uprawnień organizacyjnych, zaopatrzeniowych i wyszkoleniowych Komendanta Głównego nie uległ zmianie. W dziedzinie zaopatrzenia podkreślić należy motoryzację policji, polegającą na wyposażeniu komendantów powiatowych w łaziki, a jednostek rezerwowych w samochody transportowe. VII. Odpowiedzialność dyscyplinarna i sądowa Opracowano nowe przepisy dyscyplinarne, gwarantujące policjantowi ochronę przed samowolą przełożonych. W dziedzinie odpowiedzialności sądowej gen. Zamorski w porozumieniu z MSWojsk. wysunął projekt oddania policji pod sądownictwo wojskowe w czasie pokoju dla usunięcia z jednej strony policji spod wpływów sądów i prokuratury, z drugiej strony zaś ze względu na zbyt pobłażliwe traktowanie przez sądy cywilne przestępstw o charakterze wojskowym, np. tchórzostwa czy niedbalstwa w przygotowaniach mob. Projekt ten jednak z powodu sprzeciwu MSWewn. i Sprawiedliwości nie przeszedł. Gen. Zamorski uzyskał natomiast w Ministerstwie Sprawiedliwości zarządzenie, na mocy którego policjanci odbywający karę sądową byli osadzani oddzielnie od innych przestępców oraz że na rozprawy z użyciem broni przez policjantów powoływano rzeczoznawców spośród oficerów policji. Z powodu panoszącego się bandytyzmu i masy broni nielegalnej wśród ludności cywilnej, na której rozbrojenie władze administracyjne nigdy nie mogły się zdobyć, przeforsowano nową ustawę o użyciu broni przez policję, dającą jej większe prawa w stosunku do osób podejrzanych o zbrodnie, a więc gwarantującą jej większe bezpieczeństwo osobiste. Zasady użycia broni w oddziałach zwartych pozostały natomiast niezmienione, to znaczy można jej było użyć na rozkaz oficera. VIII. Wartość wojskowa policji Przez przydział większej ilości oficerów zawodowych, utworzenie kompanii i szwadronów rezerwy, kursy i szkoły oraz ogólne nastawienie i nadzór wartość wojskowa policji wzrosła znacznie, niemniej jednak duży procent ludzi starszych (40 60 lat), szczególnie w województwach poznańskim i pomorskim, obniżał jej wartość jako całości. Odświeżenie planowe młodymi policjantami nie zawsze mogło mieć miejsce, gdyż repartycji Szkoły Szeregowych w Mostach dokonywało Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, które z sobie wiadomych względów faworyzowało szczególnie województwa małopolskie. 644

6 Juliusz Kozolubski Uzbrojenie Kompanie rezerwy uzbrojono w kbk Mauser polski, w który zamierzano przezbroić całą policję. Na razie przezbrojone zostało województwo stanisławowskie. Dla ujednostajnienia broni krótkiej zaczęto wprowadzać dla policji mundurowej rewolwer Nagant, policja śledcza zatrzymała pistolety różnych typów zależnie od potrzeb służbowych. Umożliwiono policjantom nabycie pistoletów Walther PP na raty jako broni prywatnej. IX. Przygotowanie do wojny. Projekt rozporządzenia wykonawczego o wcieleniu PP do Sił Zbrojnych przepracowany na nowo był przedmiotem szeregu konferencji w ciągu całych lat, lecz właściwie odkładano go ciągle na później jako rzecz mniej pilną. Ostatnią konferencję, już w przededniu wojny, zdaje się 29 lub 30 VIII, zwołano na gwałt, ciągnęła się od godz. 10 do 16 nie dała żadnego rezultatu wobec zasadniczych sprzeciwów MSWewn., jak mi mówił gen. Zamorski, który był na niej obecny. Policja szła na wojnę bez określonego stanowiska, zadań, a nawet bez praw kombatantów. Niezależnie od tej zasadniczej kwestii w związku z nowym planem mob. policja przygotowała do dn. 31 VIII 1938 r. plan wzmocnienia policji przez powołanie rezerwistów. Jednostki wzmacniające otrzymały karty powołania dla oficerów i szeregowych rezerwy i stworzyły u siebie magazyn mob. broni, amunicji, oporządzenia i umundurowania rezerwistów. Ponadto policja w szeregu ośrodków wystawiała z rezerwistów szereg kompanii ochrony linii kolejowych. Z umundurowania brak było spodni, z oporządzenia plecaków i skrzynek do gotowania dla komp. olk. Próbna mobilizacja we wrześniu komp. olk w Chełmie i wzmocnienie powiatu kowelskiego, dla których wypożyczono spodnie z wojska, plecaki z policji, wykazało poza drobnymi niedociągnięciami dobre przygotowanie planu wzmocnienia i mob. Z braku rozporządzenia o stosunku policji do wojska, stosunek oficerów i szeregowych rezerwy przydzielonych do jednostek policyjnych do oficerów i podoficerów policji oparty był raczej na dobrej woli i zrozumieniu obywatelskim, a nie na jakichś podstawach prawnych. Kwestia spodni dla rezerwy wypłynęła w chwili naprężenia. Ponieważ zamierzano wzmocnić rezerwistów policji województw pomorskiego i łódzkiego, z kredytów uzyskanych ze Sztabu Głównego uszyto odpowiednią ilość spodni i rozesłano do jednostek wzmacniających. W drugiej połowie sierpnia, gdy ukazała się potrzeba wzmocnienia policji woj. poznańskiego, potrzebną ilość spodni otrzymaliśmy z wojska, ale transport tych spodni wysłany koleją przepadł gdzieś i dopiero odszukano go w przeddzień wojny. Następnie, im bliżej wojny, policja otrzymywała każdą żądaną ilość spodni, cały kłopot zaś polegał na tym, by spodnie te dowieźć własnymi samochodami do miejsca przeznaczenia, bo na transporty kolejowe nie można było liczyć. Owe spodnie były zmorą ostatnich dni przed wojną. Wzmocnienie policji zaczęło się dn. 25 VIII w woj. łódzkim i pomorskim oraz 2 powiatach woj. kieleckiego. Następnie 27 VIII wzmocniono policję woj. warszawskiego i poznańskiego, po czym nastąpiły kolejno te same czynności w reszcie województw. Jak się sam miałem możność przekonać w Łowiczu, Kutnie, Łęczycy, Łodzi, Piotrkowie, Radomsku, Częstochowie, Ostrowi Mazowieckiej, Łomży, Ostrołęce i całym szeregu posterunków, wzmocnienie policji odbyło się według planu, spokojnie ze 100% stawiennictwem szeregowych, gorszym oficerów, którzy często musieli później dojechać. Po sformowaniu komp. olk i osiągnięciu przez nie planowej gotowości gen. Zamorski, chcąc zwolnić zajmowane przez nie budynki potrzebne do innych celów, zapytał Sztab Główny, dlaczego nie ma dla nich rozkazu służby. Odpowiedziano mu, że na razie na cywilnych pasażerów 645

7 robiłyby złe wrażenie bagnety rezerwistów pilnujących obiektów kolejowych. Dopiero po wysadzeniu mostu pod Nowym Sączem gen. Zamorski uzyskał rozkazy do użycia kilku kompanii 458. Jedna z kompanii sformowana w Warszawie, a pozostająca w dyspozycji któregoś z inspektorów armii nie doczekała się żadnego rozkazu i z grupą nkom. Zdanowicza opuściła Warszawę. Z chwilą naprężenia stosunków między Polską a Niemcami zacząłem się liczyć z możliwością zbombardowania Warszawy i uniemożliwieniem pracy Komendy Głównej PP nad formacjami liniowymi PP, co do których spodziewaliśmy się jakichś wytycznych. Chcąc sobie przygotować sieć łączności drutowej i radiowej na nowym miejscu postoju, prosiłem gen. Zamorskiego o uzyskanie jakichś wskazówek co do ewentualnego miejsca postoju Komendy Głównej. Gen. Zamorski poinformował mnie następnie, że na pytanie jego w tej sprawie w Ministerstwie odpowiedziano, że wszystko będzie podane we właściwym czasie. W lipcu wreszcie, kiedy już chodziły pogłoski o ewent. przeniesieniu rządu na wypadek wojny do Lublina i kiedy zaczęliśmy domagać się wskazówek co do ewakuacji centralnych kartotek itp. w bezpieczne miejsce, otrzymaliśmy do rozpracowania dla policji instrukcję o ewakuacji władz i urzędów. Wynikało z niej, że ewakuację policji przygotowują i zarządzają władze administracyjne, że następuje ona w dwóch rzutach, pierwszym, obejmującym akta i rodziny, i drugim, personel, dalej, że policja drugiego rzutu wycofuje się wraz ze swymi władzami administracyjnymi w zasadzie do sąsiedniego powiatu, podczas gdy pierwszy rzut jedzie do wskazanych (a wówczas jeszcze nieznanych) miejsc w głębi kraju. Ponieważ instrukcja dla policji była tylko cząsteczką już ustalonych zasad dla wszystkich władz i urzędów, wymogłem tylko ten passus, że policja drugiego rzutu wycofuje się zwartymi oddziałami wedle zasad podanych dla koncentracji w Wytycznych dowodzenia. Przygotowanie ewakuacji policji przez starostów nasunęło nam duże trudności już w okresie mobilizacji, gdyż np. w Poznaniu wojsko na podstawie wykazów starościńskich zarekwirowało samochody kompanii rezerwy, unieruchamiając [je] w ten sposób itd. Trzeba było dopiero interweniować centralnie. Co do Komendy Głównej, to do końca prawie nie wiedzieliśmy, gdzie mamy ewakuować nasz drugi rzut. Ostatecznie okazało się, że w wykazie władz i urzędów zapomniano o nas. Na interwencję gen. Zamorskiego 31 VIII zgłosił się u generała ppłk [dypl. Jan] Heine 459, który umówił się z kierownikiem Samodzielnego Referatu Wojskowego podinsp. [Zdzisławem] Skar żyńskim na konferencję na dzień 1 IX dla ustalenia, co ma się ewakuować. Jednostki rezerwy w chwili wybuchu wojny były rozmieszczone następująco: 2 kompanie na granicy niemieckiej na Górnym Śląsku, rozdzielone na kordon graniczny, 7 kompanii i 3 szwadrony w Małopolsce Wschodniej, w 3 wschodnich województwach, 4 kompanie w Warszawie, dyon konny w Warszawie, 1 szwadron rezerwy odszedł jako kawaleria dywizyjna 5 Dywizji Piechoty, z którą od kilku lat ćwiczył w tej roli 460, 458 Nieścisłe. Autorowi chodziło prawdopodobnie o nieudaną próbę opanowania przez dywersantów tunelu na Przełęczy Jabłonkowskiej i stacji kolejowej w Mostach w nocy z 25 na 26 VIII 1939 r. 459 Patrz jego relacja w wydawnictwie. 460 Szwadron przybył z 5 DP do Warszawy. Początkowo działał w składzie GO gen. bryg. Juliusza Zulaufa nad Narwią, następnie po wycofaniu się do Warszawy skierowany został w rejon Palmir, gdzie wszedł w skład zgrupowania kawalerii mjr. Józefa Juniewicza. Szwadron został rozbity rankiem 22 IX 1939 r. pod Łomiankami podczas nieudanej próby przebicia się 646

8 Juliusz Kozolubski kompania żyrardowska (część tylko, około 35 ludzi, bo reszta na Pomorzu i w Poznańskiem) w Żyrardowie. Szkoła Szeregowych w Mostach Wielkich po zakończeniu kursu 31 VII nieczynna. Szkoła Oficerska po zakończeniu kursu oficerskiego 17 VIII nieczynna. Kurs podoficerski rozwiązany. Z przewidywań na nowe formacje, co do czego nie było żadnych dyrektyw, przewidywaliśmy wykorzystanie: a) kompanii rezerwy jako kadry, b) młodszych policjantów z obszarów wycofanych, c) policjantów wysłanych do Berezy z transportami unieruchomionych, d) rezerwistów później przydzielonych, podobno także roczników przedpoborowych. Ośrodki formacji: Golędzinów, Warszawa, Mosty Wielkie, Brześć n. Bugiem. Na kilka dni przed wojną po konferencji gen. [bryg. Bronisława] Regulskiego z gen. Zamors kim przybył do Komendy Głównej PP ppłk dypl. [Władysław] Bieńkowski 461, który na konferen cji oświadczył, że: a) wojsko potrzebuje podoficerów spośród policji, jednak kategorie, które określił, były tak wąskie, że po ankiecie ledwie kilku odpowiadających warunkom znalazło się w policji; b) zapowiedział formowanie jednostek rezerwowych i przyobiecał zorganizowanie wojskowych kursów dla specjalistów piechoty w naszych ośrodkach. W tym celu poleciłem Wydziałowi Personalnemu KG sporządzenie ewidencji oficerów i szeregowych specjalistów piechoty. Wreszcie jedną z czynności przygotowawczych do wojny było zbadanie wszystkich policjantów pochodzenia niemieckiego lub spokrewnionych, względnie przeniesienie na takie stanowisko i takie miejsca, gdzie nie mogli zaszkodzić. Kilku podejrzanych zostało zwolnionych, 2 szeregowych, Wojciechowski i Lewandowski, zbiegło się do Niemiec, około 100 zostało przeniesionych. 3) Udział osobisty w działaniach wojennych W dniu 1 IX 1939 r. po pierwszym alarmie lotniczym w Warszawie udałem się zaraz do Komendy Głównej, gdzie otrzymałem pierwsze meldunki o bombardowaniu Radomska, mostu pod Brześciem, Białej Podlaskiej, Kowala etc. Tymczasem gen. Zamorski był na odprawie u Premiera. Powróciwszy z odprawy, wezwał do sali konferencyjnej naczelników wydziałów i w czasie nowego nalotu na Warszawę zakomunikował zebranym, że w tej chwili jesteśmy w stanie wojny z Niemcami. W ciągu dnia cały czas napływały meldunki ze wszystkich stron o działalności powietrznej i naziemnej npla. Meldunki te wykorzystywał poza nami oficer łącznikowy II Oddziału kpt. [Jerzy] Misiński 462, natomiast do Naczelnego Dowództwa nie można było się dodzwonić, bo żazgrupowania gen. bryg. Mikołaja Bołtucia do Warszawy. Poległ jego dowódca rtm. Władysław Suchocki, większość oficerów i ułanów funkcjonariuszy policji. 461 Oficer Departamentu Dowodzenia Ogólnego MSWojsk., w czasie kampanii wrześniowej szef sztabu Obrony Lwowa. 462 Kierownik referatu zaopatrzenia Oddziału II Sztabu Głównego. 647

9 den z podanych telefonów nie odpowiadał albo pod wskazanymi telefonami odzywały się jakieś inne osoby. Dopiero wieczorem zatelefonował do gen. Zamorskiego płk [dypl. Tadeusz] Münnich. Z meldunków charakterystyczny był telefonogram z Gdyni, donoszący o wycofaniu się w walce policji z Orłowa. Była to ostatnia wiadomość bezpośrednia z Gdyni. Z meldunków otrzymanych przez nas zarysowywało się w pierwszym dniu parcie Niemców w następujących kierunkach na Pomorzu powyżej Noteci, na Ostrów Poznański, na Podhalu i w kierunku na Mławę. Dalej na wschód tylko akcje lokalne. 2 IX przyszły wiadomości o opuszczaniu Zakopanego i całego szeregu miejscowości w Poznańskiem i na Pomorzu, przy czym wedle meldunków komendantów wojewódzkich oddziały policji wycofały się z wojskiem. Tego dnia oficerowie Naczelnego Dowództwa zainteresowali się naszymi meldunkami, a także Ministerstwo Spraw Zagranicznych zwracało się o dane co do bombardowania ludności cywilnej, których mieliśmy dużo. Komendant Wojewódzki w Łodzi insp. [Władysław] Łoziński zwrócił się do nas z zapytaniem, czyje rozkazy ma wykonywać czy rozkazy wojewody, czy dowódcy OK IV, gdyż od obu otrzymuje rozbieżne rozkazy w tych sprawach. Departament Polityczny MSWewn. zadecydował w tej sprawie, że komendant wojewódzki ma słuchać rozkazów wojewody, do którego w sprawach policji ma się zwracać dowódca OK. Decyzję tę podałem do wiadomości Komendanta Wojewódzkiego w Łodzi. Wieczorem przyszły pierwsze wiadomości o jakichś balonikach i czekoladkach zrzucanych z płatowców niemieckich, wobec czego wyszło polecenie dostarczenia takich przedmiotów z należytymi ostrożnościami do Komendy Głównej. Ponadto z rejonu Rawy Mazowieckiej przyszły pierwsze informacje o desantowcach cywilnych. O losie 2 kompanii rezerwy na Górnym Śląsku nie można było uzyskać żadnej wiadomości, nie mogąc nawiązać połączenia z Główną Komendą Policji Śląskiej. 3 IX od rana nie można było nawiązać połączenia z Krakowem, gdy naraz zgłosił się telefonicznie Nowy Sącz, a Komendant Powiatowy nkom. [Stanisław] Skalski zameldował, że jest otoczony przez Niemców i odcięty od Krakowa i że trzyma się w Nowym Sączu. Wobec nalotów na Warszawę dyon konny skierowany został w lasy na północ od Otwocka. Wyruszył o 17 po południu, ale w drodze był jeszcze bombardowany przez Niemców, na szczęście bez strat. W Grupie Rezerwy na Golędzinowie zarządzono utworzenie kompanii ckm wobec otrzymania z wojska 36 ckm Hotchkiss. Poza tym w przewidywaniu przybywania rozbitków do Warszawy zarządzono na Golędzinowie utworzenie stacji zbornej, której komendantem został nkom. Kalinowski. Około południa komendant wojewódzki w Warszawie poprosił o pomoc w wyłapaniu dywersantów cywilnych, którzy rzekomo mieli wylądować w okolicy Góry Kalwarii Otwocka, a szczególnie willi sen. [Tadeusza] Karszo-Siedlewskiego, w której jak teraz dopiero dowiedziałem się, przebywał Pan Prezydent. Skierowano tam po plutonie z Golędzinowa i szwadron z dyonu, stojący w bliskości willi Prezydenta, lecz dywersantów nie znaleziono, natomiast w kilku wypadkach okazało się, że dzieci wzięły obłoki pękających szrapneli za spadochrony. Wieczorem gen. Zamorski wezwany został do Nacz. Dowództwa, powrócił zaś z jakimś oficerem saperów i wydał polecenia wysłania do obsadzenia rz. Pilicy od Warki aż po Nowe Miasto 3 kompanii z Golędzinowa i nowo utworzonej kompanii ckm pod dowództwem nkom. [Jana] Zdanowicza. Do grupy Zdanowicza mieli być przydzieleni jeszcze saperzy przybywają- 648

10 Juliusz Kozolubski cy z Modlina. Po przybyciu do Komendy Głównej nadkom. Zdanowicz otrzymał szczegółowe dyspozycje do obrony mostu przed nieprzyjacielską bronią pancerną oraz rozkaz patrolowania przedpola. Ponieważ jednostki policji nie posiadały amunicji S.S., wysłano po nią oficera z samochodami do Dęblina, z tym że miał ją dostarczyć wprost oddziałom na stanowiskach. W ciągu dnia dostarczono nam kilka przedmiotów zrzuconych jakoby z płatowców niemieckich, które przekazaliśmy ppłk. [dypl. Stanisławowi] Gano z Oddziału II Naczelnego Dowództwa. W ciągu dnia z Pomorza przyszły niepomyślne wieści. Kilka oddziałów policyjnych przypartych do Wisły miało się dostać do niewoli. Jeden z komendantów powiatowych z Nowego Pomyśla (?) 463 pozostawił szyfr i dlatego trzeba było go zmienić. Nowy szyfr został rozesłany zaraz kurierami. Do Mławy, ewakuowanej około południa, policja powróciła wieczorem. W niedzielę też od 2 policjantów dowiedzieliśmy się o rozbiciu reszty kompanii olk, obsadzającej linię kolejową Warszawa Częstochowa, dnia 2 IX pod Kłomnicami przez broń pancerną niemiecką, która na stacji w Kłomnicach zastała pociąg osobowy i zrobiła tam masakrę. 4 IX z wiadomości z Pomorza okazało się, że wieści wczorajsze o wzięciu do niewoli okazały się nieścisłe, gdyż część policji przybyła Wisłą. Inspektor [Adam] Nowodworski zameldował, iż tworzy z nich zwarte jednostki, tak samo jak insp. [Jan] Sawicki w Poznaniu. Gen. Zamorski, wezwany dziś do Naczelnego Dowództwa, po powrocie stamtąd wzburzony oświadczył mi, że przegraliśmy wojnę. Następnie wezwał naczelników wydziałów na odprawę i kazał przygotować ewakuację Komendy Głównej, co do której chciał się bezskutecznie porozumieć z ppłk. [dypl. Janem] Heinem lub p. [Józefem] Ołpińskim. Wreszcie wieczorem udało mu się rozmówić z p. Ołpińskim, który w tej sprawie wyznaczył konferencję na 5 IX godz Pan Premier polecił dziś wysłać do Kielc dla ewakuowanej tam policji 1500 litrów benzyny, gdyż podobno mają dużo aut, których szkoda porzucić. Policja śląska ma być skierowana do Warszawy dla wzmocnienia jej policji. Otwarto nowe stacje zborne: w Brześciu n. B., w Łucku oraz w Mostach Wielkich. Zadysponowano obsadę oficerską dla tworzących się batalionów w Brześciu i w Mostach. Wieczorem Komendant Wojewódzki w Warszawie prosi o pomoc dla uregulowania odpływu ludności cywilnej, dążącej na południe przez most na Wiśle w Wyszogrodzie, hamującej ruchy wojska. Ponieważ na razie nie było innych sił, poleciłem Komendantowi m.st. Warszawy wysłać pluton z załogi Warszawy. W nocy, ok. godz. 23, wicestarosta z Końskich telefonicznie doniósł, że do Przedborza przybyły dwa czołgi niemieckie i stanęły przy moście na Pilicy, ostrzeliwując miasteczko, którego broni 12 policjantów. Doniosłem o tym płk. [dypl. Tomaszowi] Obertyńskiemu, szefowi sztabu gen. [dyw. Stefana] Dąba-Biernackiego, któremu zaproponowałem, że wyślę ludzi z grupy nad Pilicą dla zlikwidowania tych czołgów. Płk Obertyński po porozumieniu się z gen. Dąbem-Biernackim odpowiedział, że nie warto, bo to chodzi o odpryski rozbitych niemieckich jednostek pancernych. Jak rano doniósł wicestarosta, do Przedborza weszło 20 czołgów. Patrol grupy Zdanowicza znad Pilicy wysłany do Przedborza zdołał tylko uratować rannych. Dnia 5 IX o godz otrzymał gen. Zamorski telefon zawiadamiający, że pociąg ewakuacyjny dla Komendy Głównej odchodzi z Dworca Wschodniego o godz. 2. Pozostało 1,5 godz. na zawiadomienie wszystkich oficerów, nieobecnych w tej chwili, załadowanie aktów itp. Z wielkim trudem i w okropnym rozgardiaszu udało się wreszcie zawieźć cały sprzęt 463 Tak w tekście. 649

11 i akty na Dworzec Wschodni, gdzie na szczęście pociąg czekał do godz. 4. W Warszawie pozostał tylko sztab ścisły, który miał wyjechać samochodami. W dn. 5 IX nie można już było na ogół uzyskać połączeń telefonicznych na zachód od Wisły. Ponieważ na dowódcę grupy na Pilicą wyznaczony został jakiś podpułkownik z broni pancernej 464, gen. Zamorski polecił ściągnąć Zdanowicza i powierzyć mu wywiezienie broni, umundurowania i sprzętu radio zmagazynowanego w Golędzinowie. Do Warszawy zaczęły przybywać rozbitki i ranni z różnych jednostek, m.in. kilku szeregowych z 7 kompanii rezerwy, która została zaatakowana na granicy i zniesiona. Podkomisarz Wyspiański miał polec przy karabinie maszynowym. Z rannymi był kłopot, gdyż szpitale wojskowe nie chciały przyjmować rannych policjantów, kilku dopiero oddałem do szpitala w Kowlu. Przybyła również część policji śląskiej z głównym komendantem [Józefem] Żółtaszkiem, który meldował się u generała, ale zamiast zostać w Warszawie, jak to polecił Premier, wyjechał z niej gdzieś na południe. O następnych dniach w Warszawie niewiele mogę powiedzieć, gdyż było to nieustanne dyrygowanie oddziałów zwartych i jednostek transportów różnych broni, mundurów, depozytów, kosztowności, które powierzono policji, a z którymi nie wiadomo było, co robić w Warszawie po ewakuacji urzędów. Ponieważ dla I rzutu Kom. Głównej wyznaczony został Parczew, wysłano tam kwatermistrzów i sprzęt łączności dla budowy potrzebnej sieci łączności. Stację zborną liczącą już 900 ludzi wraz z kilkudziesięcioma samochodami załadowanymi bronią i sprzętem dla nowych formacji zadyrygowano do bazy koło Miłosnej. Dyon konny skierowany został na Chełm, oddział ujeżdżania koni do Lidy. Radiostację na Golędzinowie, pracującą od początku wojny na rzecz lotnictwa, przekazano w całości wojsku. Radiostację w Komendzie Głównej rozmontowano, wszystkie telefony zabrano itd. Dnia 7 IX wieczorem gen. Zamorski, zameldowawszy się u Premiera, który wyraził zdziwienie, że jeszcze jesteśmy w Warszawie, otrzymał polecenie wyjazdu z Warszawy. Licząc się z tłokiem i trudnościami w drodze, poleciłem samochodom sztabu ścisłego jechać etapami, zbierać się na takich punktach, jak Mińsk Mazowiecki, Łuków i w Radzyniu zatrzymać się dla uzupełnienia benzyny, której zapas zabrałem ze sobą. Z Warszawy wyjechałem ostatni, poleciwszy grupie Zdanowicza wyruszyć do Radzynia. Przybywszy do Mińska, z całej naszej kompanii odszukałem tylko 2 samochody, z którymi udałem się do Łukowa i Radzynia. W Radzyniu otrzymałem polecenie od gen. Zamorskiego porozumienia się z bawiącym w Lublinie woj. Bociańskim, który rozdziela nowy rejon dla ewakuacji naczelnych władz i urzędów i zapytać go, dokąd ma iść Komenda Główna, gdyż Parczew jest już nieaktualny. Przez Komendanta Wojewódzkiego w Lublinie odszukałem woj. Bociańskiego, który Komendzie Głównej wyznaczył rejon Ostróg Mohylany. Zadyrygowawszy kwatermistrzów z Parczewa do Włodawy, udałem się tam z resztą sztabu ścisłego i tu w lesie przed torem kolejowym zarządziłem konieczny po nocnej jeździe odpoczynek dla szoferów. Gen. Zamorski wyjechał przodem do Kowla, ja zaś wieczorem przybyłem do Kowla z całym transportem. Ponieważ już po drodze spotkałem pojedynczych policjantów rozbitków, których włączyłem do mego transportu, po przybyciu do Kowla kazałem Komendantowi Powiatowemu 464 Ppłk dypl. Antoni Korczyński, dotychczas p.o. komendant Centrum Wyszkolenia Broni Pancernych w Modlinie. 650

12 Juliusz Kozolubski [Józefowi] Munkowi wystawić zaporę na drogach z zachodu do Kowla, wszystkich policjantów rozbitków zatrzymać i wcielać ich do swoich jednostek. Gen. Zamorski wieczorem wyjechał do Łucka, ja zaś przenocowałem w Kowlu i następnego dnia przybyłem do Łucka, gdzie sztab ścisły pomieściłem w zabudowaniach 13 komp. rezerwy, gdzie też mieściła się stacja zborna. W Łucku zastałem szereg meldunków oddziałów z różnych województw wycofanych, będących w marszu, które teraz należało zadyrygować do różnych województw wschodnich. Od gen. Zamorskiego otrzymałem dyrektywy co do kierowania tych oddziałów, z których sobie przypominam następujące: oddziały z woj. krakowskiego do woj. stanisławowskiego i tarnopolskiego, z woj. łódzkiego do woj. lwowskiego, z warszawskiego do woj. wołyńskiego, z poznańskiego i pomorskiego do woj. poleskiego, z woj. białostockiego do woj. wileńskiego. Od grupy Zdanowicza był meldunek, że minęła Radzyń, ale ma mało benzyny, od dyonu konnego, że dotarł do Białej Podlaskiej. W Łucku też dowiedziałem się, że Komenda Główna skierowana została do Zdołbunowa, zamiast do Ostroga i że tam został już skierowany ewakuowany z Warszawy 5 IX drugi rzut Komendy Głównej, który w międzyczasie był w Hrubieszowie. Po nawiązaniu kontaktu z będącymi na miejscu komendantami wojewódzkimi i załatwieniu najważniejszych spraw, między innymi wyznaczeniu eskorty dla transportu złota, wyjechałem ze sztabem ścisłym do Zdołbunowa 9 IX wieczorem. W Zdołbunowie sytuacja Komendy Głównej okazała się dosyć trudna ze względu na jednoprzewodowe połączenie z Łuckiem, po którym szły wszystkie szyfrogramy dla radiostacji w Łucku. Przewód ten prawie stale był zajęty przez policję i nie mógł podołać całemu zapotrzebowaniu masy meldunków i wynikających z nich poleceń. Trzeba było wysyłać specjalnych kurierów do Łucka dla załatwienia szeregu zagadnień. Z najważniejszych zagadnień z okresu pobytu w Zdołbunowie pamiętam następujące: 1) Dekret o militaryzacji policji, wydany zdaje się 7 lub 8 IX, a który doszedł Komendę Główną najwcześniej 10 IX wieczorem, gdyż zdaje mi się, że przywiózł go z Łucka albo gen. Zamorski, albo nkom. Lisowski, 2) Utworzenie kordonu policyjnego na Bugu dla powstrzymania dezerterów, zdaje się, 11 IX wieczorem, 3) Utworzenie obszaru operacyjnego i etapowego armii oraz obszaru kraju również 11 IX wieczorem, 4) Zarządzenia do wzmocnienia policji woj. wileńskiego, nowogródzkiego i poleskiego, co przeprowadzono ze stacji zbornej w Łucku i Brześciu. Te trzy zarządzenia zakomunikowało Komendzie Głównej MSWewn. Ponadto mieliśmy kłopot z brakiem benzyny, przez który nie można było uruchomić radiostacji ani samochodów, prócz jednego służbowego. Wysłane dla policji pod eskortą cysterny benzyny zostały odebrane przez wojsko, grupa Zdanowicza stanęła pod Włodawą i nie mogła dalej ruszyć swych samochodów, obładowanych wszelkim sprzętem, z których najcenniejszym była broń i 9 nowiutkich z warsztatów radiostacji. Dla przesunięcia grupy Zdanowicza uzyskał benzynę od Premiera osobiście gen. Zamorski i benzynę tę wysłano samochodami pod eskortą do grupy. Dyon konny, nie wiadomo dlaczego, skierował się na Brześć n. B. i meldował z drogi do Kowla. Dnia 14 IX rano gen. Zamorski zamierzał wyjechać do Łucka, ale na odjezdnym otrzymał zarządzenie MSWewn. podane mu telefonicznie, że ma z Komendą Główną przejść w re- 651

13 jon Kosowa. II rzut Komendy Głównej otrzymał pociąg, natomiast pierwszy rzut, tj. sztab ścisły, nie posiadał wcale benzyny i myślałem już o rekwizycji podwód, gdy naraz około południa zameldowano mi o odnalezieniu cysterny benzyny na dworcu w Zdołbunowie. Kazałem napełnić benzyną zbiorniki i być w gotowości na wieczór. Przed tym byłem jeszcze u płk. dr. [Leona] Naglera, prowadzącego II rzut Komendy Głównej, aby się upewnić co do dalszej jego drogi. Okazało się, że transport kolejowy może dojść tylko do Krzemieńca albo do Brodów, bo w Krasnem tory są zerwane. Radziłem więc, aby po prostu od razu załadować się w samochody ciężarowe, których było kilka oddanych do dyspozycji II rzutu, a nie wysyłać ich do Krzemieńca, ale przeważyło zdanie większości, która wolała jechać koleją. O godz. 18 wyjechałem jako ostatni z I rzutu, pozostawiając II rzut załadowany na stacji w Zdołbunowie. W Dubnie trafiłem na kolumny uciekinierów z Łucka, jadących w panice na południe. Tutaj zebrałem w bocznej uliczce cały transport I rzutu i przeczekawszy falę uciekinierów, ruszyłem dalej, dowiedziawszy się od komendanta powiatowego, że niemiecka broń pancerna przerwała się pod Włodzimierzem i pod Rawą Ruską. Rano dn. 15 IX dotarłem z całą kolumną do Zbaraża, gdzie zastałem gen. Zamorskiego, który wyjechał przodem, i pojechałem do Tarnopola. Tutaj zastałem trzy kampanie poli cji, utworzone z rozbitków, oddane do dyspozycji wojska, oraz dowiedziałem, się, że insp. [Czesław] Grabowski z 600 ludźmi jest w Kozowej. Dookoła Tarnopola spotykałem pikiety przeciwpancerne, sformowane z policjantów, a uzbrojone w Mannlichery i butelki z benzyną. Po załatwieniu kilku drobnych spraw w Tarnopolu, który wyglądał jak oblężone miasto, i spotkawszy tu eskortę, która z mjr. [Adamem] Winnickim odstawiła złoto do granicy rumuńskiej, wyjechałem do lasku pod Kopyczyńcami, gdzie na dzień zatrzymał się transport I rzutu. Wieczorem wyruszyliśmy w dalszą drogę, a przespawszy część nocy w Tłustem, dotarliśmy 16 IX do Kosowa. Tu od komendanta powiatowego dowiedzieliśmy się, że Komendzie Głównej przydzielono na postój Pistyń i Szeszory. Zająwszy kwatery w Szeszorach i nawiązawszy łączność telefoniczną przez dołączenie się do centrali poczty, z polecenia Premiera wystawiłem posterunek oficerski na szosie Kołomyja Kosów z zadaniem nieprzepuszczania nikogo, kto nie ma wezwania do Kosowa. Gen. Zamorski, wyjechawszy do MSWewn. do Kosowa, przywiózł wieczorem polecenia ścignięcia Zdanowicza, kompanii i szwadronów rezerwy i zwartych grup policji w nasz rejon. Opracowano odpowiednie rozkazy i rano wyjechali z tymi rozkazami 4 oficerowie jako kurierzy. W nocy nadszedł meldunek, że grupa Zdanowicza osiągnęła Zdołbunów. Rano 17 IX gen. Zamorski wyjechał do Kołomyi, do Naczelnego Dowództwa, ja zaś przygotowałem wysyłkę kurierów, gdy naraz wezwany zostałem do telefonu przez starostę kosowskiego [Kazimierza] Fialę, który mi zakomunikował, że z rozkazu Premiera otwiera od południa granicę rumuńską i dla uregulowania ruchu uchodźców prosi mnie o przydział wszystkich rozporządzalnych oficerów. Sądząc, że to chodzi o ucieczkę towarzyszącej nam ludności cywilnej, z lekkim sercem przyjąłem tę wiadomość, lecz starosta dodał, że nie może mi wszystkiego powiedzieć telefonicznie i że nadeszła najcięższa godzina Polski. Zdumiony tymi słowami wyszedłem od telefonu, gdy oficer z radiostacji II Oddziału, stojącej obok, zawiadomił mnie, że dziś rano bolszewicy trzema kolumnami wkroczyli do Małopolski Wschodniej. Wstrzymałem wysyłkę kurierów, delegowałem 9 oficerów do dyspozycji Komendanta Powiatowego w Kosowie i po namyśle zaznajomiłem oficerów sztabu z sytuacją. W międzyczasie powrócił gen. Zamorski z Kołomyi, potwierdził wiadomość o wkroczeniu Rosjan do Polski i powiedział, że prawdopodobnie przejdziemy przez Rumunię do Francji. Około połu- 652

14 Juliusz Kozolubski dnia otrzymano telefonogram, polecając gen. Zamorskiemu przejście z Komendą Główną do Czerhanówki, wsi leżącej pomiędzy Kosowem a Kutami. Przeszedłszy tam, natrafiliśmy już na korowód samochodów cywilnych i wojskowych dążących do Rumunii, a kolumnę wozów ministerialnych stojących pod lasem. Dla ułatwienia przepływu i uregulowania ruchu na drodze wystawiłem 4 zapory, które wstrzymywały napór wozów i regulowały ich posuwanie się w miarę przebywania przez nich granicy. Wkrótce udało się nam uregulować ruch nawet w Kutach, gdzie miasteczko było już zatłoczone wozami. Gdy w nocy pojechałem już do Kut, aby tam zmienić oficerów i szeregowych na kadrę, na interwencję nacz. Krzymowskiego kazałem przepuścić kolumnę samochodów rządowych, które przybyły koło godziny 23. Powróciwszy do Czerhanówki, gdzie stał na drodze gen. [Józef Kordian] Zamorski, gdy zaczęli przybywać oficerowie i żołnierze, jedni obdarci przez bolszewików, drudzy chwalący ich grzeczne zachowanie się, zapytałem gen. Zamorskiego, co mamy robić, gdy nadejdą bolszewicy, czy strzelać, czy nie. Gen. Zamorski, nie mogąc dać na to odpowiedzi, wyjechał do Kut, by tam znaleźć, kto by mógł coś powiedzieć w tej sprawie. Około godz otrzymałem od niego kartkę przez motocyklistę datowaną godz następującej treści: Płk Kozolubski MP 18/9, G.2.56 Nikogo z Rządu już nie ma. Generał Malinowski powiedział, że o ile bolszewicy by strzelali, to się z nimi strzelać, o ile nie, ustępować bez boju. Czekam przy moście granicznym. Rozkaz wycofania przyślę. ( ) Zamorski. Około godz przez motocyklistę otrzymałem rozkaz zejścia z Czerhanówki do Kut. Wraz z kpt. Zieleńcem i 20 policjantami pomaszerowaliśmy do Kut, a ponieważ samochody już nas minęły i rzadko jechał jakiś samochód, piechotą ok. godz doszliśmy do mostu granicznego, gdzie stał już zebrany cały sztab i jednostki zabrane z rozbitków. Po zameldowaniu powrotu u gen. Zamorskiego zaraz przekroczyliśmy most, gdyż straż rumuńska groziła, że zamknie przejście i tylko za lornetkę i strzelbę generała zgodziła się czekać na moje przybycie. Wraz z nami w naszych szeregach przeszło kilku lotników, pozostawionych przez swoich, których Rumuni dlaczegoś nie chcieli przepuścić. 4) Czy, gdzie, w jakiej wysokości pobrano zaliczkę lub gażę Gażę za 1 IX pobrałem w Komendzie Głównej PP w Warszawie, 3-miesięczny dodatek ewakuacyjny otrzymałem w Zdołbunowie dn. 13 IX z Wydziału II KG. W chwili przygotowywania wyjazdów do Francji otrzymałem od gen. Zamorskiego polecenie wypłacenia oficerom wyjeżdżającym do Francji po 1000 zł, a szeregowym wedle uznania. Z pieniędzy skarbowych będących w mojej dyspozycji wypłaciłem sobie 1000 zł. 5) Uwagi Na roli policji w czasie wojny zaważyło ogromnie późne zmilitaryzowanie jej, o którym niecała dowiedziała się na czas, wojsko zaś na ogół nie było o tym powiadomione. Wywołało to szereg incydentów i tłumaczeń w razie interwencji policji wobec osób wojskowych. Pozostawienie policji w zależności od władz administracyjnych stworzyło cały chaos ewakuacyjny, w którym dopiero komendanci jednostek policyjnych szukali swych przełożonych policyjnych wtedy, gdy zostali opuszczeni przez władze administracyjne. Niemniej jednak energiczni komendanci policji dostosowali się do sytuacji i niezależnie od tych czy innych zarządzeń działali tak, jak tego wymagało położenie. Jest cały szereg świadectw świet- 653

15 nego zachowania się policji, nie mówiąc już o udziale bojowych jednostek policji lub całości załogi policyjnej, np. we Lwowie. Naturalnie, że policja czy zmilitaryzowana, czy niezmilitaryzowana nie mogła zasadniczo wpłynąć na zmianę sytuacji, jednak wobec braku żandarmerii w tyłach policja mogła zahamować panikę i dezercję na tyłach, gdyby od razu miała uprawnienia wynikające z militaryzacji. Jak się dowiedziałem od płk. [Felicjana Plato] Bałabana, w chwili mobilizacji żandarmeria rozdzielona została na jednostki armii czynnej, tak że od Warszawy jadąc, pierwszego żandarma spotkałem w Kowlu. Wobec nieregulowania organizacji etapów, brak jakiejś wojskowej organizacji bezpieczeństwa w tej strefie nie rzucał się tak bardzo w oczy, jednak brak ten zaważył zasadniczo na panice tyłów i chaotycznej ewakuacji. Użycie policji zaś jako jednostek walczących poza jednostkami rezerwy było niecelowe, gdyż duży procent starszych policjantów (ponad 40 lat) czynił te jednostki ciężkimi i nieruchawymi. Należało je rozdzielić na starszych policjantów, pełniących służbę w kraju i w etapach, i na młodszych do 40 lat, tworzących kadry wojskowych jednostek. To samo było i w stosunku do oficerów policji. Stacje zborne policji i rozpoczęte nowe formacje nie dały oczekiwanych rezultatów wobec postępu działań wojennych. Dobrzy oficerowie i szeregowi policji spełnili swój obowiązek, słabi zawiedli tak jak to było i w wojsku. Generalizowanie jednak jakichś zarzutów w stosunku do policji jest nieuzasadnione wobec strat, jakie policja poniosła w walce, do której nie była zasadniczo powołana. Jednak w walce wzięły udział tysiące policjantów, nie bacząc na rozkazy ewakuacji, a jeżeli policjanci uciekali gdzieś, co zresztą i sam stwierdziłem, to byli także w wojsku dezerterzy i uciekinierzy. Kopia, maszynopis; IPMS, sygn. B.I.115.C