Sekretarz redakcji: Anna Jórasz

Transkrypt

1

2

3

4 Rada programowa: Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP (redaktor naczelny) Irena Wóycicka, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Maciej Klimczak, Podsekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Sekretarz redakcji: Anna Jórasz Adres redakcji: Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ul. Wiejska 10, Warszawa (22) fax: Projekt graficzny okładki: Marcin Bogusławski Wydawca: Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ul. Wiejska 10, Warszawa (22) fax: Redakcja zastrzega sobie prawo do dokonywania skrótów. Kopiowanie całości bądź części artykułów może odbywad się za zgodą redakcji. Biuletyn opiera się na stenogramie ze spotkania i zawiera teksty autoryzowane. Druk, oprawa: Centrum Obsługi KPRP, Kancelaria Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ul. Wiejska 10, Warszawa Warszawa 2012 Biuletyny w formie elektronicznej są dostępne na oficjalnej stronie internetowej Prezydenta RP (prezydent.pl) w zakładce Forum Debaty Publicznej

5 Spis treści Wstęp... 8 Propozycje i pytania do dyskusji... 9 Rozdział I Referaty wstępne Lidia Gutowska-Siwiec, Zasoby wodne Polski na tle zasobów ziemi i wobec zmian klimatu Elżbieta Nachlik, Rola samorządu terytorialnego i rolnictwa ograniczaniu zagrożenia powodziowego oraz w łagodzeniu skutków niedoboru wody Marek Gromiec, Niedobory wody związane z suszami - aspekty prawno-ekonomiczne i społecznogospodarcze Edmund Kaca, Waldemar Mioduszewski, Woda w rolnictwie Edward Pierzgalski, Gospodarowanie wodą w obszarach leśnych Jan Grabiec, Rola samorządu terytorialnego w ograniczeniu zagrożenia powodziowego i ryzyka podtopieo. 37 Marek Kaczmarczyk, Piotr Michaluk, Spółki wodne oraz prawne, organizacyjne i finansowe ograniczenia w utrzymaniu urządzeo melioracji szczegółowych Andrzej Maciążek, Doświadczenia rynku polskiego w zakresie likwidacji szkód powodziowych; budowanie systemu ubezpieczeo katastroficznych w Polsce Aleksandra Czyżewska, Wyniki analizy ankiety skierowanej do gmin położonych w dorzeczu środkowej Wisły Rozdział II Wybrane wypowiedzi uczestników debaty Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Elżbieta Nachlik, Przewodnicząca Krajowej Rady Gospodarki Wodnej Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego Stanisław Gawłowski, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki Janusz Kindler, Wice-przewodniczący Komitetu Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium PAN Andrzej Maciążek, Wiceprezes Zarządu Polskiej Izby Ubezpieczeo Waldemar Rudowski, Przewodniczący Krajowego Związku Spółek Wodnych Ryszard Wilczyoski, Wojewoda Opolski Krzysztof Jadczak, Burmistrz Miasta i Gminy Gąbin Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej Jerzy Grela, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie Piotr Michaluk, Zastępca Dyrektora do spraw Eksploatacji Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie Piotr Otawski, Zastępca Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska Leszek Bagioski, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie Jan Grabiec, Starosta Legionowski... 68

6 Grzegorz Chmielak, Przedstawiciel Gminnej Spółki Wodnej Dębe Wielkie Waldemar Michna, Prezes Polskiego Towarzystwa Melioracyjnego Andrzej Kreft, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szczecinie Zygmunt Ziobrowski, Członek Honorowy Rady Naukowej Instytutu Rozwoju Miast w Krakowie Jerzy Nasiadko, Dyrektor Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie Janusz Kubiakowski, Dyrektor Świętokrzyskiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych, Prezes Zarządu Głównego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych Andrzej Sadurski, Członek Rady Naukowej Paostwowego Instytutu Geologicznego Krzysztof Iwaniuk, Wiceprezes Zarządu Związku Gmin Wiejskich RP Krzysztof Wierzbicki, Członek Rady Naukowej Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro-Środowiskowych Instytutu Technologiczno- Przyrodniczego, wiceprzewodniczący Paostwowej Rady Ochrony Przyrody Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w Katedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Jan Grabiec, Starosta Legionowski Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Rozdział III Referaty nadesłane po Debacie Grzegorz Chmielak, Gminna Spółka Wodna Dębe Wielkie Leszek Łabędzki, Instytut Technologiczno Przyrodniczy, Krzysztof Wierzbicki, Instytut Technologiczno Przyrodnicz, Bogdan Bąk, Instytut Technologiczno Przyrodniczy, Irena Bruszewska Skarbnik Urzędu Gminy Sokoły Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Szczepan Ludwik Dąbkowski, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy Falenty Andrzej Drabioski, Prorektor Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro-Środowiskowych Instytutu Technologiczno- Przyrodniczego Andrzej Dobrowolski, Członek Komitetu do spraw Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk Marek Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie Lidia Gutowska-Siwiec, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej- Paostwowy Instytut Badawczy Piotr Kowalczak, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN; Marek Jerzy Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej Magdalena Krzepkowska, Dolina Serafy Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego

7 Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki Halina Lorenc, Członek Rady Naukowej Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Krzysztof Maciejewski, Kierownik Działu Przygotowania Produkcji Zaopatrzenia i Marketingu Przedsiębiorstwa Budownictwa Wodnego Waldemar Mioduszewski, Instytut Technologiczno Przyrodniczy Krzysztof Nyc, Emerytowany profesor zwyczajny Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Piotr Herbich, Andrzej Sadurski, Paostwowy Instytut Geologiczny, Paostwowa służba hydrogeologiczna Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Maria Porada, Członek Rady Sekcji Krajowej NSZZ Solidarnośd Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Zygmunt Ziobrowski, Instytut Rozwoju Miast Kraków Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w Katedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Lista uczestników debaty

8 Wstęp Szanowni Paostwo, Woda to jeden z najważniejszych czynników decydujących o losie człowieka. Zdaniem FAO jest to czynnik, który w najwyższym stopniu ogranicza wzrost produkcji żywności na świecie. Wyzwaniem jest taka gospodarka wodą, aby łagodzid jej niedobory w okresach i w miejscach gdzie jej brakuje. Trzeba też ograniczad skutki zalao i podtopieo. Wodą szersza opinia publiczna zajmuje się w zasadzie w przypadkach powodzi, czy w okresach intensywnych opadów wywołujących liczne podtopienia. Zdaniem części ekspertów, obydwa zjawiska (podtopienia i niedobory) mogą się nasilad w wyniku zmian klimatycznych. Oznacza to, że problem będzie narastał. Trzeba pamiętad, że nie ma systemów całkowicie zabezpieczających przed powodzią lub suszą (w 100%), albo inaczej - takie systemy są tak kosztowne, że nie stad na nie nawet najbogatsze kraje. Musimy zatem szukad pewnej równowagi i racjonalizowad nasz system gospodarki wodnej i ochrony przeciwpowodziowej. Jest obszar, w którym, jak się wydaje, jest szansa, aby znacznie poprawid sytuację to ochrona obywateli i ich własności przed podtopieniami. Mamy nadzieję, że to spotkanie będzie dobrze temu służyło. Różne organy paostwa mają tu do odegrania swoją rolę, ministerstwo środowiska, zarządy gospodarki wodnej, zarządy województw, powiaty ale również gminy, i obywatele. Szczególna rola przypada leśnikom i rolnikom. To w lasach i na polach są duże możliwości takiej organizacji retencji wodnej, aby negatywnym zjawiskom wynikającym zarówno z braku i nadmiaru wody skuteczniej przeciwdziaład. System nawodnieo, odwodnieo i melioracji powinien byd całością. Obywatele mają prawo do ochrony, ale mają też swoje obowiązki jako właściciele, czy użytkownicy gruntów. By te obowiązki mogli spełniad muszą funkcjonowad w spójnym systemie planowania, zarządzania i funkcjonowania. System ten wymaga regulacji i mamy nadzieję, że środowisko reprezentujące instytucje i organizacje zaangażowane w ten proces, może rozwiązania temu służące wypracowad. Forum Debaty Publicznej jest do Paostwa dyspozycji. Kancelaria Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej 8

9 Propozycje i pytania do dyskusji Jak zarządzad użytkowaniem i zabudową terenów w kontekście przeciwdziałania powodziom i łagodzenia skutków suszy? Jaka jest rola administracji rządowej, samorządowej i obywateli w ochronie przeciwpowodziowej? Jaką rolę powinny odgrywad grunty rolne oraz obszary wiejskie w ograniczeniu zagrożenia powodziowego i łagodzeniu skutków suszy? Jak uregulowad organizacyjnie i finansowo utrzymanie melioracji szczegółowej? Jak bardziej efektywnie gospodarowad środkami, które są do dyspozycji? 9

10 Rozdział I Referaty wstępne Lidia Gutowska-Siwiec 1 Zasoby wodne Polski na tle zasobów ziemi i wobec zmian klimatu Przez pojęcie zasobów wodnych należy rozumied ogół wód powierzchniowych i podziemnych występujących stale lub czasowo na określonym obszarze Zasoby wodne Ziemi ocenia się na 1387 milionów km 3. Zasoby wodne hydrosfery Ziemi 2 Ilośd wody przypadająca na jednego mieszkaoca wynosi obecnie 0,23 km 3. Trzeba jednak wziąd pod uwagę, że wielkośd ta obejmuje głównie wody słone, a ponadto jeżeli sprawdzą się prognozy demograficzne w 2025 roku może ona wynosid zaledwie 0,17 km 3. W rzeczywistości na każdego mieszkaoca Ziemi przypada 7300 m 3 wody rzecznej. Zasoby wodne świata nie są wielkością statyczną, zmieniają się zarówno w czasie jak i przestrzeni. Ich nierównomierny rozkład sprawia, że aż 60% ludności świata cierpi niedostatek 1 Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Paostwowy Instytut Badawczy 2 Byczkowski A.: Hydrologia I. Wyd. SGGW. Warszawa

11 z powodu braku wody. Krążenie wody w przyrodzie odbywa się w cyklu hydrologicznym. W ciągu roku, w cyklu hydrologicznym uczestniczy tylko częśd zasobów wodnych świata (0,04%) czyli km 3. Wygodniejszą i łatwiejszą do porównao miarą są milimetry warstwy wody, które oblicza się dzieląc objętośd wody spadłej w postaci deszczu na dany obszar lub odpływającej z danego obszaru rzekami, przez jego powierzchnię. Objętośd wody uczestnicząca w rocznym cyklu hydrologicznym odpowiada warstwie o głębokości 1000 mm (1m) na powierzchni wszystkich mórz i oceanów. Na kontynenty na świecie spada średnio 973 mm wody w ciągu roku, z czego rzekami odpływa 314 mm. Nad kontynentem europejskim przemieszcza się rocznie km 3 wilgoci atmosferycznej, z zego wielkośd opadu wynosi 789 mm, a rzekami odpływa 306 mm. Średnie zasoby wodne przypadające na 1 mieszkaoca Europy to 4560 m 3 /rok. Średnia roczna suma opadu na obszar Polski to 629 mm czyli 220 km 3 wody. Z tej objętości ponad 70% tracimy na skutek parowania, reszta tzn. średnio 62 km 3 odpływa rzekami (głównie do Bałtyku). W przeliczeniu na jednego mieszkaoca daje to 1580 m 3 /rok - trzykrotnie mniej niż średnia europejska i pięciokrotnie mniej niż średnia na Ziemi. Jeszcze gorzej niż wartości średnie przedstawiają się wartości realnie dostępne. Od objętości odpływu rzecznego trzeba odjąd ok 8 km 3 jakie stanowi woda dopływająca spoza granic naszego kraju.. Z pozostałych 54 km 3 (174 mm) należy pozostawid w rzekach mniej więcej 1/3, aby zapewnid przetrwanie ekosystemów rzecznych. Daje to średnio 36 km 3 wody w roku. Szczupłe zasoby wodne pogłębia niedobór retencji zbiornikowej. Ponad 1/3 średniego odpływu rzecznego odpływa bezużytecznie w czasie wezbrao. Nasze zbiorniki retencyjne są w stanie zmagazynowad jedynie 6% średniego odpływu rzecznego. To mało, zarówno w stosunku do innych krajów jak i istniejących, i stale rosnących potrzeb zaopatrzenia w wodę iochrony przeciwpowodziowej. Niewielka jest też retencja gruntowa z uwagi na przewagę gleb lekkich. Możemy więc przyjąd, że średnie dyspozycyjne zasoby wodne naszego kraju to około 22 km 3 wody w roku (560 m 3 w roku na jednego mieszkaoca). Przedstawione zasoby stawiają Polskę na jednym z ostatnich miejsc w Europie. Charakterystyczną cechą reżymu hydrologicznego naszych rzek jest występowanie lat suchych i mokrych oraz nierównomierny rozkład zasobów wodnych na terenie kraju, który powoduje trudności w zaopatrzeniu w wodę w niektórych obszarach. Niedobór wody w Polsce zaznacza się najsilniej w regionach o wysokiej koncentracji wodochłonnego przemysłu i w dużych aglomeracjach miejskich, obejmując w latach suchych znaczny zasięg terytorialny. Nasze rzeki zaspakajają 84% zapotrzebowania na wodę, tylko 16% pobierane jest z wód gruntowych. Przemysł i energetyka zużywają łącznie 69% krajowego poboru wody, a gospodarka komunalna 20%. Rolnictwo i leśnictwo odpowiada za 11% zużycia wody w Polsce. Szczyt przypada zazwyczaj na okres letni, kiedy wody jest najmniej. Zmiany klimatu będą miały wpływ na rolnictwo z punktu widzenia jakości i ilości wody. Rolnictwo zależy od warunków klimatycznych i naturalnych Już teraz zmaga się ze skutkami zdarzeo ekstremalnych, takich jak powodzie, burze i susze. Zmieniający się klimat prowadzi do zachwiania równowagi pomiędzy opadami a potrzebami roślin w okresie wegetacji co ma wpływ na wysokośd plonów i jakośd produktów rolnych. Zmiany w jakości i różnorodności plonów powodują zwiększone zapotrzebowanie na wodę Zwiększona częstotliwośd i nasilenie ekstremalnych zjawisk pogodowych osłabia rolnictwo. Nie tylko braki wody i susze spowodowane gorętszymi i bardziej suchymi warunkami latem wpływają na gleby. Podobnie, nasiąknięte wodą gleby, gdzie trzeba ją często odprowadzad, mogą powodowad straty plonów i pogarszanie ich jakości. Zjawiska te prawdopodobnie staną się coraz częstsze w wyniku zmian klimatu. 11

12 Z uwagi na fakt, że rolnicy kontrolują obieg wody w warunkach lokalnych poprzez irygacje lub osuszanie, odpowiednie praktyki rolne mogą korzystnie wpływad na cykl hydrologiczny jako częśd systemu klimatycznego. Rozwiązania dające większą produkcję przy mniejszym zużyciu wody są priorytetem na przyszłośd, a jeśli rolnictwo nadal ma przynosid korzyści społeczne, środowiskowe i ekonomiczne musi mied zapewniony dostęp do wystarczających źródeł wody. Tylko 13% odpływu rzecznego z terytorium naszego kraju formuje się poza granicami Polski, a więc za jakośd wody w naszych rzekach odpowiadamy my sami. Radykalna i pilna poprawa stanu jakości naszych wód oraz poprawa bilansu wodnogospodarczego w obliczu ubogiej zasobności wodnej kraju wymagają kompleksowych rozwiązao i działao systemowych. 12

13 prof. dr hab. inż. Elżbieta Nachlik 3, Rola samorządu terytorialnego i rolnictwa ograniczaniu zagrożenia powodziowego oraz w łagodzeniu skutków niedoboru wody Podstawowe definicje oraz cele i zadania gospodarki wodnej Gospodarka wodna Pojęcie gospodarka wodna pojawiło się w Europie w pierwszej połowie XX wieku, gdy wraz z rozwojem przemysłu wystąpiły okresowe niedobory wody. W Polsce posłużono się tym pojęciem po raz pierwszy w roku 1929, w trakcie I. Polskiego Zjazdu Hydrotechnicznego. W trakcie trwania I Kongresu Nauki Polskiej w 1951 zdefiniowano zadania gospodarki wodnej. Zgodnie z przyjętą na kongresie definicją celem gospodarki wodnej było: świadome regulowanie bilansu wodnego przez uchwycenie i opanowanie jak największej ilości wód opadowych i odprowadzenie ich do morza w taki sposób, aby przy minimum szkód zapewnid maksimum korzyści dla komunikacji, energetyki, rolnictwa i leśnictwa, dla zaopatrzenia w wodę osiedli i przemysłu oraz dla rybactwa, sportu i wypoczynku. W latach siedemdziesiątych profesor Julian Lambor przedstawił w następujący sposób zadania gospodarki wodnej: Zasadniczym celem i zadaniem gospodarki wodnej jest z jednej strony dostarczenie każdemu obywatelowi i gospodarce narodowej dostatecznej ilości wody o odpowiedniej jakości, a z drugiej strony, obrona kraju przed niebezpieczeostwem, jakie woda często niesie ze sobą w postaci katastrofalnych ulew, powodzi, nadmiaru deszczu i wilgoci, erozji gleb itp. Wydany w latach dziewięddziesiątych przez UNESCO Międzynarodowy Słownik Hydrologiczny za gospodarkę wodną uważa planowy rozwój, rozprowadzenie i wykorzystanie zasobów wodnych. Według definicji z kooca XX wieku (H. Słota Zarządzanie systemami gospodarki wodnej IMGW, 1997) gospodarka wodna to jeden z działów gospodarki narodowej i dyscyplina naukowa zajmująca się racjonalnym z punktu widzenia określonych kryteriów (ekologicznych, społecznych i gospodarczych) kształtowaniem i wykorzystaniem zasobów wód powierzchniowych i podziemnych. o W latach 80-tych wprowadzono pojęcie zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi, który to typ zarządzania miał służyd realizacji wielu celów, uwzględniając interesy wszystkich sektorów gospodarczych, społecznych oraz ochrony środowiska. Poniżej podana jest jego definicja określona przez Global Water Partnership: Zintegrowane zarządzanie zasobami wodnymi jest to proces gospodarowania tymi zasobami w pełnej koordynacji z różnorodnymi działaniami podejmowanymi w zakresie gospodarowania zasobami naturalnymi, w celu maksymalizacji korzyści społecznych i gospodarczych przy pełnym zachowaniu zasady trwałego (zrównoważonego) zachowania podtrzymujących życie ekosystemów. Gospodarowanie wodami W 1993 roku, po Konferencji Narodów Zjednoczonych w 1992 w Rio De Janeiro, w raporcie Agenda 21, rozdział 18 poświęcono zastosowaniu zintegrowanych metod do rozwoju gospodarki i użytkowania zasobów wodnych. Określono tam, że realizacja zintegrowanej gospodarki wodnej wymaga: prowadzenia dynamicznego i wielosektorowego podejścia do gospodarki wodnej; planowania racjonalnego użytkowania i ochrony wód; 3 Przewodnicząca Krajowej Rady Gospodarki Wodnej 13

14 projektowania i wdrażania programów inwestycyjnych, łączących w sposób harmonijny efektywnośd ekonomiczną z powszechną akceptacją społeczną, szczególnie społeczności lokalnych, które powinny mied możliwośd uczestniczenia w podejmowaniu decyzji w sprawach ich dotyczących; rozwijania i umacniania odpowiednich mechanizmów instytucjonalnych, prawnych i finansowych w zakresie gospodarki wodnej, umożliwiających tej dziedzinie pełnienie roli katalizatora trwałego rozwoju ekonomicznego i społecznego. Powyższe wymagania wymuszają bezpośrednie powiązanie gospodarki wodnej z systemem społeczno gospodarczym. Powiązanie to dotyczy wszystkich etapów realizacji i eksploatacji przedsięwzięd gospodarki wodnej począwszy od ich planowania. To powiązanie, ukierunkowane na równoważenie rozwoju, w którym istotną rolę odgrywa ochrona zasobów środowiska jako gwarancja i zapewnienie dostępu do nich przyszłych pokoleo a także gwarancja równowagi środowiskowej i społeczno gospodarczej Globu Ziemskiego, spowodowało wprowadzenie szerszego zakresu i ścisłych powiązao działao w gospodarce wodnej. Nazwano te działania gospodarowaniem wodami. Gospodarowanie wodami rozszerza pakiet działao, ale także co najważniejsze wymusza integrację tych działao na bazie ekonomicznej analizy koszty korzyści z uwzględnieniem kryteriów społecznych, środowiskowych i gospodarczych. Celami strategicznymi gospodarowania wodami są: osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu wód i związanych z nimi ekosystemów, zaspokojenie potrzeb ludności w wodę pitną i dla celów sanitarnych, zaspokojenie społecznie i ekonomiczne uzasadnionych potrzeb wodnych gospodarki, podniesienie skuteczności ochrony ludności i gospodarki w sytuacjach kryzysowych, a zwłaszcza związanych z zagrożeniami naturalnymi powodzią i suszą. Cele operacyjne w gospodarowaniu uwzględniają następujące aspekty: Potrzeby wodne Utrzymanie i ochronę ekosystemów wodnych i od wody zależnych Planowanie i zarządzanie przestrzenne na potrzeby rozwoju zagospodarowania przestrzennego w relacji z ochroną i utrzymaniem właściwych warunków środowiska wodnego Przeciwdziałanie przyczynom i skutkom zagrożeo naturalnych oraz awarii i katastrof technologicznych Podnoszenie efektywności ekonomicznej w odniesieniu do stosowanej analizy koszty korzyści oraz zwrotu kosztów za usługi wodne Dostosowanie organizacji, struktury zarządzania i prawa do stawianych wymagao Zapewnienie udziału społeczeostwa w podejmowaniu decyzji. Zadania gospodarki wodnej w tym kontekście to: 1) zapewnienie odpowiedniej ilości i jakości wody dla ludności, 2) ochrona zasobów wodnych przed zanieczyszczeniem oraz niewłaściwą lub nadmierną ich eksploatacją, 3) utrzymywanie lub poprawa stanu ekosystemów wodnych i od wody zależnych, 4) zabezpieczenie i ochrona przed powodzią oraz przed skutkami suszy, 5) zapewnienia wody na potrzeby rolnictwa oraz przemysłu, 6) zaspokojenia potrzeb związanych z turystyką, sportem oraz rekreacją wodną, 7) tworzenia warunków dla energetycznego, transportowego oraz rybackiego wykorzystania wód. 14

15 Zmiany w krajowej gospodarce wodnej wynikające z europejskiej polityki wodnej (wybrane zagadnienia) Jedną z istotnych barier na drodze do trwałego (zrównoważonego) rozwoju jest degradacja zasobów wodnych. Jeśli jest ona połączona (tak jak w Polsce) z naturalną ich szczupłością bariera ta nabiera jeszcze większego znaczenia. Degradacja zasobów wodnych ma różne przyczyny, z których za najważniejsze uznad należy: nadmierny (ilościowo i jakościowo) dopływ do wód powierzchniowych oraz podziemnych zanieczyszczeo i osadów komunalnych, rolniczych i przemysłowych prowadzący do silnego zanieczyszczenia i degradacji biologicznej i hydromorfologicznej wód powierzchniowych oraz do zanieczyszczenia wód podziemnych. Dzieje się to przez systematyczny wzrost poziomu uszczelnienia powierzchni gruntu (zlewni) w procesie rozwoju (urbanizacji) bez rekompensowania utraty naturalnej retencyjności glebowej; przekształcenia dolin rzecznych i bagien (terenów podmokłych), prowadzące do niekorzystnych zmian flory i fauny; bariery legislacyjne i ekonomiczne, które uniemożliwiają zaangażowanie w kształtowanie i ochronę zasobów wodnych odpowiednich środków. Kraje Unii Europejskiej od wielu lat realizowały politykę, której częścią było systematyczne zmierzanie do ustalenia ram polityki wodnej, a w konsekwencji do zapewnienia jej właściwego miejsca w polityce rozwoju. Uwieoczeniem tej działalności było uchwalenie w dniu 23 października 2000 roku Ramowej Dyrektywy Wodnej, czyli Dyrektywy 2000/60/WE, zwanej dalej w skrócie RDW lub Dyrektywą. Uwzględnia ona propozycje i opinie Komisji Europejskiej oraz komitetów: Gospodarczo-Społecznego oraz ds. Regionów Unii Europejskiej. Wspólny dla krajów członkowskich UE tekst Dyrektywy został zatwierdzony przez Komitet Porozumiewawczy. Ramowa Dyrektywa Wodna UE zamknęła proces rozwoju polityki europejskiej dotyczącej wody. Historia tej polityki datuje się od lat pięddziesiątych. Kluczowe dyrektywy unijnej polityki wodnej Ramy dla zintegrowanego gospodarowania wodami określają następujące dyrektywy: Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW), czyli Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz.U. L 327 z , str. 1-73); Dyrektywa 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu (Dz.U. L 372 z , str , zwana dyrektywą córką RDW); Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2007r. w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, zwana w skrócie dyrektywą powodziową (Dz.U. L 288 z , str ). Ponadto, dołączyd do nich należy pakiet najważniejszych wymagao prawa unijnego, które mają zastosowanie w przypadku oceny oddziaływania na środowisko, a zwłaszcza: Dyrektywa 2001/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie oceny wpływu niektórych planów i programów na środowisko; Dyrektywa Rady 85/337/EWG z dnia 27 czerwca 1985 roku w sprawie oceny skutków wywieranych przez niektóre przedsięwzięcia publiczne i prywatne na środowisko naturalne; 15

16 oraz Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2003/35/WE z dnia 26 maja 2003 roku przewidująca udział społeczeostwa w odniesieniu do sporządzania niektórych planów i programów w zakresie środowiska oraz zmieniająca w odniesieniu do udziału społeczeostwa i dostępu do wymiaru sprawiedliwości dyrektywy Rady 85/337/EWG i 96/61/WE. Przeniesienie uregulowao europejskich na w krajowej gospodarce wodnej Przeniesienie tych uregulowao odbywa się poprzez procedurę wdrażania w naszym kraju wymagao dyrektyw europejskich. Formalna strona tej procedury i cele wdrażania są dosyd dobrze opisane. Na przykład, w przypadku Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE, celem działao krajowych jest: zapobieganie dalszej degradacji oraz ochrona i poprawa stanu zasobów wodnych; promowanie zrównoważonego użytkowania wód, opartego na długoterminowej ochronie zasobów wodnych; dążenie do zwiększenia skuteczności ochrony i do poprawy środowiska wodnego między innymi poprzez zastosowanie szczególnych środków zmierzających do stopniowej redukcji zrzutów, emisji i uwolnieo substancji priorytetowych, a także do zaprzestania lub wyeliminowania zrzutów, emisji i uwolnieo priorytetowych substancji niebezpiecznych; zapewnienie stopniowego zmniejszania zanieczyszczenia wód podziemnych i zapobieganie zanieczyszczaniu tych wód w przyszłości; zmniejszanie skutków powodzi i susz. Z kolei Dyrektywa 2007/60/WE w sprawie oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, zwana dalej w skrócie Dyrektywą Powodziową, reguluje podstawy podejmowania decyzji dla ograniczenia zagrożenia powodziowego oraz jego skutków. Dotyczy to ograniczenia istniejącego zagrożenia poprzez interwencję w jego źródła i przyczyny a także poprzez ochronę przed nim oraz dotyczy działao dla ograniczenia przyszłego wzrostu tego zagrożenie w warunkach intensywnego rozwoju. Efektem tych działao ma byd plan zarządzania ryzykiem powodziowym w skali regionu, dorzecza i kraju. Tutaj ważna jest sama definicja zarządzania ryzykiem powodziowym sprawa dla nas nowa i często nie do kooca rozumiana. Zakłada się bowiem, że zarządzanie ryzykiem powodziowym ma na celu redukcję wielkości powodzi (prawdopodobieostwa jej wystąpienia) i/lub jej skutków poprzez rozwój programów zarządzania jednoczących następujące elementy systemu: prewencję powodziową bezpośrednią ochronę przed powodzią przygotowanie ludzi bazujące na informacji o ryzyku powodziowym i o zasadach postępowania w przypadku jej wystąpienia systematyczny rozwój planów reagowania na wypadek powodzi odbudowę po powodzi połączoną z wyciąganiem z niej wniosków na przyszłośd. Problem realnego przeniesienia tych uregulowao do krajowej gospodarki wodnej pojawia się na etapie wykonawczym: (a) na szczeblu zarządczym w odniesieniu do podziału kompetencji, (b) na poziomie realizacyjnym w odniesieniu do planowania i uzasadniania rozwiązao obejmujących wariantowe rozwiązania i integrujących działania łączące efekty. W najbardziej jaskrawy sposób dotyczy następujących zagadnieo: 16

17 1) działao bazowych dla poprawy struktury odpływu wód powierzchniowych i podziemnych w warunkach rozwoju tak, aby jednocześnie ograniczyd wzrost zagrożenia powodziowego a także łagodzid skutki suszy; 2) umiejętności opisania i rozwiązania tych zagadnieo, a także instytucjonalnego powiązania ich realizacji w różnych skalach przestrzennych począwszy od skali zlewni (duży obszar) a skooczywszy na niewielkim liczonym w hektarach obszarze drenażowym; 3) powiązania i/lub jednoznacznego rozumienia, że w powyższym zakresie funkcjonalnośd obszarów zurbanizowanych oraz wiejskich i rolnych, odgrywa taką samą istotna rolę chociaż rozwiązania są różne. Najprościej ujmując trudno nam zmienid przyzwyczajenia i tradycję tak, aby w praktyczny sposób powiązad dotychczasową dużą gospodarkę wodną z gospodarką wodno ściekową i rolną, a tym samym określid kompetencje i dopuścid partnerów różnego rodzaju i na różnych szczeblach systemu zarządzania do udziału w realnym procesie gospodarowania wodami. Prewencja, czyli działania wyprzedzające na terenach zagrożonych powodzią, w efekcie których możliwe jest ograniczenie szkód i strat powodziowych, głównie przez: ograniczenie rozwoju zagospodarowania terenów zalewowych poprzez działania organizacyjno prawne (ograniczenie zabudowy, standardy konstrukcyjne obiektów lokalizowanych na tym terenie, określony sposób wykorzystania przyziomu w obiektach, ubezpieczenia powodziowe, itd.); uodpornienie istniejącej zabudowy na terenach zalewowych na oddziaływanie powodzi, najczęściej poprzez wzmocnienie jej konstrukcji; dobre praktyki stosowane w warunkach rozwoju zabudowy zlewni (związanej zwłaszcza z urbanizacja), których celem jest ograniczenie uszczelnienia gruntu w wyniku tej zabudowy a tym samym zachowanie w maksymalnym stopniu naturalnego potencjału retencyjnego tego terenu, lub działania na rzecz odbudowy traconej w warunkach rozwoju retencji; dobre praktyki stosowane w rolnictwie, których celem jest ograniczenie erozji glebowej i spływu zanieczyszczeo rolniczych do wód; dobre praktyki w podnoszeniu lesistości i w planowaniu struktury zalesieo, które podnoszą retencyjnośd terenu zagrożonego oraz ograniczają spływ powierzchniowy ze zlewni wyżej położonej, a tym samym przeciwdziałają zjawiskom osuwania się gruntu; ściśle wiąże się z regulacją stosunków wodnych dla poprawy bilansu wodnego, a tym samym dla łagodzenia skutków suszy i dla ochrony ekosystemów wodnych pod względem ilościowym i jakościowym. Harmonizacja działao realizowanych w ramach RDW oraz Dyrektywy powodziowej Podejście ukierunkowane na powyższe wskazania i rozumiane znacznie szerzej w zakresie integracji działao jest jednym elementów inicjatyw wspólnych UE w zakresie koordynacji planowania gospodarowania wodami oraz ochrony przed powodzią. Trudno sobie bowiem wyobrazid dwa odrębne plany w skali regionalnej lub dorzecza, które nie są komplementarne w kategoriach polityki wodnej, a zwłaszcza w sytuacji, gdy w każdym z nich występują wzajemnie sprzeczne lubwykluczające się elementy kształtowania zasobów wodnych. Harmonizacja działao na mocy obu dyrektyw wymaga weryfikacji naszego podejścia doochrony przed powodzią w kontekście ochrony ekosystemów wodnych, ale także znacznego poszerzenia zakresu działao, zwłaszcza prewencyjnych odniesionych do regulacji stosunków wodnych i ochrony struktury odpływu wód opadowych tak, aby działad w zlewni nawet w skali 17

18 niewielkiego drenażu, zapewniad niewiele różny od naturalnego dopływ wód opadowych do rzek i ograniczad oddziaływanie powodzi rzecznej na tereny przybrzeżne. To trudne i wymagające zadania, w których uczestniczyd muszą wszystkie organy i instytucje mające wpływ na gospodarkę wodna i gospodarkę wodno ściekową. Miejsce gospodarki wodnej w programowaniu rozwoju kraju Gospodarka wodna w działaniach administracji rządowej i samorządowej Gospodarka wodna z jednej strony służy innym sektorom, z drugiej zaś warunkuje wykorzystanie zasobów wodnych i rozwój społeczno-gospodarczy. W myśl ustawy o działach administracji rządowej dział gospodarka wodna obejmuje sprawy: kształtowania, ochrony i racjonalnego wykorzystywania zasobów wodnych, utrzymania śródlądowych wód powierzchniowych, stanowiących własnośd Skarbu Paostwa wraz z infrastrukturą techniczną związaną z tymi wodami, obejmującą budowle oraz urządzenia wodne, budowy, modernizacji oraz utrzymania śródlądowych dróg wodnych, ochrony przeciwpowodziowej, w tym budowy, modernizacji oraz utrzymania urządzeo wodnych zabezpieczających przed powodzią oraz koordynacji przedsięwzięd służących osłonie i ochronie przeciwpowodziowej paostwa, funkcjonowania paostwowej służby hydrologiczno meteorologicznej i paostwowej służby hydrogeologicznej, z wyłączeniem zagadnieo monitoringu jakości wód podziemnych, współpracy międzynarodowej na wodach granicznych w zakresie zadao należących do działu. Ministrem właściwym do spraw gospodarki wodnej jest Minister Środowiska. Jednakże zadania gospodarki wodnej wynikające zarówno z przedstawianych w rozdziale definicji gospodarki wodnej jak i formalnie z Prawa wodnego, z uwagi na ich zakres i znaczenie dla gospodarki narodowej, znajdują również odzwierciedlenie w regulacjach dotyczących innych działów administracji rządowej. Działami tymi są: budownictwo, gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa - w zakresie zagospodarowania przestrzennego i rządowych programów rozwoju infrastruktury komunalnej, rolnictwo w zakresie rybactwa śródlądowego i morskiego, rozwój wsi w zakresie melioracji, zaopatrzenia wsi i rolnictwa w wodę oraz oczyszczania ścieków, rozwój regionalny w zakresie opracowywania projektów narodowej strategii rozwoju regionalnego, kontraktów wojewódzkich oraz koordynacji programów i wykorzystania funduszy strukturalnych oraz Funduszu Spójności, transport w zakresie śródlądowych dróg wodnych, żeglugi śródlądowej, przewozu osób i rzeczy środkami żeglugi śródlądowej, środowisko w zakresie ochrony i kształtowania środowiska oraz racjonalnego wykorzystywania jego zasobów, gospodarki zasobami naturalnymi, kontroli przestrzegania wymagao ochrony środowiska i badania stanu środowiska. Główny Inspektor Ochrony Środowiska podlega Ministrowi Środowiska. Minister ten sprawuje również nadzór nad działalnością Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, sprawy wewnętrzne w zakresie przeciwdziałania skutkom klęsk żywiołowych i innych podobnych zdarzeo, nadzoru nad ratownictwem wodnym, 18

19 zdrowie w zakresie ochrony zdrowia, warunków sanitarnych i nadzoru sanitarnego. Minister właściwy do spraw zdrowia sprawuje nadzór nad Głównym Inspektorem Sanitarnym. Struktura zarządzania gospodarką wodną i jej powiązania ze strukturą administracyjną i rządową Prawo wodne określa zasady gospodarowania zasobami wodnymi, wprowadzając zarządzanie zlewniowe jako podstawę funkcjonowania systemu zarządzania wodami. Dla realizacji tych zasad wprowadzono podział paostwa na obszary dorzeczy i regiony wodne. W ustawie ustalono podział kraju na dwa obszary dorzeczy: obszar dorzecza Wisły, obejmujący oprócz dorzecza Wisły znajdującego się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, także znajdujące się na tym terytorium dorzecza Dniestru, Dunaju (poprzez rzekę Wag), dorzecze Niemna, Słupi, Łupawy, Łeby, Redy oraz rzek wpadających bezpośrednio do Zalewu Wiślanego, a także znajdujące się na tym terytorium dorzecza Świeżej i Pregoły, obszar dorzecza Odry, obejmujący oprócz dorzecza Odry znajdującego się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, także znajdujące się na tym terytorium dorzecza Łaby oraz Dunaju (przez rzekę Morawę), a także dorzecza Regi, Parsęty, Wieprzy, Ücker i rzek wpadających do Zalewu Szczecioskiego. Dla realizacji zarządzania Ustawa powołuje strukturę instytucjonalną i przydziela poszczególnym organom określone kompetencje. Struktura ta jest hierarchiczna Minister właściwy ds. gospodarki wodnej Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej Dyrektorzy Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej Nie wszystkie zadania dotyczące gospodarki wodnej zostały przypisane zlewniowej strukturze zarządzania zasobami wodnymi (ministrowi właściwemu ds. gospodarki wodnej, Prezesowi KZGW i dyrektorom RZGW). Częśd zadao, Prawo wodne powierza innym instytucjom, wojewodzie, marszałkowi, staroście i organom jednostek samorządu terytorialnego. Ponadto częśd zadao i kompetencji dotyczących gospodarki wodnej zostało przydzielonych innym organom poprzez zapisy innych ustaw: Ustawy Prawo ochrony środowiska, Ustawy o Inspekcji ochrony środowiska oraz Ustawy o Paostwowej inspekcji sanitarnej. Zadania wojewody i starosty w systemie zarządzania zasobami wodnymi są oparte na schemacie obowiązującym w całym systemie ochrony środowiska. Według Ustawy Prawo ochrony środowiska wojewoda i starostowie są organami administracji ds. ochrony środowiska. Wydają oni większośd decyzji administracyjnych dotyczących korzystania z zasobów środowiska. Ten system został utrzymany także w Prawie wodnym, które tym organom przypisuje zadanie wydawania zezwoleo, pozwoleo i innych decyzji przewidzianych w ustawach. Wojewoda, starosta i wójt (burmistrz, prezydent miasta), zgodnie z Prawem wodnym, są także odpowiedzialni za ochronę przed powodzią na swoim terenie. Ich zadania w tym zakresie precyzuje bliżej inna ustawa, Ustawa o stanie klęski żywiołowej, która określa podstawy systemu zarządzania kryzysowego, Marszałek województwa jest natomiast odpowiedzialny za utrzymanie wód istotnych dla rolnictwa, wraz z prowadzeniem inwestycji służących temu celowi (melioracje, urządzenia 19

20 ochrony gruntów rolnych przed powodzią i in.). Jednostki powołane przez Marszałków województw do wypełniania zadao gospodarki wodnej w zakresie województw samorządowych z delegacją do samorządu lokalnego, to wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych. Zagadnienia leżące u podstaw ograniczania zagrożenia powodziowego oraz łagodzenia skutków suszy przez samorząd terytorialny i rolnictwo Zmiany ustrojowe w kraju, członkowstwo Polski w Unii Europejskiej, a także przemiany społeczno gospodarcze i wyzwania rozwojowe, spowodowały i dalej są stymulatorem poszukiwania racjonalnych i efektywnych rozwiązao w każdym sektorze gospodarki i administracji oraz wiązania ich w ujęciu horyzontalnym tak, aby uzyskad jak najlepszy rezultat sumaryczny. Dotyczy to także gospodarki wodnej, która z jednej strony jest gałęzią usługową dla wielu branż, z drugiej zaś warunkuje rozwój oraz decyduje o poziomie bezpieczeostwa w obliczu zagrożeo naturalnych (powódź i susza), zwłaszcza w warunkach zachodzących przemian rozwojowych i zmian klimatycznych. Oznacza to, że działania szczegółowe muszą byd umiejętnie realizowane na różnych poziomach zarządczych przez zróżnicowane podmioty i finansowane z odpowiednich źródeł tak, aby można było integrowad i te działania i ich efekty zarówno na różnych szczeblach zarządzania jak i w zakresie integracji powyższych celów podstawowych. Jak już wspomniano w punkcie 2, klasycznym przykładem nowych wymagao jest w tej sytuacji koniecznośd integracji gospodarki wodnej rozumianej jako kształtowanie i udostępnianie zasobów z gospodarką wodno-ściekową odpowiedzialną za ich wykorzystanie. Problem jest znacznie bardziej złożony, gdyż obok zagadnieo gospodarki wodnej, dotyka wyraźnego definiowania kompetencji na zróżnicowanych poziomach decyzyjnych, integracji rozwiązao w zróżnicowanych skalach przestrzennych i w obszarach o odmiennym zagospodarowaniu tradycyjnie przypisanych i różnym resortom i różnym szczeblom zarządczym (administracja rządowa i samorządowa). To rodzi określone problemy, a zagrożenia naturalne, których w ostatnich latach nie szczędziła nam natura, przyspieszają koniecznośd podjęcia właściwych rozwiązao w sferze zarządzania gospodarką wodną, w kontekście osiągnięcia jej celów poprzez realizację działao szczegółowych i ich efektywne finansowanie. Kontekst debaty o roli samorządu i rolnictwa w ograniczaniu zagrożenia powodziowego i łagodzenia skutków suszy, najlepiej ująd w ramy dotychczasowego podejścia do gospodarowania wodami i wymaganego współczesnego, europejskiego podejścia do tych kwestii. Oba te podejścia ujęto w poniższej tabeli. Konieczna zmiana sposobu myślenia w tym zakresie jest najlepszym odniesieniem do pytao zadanych w debacie jak postrzegad podniesienie efektywności w zarządzaniu wodami w kontekście ograniczenia zagrożenia powodziowego i łagodzenia skutków suszy, na bazie udziału w tym zarządzaniu struktur samorządowych i rolnictwa. 20

21 Tabela 1. Różnice w podstawowych kwestiach w zakresie gospodarki wodnej dotychczasowe i oczekiwane (niezbędne) podejście Dotychczasowe podejście Ścieki bytowe są uciążliwością Powinny pozostad do dyspozycji po min. Możliwym oczyszczeniu dla redukcji ich szkodliwych własności Wody opadowe są uciążliwością Odesład jak najdalej i jak najszybciej od obszaru rozwoju Budowad aby zaspokoid popyt na wodę Jest niezbędne zapewnianie wzrostu pojemności dyspozycyjnej zasobów w miarę wzrostu popytu na wodę Popyt na wodę jest kwestią jej ilości O ilości wody potrzebnej, a za tym o parametrach niezbędnej infrastruktury decyduje suma jej odbiorców, a wody zużyte są łączone w jeden system ich odprowadzania i oczyszczania Jednokrotne użycie wody Najbardziej rozpowszechnione podejście i dostosowana do niego infrastruktura dystrybucji wody oraz odbioru ścieków Szara infrastruktura Do tej infrastruktury zalicza się obiekty i urządzenia wykonane z materiałów sztucznych (beton, metal, plastik, ) Oczekiwane podejście Ścieki bytowe są zasobem Powinny byd przejęte, poddane efektywnemu procesowi przetworzenia i oddane do wzbogacenia gleby i zbiorów Wody opadowe są zasobem Traktowad wody opadowe jak zaopatrzenie w wodę obszaru, retencjonowad je i zasilad nimi infiltracje dla wspomagania warstwy wodonośnej, rzek i wegetacji Zarządzad popytem na wodę Należy wziąd pod uwagę wszystkie opcje z realnego zakresu koszty korzyści przed podjęciem decyzji o wzroście pojemności dyspozycyjnej Popyt na wodę jest wielorodzajowy Urządzenia infrastrukturalne powinny byd odrębne i zróżnicowane w zależności od parametrów wody niezbędnej dla różnych odbiorców: ilościowo, jakościowo (biologicznie, fizycznie i chemicznie, poziomem niezawodności Wielokrotne użycie wody i regeneracja wód zużytych Woda może byd użyta wielokrotnie, poprzez kaskadowe podejście od wysokiej do niskiej potrzebnej jej jakości (użycie domowe, spłuczki toaletowe) a także poprzez regenerację i powtórne użycie Zielona infrastruktura Infrastruktura zawierająca lub zbudowana z materiałów naturalnych o określonej pojemności wodnej (grunt, rośliny, rumosz drzewny); obok funkcji podstawowych absorbuje i oczyszcza wody zużyte 21

22 Większe/scentralizowane - lepsze Wielkie systemy, zwłaszcza oczyszczania ścieków, są nisko efektywne w rozumieniu ekonomicznym a także prowadza do alokacji zasobów czyli do niekorzystnych przerzutów wody w skali mniejszych zlewni Ograniczona złożonośd Niewielka liczba standardowych rozwiązao (w Polsce we wszystkich kategoriach gospodarki wodnej) Skale analiz i działao odrębne i zamknięte Analizy i działania są prowadzone w określonej skali adekwatnej dla rozwiązania danego pojedynczego problemu Integracja pozorna - nieefektywna Centralistyczne (w jednym ręku) podejście do realizacji działao dla rozwiązania różnych problemów. W wyniku wewnętrznej konkurencji i dbałości o swoje następuje proces umacniania się sektorowego podejścia a nie współpracy i wspomagania Mniejsze/zdecentralizowane- możliwe oraz często pożądane Małe systemy są efektywne i mogą byd ekonomiczne, zwłaszcza w skali konwencjonalnej dystrybucji/gęstej sieci kolektorów Dywersyfikacja rozwiązao Rozwiązania zróżnicowane adresowane do naturalnej mnogości skal przestrzennych zależnie od rodzaju i zasięgu skutecznych analiz dla określonego gospodarowania wodą powierzchnie od liczonych w (ha) do dziesiątków (km 2 ) Integracja zróżnicowanych przestrzennie skal Narzędzia i rozwiązania adresowane do naturalnej mnogości skal przestrzennych zależnie od rodzaju i zasięgu skutecznych analiz problemowych dla określenia gospodarowania wodą są to powierzchnie od liczonych w (ha) do dziesiątków (km 2 ) Fizyczna i instytucjonalna integracja przez planowanie Realizacja zróżnicowanych zadao według kompetencji przez różne podmioty sprzyja współpracy poprzez koniecznośd jej planowania na styku, wymusza także jednoznaczny zakres kompetencji oraz określonych rozwiązao na styku Podstawowa bibliografia 1. Diagnoza gospodarki wodnej, praca zbiorowa pod red. E.Nachlik, Monografia PK, Kraków Dokumenty i Raporty polskie z zakresu wdrażania RDW w Polsce, Dokumenty strategiczne, poradniki i wytyczne amerykaoskich agencji rządowych oraz stanowe w zakresie harmonizacji rozwoju i ochrony przed powodzią, lata Flood Control at Rivers and Streams, Federal Office for Water and Geology FOWG, Szwajcaria, Nachlik E., Wpływ europejskich uregulowao prawnych na rozwój ochrony przed powodzią w Polsce, materiały Sympozjum Hydrotechnika, Narodowa Strategia Gospodarowania Wodami 2030, Projekt, Warszawa Polityka wodna kraju do 2030, Projekt, Warszawa Nachlik E., Zaleski J.: Zarządzanie gospodarką wodną czekanie na Aleksandra Wielkiego, który przetnie istniejący węzeł gordyjski, Gospodarka Wodna Nr 1/

23 dr inż. Marek Gromiec 4, Niedobory wody związane z suszami - aspekty prawnoekonomiczne i społeczno-gospodarcze Wstęp Zachodzące zmiany klimatu mogą powodowad między innymi zwiększone występowanie intensywnych powodzi i susz. Prowadzi to zarówno do nadmiaru jak i niedoboru wody, o których decyduje wysokośd opadu, będącego istotą zmienną hydrograficzną. Na cykl hydrograficzny wpływa rosnąca antropopresja, która doprowadziła do wielu szkodliwych efektów kumulujących. Skutki antropopresji zwiększone są przez ciągle rosnącą liczbę ludności. Dodatkowo, zwiększają się potrzeby wodne znacznie szybciej niż wzrasta liczba ludności. Zwiększa się również proces urbanizacji, następuje wylesienie, naruszenie ciągłości gleby, co powoduje wzrost spływów powierzchniowych i erozję. Zmniejsza się możliwośd retencji, to jest możliwośd zatrzymania wody, Wszystko to powoduje, że w wielu regionach zapotrzebowanie na wodę przekracza zasoby wodne, na co wpływa też zanieczyszczenie wód. Istotną rolę w niedoborach wody odgrywają susze, które mogą potęgowad się przez zmianę klimatu. Dlatego poniżej rozważano przede wszystkim niedobory wody związane z suszą, w aspektach hydrologicznych i społeczno-ekonomicznych. Problemem niedoborów wody i susz do dokumentach UE Ważnym elementem polityki wodnej w paostwach Unii Europejskiej, stały się sposoby rozwiązywania problemów niedoborów wody i możliwości zwiększenia efektywności zużycia wody w różnych sektorach. W powyższym zakresie istotnym jest, że Komisja Europejska przygotowuje, przed koocem 2012 roku, komunikat w którym dokona oceny dotychczasowej polityki wodnej, co jest m.in. związanej ze stosunkowo słabym uwzględnianiem wpływu zmian klimatycznych przez użytkowników zasobów wodnych. Do głównych użytkowników zasobów wodnych należą między innymi takie sektory jak: gospodarka komunalna, energetyka, przemysł i rolnictwo. W przyszłości należy spodziewad się wzrostu zapotrzebowania na wodę w rolnictwie z uwagi na rosnącą presje na zasoby wodne związane z suszami, jak też z popytem na rośliny energetyczne. W ostatnich kilkudziesięciu latach, susze i niedobory wody zwiększały się pod względem liczby i intensywności w wielu paostwach UE. Dlatego w komunikacie nt. Niedoborów Wody i Suszy, przyjętym w lipcu 2001 roku, Komisja Europejska określiła zestaw strategii, które winny byd przyjęte na poziomach paostw i regionów. Niedobory wody na danym obszarze określone zostały jako niewystarczające zasoby wody aby zaspokoid długoterminowe średnie zapotrzebowanie na wodę. Niedobory wody odnoszą się zatem do długoterminowego niezbilansowana ilości wody, łączącego niski poziom zapotrzebowania na wodę przekraczającym pojemnośd systemu naturalnego. Celem wskazanej strategii jest wprowadzenie takiej realizacji gospodarki wodnej, która będzie oparta o efektywne i oszczędne gospodarowanie wodą, poprzez poprawę sterowania zapotrzebowania na wodę. Za podstawową opcję strategiczną uznano ustalenie właściwej cenny za wodę. Problem ceny za wodę znajduje odzwierciedlenie w innym ważnym dokumencie Ramowej Dyrektywie Wodnej (RDW). RDW przyjęta przez Parlament Europejski i Radę EU w dniu 22 października 2000 roku, została oparta o założenie, że wskazane jest zastosowanie instrumentów ekonomicznych związanych z programami działao. Dyrektywa ustanowiła podstawy finansowania oparte na zasadzie 4 Krajowa Rada Gospodarki Wodnej, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie 23

24 zanieczyszczający płaci oraz na zasadzie zwrotu kosztów za usługi wodne, włączając w to koszty środowiskowe i zasobowe. W tym zakresie dyrektywa wymaga, żeby do kooca 2010 roku wprowadzone zostały w paostwach członkowskich UE, systemy opłat za wodę, które dostarczą użytkownikowi bodźców, aby zasoby wodne były wykorzystywane efektywnie. Przy realizacji zasady zwrot kosztów usług wodnych winien byd zapewniony odpowiedni układ wniesiony przez różnych użytkowników, podzielonych przynajmniej na trzy kategorie: gospodarka komunalna, przemysł i rolnictwo. Powyższy system finansowania gospodarki wodnej w Polsce nie powstał, mimo już przekroczenia terminu wymaganego przez RDW. Warto dodad, że w dniu 14 września 2011 roku w Warszawie odbyła się konferencja pt. Opłaty za wodę w rolnictwie: n a drodze do sprawiedliwej i efektywnej polityki w Europie, zorganizowana przez UE w ramach prezydenci RP. Sprawa realizacji zasady zwrotu kosztów za usługi wodne, a szczególnie ustalenia cen wody rolnictwie w Polsce, winna byd, przed wprowadzeniem, wnikliwie przeanalizowana. Międzynarodowe prawo zasobów wodnych oraz polskie Prawo wodne a susze Kompleksowy kodeks międzynarodowego prawa wodnego, przyjęty przez konfederację Stowarzyszenia Prawa Wodnego w dniu 21 sierpnia 2004 roku w Berlinie, odniósł się również do zagadnienia suszy. W art. 35 kodeksu stwierdzono, że współpraca między paostwami dla zapobiegania, kontroli lub łagodzenia suszy powinna miedzy innymi obejmowad: zintegrowana strategie z fizycznymi biologicznymi i społeczno- ekonomicznymi aspektami suszy, zintegrowaną strategie łagodzenia susz i przechodzenia do zintegrowanego użytkowania wód, wprowadzenie lub wzmocnienie niezbędnego ustawodawstwa i instytucji właściwych do osiągnięcia celów, zapewnienie odpowiednich funduszy dla osiągnięcia celów, zgodnie z istniejącymi warunkami i możliwościami. W polskim Prawie wodnym ( Ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku ze zm.) zagadnienia dotyczące suszy ujęto w dziale poświęconym głównie w ochronie przed powodzią. Zamieszczone zapisy w Prawie wodnym są zbyt ogólne i niewystarczające dla skutecznej ochrony przed skutkami suszy. Konieczne jest nowe opracowanie prawne problemu susz w Polsce, ponieważ niewątpliwe istnieje zagrożenie nie tylko związane z powodziami ale również z suszami. Susze i ich skutki Susze stanowią zjawiska klimatyczne występujące powszechnie, są też pewną anomalią klimatyczną związaną z długim utrzymywaniem się pogody bezdeszczowej. Powszechnie przyjmuje się, że susze oznaczające niedobory wody lub braki wody, powodują szkody w środowisku i gospodarcze, jak też uciążliwości i zagrożenia dla ludności. Brak jest powszechnie przyjętej definicji suszy. Profesor D.H. Maideman, w książce Handbook of Hydrology, wydanej przez wydawnictwo McGraw Hill w Nowym Jorku, wyróżnił następujące rodzaje susz: susza meteorologiczna okres trwający od miesięcy do lat, w którym dopływ wilgoci do danego obszaru spada poniżej stanu normalnej wilgoci w danych warunkach klimatycznych; susza rolnicza okres, w którym wilgotnośd gleby jest niedostateczna do zaspokojenia potrzeb wodnych roślin lub występuje deficyt wody dla inwentarza i prowadzenia normalnej gospodarki w rolnictwie; 24

25 susza hydrologiczna okres, gdy przepływy w rzekach spadają poniżej granicy średniego, a gdyprzedłuża się susza meteorologiczna to następuje znaczne obniżenie się wód podziemnych. susza gospodarcza będąca skutkiem procesów ekonomicznych w obszarach działalności człowieka dotkniętego suszą. Z powyższego wynika, że susza meteorologiczna może byd impulsem do rozwoju suszy hydrologicznej. Przedłużający się niedostatek opadów prowadzi do suszy glebowej, a niedostatek wilgoci gleby powoduje straty gospodarcze, szczególnie w rolnictwie. Należy podkreślid, że susze powodują nie tylko straty ekonomiczne, ale również społeczne i środowiskowe. Gospodarcze konsekwencje susz obejmują nie tylko rolnictwo, ale również inne sektory, m.in. gospodarkę komunalną, energetykę wodną, budownictwo przemysł, żeglugę. Susze i niedobory wody wpływają na różne sfery życia człowieka. Szczególnie dotkliwe są dla człowieka trudności związane z zaopatrzeniem w wodę, zwiększonym zapotrzebowaniem na energię, z uwagi na ciągłą pracę urządzeo. Susze sprzyjają pożarom, szczególnie lasów. Ważnym aspektem jest, żesusze swoim zasięgiem, mogą obejmowad kontynenty, regiony (obejmujące kilka zlewni), jak też obszary pojedynczych zlewni. Zakres możliwych rozwiązao Badania i analizy występowania niedoborów wody i suszy w Polsce wskazują na pewną intensyfikację tych zjawisk z upływem czasu. Dlatego prognozy przyszłego zapotrzebowania na wodę społeczeostwa i gospodarki, w tym rolnictwa, winny uwzględniad możliwe deficyty związane zeskutkami suszy. Należy podjąd szereg działao ochrony przed suszą, szczególnie o charakterze zapobiegawczym. Istniejące zapisy krajowego Prawa wodnego nie jest wystarczające dla zapobiegania i łagodzenia skutków niedoborów wody i suszy. Należy uzupełnid zapisy Prawa wodnego o rozbudowaną częśd dotyczącą suszy i przygotowad rozporządzenia wykonawcze. Gospodarowanie wodą, w tym ochrona przed sytuacjami nadzwyczajnymi związanymi z powodziami i suszami, wymagają opracowania systemu finansowania zgodnego z polityką wodną UE, wyrażoną w RDW. Należy przeanalizowad możliwości objęcia taryfami opłat za wodę również rolnictwa. Opcje rozwiązao, według komunikatu nt. Niedoborów Wody i Susz obejmują: ustalenie odpowiedniej ceny dla wody. bardziej efektywna alokacja środków na rozwiązywanie problemów wodnych, realizacja budowy dodatkowej infrastruktury wodnej, wprowadzenie efektywnych technologii praktyk wodnych, podnoszenie świadomości wodnej w społeczeostwie, zwiększenie wiedzy na temat niedoborów wody i susz oraz zbierania danych w tym zakresie, szczególnie o charakterze społecznym i gospodarczym. W zakresie rolnictwa, wydaje się celowe podjęcie szeregu działao związanych z ograniczeniem przyszłych zagrożeo związanych z niedoborem wody i suszami, w szczególności: opracowanie strategii dotyczącej gospodarowania wodą w rolnictwie, uwzględniającej m.in. scenariusze zmian klimatu, dokonanie oceny potrzeb nawodnieo upraw polowych, sadowniczych i roślin przemysłowych, w zależności od powyższych scenariuszy. dokonanie oceny wpływu wzrostu biomasy, związanej z produkcją energii odnawialnej, na stosunki wodne, 25

26 prowadzenie prac nad odmianami roślin uprawnych odpornych na stres wodny i o niższych wymaganiach wodnych oraz nad ich wprowadzeniem w praktykę, propagowanie efektywnych metod nawodnieo i technik wodo-oszczędnych. Podsumowanie Zmiany klimatu i zasoby wodne są od siebie wzajemnie zależne, jednak wpływ klimatu na zjawiska ekstremalne, takie jak powodzie i susze, jest bardzo złożony, tym bardziej, że związany jest z wpływami antropopresji. W Polsce, doświadczyliśmy ekstremalne powodzie, które spowodowały niezwykle wysokie straty materialne i śmierd ludzi. Powodzie trwają jednak znacznie krócej niż susze. Polska to również kraj o stosunkowo szczupłych zasobach wodnych. W przypadku pojawienia się długotrwałej suszy, deficyty wody będą występowad w dłuższym okresie czasu i mied znaczące skutki materialne. Wpływy suszy mogą dotknąd nie tylko rolnictwo i hodowlę, ale również zaopatrzenie w wodę ludności, przemysł, budownictwo, energetykę, transport i leśnictwo. Zwiększy się zagrożenie ekosystemów, szczególnie od wody zależnych, jak też wzrosną problemy związane z jakością wody. Konieczne wydaje się za tym zwiększenie możliwości ochrony przed suszami, w tym możliwości adaptacyjnych, jak też przygotowanie się na możliwośd wystąpienia zjawiska suszy. Pewne kierunki działao wskazano powyżej, tym bardziej, że w Polsce niedobory wody pojawiły się już w północnowschodniej i środkowej Wielkopolsce oraz Kujawach. Szczególnie istotna wydaje się przy tym budowa nowych zbiorników oraz rozwój malej retencji, aby przechwytywad i magazynowad wody deszczowe. Singapur magazynuje i zagospodarowuje już każdą kroplę wody deszczowej. W przypadku objęcia suszą dużych regionów, w tym zlewni międzynarodowych, konieczna jest współpraca międzynarodowa. Należy również współpracowad, z wybranymi paostwami, w zakresie wodno-oszczędnych technik i technologii, w tym efektywnych technik nawodnieo. 26

27 prof. dr hab. Edmund Kaca 5, prof. dr hab. Waldemar Mioduszewski 6 Woda w rolnictwie Polska ma stosunkowo niewielkie zasoby wodne, ale wystarczające dla zaspokojenia potrzeb wszystkich konsumentów pod warunkiem racjonalnego gospodarowania tymi zasobami. Szczególnie istotnym elementem gospodarki wodnej, podkreślanym również w Ramowej Dyrektywie Wodnej jest ustanowienie prawidłowych zasad prawno-finansowych i technologicznych dla podejmowania działao dla ochrony jakości wody i ograniczania jej marnotrawstwa. Z uwagi na dużą zmiennośd czasową i przestrzenną zasobów wodnych oraz przewidywane globalne zmiany klimatu jednym z ważniejszych zadao gospodarki wodnej w Polsce jest zwiększenia pojemności retencyjnych zlewni przy wykorzystaniu zarówno metod technicznych jak i nietechnicznych. Zadanie to może byd realizowane głównie na obszarach wiejskich i leśnych. Zwiększenie retencji zlewni rzecznej skutkuje zarówno ograniczeniem zagrożeo powodziowych jak i zmniejszeniem niekorzystnych skutków suszy. Zasoby wodne powstają na terenach wiejskich i leśnych, które zajmują ponad 90% powierzchni kraju. Uprawy rolne realizowane na około 60% powierzchni kraju są największym konsumentem wody, w tym głównie rolnictwo nie nawadniane opierające się na wykorzystywaniu wód opadowych. Ocenia się, że ponad 50% sumy opadów rocznych jest zużywana przez rośliny uprawowe w procesie ewapotranspiracji. Rolnictwo stwarza również zagrożenia dla jakości wód podziemnych i powierzchniowych. Uważa się, że co najmniej 30% ładunku azotanów doprowadzanych do Morza Bałtyckiego pochodzi z działalności rolniczej. Biorąc powyższe pod uwagę oraz fakt, że prawie 60% powierzchni kraju znajduje się pod uprawami rolniczymi należy uznad rolnictwo za element decydujący o stanie zasobów wodnych kraju. Infrastruktura wodno-melioracyjna jest bardzo bogata. Ponad 30% powierzchni gruntów rolnych (18% powierzchni kraju) wyposażona jest w różnego typu techniczne urządzenia wykonane dla potrzeb regulacji uwilgotnienia gleb. W skład systemów melioracyjnych wchodzi ponad 60 tys. km rzek uregulowanych i nieuregulowanych (tab.1). Są to tzw. melioracje podstawowe-istotne dla regulacji stosunków wodnych w rolnictwie, w stosunku do których obowiązki właściciela pełni Marszałek województwa. Systemy melioracyjne to również ponad 250 tys. km rowów i kanałów będących w użytkowaniu właścicieli gospodarstw rolnych(melioracje szczegółowe). Stan utrzymania infrastruktury technicznej jest niewystarczający(tab. 1 i 2). Widoczny jest proces degradacji urządzeo i obiektów powodujący, że w okresach suszy lub powodzi urządzenia te nie spełniają swoich funkcji. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak środków finansowych, ale również niedocenianie przez właścicieli potrzeby utrzymania urządzeo w sprawności technicznej. Spotykane są coraz częściej przypadki występowania znacznych ograniczeo w zakresie konserwacji cieków z uwagi na ochronę walorów przyrodniczych tych cieków oraz siedlisk znajdujących się w otoczeniu terenów rolnych. Niezbędne jest podjęcie działao dla ograniczenia procesu degradacji urządzeo wodno-melioracyjnych na terenach rolnych i utrzymania ich w pełnej sprawności technicznej przy jednoczesnym uwzględnianiu potrzeb środowiska przyrodniczego i zapewnieniu biologicznej różnorodności obszarów wiejskich. 5 Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego 6 Instytut Technologiczno-Przyrodniczy 27

28 Tabela 1. Stan techniczny urządzeo melioracji szczegółowych w tym urządzenia: Urządzenia melioracji wodnych Stan ewidencyjny szczegółowych do odbudowy lub modernizacji utrzymywane, zadawalający stan mln ha % % Grunty orne 4, Trwałe użytki zielone 1, Stan na Tabela 2. Stan techniczny urządzeo melioracji podstawowych Urządzenia melioracji wodnych Stan ewidencyjny podstawowych oraz regulacji wód do odbudowy lub modernizacji w tym urządzenia: Utrzymywane, zadawalający Jedn. miary % % Rzeki nieuregulowane 24,2 tys. km 0 15 Rzeki uregulowane 40,4 tys. km Zbiorniki retencyjne rolnicze 270 mln m Wały przeciwpowodziowe 8,5 tys. km Stacje pomp melioracyjnych 585 szt Stan na stan Pobór wody do nawodnieo rolniczych, w chwili obecnej jest niewielki (rys.1), dużo mniejszy niż w krajach europejskich o podobnych warunkach klimatycznych. Ponadto są to głównie wodochłonne nawodnienia tzw. podsiąkowe stosowane na użytkach zielonych w dolinach rzek Wszelkie analizy wykazują, że powierzchnia nawadniana, głównie przy stosowaniu wodo oszczędnych nawodnieo mechanicznych, będzie stale wzrastad, szczególnie nawodnienia warzyw i upraw sadowniczych oraz wysokowydajnych roślin polowych i energetycznych. Nawodnienia stanowią jeden z ważniejszych elementów zapewniających wzrost konkurencyjności polskiego rolnictwa. Zmniejszad się będzie areał nawodnieo podsiąkowych m.in. w wyniku wycofywania się rolnictwa z trudnych terenów. Natomiast będzie wzrastad rola tych nawodnieo jako czynnika ograniczającego degradację cennych przyrodniczo odwodnionych mokradeł. 28

29 Rys. 1. Charakterystyka nawodnieo użytków rolnych: a) liczba nawadnianych obiektów, b) powierzchnia nawodnieo *tys. ha+, c) zużycie wody do nawodnieo *mln m 3 ] a) b) c) opr. na podstawie danych GUS Ochrona Środowiska, lata ) Ramowa Dyrektywa Wodna zobowiązuje Polskę do wdrożenia zasady zwrot kosztów usług wodnych przy zachowaniu zasady zanieczyszczający płaci. Wdrożenie tych zasad w rolnictwie jest bardzo trudne. Wynika to z przestrzennego charakteru rolnictwa jak i bardzo zróżnicowanych metod, terminów i celów poboru wody, oraz trudności w organizacji sieci monitoringu. Niezbędna jest szczegółowa analiza możliwości i celowości pobierania opłat za pobór wody i jej zanieczyszczanie na obszarach wiejskich. Należy przyjąd założenie, że koniecznośd ponoszenia kosztów na rzecz gospodarki wodnej nie wynika jedynie z potrzeb ekonomicznych, ale stanowi czynnik mobilizujący do graniczenia marnotrawstwa wody i ochrony zasobów wodnych. Wydaje się niezbędnym szersze uwzględnienie problematyki wodnej na obszarach wiejskich we Wspólnej Polityce Rolnej oraz wprowadzenie do Programów Rolno-Środowiskowych działao stymulujących ochronę zasobów wodnych, zarówno ich jakości jak i ilości. Prowadzone badania i analizy wykazują, że polskie rolnictwo nie generuje szczególnie dużych zagrożeo dla jakości wód. Zmniejsza się ilośd stosowanych nawozów i środków ochrony roślin. Rolnicy stosują coraz precyzyjniejsze metody nawożenia i ochrony roślin. Większe zagrożenie wynika z braku oczyszczalni wiejskich i w pojedynczych gospodarstwach rolnych. Wysiłki organizacyjne i finansowe powinny byd kierowane na gospodarkę komunalną na wsi oraz na prawidłowe urządzanie obejśd gospodarstw rolnych, w tym składowanie nawozów organicznych. Tym nie mniej niezbędna jest pełna realizacja i wdrożenie Dyrektywy Azotanowej UE. Wdrożenie to jednak nie może byd czynnikiem ograniczającym i podrażającym produkcję rolną oraz zmniejszającym konkurencyjnośd polskiego rolnictwa. Celowe jest rozpatrzenie zasadności ewentualnego przyjęcia założenia, że cały terytorium Polski jest obszarem wrażliwym na zanieczyszczenia azotanami i uzgodnienie z Komisją Europejską zakresu, metod i terminów wprowadzania działao dla ograniczenia zagrożeo wód ze strony rolnictwa. Polskie rolnictwo jest często postrzegane, poza granicami kraju, jako główny dostawca związków biogennych zanieczyszczających wody powierzchniowe i podziemne, a szczególnie przyczyniające się do eutrofizacji Morza Bałtyckiego. Nie jest to uzasadniony pogląd. Wynika on m.in. z braku dobrych, angielskojęzycznych opracowao oraz małej aktywności polskich specjalistów 29

30 na arenie międzynarodowej. Np., szereg międzynarodowych projektów o tematyce związanej z oceną zanieczyszczeo Morza Bałtyckiego jest prowadzona bez udziału Polski. Polska nie bierze również udziału w pracach Międzynarodowej Komisji Nawodnieo i Odwodnieo (ICID) z uwagi na brak środków finansowych(3500 USD rocznie), ograniczając tym samym możliwośd dokumentowania swojego stanowiska na arenie międzynarodowej oraz utrudniając dostęp do poznania najnowszych trendów w gospodarce wodnej na obszarach wiejskich. Duże obawy budzi stan kadry technicznej specjalizującej się w gospodarce wodnej naobszarach wiejskich. Wyraźnie odczuwa się brak specjalistów z odpowiednimi uprawnieniami budowlanymi i projektowymi. Duże braki kadrowe odczuwane są zarówno w administracji samorządowej(wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych) jak i w biurach projektowych. Uczelnie wyższe ograniczyły studia w zakresie budownictwa wodno-melioracyjnego oraz nawodnieo i odwodnieo(melioracji) kierując się raczej ku problematyce przyrodniczej. Problemy w uzyskiwaniu uprawnieo budowlanych i projektowych w zakresie hydrotechniki i melioracji są bardzo często przyczyną unikania studiów na wydziałach kształcących w tej dyscyplinie. Niezbędne jest podjęcie działao dla zahamowania niekorzystnego trendu w celu zapewnienia odpowiednich kadr niezbędnych dla rozwoju i utrzymania systemów wodnych i melioracyjnych. Problematyka ochrony i użytkowania zasobów wodnych na obszarach wiejskich nie znajduje swego właściwego miejsca w dokumentach planistycznych, w tym w planach gospodarowania wodą opracowywanych przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej. W lokalnych planach zagospodarowania przestrzennego w niewielkim stopniu uwzględnia się potrzebę retencjonowania wody dlaograniczania niekorzystnych skutków susz, jak również nie rozpatruje się potrzeb kompleksowej ochrony przed powodzią i lokalnymi podtopieniami. Zagadnienia te powinny byd ujęte w programie rozwoju melioracji i retencji oraz skoordynowane z pracami nad wdrożeniem Dyrektywy Powodziowej Unii Europejskiej. Niezbędne jest szczegółowe uwzględnianie problematyki wodnej w lokalnych planach zagospodarowania przestrzennego. Dotyczy to m.in. stymulacji działao dla tworzenia w przestrzeni rolniczej oraz na terenach urbanizowanych enklaw umożliwiających retencjonowanie wód opadowych. Ograniczenie marnotrawstwa wody i jej oszczędne użytkowanie jest doceniane na całym świecie, lecz w różnym stopniu realizowane. Uważa się, że należy dążyd do wzrostu produkcji rolnej bez zwiększania poboru wód do nawodnieo. W Polsce z uwagi na niewielki pobór wody do nawodnieo jest to zagadnienie w rolnictwie obecnie mało doceniane. Wzrasta jednak świadomośd, że oszczędnośd wody jest niezbędna. Przewidywany rozwój nawodnieo musi opierad się na wodo oszczędnych technologiach. Istotne znaczenie posiada rozpoznanie możliwości powtórnego użycia wody. Stąd też koniecznośd intensyfikacji badao w tym zakresie i tworzenie podstaw prawno organizacyjnych pozwalających na wdrażanie tych postulatów. Współczesne wymagania nowoczesnego (precyzyjnego) rolnictwa, ochrony środowiska i zmian klimatu wskazują na koniecznośd technicznej modernizacji istniejących systemów i urządzeo melioracyjnych oraz poprawy organizacji ich obsługi i utrzymania. Należy poprawid organizację gospodarowania wodą i nadzór nad tym gospodarowaniem, poprawid stan wiedzy i umiejętności podmiotów gospodarujących wodą oraz zwiększyd środki finansowe na utrzymanie urządzeo melioracji wodnych i budowę nowych. Modernizacja systemów melioracyjnych powinna uwzględniad dotychczasowe doświadczenia, jak i prognozy warunków, w jakich będą one funkcjonowad. Modernizacja powinna uwzględniad zarówno postęp techniczny, uwarunkowania ekonomiczne, system zarządzania oraz wymagania ochrony środowiska. 30

31 Szczegółowego rozpatrzenia wymagają zapisy Prawa Wodnego odnośnie zarządzania zasobami wodnymi i odpowiedzialności za prawidłowe użytkowanie tych zasobów. Konieczne jest oddzielenie zadao planistycznych i kontrolnych od zadao użytkowania i utrzymania wód. Minister Rolnictwa powinien posiadad większe uprawnienia w zakresie planowania gospodarki wodnej na terenach wiejskich i w uzgodnieniu z Ministrem Środowiska uprawnienia w zakresie bilansowania zasobów wodnych w małych zlewniach. Realizacja polityki wodnej Unii Europejskiej przedstawionej w Ramowej Dyrektywie Wodnej i związanych z nią szczegółowych dyrektywach powinna znaleźd swe odzwierciedlenie nie tylko w pracach Krajowego i regionalnych zarządach gospodarki wodnej, ale również w pracach Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz marszałków województw reprezentowanych przez wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych. Celowe jest rozpatrzenie możliwych koncepcji rozszerzających zakres działao MRiRW w obszarze gospodarki wodnej na terenach wiejskich w kierunku kompleksowego gospodarowania zasobami wodnymi w małych zlewniach rolniczych. Problematyka gospodarowania wodą w obszarach wiejskich powinna znaleźd się w krajowych programach w zakresie WPR, opracowywanych na lata Gospodarowanie wodą powinno mied charakter systemowy i odbywad się w granicach zlewni hydrologicznej. Większa odpowiedzialnośd za zorganizowanie systemu gospodarowania wodą oraz za nadzór i kontrolę nad tym gospodarowaniem powinna spoczywad na organach samorządu terytorialnego, w szczególności porozumieo międzygminnych i związków międzygminnych. 31

32 prof. dr hab. inż. Edward Pierzgalski 7, Gospodarowanie wodą w obszarach leśnych Specyfika obiegu wody w lasach Duże zdolności retencyjne ekosystemów leśnych są główną cechą różniącą obieg wody w obszarach leśnych w porównaniu do terenów rolniczych. Intercepcja, retencja ściółki leśnej oraz stosunkowo duża przepuszczalnośd gleb leśnych umożliwiają zatrzymanie części opadu i zamianę spływów powierzchniowych na odpływ gruntowy. Dzięki temu las zwiększa zasoby wód podziemnych i jednocześnie wpływa na zmniejszanie i przesuwanie w czasie fal wezbraniowych w rzekach ograniczając zagrożenie powodziowe. Nieco inne jest oddziaływanie lasu na obieg wody w terenach nizinnych w porównaniu z lasami górskimi, które oprócz łagodzenia fal wezbraniowych, bardzo dobrze chronią glebę przed erozją. Jako ważną rolę lasu uznaje się również zasilanie cieków wodnych poprzez dopływ podziemny w okresach susz klimatycznych. Przepływy wody w ciekach wypływających z obszarów leśnych są wówczas znacznie większe od przepływów w ciekach płynących przez zlewnie rolnicze(tyszka J. 2008). Wraz ze wzrostem zanieczyszczenia środowiska coraz bardziej znacząca jest rola obszarów leśnych w kształtowaniu jakości wody. Ze względu na fakt, ze lasy zajmują prawie 30% powierzchni Polski, ważna jest ich i rola w kształtowaniu zasobów wodnych kraju, a także wpływ na łagodzenie ekstremalnych zjawisk hydrologicznych w postaci fal wezbraniowych i niżówek. Należy jednak podkreślid, że funkcje te zależą od rozmieszczenia obszarów leśnych w zlewni, a także w dużej mierze od stanu lasu. Warunki wodne należą bowiem do głównych czynników decydujących o stabilnym rozwoju drzewostanów. Główne źródło zasilania w Polsce w wodę, jakim są opady atmosferyczne, charakteryzuje się dużą zmiennością czasową, zarówno w ciągu roku, jak i w okresach wieloletnich. Zmiany warunków wodnych mogą więc występowad jako cykliczne oraz kierunkowe prowadzące np. do przesuszenia, lub zabagnienia terenu. Stabilny rozwój ekosystemów leśnych możliwy jest jedynie przy relatywnie małych zmianach warunków wodnych, a zagrożeniem dla lasu są zmiany przekraczające zdolnośd tolerancji drzew na brak lub nadmiar wody. Ocena warunków wodnych w lasach W celu identyfikacji głównych problemów wodnych w lasach wykonano w 2009 roku w Instytucie Badawczym Leśnictwa badania ankietowe (Pierzgalski i in., 2009). Ankietyzowano dwie grupy nadleśnictw: nadleśnictwa w centralnej części Polski zlokalizowane na obszarach o największych potrzebach retencyjnych (nadleśnictwa z Regionalnych Dyrekcji Lasów Paostwowych z Łodzi, Warszawy, Piły, Poznania, Torunia oraz kilka nadleśnictw w RDLP Radom), nadleśnictwa w południowej części Polski z przewagą lasów górskich (nadleśnictwa z RDLP Wrocław, Kraków, Katowice i Krosno). Z uzyskanych informacji wynika, że we wszystkich nadleśnictwach lasów nizinnych występują objawy braku wody. W ponad połowie ankietowanych nadleśnictw (53%) wykazywano, że braki wody są trwałym zjawiskiem, a w pozostałych okresowym (47%). W większości nadleśnictw stwierdzano pojawiający się trend systematycznego zmniejszania się zasobów wodnych, a za główną przyczynę wskazuje się czynniki naturalne (zmniejszenie opadów, ocieplenie zim i wzrost temperatury). Brak 7 Instytut Badawczy Leśnictwa, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego 32

33 wody objawia się w postaci wysychających studni, zbiorników i śródleśnych cieków) i przesychających torfowisk. Wskazywano także na problem eutrofizacji istniejących śródleśnych oczek wodnych i zbiorników. W niektórych nadleśnictwach występuje grądowienie łęgów. W ankietach stwierdzano, że wskutek niedoborów wodnych obserwuje się osłabianie i zamieranie drzewostanów oraz zwiększała się podatnośd drzewostanów na inwazję chorób grzybowych i owadów, czego skutkiem jest wzrost ilości posuszu, defoliacja drzewostanów, a także nadmierne wydzielanie się świerka i brzozy oraz zamieranie jesionu, dębu i olszy. Procentowy udział objawów zmniejszania się zasobów wody podano w tab.1. Objawy braku wody Tab.1 Objawy zmniejszania się zasobów wodnych Lasy nizinne [%] Wysychanie studni Zanikanie przepływu w ciekach Zmniejszanie ilości wody w zbiornikach Przesychanie torfowisk Inne Lasy górskie [%] Inna natomiast sytuacja jest pod względem nadmiarów wody. Jedynie w 15 nadleśnictwach stwierdzano, iż nadmiary wód występują, ale tylko jako lokalne podtopienia lub wysięki. Jako jedną z przyczyn tego zjawiska wskazywano na działalnośd bobrów, które powodowały podnoszenie poziomu zwierciadła wody gruntowej. Ponadto w ponad połowa nadleśnictw nadmiary wód występują tylko okresowo, po ulewnych deszczach i po wiosennych roztopach. Ponad 90% ankietowanych jednostek wskazywało na brak zjawiska systematycznego zwiększania się zasobów wodnych, pozostała częśd wskazała, że istnieje takie zjawisko, lecz w wymiarze lokalnym. W lasach górskich w 10% ankietowanych jednostek stwierdzono występowanie stałych, a w 90% okresowych braków wody. W nadleśnictwach górskich istotnym problemem są spływy powierzchniowe i wezbrania w potokach wskutek silnych opadów. Powodują one zjawiska erozyjne, niszczą ekosystemy leśne i infrastrukturę techniczną. Ze względu na cyklicznośd zjawisk meteorologicznych, zarówno w krótkich, jak i dłuższych przedziałach czasowych, urządzenia wykonywane w lasach w ramach przedsięwzięd mających na celu poprawę warunków wodnych powinny posiadad zdolnośd dwustronnego regulowania stosunków wodnych. Dlatego też zasadą powinno byd stosowanie w lasach przede wszystkim urządzeo melioracyjnych, które umożliwiają regulowanie odpływu odpowiednio do występujących warunków pogodowych. Zabagnianie siedlisk leśnych jest obecnie zjawiskiem znacznie rzadszym od przesuszenia, lecz szkody wskutek nadmiaru wody mogą byd duże i trwałe, gdyż powodują lokalne przeobrażenia siedlisk. Przyczyny zabagnieo mogą byd różne. Podtopienia występują w sąsiedztwie stopni i zbiorników wodnych, a także mogą byd skutkiem działalności bobrów. Dośd duże szkody mogą byd spowodowane przez powodzie. Istotne zmiany warunków wodnych towarzyszą przekształceniom geomorfologicznym dokonywanym podczas eksploatacji kruszyw. Zmiany te często utrudniają lub uniemożliwiają rekultywację wyrobiska i użytkowanie go jako siedliska leśnego. Wtórne zabagnienia mogą wystąpid w zmeliorowanych siedliskach, gdzie urządzenia melioracyjne straciły swe 33

34 funkcje wskutek braku ich konserwacji. Długoletnie zaniedbania konserwacji urządzeo melioracyjnych mogą także spowodowad znaczące szkody przyrodnicze i straty ekonomiczne. Praktyka leśna sygnalizuje występowanie takich przypadków. Inwestycje wodne w lasach Trend zmniejszania się zasobów wodnych można ograniczyd za pomocą różnych metod zarówno gospodarki wodnej, jak i gospodarki leśnej. Do najczęściej stosowanych należą: spowolnienie spływu wody po powierzchni terenu, w celu wydłużenia czasu infiltracji wody w głąb profilu glebowego i tym samym zwiększenia zasobów wód podziemnych, zwiększenie retencji wód powierzchniowych na terenach leśnych poprzez ograniczenie odpływu wód w korycie cieków wodnych, zatrzymywanie okresowych nadmiarów wód w zbiornikach oraz ochronę i renaturyzację mokradeł śródleśnych, zwiększenie zdolności retencyjnych drzewostanów poprzez ich przebudowę i zwiększenie udziału gatunków drzew o dużej intercepcji i mniejszych potrzebach wodnych. Dostrzegając problem zmniejszania się zasobów wodnych oraz potrzebę łagodzenia hydrologicznych zjawisk ekstremalnych, od kilkunastu lat w lasach podejmowane są liczne przedsięwzięcia dotyczące tzw. małej retencji. Zrealizowano liczne inwestycje w ramach których wykonano nowe lub odtworzono zbiorniki i urządzenia wodne (Frydel K., 2008). Dąży się do zachowania istniejących torfowisk, naturalnych oczek wodnych, niewielkich cieków wodnych, a także ich renaturyzacji. Oprócz inwestycji Lasów Paostwowych, szereg przedsięwzięd zostało wykonanych dzięki inicjatywom pozarządowych organizacji ekologicznych, które inspirują bądź wykonują w lasach różnego rodzaju inwestycje i przedsięwzięcia ochronne mające na celu poprawę warunków wodnych. Już połowie lat 90-tych Lasy Paostwowe uzyskały środki z Funduszu PHARE na poprawę warunków wodnych w lasach. Do terenów najpilniej wymagających interwencji wybrano wówczas Puszczę Notecką oraz lasy w Sudetach. Puszcza Notecka położona jest na obszarze charakteryzującym się bardzo lekkimi glebami oraz najmniejszymi opadami w Polsce. Stosunki wodne na części Puszczy Noteckiej zostały zakłócone w 1992 roku olbrzymim pożarem w Nadleśnictwie Potrzebowice, wskutek którego spalił się las na powierzchni 5600 hektarów. Na terenie nadleśnictwa dotkniętego pożarem i dwóch sąsiednich w 1998 roku odbudowano lub wybudowano nowych 17 zbiorników retencyjnych o łącznej powierzchni 34 ha (Wiśniewski S., 2006). W Sudetach, a w szczególności w Górach Izerskich, wystąpiło w latach 70. masowe wymieranie lasów na powierzchni około 160 km 2. Skutkiem tego były znaczące zmiany hydrologiczne. W celu zahamowania degradacji środowiska podjęto działania związane z zalesieniem obszarów objętych klęska ekologiczną, zahamowaniem procesów erozyjnych (m.in. poprzez zabudowę szlaków zrywkowych), a także zwiększeniem zasobów wodnych. W tym celu w latach wybudowano 14 zbiorników retencyjnych o łącznej powierzchni około 4 ha. Zestawienie wykonanych urządzeo retencyjnych w latach w Lasach Paostwowych przedstawiono w tab. 2. Obejmują one odtworzone lub nowe zbiorniki wodne orazurządzenia piętrzące w postaci jazów, zastawek i progów w ciekach wodnych. 34

35 Tab. 2 Urządzenia retencyjne wykonane w Lasach Paostwowych w okresie Okres Liczba [szt] Zbiorniki wodne Objętośd [mln m 3 ] Powierzchnia zalewu [ha] Budowle piętrzące [szt] , , ,4 216 Razem ( ) (wg Zabrockiej-Kostrubiec, 2008) , Aktualnie Lasy Paostwowe realizują dwa duże projekty w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko. W nazwach tych projektów zawarte są ich podstawowe cele: Zwiększanie możliwości retencyjnych oraz przeciwdziałania powodzi w ekosystemach leśnych na terenach nizinnych, Przeciwdziałanie erozji wodnej na terenach górskich związanej ze spływem wód opadowych. Utrzymanie potoków górskich i związanej z nimi infrastruktury w dobrym stanie.. Realizację projektów koordynuje Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych. Zakres tych projektów, zarówno w wymiarze finansowym, jak i rzeczowym jest niezwykle obszerny. W lasach nizinnych obejmuje renaturyzację mokradeł śródleśnych, urządzenia spowalniające odpływ wody w korytach cieków, zbiorniki wodne oraz modernizacje systemów melioracyjnych. W lasach górskich wykonane zostaną zbiorniki wodne, zabudowa szlaków zrywkowych i biologiczno-techniczna zabudowa potoków górskich. Z informacji uzyskanych z nadleśnictw do najważniejszych trudności hamujących przedsięwzięcia dotyczące gospodarowania wodą w lasach należą ograniczone możliwości finansowe, a także problemy ze zbyt rozbudowaną biurokracją i czasochłonnym procesem otrzymywania różnego rodzaju pozwoleo. Wskazuje się także na ograniczenia wynikające z zagospodarowania przestrzennego, gdyż w niektórych nadleśnictwach istnieje duże rozdrobnienie kompleksów leśnych. Dośd dużą przeszkodą w realizacji przedsięwzięd są konflikty z prywatnymi właścicielami, którzy często nie zgadzają się na prowadzenie jakichkolwiek prac na ich terenie. Zgłaszano również zbyt małe przygotowanie merytoryczne pracowników administracji leśnej w zakresie realizacji projektów retencyjnych. Wnioski Jako najpilniejsze zadania w zakresie gospodarowania wodą w lasach należy uznad współpracę między gospodarką leśną i gospodarką wodną, zwiększanie zdolności retencyjnych kompleksów leśnych, przedsięwzięcia dotyczące adaptacji lasów do zmian klimatycznych oraz opracowanie efektywnych narzędzi ekonomicznych wyceny usług ekosystemowych. Należy usprawnid zarządzanie wodami w lasach i usunąd przeszkody legislacyjne hamujące inicjatywy administracji leśnej dotyczące kształtowania zasobów wodnych, renaturyzacji cennych przyrodniczych obiektów i innych przedsięwzięd mających na celu przystosowanie lasów do zmian klimatycznych. W tym celu należy jednoznacznie określid kompetencje i zasady współpracy między administracją gospodarki leśnej i wodnej. Odczuwalne zmiany klimatyczne i związane z nimi zaburzenia w dotychczasowym obiegu wody, objawiające się m.in. zmniejszaniem się zasobów wodnych, a jednocześnie wzrastającym 35

36 zagrożeniem powodzią i suszą, wskazują na potrzebę zwiększenia świadomości społecznej, w tym roli lasów w łagodzeniu tych niekorzystnych zjawisk. Wzrastająca rola lasów w ochronie biotycznych i abiotycznych elementów środowiska zmusza administrację leśną do podejmowania działao mających na celu odpowiednie kształtowanie i ochronę zasobów glebowych i wodnych, a także przedsięwzięd o charakterze edukacji przyrodniczo-leśnej. Pilne i konieczne jest więc opracowanie narzędzi do wyceny świadczonych usług pozaprodukcyjnych i mechanizmów uzyskiwania za nie odpowiedniej rekompensaty. Istnieje potrzeba dokonania przeglądu dokumentów prawnych dotyczących wzajemnych relacji las-woda (m.in. Prawo wodne, Ustawa o Lasach, Zasady Hodowli Lasu) w celu uściślenia zawartych w nich zapisów, sprecyzowania stosowanej terminologii, a także uaktualnienia ich treści w świetle współczesnych wyników badao naukowych i doświadczeo praktyki. Relacje las-woda w poszczególnych siedliskach leśnych są zróżnicowane, wymaga to więc uwzględnienia, w podejmowanych przedsięwzięciach, specyficznych warunków klimatycznych, morfologicznych i siedliskowych. Niezwykle ważne jest kontynuowanie przez Lasy Paostwowe działao w zakresie małej i mikro retencji, a także zwrócenie większej niż dotychczas uwagi na rolę obiektów retencyjnych w zasilaniu wód podziemnych. Niezbędne jest opracowanie systemu monitorowania zjawisk hydrologicznych w lasach powiązanego z krajowym monitoringiem wód powierzchniowych i podziemnych. Monitoring dostarczający informacji o ilościowych i jakościowych zmianach zasobów wodnych w lasach jest podstawowym narzędziem wskazującym na stan, zagrożenia i potrzebę podejmowania przedsięwzięd ograniczających niekorzystne trendy w tym zakresie. W administracji leśnej należy zwiększyd stan kadrowy o specjalistów z zakresu gospodarki wodnej posiadających podstawową wiedzę dotyczącą gospodarki leśnej. Uczelnie wyższe powinny przygotowad odpowiednią ofertę edukacyjną w tym zakresie. Literatura 1. Frydel K., 2008: Woda wróciła, czyli o małej retencji w Nadleśnictwie Kaliska słów kilka. Centrum Informacyjne Lasów Paostwowych. 2. Pierzgalski E., 2011: Gospodarowanie wodą w lasach w świetle krajowych i międzynarodowych przedsięwzięd. Postępy techniki w leśnictwie, SITLiD. 3. Tyszka J. 2008: Hydrologiczne funkcje lasów w małych zlewniach nizinnych. Prace IBL Rozprawy i Monografie nr 10, ss Wiśniewski S., 2006: Przykłady opracowanych programów i zrealizowanych projektów małej retencji. IBL, maszynopis ss Zabrocka-Kostrubiec U.,2008: Mała retencja w lasach paostwowych stan i perspektywy. Studia i materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej R. 10, z. 1(18)/2008,

37 Jan Grabiec 8, Rola samorządu terytorialnego w ograniczeniu zagr ożenia powodziowego i ryzyka podtopieo Zgodnie z obowiązującymi przepisami ochrona przed powodzią i podtopieniami jest zadaniem zarówno organów administracji rządowej i samorządowej. Przepisy szczegółowe redukują jednak rolę jednostek samorządu do roli wykonawcy zadao zleconych administracji rządowej luborganu wydającego decyzje administracyjne. W przypadku powodzi taki podział kompetencji odpowiada charakterowi zadao. Zalania terenów z innych przyczyn niż powódź, spowodowane wypełnieniem retencji powierzchniowej zlewni, dużymi opadami deszczu, gwałtownymi roztopami lub innymi czynnikami piętrzącymi wody podziemne - czyli tak zwane podtopienia są zjawiskami z natury lokalnymi lub regionalnymi. Charakter tych zadao, zgodnie z regułami konstytucyjnymi i ustawami samorządowymi, wskazuje na jednostki samorządu terytorialnego jako najwłaściwsze do realizowania władzy publicznej w tym zakresie. Planowanie przestrzenne, zwłaszcza w zakresie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i decyzji o warunkach zabudowy jest jednym z głównych narzędzi prawnych ograniczających zagrożenie powodziowe oraz skutki powodzi i podtopieo. Dotychczasowy system prawny w praktyce nie zabezpieczał odpowiednio możliwości realizacji polityki ograniczania zabudowy terenów zagrożonych. Ogromnej presji urbanizacyjnej wokół dużych aglomeracji oraz rozwojowi budownictwa rekreacyjnego na terenach użytkowanych rolniczo w ostatnich latach towarzyszył chaos planistyczny wywoływany częstymi zmianami prawa i uchylaniem z mocy prawa wcześniej obowiązujących planów. Procedura opiniowania planów miejscowych pod względem ryzyka powodziowego przez zarządy gospodarki wodnej dotychczas w praktyce nie pozwalała w oparciu o prawo miejscowe wprowadzad skutecznych ograniczeo prawa własności na terenach zagrożonych. Mapy ryzyka powodziowego i zagrożenia powodziowego wprowadzone tegoroczną nowelizacją prawa wodnego stanowią z pewnością solidniejszą podstawę do prac planistycznych. Wskazany w ustawie termin 18 miesięcy na wprowadzenie zmian w dokumentach nie uwzględnia jednak procedury zmiany planów zagospodarowania przestrzennego. Zmiana planu dokonuje się zgodnie z procedurą jego uchwalania. Plan miejscowy musi byd zgodny ze studium uwarunkowao i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, którego opracowanie w praktyce zajmuje gminom kilka lat. Koszty opracowania planów i zmian studium gminnego można szacowad na wiele dziesiątków milionów zł. Trudne do oszacowania są skutki ekonomiczne ograniczenia prawa własności wynikające z wypłaty odszkodowao na podstawie przepisów planistycznych. Możliwości finansowe gmin i ograniczenia proceduralne sprawiają, że wprowadzenie w życie przepisów ograniczających ryzyko powodziowe potrwa nie kilkanaście miesięcy, ale kilkanaście lat. Lepszą zachętą do uchwalania planów uwzględniających ograniczenia wynikające z zagrożenia powodzią, byłoby wprowadzenie mechanizmu kompensującego gminom straty wynikające z utraty potencjalnych dochodów z tytułu podatku od nieruchomości czy związane z wypłatą odszkodowao. Taki instrument finansowy mógłby byd skierowany na wsparcie budowy infrastruktury sprzyjającej zabudowie terenów niezagrożonych. Mógłby mied również postad procedury ułatwiającej przekazywanie gminom w tym celu nieruchomości z zasobu skarbu paostwa czy agencji rolnych. 8 Starosta Legionowski 37

38 Stanowienie skutecznego prawa ograniczającego ryzyko powodzi wymaga uwzględnienia specyfiki planowania przestrzennego, praktyki administracyjnej i możliwości finansowych zobowiązanych organów. Mapy ryzyka powodziowego i zagrożenia powodziowego będą stanowiły istotne narzędzie edukacyjne. Brakuje jednak realnych podstaw instytucjonalnych do ograniczania ryzyka podtopieo. Mapa obszarów zagrożonych podtopieniami opracowana przez Paostwowy Instytut Geologiczny w skali 1: nie pozwala praktycznie ocenid poziomu zagrożenia w skali planu miejscowego (1:1.000). Stopieo ogólności sprawia, że jako obszary zagrożone wskazywane są tereny całych gmin. Obecna, zbyt mała sied punktów pomiarowych monitoringu wód podziemnych prowadzonego przez PIG nie obrazuje poziomu wód gruntowych w sposób pozwalający na wykorzystanie wyników tych badao dla potrzeb planowania przestrzennego. Jeden punkt pomiarowy przypada bowiem na kilka powiatów. Urbaniści przygotowujący plan nie dysponują na ogół żadną dokumentacją pozwalającą precyzyjnie scharakteryzowad ryzyko podtopieo i zaproponowad odpowiednie do poziomu ryzyka ograniczenia zabudowy. Na obszarach dla których nie zostały uchwalone plany miejscowe wydawane są decyzje o warunkach zabudowy. Ograniczanie ryzyka powodziowego w tych decyzjach jest jeszcze trudniejsze, bowiem istotne dla rozstrzygnięcia są wyłącznie przepisy prawa nie zaś opinie czy analizy dotyczące zagrożenia. Jeśli żaden przepis nie ogranicza wprost możliwości realizacji określonego przedsięwzięcia, organ ma obowiązek wydania decyzji zgodnej z wnioskiem. W przypadku terenów zagrożonych podtopieniami brak narzędzi prawnych pozwalających skutecznie ograniczad zabudowę. Ograniczenie ryzyka podtopieo, a zwłaszcza minimalizacja skutków jest możliwa poprzez uwzględnienie w procesie projektowania budynków i innych obiektów wyników badao geotechnicznych. Wykonywanie tych badao nie jest obligatoryjne w przypadku większości inwestycji - na przykład budowy domów jednorodzinnych. Z praktyki organu architektoniczno-budowlanego wynika, że projektanci bardzo często pomijają wykonywanie tych badao nawet w bezpośrednim sąsiedztwie urządzeo melioracyjnych, naturalnych i sztucznych zbiorników wodnych. Częstą praktyką jest projektowanie bez zapoznania z terenem inwestycyjnym czy też adaptowanie projektów gotowych bez uwzględnienia budowy geologicznej. Organ wydający decyzję o pozwoleniu na budowę nie ma podstaw prawnych do kwestionowania rozwiązao architektonicznych przyjętych przez projektanta na przykład podpiwniczenia budynku na terenie zagrożonym podtopieniami. Budowa i utrzymanie urządzeo melioracyjnych jest zadaniem administracji rządowej zleconym samorządowi w zakresie urządzeo melioracji podstawowej. Utrzymanie urządzeo melioracji szczegółowej jest natomiast zadaniem właścicieli gruntów uzyskujących korzyści z funkcjonowania melioracji. Rola samorządu jest istotnie ograniczona. Na poziomie samorządu województwa do wykonywania zadao zleconych, w praktyce, w zakresie określonym przez wysokośd i strukturę dotacji celowej z budżetu paostwa. W procesie podejmowania decyzji o sposobie realizowania zadania dotyczącego utrzymania urządzeo melioracyjnych uczestniczy 1) jednostka wykonująca te zadania w imieniu samorządu województwa, 2) zarząd i sejmik województwa, 3) właściwe ministerstwa i Rada Ministrów, 4) Parlament. Nie ulega wątpliwości, że przepływ informacji i czas podejmowania decyzji i korekt decyzji, nie sprzyja skuteczności działao ograniczających ryzyko podtopieo czy zmniejszających dolegliwośd ich skutków. Podtopienia mają z natury charakter lokalny i nagły. Wymagają precyzyjnie kierowanych działao podjętych w odpowiednim czasie i miejscu. 38

39 Samorząd powiatowy, a właściwie starosta jako organ wykonujący zadania z zakresu administracji rządowej sprawuje nadzór nad wykonywaniem obowiązku utrzymania urządzeo melioracji szczegółowej przez zainteresowanych jak mówi ustawa właścicieli. Zainteresowani właściciele mogą utworzyd spółkę wodną zajmującą się utrzymaniem urządzeo melioracyjnych. Urządzenia melioracyjne służą rolnictwu. Jednak na intensywnie urbanizowanych obszarach wiejskich, w okolicach miast, zwłaszcza w aglomeracjach, przed laty, wielu właścicieli gruntów rolnych przestało byd zainteresowanych utrzymaniem rolniczego charakteru. Następowała zmiana przeznaczenia gruntów na budowlane i podziały gruntów na mniejsze działki. Na urbanizujących się obszarach rozwiązana została większośd spółek wodnych. Niektóre rowy melioracyjne zasypano i zabudowano. Funkcjonujące do dziś urządzenia melioracyjne służą na pewnych odcinkach rolnictwu, przemysłowi, obiektom usługowym, zabudowie mieszkalnej i rekreacyjnej, odwodnieniu dróg. Starosta może zobowiązad właścicieli gruntów odnoszących korzyści z działania urządzeo melioracyjnych do utrzymywania tych urządzeo. Postępowania administracyjne prowadzone w tym zakresie są czasochłonne, kosztowne i często nieskuteczne. Przepisy nie rozstrzygają w jakich proporcjach szacowad korzyści w przypadku urządzeo melioracyjnych służących na pewnych odcinkach celom pozarolniczym. Brakuje algorytmu podziału korzyści i ustalonego orzecznictwa sądów administracyjnych w tym zakresie. Koszty opracowania ekspertyz pozwalających ustalid obszar oddziaływania urządzeo i wymierne kryteria pozwalające ocenid korzyści odnoszone przez właścicieli gruntów, o których mowa w prawie wodnym, mogą przewyższad faktyczne koszty utrzymania urządzenia. Ponadto na obszarach zurbanizowanych, przez które przebiegają urządzenia melioracyjne samo prawidłowe ustalenie stron postępowania właścicieli kilkuset nieruchomości - stanowi istotne ograniczenie skuteczności prowadzonych postępowao. Brak aktualnych danych w ewidencji gruntów czy nieprzeprowadzone postępowanie spadkowe może na wiele miesięcy zablokowad możliwośd wydania decyzji. Ponadto istotnym problemem pozostaje kwestia nadzoru hydrotechnicznego nad zastosowaniem przez zobowiązanych odpowiedniej techniki prowadzonych prac, a także rozstrzyganie potencjalnych konfliktów dotyczących dostępu zobowiązanych do utrzymywania urządzenia do terenu na którym rów się znajduje. Ta ostatnia trudnośd jest uchylona w przypadku funkcjonowania na danym terenie spółki wodnej. Jednakże także w przypadku spółek występują wszelkie opisane wyżej problemy proceduralne związane z ustaleniem opłat należnych spółce. Wielu właścicieli nieruchomości leżących na terenie oddziaływania urządzeo melioracyjnych ale nie związanych z rolnictwem, nie tylko odmawia ponoszenia kosztów utrzymania tych urządzeo czy zawiązywania spółek wodnych, ale na skutek braku wiedzy stara się doprowadzid do zlikwidowania urządzeo melioracyjnych uważając, że są one przyczyną wysokiego poziomu wód gruntowych. Samorząd gminny w świetle przepisów prawa nie może ponosid kosztów utrzymania urządzeo melioracyjnych ponieważ nie jest ich właścicielem. Nie może też dotowad właścicieli nieruchomości. Wyjątkiem od tej reguły jest dotacja udzielona spółce wodnej. W praktyce w sytuacji wystąpienia podtopieo stanowiących zagrożenie dla zdrowia i mienia mieszkaoców na terenach, na których nie ma spółek wodnych samorząd gminny, by mógł ograniczyd skutki podtopieo, namawia właścicieli nieruchomości do zakładania spółek. Jeśli propozycja nie znajduje akceptacji samorządy proponują powołanie fikcyjnych spółek w których kilku właścicieli ustala symboliczną składkę, a całośd finansowania zadao spółki przejmuje na siebie gmina. Samorząd terytorialny w Polsce w ostatnich kilkunastu latach udowodnił, że potrafi realizowad złożone zadania administracji publicznej efektywnie, oszczędnie i zgodnie z interesami lokalnej społeczności. W zakresie ograniczania ryzyka podtopieo rola samorządu nie jest 39

40 proporcjonalna do potencjału organizacyjnego jego organów. Uregulowany w przepisach prawa wodnego system utrzymania melioracji ma strukturę utrudniającą skuteczną realizację jego celów. Ostatnie nowelizacje prawa chaotycznie korygują niesprawny system. Nagły i lokalny charakter podtopieo powinien determinowad dobór narzędzi instytucjonalnych pozwalających zbudowad system skutecznie ograniczający ryzyko. Zarządzanie urządzeniami melioracji szczegółowej oraz innymi urządzeniami wodnymi służącymi zapobieganiu podtopieniom na terenach zurbanizowanych powinno byd zadaniem samorządu gminnego. Źródłem finansowania zadania może byd dotacja na realizację zadao zleconych z zakresu administracji rządowej. W przypadku zmiany charakteru zadania na zadanie własne gminy, źródłem finansowania może byd opłata lokalna o strukturze zależnej od powierzchni nieruchomości i sposobu jej zabudowy bądź nowa kategoria podatku od nieruchomości obejmująca grunty leżące na terenach zagrożonych podtopieniami. Gminy i powiaty powinny mied instytucjonalny udział w działalności edukacyjnej w zakresie zagrożenia powodzią i podtopieniami. Narzędziem ułatwiającym prowadzenie takiej działalności mogły by byd lokalne mapy ryzyka powodziowego zbudowane na podstawie map zagrożenia i map ryzyka powodziowego przygotowanych przez zarząd gospodarki wodnej. Lokalne mapy powinny uwzględniad zalecenia dotyczące zabudowy i zagospodarowania terenów. Przyjmowanie tego rodzaju dokumentów poprzedzone konsultacjami społecznymi i nie wywołujące bezpośrednich skutków prawnych ma walor edukacyjny. Osobną kwestią pozostaje wyposażenie wójta i starosty jako organów zarządzania kryzysowego w aktualną i rzetelną wiedzę na temat stanu technicznego urządzeo przeciwpowodziowych na terenie działania samorządów. Obieg informacji w tym zakresie powinien zostad sformalizowany i uwzględniad lokalne potrzeby zarządzania kryzysowego. Jednostki samorządu terytorialnego mogą i powinny odgrywad większą rolę w ograniczaniu zagrożenia powodziowego i ryzyka podtopieo, jednak muszą zostad wyposażone w odpowiednie do potrzeb narzędzia prawne, instytucjonalne i finansowe. Wymaga to zmian przepisów prawa wodnego i struktury dochodów samorządów. 40

41 Marek Kaczmarczyk 9, Piotr Michaluk 10, Spółki wodne oraz prawne, organizacyjne i finansowe ograniczenia w utrzymaniu urządzeo melioracji szczegółowych Działalnośd spółek wodnych i ich związków reguluje ustawa Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 roku. Spółki wodne mogą byd tworzone w celu wykonywania i konserwacji urządzeo melioracyjnych oraz prowadzenia racjonalnej gospodarki na terenach zmeliorowanych. Nie działają dla osiągania zysku, ale mogą prowadzid działalnośd, z której zysk w całości przeznaczają na cele statutowe. Funkcjonują w oparciu o uchwalony statut zatwierdzony przez starostę, a ich organami są: walne zgromadzenie, zarząd i komisja rewizyjna. Każdy członek spółki wodnej jest obowiązany do wnoszenia składek i ponoszenia innych, określonych w statucie, świadczeo niezbędnych do wykonywania zadao spółki. Wysokośd świadczeo powinna byd proporcjonalna do korzyści odnoszonych w związku z działalnością spółki. W sytuacji, gdy uchwalone przez spółkę wodną składki nie wystarczają na wykonanie przewidzianych na dany rok zadao, starosta może wystąpid do organów spółki o podwyższenie wysokości składek i świadczeo. Jeżeli spółka wodna zajmująca się utrzymaniem urządzeo wykonanych przy udziale środków publicznych, mimo wystąpienia starosty, nie podejmie odpowiedniej uchwały wysokośd składek i świadczeo może byd podwyższona w drodze decyzji wydanej przez starostę. Na podstawie art. 170 ust. 5 ustawy Prawo wodne do egzekucji składek i świadczeo na rzecz spółki wodnej stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji należności podatkowych. Osoby fizyczne lub osoby prawne niebędące członkami spółki wodnej, a odnoszące korzyści z urządzeo spółki lub przyczyniające się do zanieczyszczenia wody, dla której ochrony spółka została utworzona, również obowiązane są do ponoszenia świadczeo na rzecz spółki. Ich wysokośd i rodzaj ustala w drodze decyzji starosta. Spółki wodne mogą łączyd się w związki. Do związków spółek wodnych stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące spółek wodnych. Nadzór i kontrolę nad spółkami sprawują zgodnie z art.178 ustawy właściwy terytorialnie starosta, natomiast nad związkami marszałek województwa na podstawie art.164 ust.9 ustawy. Według postanowienia Naczelnego Sądu Administracyjnego Nr.ONSAiWSA 2005/2 poz.45 - nadzór sprawowany przez starostę nad spółką wodną i odpowiednio przez marszałka województwa nad związkiem spółek wodnych jest nadzorem prawnym, nie obejmującym spraw związanych ze stosunkami, jakie zachodzą pomiędzy spółką, a jej członkami. Stosownie do art.179 i 180 ustawy z dnia 18 lipca 2001r.-Prawo wodne (Dz.U.2001r. Nr.115 poz ze zm.) nadzór ten sprowadza się do możliwości władczej ingerencji w działalnośd spółki wówczas, gdy jej organy dopuszczają się naruszeo prawa. Nadzór i kontrola nad spółką wodną są wykonywane nad działalnością spółki wodnej, a nie nad relacjami zachodzącymi wewnątrz tego podmiotu. Z art. 164 ust. 5 Prawa wodnego wynika, że spółki wodne mogą korzystad z pomocy paostwa w formie dotacji podmiotowych z budżetu paostwa oraz z pomocy finansowej z budżetu jednostek samorządu terytorialnego udzielanej zgodnie z przepisami ustawy o finansach publicznych. W ostatnich latach nastąpiły znaczne zmiany stanu organizacyjnego spółek wodnych. Wiele z nich uległo likwidacji lub podziałowi na mniejsze, powstawały również nowe. Nasilił się proces występowania ze spółek pojedynczych członków, całych wsi lub właścicieli gruntów łącznie 9 Naczelnik Wydziału Melioracji i Inżynierii Środowiska Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi 10 Zastępca Dyrektora ds. Eksploatacji Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie 41

42 obejmujących zasięgiem całe obiekty melioracyjne. W wyniku tego następował ciągły spadek powierzchni zmeliorowanych gruntów, na których urządzenia melioracyjne konserwowały i utrzymywały spółki wodne. W 1988 roku spółki wodne obejmowały swoją działalnością 5 mln 633 tys. ha, w 2007 już tylko 4 mln 352 tys.. Na koniec 2008 r. było w kraju 2298 spółek wodnych, które obejmowały swym działaniem około 4,6 mln ha (tj. około 71,5%) zmeliorowanych gruntów. Dane dotyczące stanu organizacyjnego spółek wodnych w ostatnich latach Lata Wyszczególnienie Jednostka Liczba spółek wodnych szt Powierzchnia zmeliorowanych gruntów ogółem Powierzchnia zmel. gruntów w spółkach wodnych % powierzchni zmel. gruntów w spółkach wodnych Średnia powierzchnia zmel. gruntów w spółce wodnej tys. ha tys. ha % ha Zmniejszający się wskaźnik utrzymywanych urządzeo melioracji wodnych szczegółowych i niewystarczający w stosunku do potrzeb zakres wykonywanych robót na urządzeniach objętych utrzymaniem powoduje, że bardzo często członkowie spółek nie są zadowoleni z działalności tych organizacji. Obowiązujące obecnie Prawo wodne nie stwarza podstaw do należytego utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych i ochrony ich przed przyśpieszoną dekapitalizacją. Struktura własności gruntów powoduje, że konserwacja urządzeo wymaga zorganizowanych działao wszystkich właścicieli. Ze względu na różny stopieo zainteresowania utrzymaniem dobrego stanu urządzeo przez poszczególnych właścicieli gruntów konieczne jest stworzenie podstaw i warunków do skutecznego egzekwowania obowiązków w tym zakresie. W obecnej sytuacji: Składki są zbyt niskie i nie pozwalają na wykonanie pełnej konserwacji wszystkich urządzeo melioracyjnych (wykonywana corocznie obejmuje naprawę awarii i konserwację ok.10-20% stanu ewidencyjnego rowów) Nie korzysta się z możliwości podwyższają składek z urzędu ze względu na to, że nie jest to akceptowane przez rolników. Starostowie nie wykazują większego zainteresowania sprawami spółek wodnych, nie nadzorują konserwacji urządzeo przez osoby nie będące członkami spółek wodnych Powiększa się powierzchnia obszarów zmeliorowanych wyłączanych z produkcji rolnej Ze względu na ochronę danych osobowych, brak jest możliwości ustalania aktualnych właścicieli zmeliorowanych działek. Nie ma obligatoryjnego obowiązku przekazywania do spółek wodnych informacji o zmianach w ewidencji gruntów, co utrudnienia windykację składek Spółki nie są beneficjentem pomocy unijnej zarówno w zakresie konserwacji jak też przy usprzętowieniu czy unowocześnieniu bazy sprzętowej 42

43 Jednocześnie rosną koszty utrzymania urządzeo z powodów: uszkodzeo urządzeo melioracyjnych w wyniku realizacji inwestycji liniowych (wodociągi, gazociągi, drogi) kolidujących z nimi, szkód powodowanych przez dzikie zwierzęta, głównie bobry, starzenia się urządzeo melioracyjnych, nowych obiektów wykonuje się obecnie bardzo mało, dewastacji urządzeo i elementów budowli np. przez zbieraczy złomu oraz kradzieże włazów żelbetowych, wprowadzania ścieków deszczowych do urządzeo melioracji wodnych szczegółowych bez pozwoleo wodnoprawnych oraz brak możliwości egzekwowania przepisów w tym zakresie, zmian sposobu użytkowania gruntów drenowanych poprzez zalesianie, nasadzenia krzewów czy wprowadzanie upraw roślin głęboko korzeniących się, przeznaczania gruntów rolnych na siedliska. Domy i ogrodzenia często budowane są na urządzeniach drenarskich, co powoduje ich niszczenie i problemy przy usuwaniem awarii, niewystarczającego zakresu konserwacji rzek i urządzeo melioracji podstawowych, co skutkuje brakiem odpływów z urządzeo melioracji szczegółowych. Biura związków poza obsługą zrzeszonych spółek w zakresie prowadzenia dokumentacji, księgowości i windykacji składek stanowią jednocześnie jednostkę organizującą lub wykonującą roboty konserwacyjne. W wielu przypadkach celem obniżenia obciążeo spółek kosztami pośrednimi, na które składają się płace kadry, koszty utrzymania pomieszczeo, koszty przejazdów i delegacji służbowych itp., podejmują działalnośd usługową na rzecz innych podmiotów. Poza wykonywaniem konserwacji urządzeo melioracji wodnych podstawowych, zlecanych przez wojewódzkie zarządy melioracji i urządzeo wodnych, wykonują roboty przy inwestycjach drogowych, wodociągowych, kanalizacyjnych itp.. Niestety coraz częściej zakres zleceo, ograniczany jest z powodu: malejących możliwości pozyskania pracowników fizycznych do robót konserwacyjnych braków kadrowych i trudności z uzupełnieniem z powodu deficytu na rynku pracy osób z odpowiednim przygotowaniem zawodowym braku środków finansowych na odnowienie i unowocześnienie bazy maszynowej. Sytuacja poszczególnych związków jest bardzo zróżnicowana. Częśd z nich jest w dobrej kondycji finansowej i dla nich największymi problemami są: niespójne prawo, obciążenia biurokratyczne i słaba współpraca z samorządami, głównie ze starostwami. Na drugim biegunie są związki zrzeszające spółki działające, jak to określają sami członkowie, na przetrwanie. Roboty utrzymaniowe ograniczone są w nich do bardzo małego zakresu, często do usuwania niektórych awarii w drenowaniu, a budżet pozwala jedynie na utrzymanie struktur organizacyjnych ifunkcjonowanie organów statutowych. Podstawową trudnością w działalności spółek wodnych, jak też innych podmiotów działających na podobnych zasadach, jest niemożnośd uchwalenia budżetu w wysokości zapewniającej pełne pokrycie potrzeb w zakresie konserwacji i utrzymania urządzeo melioracyjnych. Problem narasta i dotyczy całego kraju. Częściowo wynika to z sytuacji ekonomicznej wsi, ale również z niechęci do zwiększania obciążeo finansowych dla własnych gospodarstw. Ponieważ budżety uchwalane są na walnych zgromadzeniach delegatów spółek wodnych, więc o wysokości składek decydują przedstawiciele będący rolnikami, sami zainteresowani ustanowieniem możliwie najniższych obciążeo, jak też świadomi takich oczekiwao za strony sąsiadów. Liczą raczej na pomoc wutrzymaniu urządzeo ze strony paostwa. Przekonanie takie wynika z faktu, że urządzenia 43

44 melioracyjne wykonywane były ze środków Skarbu Paostwa przy niewielkiej odpłatności zainteresowanych właścicieli gruntów. Zbyt niskie składki nie pozwalają na wykonanie napraw wszystkich awarii na drenowaniu iobjęcie konserwacją wszystkich rowów. Powoduje to irytację zwłaszcza tych rolników, na gruntach których pozostały nienaprawione uszkodzenia sieci przyczyniające się do powstawania strat w uprawach. Negatywnie odbierany jest też zbyt mały zakres robót na rowach. Tylko niewielka częśd rolników jest świadoma tego, że zadecydowali o tym ich przedstawiciele uchwalając zbyt niskie składki, które nie pozwalają na zaspokojenie wszystkich potrzeb. Większośd, przeważnie niezasadnie, winą za ten stan obarcza złą organizację biura związku, nierzetelnośd i złą wolę kierownictwa. Zamyka się w ten sposób koło wzajemnych pretensji. Starostowie nie korzystają z możliwości podwyższenia składek i innych świadczeo w drodze decyzji ze względu na spodziewany bardzo negatywny odbiór społeczny takich rozstrzygnięd. W ocenie zainteresowanych naruszyłoby to źle pojmowane zasady demokracji poprzez zanegowanie ustaleo statutowych organów przyjętych w wyniku głosowania. Dodatkowo budżet spółek, a więc wielkośd nakładów przeznaczanych na konserwację obniża brak możliwości skutecznej egzekucji obowiązków właścicieli gruntów zmeliorowanych z zakresie utrzymania urządzeo. Dotyczy to zarówno uchylających się od płacenia składek, jak i wykonania odrobkowego. Wpływa to demobilizująco i w efekcie powoduje dalszy spadek ściągalności. Rozwiązaniem problemu ustalania niskich składek i uchylaniem się od obowiązku utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych byłoby wprowadzenie opłaty wodnej jako dodatkowego podatku odnoszącego się do gruntów zmeliorowanych. Nie należy jednak oczekiwad, że rozwiązanie takie zyska aprobatę społeczną i poparcie polityczne. W zmienionym w 2001 r. Prawie wodnym (art ) wyraźniej niż we wcześniej obowiązującym, wskazuje się właściciela gruntu jako tego, do kogo należy wykonanie urządzeo melioracji szczegółowych. Od tej zasady w art dopuszcza się wyjątek polegający na możliwości, ale nie obowiązku, ponoszenia kosztów budowy urządzeo przez Skarb Paostwa w trzech jednoznacznie określonych przypadkach. Generalnie jednak należy przyjąd, że melioracje według intencji ustawodawcy stanowią, jak inne działania takie jak mechanizacja czy rozbudowa, inwestycję właściciela w rozwój gospodarstwa rolnego. Konsekwentnie w art na zainteresowanych właścicieli gruntów nałożono też obowiązek utrzymywanie urządzeo melioracji wodnych szczegółowych, a jeżeli urządzenia te są objęte działalnością spółki wodnej, na spółkę wodną. Taką też wykładnię celowościową przyjmują organy kontrolujące wydatkowanie środków publicznych negując możliwośd przekazywania ich przez samorządy na rzecz realizacji zadao statutowych spółek wodnych. Gdyby systemy melioracyjne zamykały się funkcjonalnie w obrębach gospodarstw zainteresowanie utrzymaniem sprawności technicznej urządzeo kooczyłoby się na właścicielu gruntu. Ponieważ tak nie jest i sprawnośd obiektu uzależniona jest od stanu urządzeo zlokalizowanych na działkach wielu właścicieli ustawodawca stworzył (teoretycznie) możliwośd egzekwowania obowiązku utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych. Zgodnie z art. 77 ust.2 jeżeli obowiązek ten nie jest wykonywany, organ właściwy do wydania pozwolenia wodnoprawnego ustala, w drodze decyzji, proporcjonalnie do odnoszonych korzyści przez właścicieli gruntu, szczegółowe zakresy i terminy jego wykonywania. Dotyczy to właścicieli zmeliorowanych gruntów niezrzeszonych w spółkach wodnych. Przepis ten nie jest realizowany, a w wielu opiniach jest on dla starostów niewykonalny. Podobnie nieskuteczny jest zapis dający możliwośd wpływania na utrzymywanie urządzeo objętych działalnością spółek wodnych. Stanowi on, że jeżeli uchwalone przez spółkę wodną 44

45 zajmującą się utrzymaniem urządzeo melioracji wodnych szczegółowych składki i inne świadczenia nie wystarczają na wykonanie przewidzianych na dany rok zadao statutowych, starosta może wystąpid do organów spółki o podwyższenie wysokości tych składek i innych świadczeo; jeżeli spółka wodna zajmująca się utrzymaniem urządzeo wykonanych przy udziale środków publicznych, mimo wystąpienia starosty, nie podjęła odpowiedniej uchwały, starosta może, w drodze decyzji, podwyższyd wysokośd tych składek i innych świadczeo (Art ). Praktyka pokazuje, że obowiązujące przepisy nie tworzą podstaw mobilizacji do należytej dbałości o systemy melioracyjne. Brak właściwej konserwacji urządzeo melioracji szczegółowych zagraża prawidłowości funkcjonowania obiektów wykonanych z poniesieniem przez Skarb Paostwa ogromnych nakładów. Urządzeo wykonanych wyłącznie przez zainteresowanych właścicieli gruntów jest bardzo mało. Źle funkcjonujące urządzenia obniżają produkcyjnośd gleby oraz, poprzez trwałe podtopienie, uszkadzają ją i degradują ekosystemy do stanu zdecydowanie gorszego niż przed zmeliorowaniem. Podjęcie działao w kierunku odbudowy i właściwej konserwacji urządzeo należy rozpocząd od rzetelnej oceny kondycji rolnictwa i możliwości poniesienia kosztów utrzymania przez zainteresowanych, odnoszących korzyści rolników. W przypadku uznania, że utrzymanie urządzeo wymaga zbyt dużych nakładów finansowych, których drobne gospodarstwa nie są w stanie ponieśd w całości zarówno wtedy, gdy konieczna jest odbudowa jak i w przypadku utrzymania funkcjonujących systemów, należy zwiększyd dotowanie z budżetu paostwa lub stworzyd prawne możliwości ponoszenia części kosztów przez samorządy. Działanie to ma uzasadnienie nie tylko gospodarcze ale i ekologiczne. Niezależnie od zasadniczych rozstrzygnięd dotyczących ustalania należności na rzecz spółek wodnych i pomocy finansowej spółkom należy podjąd działania, które dodatkowo wpłyną na wzrost możliwości realizacji zadao statutowych. Stosownie do zidentyfikowanych, problemów należy: Wyjaśnid przyczyny błędnych interpretacji lub niespójności przepisów, które powodują nieskutecznośd zapisu art Prawa wodnego stanowiącego, że: do egzekucji składek i świadczeo na rzecz spółki wodnej stosuje się odpowiednio przepisy o egzekucji należności podatkowych. Podjąd inicjatywę zmierzającą do nałożenia odpowiednimi przepisami obowiązku przekazywania spółkom wodnym informacji o zmianach własnościowych gruntów. Przeprowadzid spotkania ze starostami lub omówid zagadnienie na Konwencie Starostów celem wyjaśnienia przyczyn pogarszania się stanu urządzeo melioracyjnych i roli starostów w ich utrzymaniu. Rozważyd należy możliwośd przywrócenia poprzedniego systemu nadzoru nad działalnością spółek wodnych lub organizacji służb melioracyjnych w gminach. Wyjaśnid przyczyny błędnych interpretacji lub niespójności przepisów w zakresie odprowadzenia wód opadowych w dróg bez szczelnego systemu kanalizacyjnego. Podjąd inicjatywę wprowadzenia zmian przepisów celem uniemożliwienia obrotu złomem pochodzącym z dewastacji i kradzieży maszyn, urządzeo i elementów infrastruktury (w tym urządzeo melioracyjnych). 45

46 Andrzej Maciążek 11, Doświadczenia rynku polskiego w zakresie likwidacji szkód powodziowych; budowanie systemu ubezpieczeo katastroficznych w Polsce Prezentacja przedstawiona na międzynarodowej konferencji Ubezpieczenia a zarządzanie kryzysowe ze szczególnym uwzględnieniem ryzyka powodzi zorganizowanej w ramach Polskiej Prezydencji w Radzie UE/Wymiar Parlamentarny przez Komisję Nadzwyczajną do spraw zmian w kodyfikacjach Sejmu RP oraz Polską Izbę Ubezpieczeo 12 października 2011 r. w Sejmie RP. Skala strat powodowanych przez powódź w okresie maj - wrzesieo 2010 roku Wartośd szkód powstałych w wyniku powodzi 12,5 mld zł* Straty w infrastrukturze jednostek samorządu terytorialnego 6,7 mld zł* Zasiłki do zł dla osób poszkodowanych w powodzi 2010 r ,6 mln zł* *dane MSWiA Ubezpieczone szkody spowodowane przez powodzie, burze i deszcze nawalne w okresie maj - wrzesieo 2010 roku Ogólna liczba szkód zgłoszonych szkód* Łączna, szacowana wartośd zobowiązao z tytułu zawartych umów ubezpieczenia mln zł* *dane na podstawie raportu KNF Informacja w sprawie szkód spowodowanych w okresie maj, czerwiec, sierpieo i wrzesieo 2010 przez powodzie, burze oraz ulewne deszcze, zgłoszonych do zakładów ubezpieczeo Współpraca sektora ubezpieczeniowego z administracją rządową i samorządową w trakcie powodzi w 2010 roku działania ad hoc Wprowadzenie przez PIU i ubezpieczycieli standardów uproszczonej likwidacji szkód i natychmiastowych wypłat zaliczek dla osób najbardziej poszkodowanych Wdrożenie szybkich działao dotyczących ewidencji szkód w trybie specjalnym - w przypadku szkód o niewielkich wartościach od 3 do 5 tys. zł szkody likwidowane na telefon, bez wysyłania rzeczoznawcy Wprowadzenie modelu zaliczkowej wypłaty przy szkodach o większej wartości, zaliczki do ok. 5 tys. zł bez oględzin, na podstawie wstępnej oceny rzeczoznawcy, w przypadku potrzeby większej analiza szkód maksymalne uproszczenie procedury Powołanie specjalnych sztabów kryzysowych, które ubezpieczyciele uruchomili dla klientów mieszkających na terenach dotkniętych przez powódź Wprowadzenie modelu szybkiej wymiany informacji pomiędzy administracją rządową a PIU Wprowadzenie monitoringu sytuacji powodziowej przez PIU - gromadzenie i przekazywanie zagregowanej informacji na temat liczby zgłaszanych szkód i działao podejmowanych w związku z powodzią Przekazywanie przez PIU na bieżąco mediom wszelkich informacji, mogących byd przydatnymi osobom ubezpieczonym, które wskutek działania żywiołu poniosły straty 11 Wiceprezes Zarządu Polskiej Izby Ubezpieczeo 46

47 Przesłanki za tworzeniem systemu ubezpieczeo katastroficznych / klęskowych Coraz częściej powtarzające się w naszym kraju klęski żywiołowe impulsem do dyskusji nad stworzeniem systemu ubezpieczeo od skutków klęsk żywiołowych Pozytywne doświadczenia innych krajów ze współpracy z ubezpieczycielami mogą zostad wykorzystane przy wypracowaniu optymalnego rozwiązania w warunkach polskich Rozwiązania systemowe opierają się na różnych modelach system powszechnych ubezpieczeo dobrowolnych oparty na wysokiej świadomości społecznej system ubezpieczeo dobrowolnych lub obowiązkowych połączonych z funduszami i produktami katastroficznymi system ubezpieczeo obowiązkowych wprowadzany w sytuacji zbyt małej powszechności ubezpieczeo dobrowolnych Sytuacja Europy Środkowo-wschodniej, w tym Polski Paostwa charakteryzujące się stosunkowo niskim poziomem powszechności ubezpieczeo budynków od ognia i innych zdarzeo losowych. Paostwa te stanęły przed koniecznością jednoczesnego: Podwyższenia poziomu powszechności ubezpieczeo budynków od ognia i innych zdarzeo losowych Stworzenia rozwiązao finansowych, które pełniłyby rolę gwarancji bezpieczeostwa systemu ubezpieczeniowego ze strony paostwa Stworzenia systemu gwarancji finansowych dla zakładów ubezpieczeo z budżetu paostwa w razie wystąpienia masowych szkód katastroficznych Prowadzenia aktywnej polityki prewencyjnej i edukacyjnej Wprowadzenie ubezpieczeo obowiązkowych może byd efektywnym sposobem szybkiego upowszechnienia ubezpieczeo budynków od ryzyk katastroficznych Wnioski dla Polski wynikające z analizy systemów europejskich W krajach Europy Zachodniej budowanie rozwiązao systemowych w zakresie katastrof naturalnych trwało nierzadko kilkadziesiąt lat Rozwiązania systemowe należy w Polsce budowad stopniowo Paostwo powinno odchodzid od zapomóg społecznych w przypadku wystąpienia katastrof naturalnych na rzecz promowania odszkodowao z umów ubezpieczenia oraz prowadzenia odpowiedniej polityki zagospodarowania przestrzennego System ubezpieczeo katastroficznych nie będzie efektywny bez odpowiednich działao Paostwa i ubezpieczycieli 47

48 Rola Paostwa w zakresie wspierania prewencji Skierowanie działao prewencyjnych i edukacyjnych do społeczeostwa odnośnie przeciwdziałania skutkom katastrof naturalnych i konieczności powszechnego zawierania ubezpieczeo związanych ze skutkami ich wystąpieo Rozpoczęcie dyskusji na temat sposobów rozwiązania problemów związanych z siedzibami ludzkimi posadowionymi na terenach zalewowych lub osuwiskowych Wprowadzenie zakazu wydawania nowych pozwoleo na zabudowę terenów zalewowych i suwiskowych oraz terenów stale narażonych na oddziaływanie skutków katastrof naturalnych Opracowanie procedur zarządzania w sytuacjach kryzysowych z uwzględnieniem roli zakładów ubezpieczeo w zakresie ilości i geograficznego rozmieszczenia potencjalnych szkód Rola Paostwa w zakresie tworzenia map zagrożeo katastrofami naturalnymi Zgodnie z Dyrektywą powodziową UE oraz Prawem wodnym Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej ma obowiązek przygotowad: wstępną ocenę ryzyka powodziowego dla obszarów dorzeczy, zawierającą m.in. mapy obszarów dorzeczy, opis powodzi historycznych oraz ocenę potencjalnych skutków mapy zagrożenia powodziowego przedstawiających m.in. zasięg powodzi, głębokośd lub poziom zwierciadła wody mapy ryzyka powodziowego z zaznaczonymi m.in. szacunkową liczbą mieszkaoców, którzy mogą byd dotknięci powodzią, rodzajem prowadzonej działalności gospodarczej, oraz instalacjami mogącymi, w razie wystąpienia powodzi, spowodowad znaczne zanieczyszczenie środowiska plany zarządzania ryzykiem powodziowym, zawierające obszary dorzecza z zaznaczonymi obszarami narażonymi na niebezpieczeostwo powodzi, mapy zagrożenia powodziowego oraz mapy ryzyka powodziowego wraz z opisem wniosków z analizy map, opis celów zarządzania ryzykiem powodziowym oraz katalog działao z uwzględnieniem priorytetów Rola Paostwa w zakresie polityki zagospodarowania przestrzennego Działania administracji rządowej i samorządowej w zakresie wyznaczania terenów zalewowych jako działao komplementarnych w odniesieniu do zadao związanych z regulacją koryt rzek i budowy stopni wodnych rzek Przygotowanie i udostępnienie map zalewowych i osuwiskowych Polski Uporządkowanie na poziomie gmin planów zagospodarowania przestrzennego, które będą uwzględniad zagrożenia powodziowe i osuwiskowe Rola Paostwa w zakresie dostosowania norm budowlanych do zagrożeo, wzmocnienie roli nadzoru budowlanego Wzmocnienie roli nadzoru budowlanego w procesie inwestycyjnym w przypadku budynków mieszkalnych należących do osób fizycznych: Przestrzeganie norm budowlanych jest jednym ze sposobów przeciwdziałania skutkom katastrof naturalnych Praktyka wskazuje, że w Polsce wiele budynków mieszkalnych użytkowanych jest bez odbiorów Duża częśd budynków budowana jest w systemie gospodarczym Duża częśd szkód huraganowych spowodowana jest nie tylko z siłą wiatru lecz także wadliwą konstrukcją budynków lub nieodpowiednim stanem technicznym 48

49 Aktualnie realizowane zadania Paostwa w zakresie niezbędnym dla tworzenia systemu ubezpieczeo katastroficznych/klęskowych Projekt ISOK ISOK (Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami). Głównym wykonawca - Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Paostwowy Instytut Badawczy. Produktem koocowym Projektu SOPO będą: Mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego System informatyczny ostrzegający o zagrożeniach. Projekt SOPO System Osłony Przeciwosuwiskowej (w skrócie SOPO) Główny wykonawca - Paostwowy Instytut Geologiczny. Produktem koocowym Projektu SOPO będą: Mapy osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi opracowane na odkładach topograficznych w skali 1: (układ 1992), Karty rejestracyjne osuwisk i terenów zagrożonych ruchami masowymi. Zadania rynku ubezpieczeniowego Udział rynku ubezpieczeniowego w działaniach edukacyjnych i prewencyjnych prowadzonych przez Paostwo Rozwijanie wiedzy i procedur związanych z oceną i zarządzaniem ryzykiem wystąpienia katastrof naturalnych, uwzględniających działania paostwa w zakresie prewencji i usuwania zagrożeo Rozwijanie produktów ubezpieczeniowych Zarządzanie procedurami i zasobami likwidacji szkód w sposób adekwatny do potencjalnych zagrożeo katastrofami naturalnymi Oczekiwane korzyści ze współpracy sektora publicznego z rynku ubezpieczeniowego Efektywna ochrona obywateli przed skutkami katastrof naturalnych Przejęcie przez struktury likwidacyjne zakładów ubezpieczeo czynności związanych z wypłatą odszkodowao poszkodowanym osobom, odciążenie organów administracji paostwowej i samorządowej Możliwośd planowania wydatków związanych z zarządzaniem zagrożeniami związanymi z katastrofami naturalnymi 49

50 Aleksandra Czyżewska 12, Wyniki analizy ankiety skierowanej do gmin położonych w dorzeczu środkowej Wisły Wyniki ankiety przeprowadzonej wśród 818 gmin dorzecza Wisły środkowej, które stanowią załącznik do założeo Programu Bezpieczeostwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej, zaakceptowanych br., przez Komitet Sterujący Programu. Program zakłada skoordynowane działania administracji rządowej i samorządowej. Jest przygotowywany i realizowany w sposób konsultacyjny we współpracy z ekspertami świata nauki, samorządami i organizacjami pozarządowymi, zajmującymi się ochroną środowiska. Udział w nim biorą wszystkie najważniejsze instytucje, odpowiadające za bezpieczeostwo powodziowe oraz wojewodowie i marszałkowie ze siedmiu województw, leżących w dorzeczu Wisły środkowej: mazowieckiego, podlaskiego, lubelskiego, świętokrzyskiego, kujawsko-pomorskiego, a także warmiosko-mazurskiego i łódzkiego. Zgodnie z założeniami, działania mają byd prowadzone w sposób spójny i kompleksowy w obszarach: infrastruktury hydrotechnicznej, gospodarki przestrzennej, ochrony środowiska, zarządzania kryzysowego i edukacji społeczeostwa. Program ma byd gotowy pod koniec 2013 r., poczym zostanie przedstawiony do akceptacji Radzie Ministrów. Założenia określają priorytety w poszczególnych obszarach. (1) Gospodarka wodna: przegląd infrastruktury hydrotechnicznej (wałów, urządzeo itd.), ocena jej przydatności; planowanie inwestycji; jasny podział odpowiedzialności. (2) Gospodarka przestrzenna: obowiązek uchwalania planów zagospodarowania przestrzennego; ograniczanie zabudowy na terenach zalewowych i zwiększanie jej bezpieczeostwa. (3) Zarządzanie kryzysowe i edukacja: usprawnienie systemu monitorowania zagrożeo i ostrzegania; przegląd i weryfikacja istniejących planów zarządzania kryzysowego by zwiększyd skutecznośd zarządzania falą powodziową; doskonalenie gotowości do reagowania; szkolenia służb, samorządów; edukacja mieszkaoców terenów zalewowych; rekomendacje ubezpieczeo. (4) Ochrona środowiska: zwiększenie naturalnej retencji poprzez powierzchnie leśne i obszary mokradłowe; inwestycje w obszarach chronionych i Natura 2000 zgodnie z interesem społecznym - po zapewnieniu tzw. rekompensaty przyrodniczej; również - szczególna ochrona zabytków. Konsultacje społeczne założeo Programu przeprowadzono w sierpniu i wrześniu b.r. z udziałem m.in. samorządów, instytucji zajmujących się planowaniem przestrzennym, ochroną środowiska i organizacjami ekologicznymi. Na spotkaniach w siedmiu województwach, leżących w dorzeczu Wisły środkowej, wzięło udział 130 osób. Zgłoszono 104 uwagi oraz 15 opinii. Dotyczyły one m.in. rekomendacji zmiany prawa w kwestii zagospodarowania przestrzennego, edukacji konkretnych grup społecznych, ustalenia odpowiedzialności za urządzenia melioracyjne, ochronę wałów oraz uporządkowanie międzywala. Uwzględniono m.in. koniecznośd innego gospodarowania na zbiornikach naturalnych i sztucznych oraz minimalizację regulacji rzek tam, gdzie jest to możliwe. Do tej pory zgromadzono dane i zlecono pięd ekspertyz, w tym: 1. Ocenę możliwości lokalizacji suchych polderów w dorzeczu Wisły Środkowej stan wiedzy i dalsze kierunki działao. 12 Pełnomocnik Wojewody ds. Programu Bezpieczeostwa Powodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej, Mazowiecki Urząd Wojewódzki 50

51 2. Analizę wariantów rozstawu wałów oraz ich wpływ na warunki przepływu wody w korycie rzeki wraz z konsekwencjami dla bezpieczeostwa powodziowego w dorzeczu Wisły Środkowej stan wiedzy i dalsze kierunki działao. 3. Analizę możliwości zwiększenia retencji w obszarach zurbanizowanych w dorzeczu Wisły Środkowej stan wiedzy i dalsze kierunki działao 4. Ocenę stanu technicznego i przydatności urządzeo przeciwpowodziowych w obszarach problemowych w dorzeczu Wisły środkowej stan wiedzy i dalsze kierunki działao. 5. Określenie kryteriów opracowania typologii terenów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi oraz zakresu ustaleo do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, które należy określad dla tych terenów. Prace będą zakooczone 15 grudnia 2011 r. i staną się podstawą do wskazania, w trakcie spotkao warsztatowych, szczegółowych ekspertyz koniecznych do wykonania w toku dalszych prac i wykorzystania dobrych praktyk Dalsze działania W 2012 r., jako strategiczny program rządowy, Program Bezpieczeostwa Przeciwpowodziowego w Dorzeczu Wisły Środkowej przejdzie strategiczną ocenę oddziaływania na środowisko oraz kolejne konsultacje społeczne w siedmiu województwach. Następnie, w 2013 r. przejdzie ocenę zgodności ze Strategią Rozwoju Kraju (w Ministerstwie Rozwoju Regionalnego), ponieważ zakładane jest finansowanie go m.in. ze środków unijnych nowej perspektywy finansowej od 2014 r. Pozostałe źródła finansowania to m.in. budżet paostwa i fundusze ochrony środowiska. Po akceptacji Rady Ministrów, realizowany będzie do 2030 r. Gospodarka przestrzenna na terenach narażonych na niebezpieczeostwo powodzi ma istotny wpływ na skutki tego zjawiska zarówno w sferze bezpieczeostwa ludzi, jak i ich mienia. Straty w obu sferach można znacząco ograniczyd lub nawet wyeliminowad, stosując określone zasady w gospodarce przestrzennej. W celu zdobycia bezpośredniej informacji o stosowanej lokalnie polityce przestrzennej oraz zasadach zabudowy terenów zagrożonych powodzią w maju 2011 r. rozesłano ankietę do organów wykonawczych gmin (wójtów, burmistrzów i prezydentów miast). Dotyczyła ona: stopnia pokrycia miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi (bezpośrednio i potencjalnie zgodnie z nomenklaturą stosowaną w stanie prawnym przed zmianą ustawy Prawo wodne, która nastąpiła w marcu 2011 r.); sposobów przeznaczania terenów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi w tych planach; lokalizacji zabudowy na terenach powodziowych nieobjętych ww. planami; podejmowanych obecnie działao w gminie w celu zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej; ewentualnej potrzeby podjęcia takich działao w gminie. Zebrane odpowiedzi pozwalają wyciągnąd następujące wnioski: 42,83% gmin znajdujących się w zasięgu dorzecza Wisły środkowej wykazało obecnośd na ich terenie obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi, z czego 72% wskazało na obecnośd obszarów bezpośredniego zagrożenia, a 46,91% potencjalnego zagrożenia powodzią. 51

52 Wśród przyczyn potencjalnego zagrożenia powodzią 51,16% gmin wymieniło przelanie się wód przez koronę wału, 56,59% gmin wskazało zniszczenie lub uszkodzenie wału, a 48,84% zniszczenie lub uszkodzenie budowli ochronnych. Wśród wszystkich gmin, które wykazały obecnośd obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi, 59,27% potwierdziło, że ma plany miejscowe dotyczące tych terenów, przy czym 61,62% gmin posiadających obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią poinformowało, że dysponuje planami obejmującymi te tereny, 69,77% gmin posiadających obszary potencjalnego zagrożenia powodzią wykazało, że ma plany miejscowe dotyczące takich terenów. Średnio planami miejscowymi zostało objęte 54% powierzchni obszarów bezpośredniego zagrożenia i 50% powierzchni obszarów potencjalnego zagrożenia. 54,72% gmin, które potwierdziły posiadanie planów dotyczących obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi, wskazało, że przynajmniej częśd tych terenów w planach jest przeznaczona do zabudowy. 67,21% gmin, które potwierdziły posiadanie planów obejmujących obszary bezpośredniego zagrożenia powodzią, poinformowało również, że tereny te w planach przynajmniej w części są przeznaczone pod zabudowę. 78,89% gmin, które potwierdziły posiadanie planów dotyczących obszarów potencjalnego zagrożenia powodzią, poinformowało również, że tereny te w planach przeznaczone są przynajmniej w części pod zabudowę. 52

53 33,45% gmin, które wskazały, że na ich obszarze istnieją tereny narażone na niebezpieczeostwo powodzi, potwierdziło, że na terenach nieobjętych planami miejscowymi postępuje zabudowa na podstawie decyzji lokalizacyjnych, przy czym w 30,81% gmin dotyczy to obszarów bezpośredniego zagrożenia i w 47,29% gmin obszarów potencjalnego zagrożenia powodzią. Wśród gmin, które wykazały obecnośd obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi, 39,64% potwierdziło, że obecnie podejmuje działania, aby przeciwdziaład skutkom powodzi, z czego 39,45% dotyczy działao związanych z zabezpieczeniem technicznym, 46,79% polityki przestrzennej (np. sporządzanie planów, w których zostaną wprowadzone odpowiednie ograniczenia w zabudowie terenów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi), 70,64% akcji uświadamiających i 11,01% innych działao. Podsumowanie wyników ankiety pozwala stwierdzid, że planowanie przestrzenne nie jest postrzegane w gminie jako istotne narzędzie eliminacji skutków powodzi dla mieszkaoców terenów 53

54 narażonych na niebezpieczeostwo powodzi, a tym samym dla całej gminy. Niewiele ponad połowa gmin, które potwierdziły występowanie obszarów narażonych na niebezpieczeostwo powodzi, posługuje się takim narzędziem gospodarki przestrzennej. Jeszcze większy niepokój wzbudza stosunkowo duży procent gmin (również ponad połowa), które przyznały, że w planach tych przeznacza tereny zagrożone powodzią pod zabudowę. Aż blisko 70% gmin potwierdziło, że odnosi się to do terenów bezpośredniego zagrożenia powodzią, a więc takich, w przypadku których zgodnie z przepisami prawa (ustawa Prawo wodne) obowiązywał całkowity zakaz lokalizowania zabudowy (w tej chwili odnoszący się do terenów szczególnego zagrożenia powodzią). Zabudowie podlegają również tereny nieobjęte planami, na których jej lokalizacja odbywa się na podstawie decyzji administracyjnych. Potwierdziła to 1/3 gmin, które wykazały posiadanie terenów zagrożonych powodzią. Również blisko 1/3 gmin odnosi tę sytuację do terenów bezpośredniego zagrożenia powodzią. Należy pamiętad, że odbywa się to w opisanym wcześniej stanie prawnym, zgodnie z którym zarówno decyzje lokalizacyjne, jak i plany miejscowe podlegają kontroli organu właściwego w sprawach ochrony przeciwpowodziowej. Procentowy udział podejmowanych w gminach poszczególnych działao, służących zwiększaniu bezpieczeostwa powodziowego, zaświadczy o braku środków finansowych przeznaczonych na ten cel, ponieważ aż 70% to działania stosunkowo najmniej kosztochłonne, czyli akcje uświadamiające, a tylko niespełna 40% zabezpieczenia techniczne, które niewątpliwie wymagają największych nakładów finansowych, i niespełna 50% działania w ramach realizacji polityki przestrzennej. Jest to o tyle niepokojące, że zagrożenie związane z uszkodzeniem lub zniszczeniem wałów przeciwpowodziowych wskazywane było najczęściej jako przyczyna potencjalnego zagrożenia powodzią. Powyższe podsumowanie skłania do konkluzji, że sfera gospodarki przestrzennej, w tym planowania przestrzennego, wymaga intensywnych działao, gdyż jej udział w ochronie przeciwpowodziowej jest niewspółmiernie mały w stosunku do możliwości, które ona daje, pod warunkiem zastosowania odpowiednich mechanizmów. 54

55 Rozdział II Wybrane wypowiedzi uczestników debaty Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii P rezydenta RP Niniejsze Forum Debaty Publicznej poświęcone jest tematyce gospodarki wodnej, w szczególności roli samorządu terytorialnego i roli użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu - naszym problemem są susze i zjawisko niewielkich lokalnych powodzi. Te kwestie są intensywnie podnoszone przez mieszkaoców i władze samorządowe terenów zagrożonych a kwestia koordynacji działao, ich organizowania i ustalenia zakresu odpowiedzialności, budzi bardzo wiele wątpliwości w praktyce. Z drugiej strony, wiele wątpliwości budzi sam sposób utrzymania obiektów, urządzeo melioracji, szczególnie tych małych, na szczeblu lokalnym. Należy jednocześnie zwrócid uwagę, że wiele urządzeo melioracji ulega pewnym uszkodzeniom, również trwałym, w momencie rozpoczęcia się procesów urbanizacyjnych. Wówczas melioracje rolne zaczynają byd zastępowane przez systemy odwonienia, które jednak nie zawsze są skuteczne na obszarach zurbanizowanych. Zatem kwestia relacji pomiędzy gruntami rolnymi i obszarami zurbanizowanymi, kwestia odpowiedzialności poszczególnych instytucji, a także zarządców i użytkowników nieruchomości, jest sprawą bardzo ważną, nie tylko w odniesieniu do problemu podtopieo, ale również do sygnalizowanych przejawów suszy. Jest to swoista druga strona medalu w funkcjonowaniu lokalnego wymiaru gospodarki wodnej. Chcielibyśmy, żeby podczas dzisiejszego spotkania Forum Debaty Publicznej, zaproponowano rozwiązania dotyczące pięciu głównych zagadnieo. Po pierwsze, kwestia zarządzania użytkowaniem i zabudową terenów w kontekście przeciwdziałania powodziom i łagodzenia skutków suszy; po drugie - zdefiniowanie roli obywateli i użytkowników nieruchomości w ochronie przeciwpowodziowej administracji rządowej i samorządowej; trzecia sprawa to określenie, czy grunty rolne oraz obszary wiejskie mają jakąś szczególną rolę w ograniczaniu zagrożenia powodziowego; po czwarte, kwestia regulacji o charakterze organizacyjnym i finansowym dotyczących utrzymania tzw. melioracji szczegółowej, w tym bardzo istotna kwestia potencjalnych spółek wodnych; ostatnia sprawa dotyczy sposobu wprowadzenia mechanizmów efektywnościowych do zarządzania przedstawionymi problemami. Jan Winter, Zastępca Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej Chciałbym przedstawid zagadnienie ilości zasobów wodnych. Ilośd wody na całej Ziemi wynosi ok mln km 3; wody rzecznej na jednego człowieka przypada ok m 3. Jak wygląda sytuacja w przypadku Polski? Jeżeli przypatrzymy się średniej rocznej ilości opadów, okaże się, że dają nam ok. 220 km 3 wody, z czego 70% zamienia się w parę. W konsekwencji na jednego mieszkaoca naszego kraju, przypada ok m 3 rocznie, tj. trzykrotnie mniej, niż wynosi średnia europejska. 55

56 Receptą jest odpowiednia gospodarka wodna, szczególnie sprawa retencji. Dzięki dużej retencji, przede wszystkim zbiornikowej, moglibyśmy rozwiązywad zarówno problemy powodziowe, jak i problemy związane z suszą. Zdolności retencyjne w naszym kraju wynoszą ok. 6% średniego odpływu rocznego. Pod tym względem jesteśmy relatywnie daleko za innymi paostwami w Europie. Rozbudowa zbiorników powinna więc byd przedmiotem naszych starao. W planie gospodarki wodnej, w projekcie polityki wodnej paostwa do 2030 roku, mówi się o zwiększeniu tych zasobów wpierwszej perspektywie, tj. do 2016 roku będzie to 450 mln m 3, natomiast do 2030 roku nawet mln m 3. Przyglądając się kwestii dużej retencji, widzimy, że w rzeczywistości realizowany jest projekt jednego zbiornika. Poza tym istnieje szansa na mający ogromne znaczenie przeciwpowodziowe zbiornik w Raciborzu na Odrze i zbiornik Kąty-Myscowa na Podkarpaciu. W tej sferze jest więc wiele do zrobienia. Nasze dzisiejsze spotkanie poświęcone jest roli samorządów i zagospodarowania przestrzennego w kontekście przedstawianych problemów. W tej kwestii realne władztwo znajduje się po stronie samorządów. Pojawia się też znaczenie odpowiedniego zagospodarowania terenu, nietylko w dużej skali związanej z przygotowaniem terenów na zalania, ale również pod względem prostego działania, tj. odpowiedniego użytkowania gruntów (np. orka powinna byd robiona w poprzek, a nie wzdłuż stoku). Elżbieta Nachlik, Przewodnicząca Krajowej Rady Gospodarki Wodnej W Polsce gospodarka wodna i gospodarka wodno-ściekowa funkcjonowały i nadal funkcjonują odrębnie, niezależnie od światowego trendu w kierunku integracji tych dziedzin. Tymczasem efektywnośd gospodarowania naszymi skromnymi zasobami wodnymi powinna objawid się poprzez aspekty finansowy, funkcjonalny, krajobrazowy i społeczny, co dotyczy przede wszystkim integracji przestrzennej w zarządzaniu użytkowaniem i zabudową terenów w kontekście gospodarki wodnej. Dwoma podstawowymi elementami są tutaj: zarządzanie wodami opadowymi (ich przechwytywanie, retencja, rozprowadzanie tzw. małym obiegiem hydrograficznym, do którego należą rynsztoki, kanalizacja, rowy odwadniające, małe cieki) oraz bezpieczne kształtowanie odpływu powodziowego w dolinach rzek. W moim przekonaniu różnice pomiędzy rolą samorządu lokalnego i rolą organów na szczeblu krajowym czy regionalnym, wynikad powinny z wielkości tego odpływu i tym samym wielkości powodzi. W przypadku wysokich odpływów, których częstotliwośd występowania mieści się w granicach od 1 roku do 10 lat, powinien obowiązywad coraz większy udział samorządu wograniczaniu ich skutków. Sprawa dotyczy bowiem obszarów o małej skali przestrzennej uporządkowanie tych kwestii na tych małych obszarach jest kluczem do powodzenia na obszarach większych. Rola samorządu w ujęciu zadaniowym, tj. funkcjonalne kształtowanie rozwiązao pożądanych krajobrazowo i akceptowanych społecznie, jest więc nie do przecenienia w tym zakresie. Oczywiście samorząd powinien byd wyposażony w pakiet narzędzi, które pozwolą na praktyczną realizację tego podejścia - do tych narzędzi należą nie tylko środki finansowe, które samorząd sam może w części wygenerowad, ale również kwestia partycypacji społecznej w tych kosztach, szczególnie w kontekście ciągłego rozwoju urbanizacji. Potrzebne są także inne narzędzia od organizacyjnych aż do bardzo szczegółowe wytycznych dotyczących projektowania i wykonania 56

57 technicznego pochodzące od władztwa wodnego. W tym kontekście ważną kwestią jest regulacja zabudowy na terenach zagrożonych powodzią w taki sposób, by uzyskad jednocześnie dwa efekty, tj. chronid tereny dla bezpiecznego odprowadzenia wód wysokich oraz stworzyd bufor retencyjny korytarza rzeki, który stanowid będzie ochronę ekologiczną dla ekosystemów wodnych. Ponadto istnieje jeszcze problem przeciwdziałania skutkom suszy, także w tym zakresie bowiem regulujemy stosunki wodne zarówno na potrzeby ograniczenia przepływów najwyższych jak i najniższych. W tym kontekście, rola samorządu dla podniesienia efektywności gospodarowania wodami stanowi punkt wyjścia. Jako pierwsze pojawią się korzyści finansowe - później funkcjonalne, krajobrazowe i społeczne, a na koocu przemiany technologiczne, tj. wprowadzenie nowych technologii wielokrotnego użycia wód, czyli nieodprowadzanie wód zużytych lub opadowych bezpośrednio do odbiorników rzecznych. Marek Gromiec, Członek Krajowej Rady Gospodarki Wodnej W kontekście problemu niedoboru wody związanego z suszami, chciałbym przypomnied, żeniedobory wody na danym obszarze oznaczają zasoby wody niewystarczające do tego, by zaspokoid długoterminowe średnie zapotrzebowanie na wodę. Z kolei susze stanowią anomalię klimatyczną związaną z długim utrzymywaniem się tzw. pogody bezdeszczowej. Istnieje kilka rodzajów suszy meteorologiczna, rolnicza, hydrologiczna, a przede wszystkim gospodarcza. Na początku chcę zaznaczyd, że powodzie trwają znacznie krócej niż susze, ponadto w przypadku długotrwałej suszy konsekwencje są bardziej znaczące. Oczywiście klimat ma wpływ na oba zjawiska, ale problem jest bardzo złożony. Komisja Europejska, dostrzegając wagę tego problemu, pracuje nad specjalnym komunikatem, w którym oceni obecną politykę wodną i wskaże na koniecznośd uwzględniania wpływu klimatu. W 2007 roku w komunikacie na temat niedoboru wody i zjawiska suszy, Komisja określiła koniecznośd strategii efektywnego i oszczędnego gospodarowania wodą (głównie poprzez sterowanie zapotrzebowaniem na wodę) oraz stwierdziła, że podstawą jest ustalenie właściwej ceny za wodę. Jak przedstawiono w Ramowej Dyrektywie Wodnej, zasada zwrotu kosztów za usługi wodne wymaga wkładu ze strony trzech grup użytkowników, tj. gospodarki komunalnej, przemysłu irolnictwa. W tym ostatnim przypadku sprawa jest szczególnie trudna i wymaga wnikliwego przeanalizowania celowości i możliwości ustalenia ceny wody w rolnictwie. Kodeks międzynarodowego prawa wodnego wskazuje na koniecznośd posiadania strategii dotyczącej łagodzenia skutków susz, a szczególnie na koniecznośd wzmocnienia prawa w tym zakresie. Jako że w Polsce zapisy prawa wodnego dotyczące problemu niedoborów wody i susz są zbyt ogólne, konieczne jest nowe opracowanie prawne tych kwestii. Gospodarcze konsekwencje niedoborów wody i suszy dotyczą nie tylko rolnictwa i innych sektorów, ale są przyczyną szkód dla środowiska oraz zagrożeniem dla ludzi. Opcje rozwiązao wskazane we wspomnianym komunikacie to: efektywna alokacja środków, realizacja budowy infrastruktury wodnej, a także poszerzenie wiedzy na temat zjawiska suszy i podnoszenie świadomości w tej sprawie. Z kolei w zakresie rolnictwa konieczne jest opracowanie strategii gospodarowania wodą uwzględniającej scenariusze klimatyczne, ocena potrzeb nawodnieo napodstawie tych scenariuszy, ocena wpływu wzrostu biomasy związanej z energią odnawialną 57

58 nastosunki wodne, praca nad odmianami roślin odpornych na stres wodny, a także efektywne metody nawadniania i techniki wodnooszczędnej. W kontekście całej gospodarki konieczne jest zwiększenie możliwości adaptacyjnych i ochronnych, w tym opracowanie strategii zlewniowej ważnej w zakresie ochrony przeciwpowodziowej i przeciwdziałaniu suszom oraz zakooczenie budowy rozpoczętych obiektów hydrotechnicznych. W przypadku objęcia suszą całych zlewni międzynarodowych, konieczna będzie współpraca międzynarodowa. Sprawa wydaje się istotna, ponieważ niedobory wody pojawiły się w północno-wschodniej i środkowej Wielkopolsce oraz na Kujawach. Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego Zasoby wodne są tworzone i kształtowane na obszarach wiejskich, które stanowią ok. 90% kraju. Jednocześnie rolnictwo zużywa bardzo duże ilości wody na wyprodukowanie żywności - ok. 50% opadu idzie na ewapotranspirację produktywną. W skali globalnej rolnictwo zużywa dla swoich celów około 70% wody. Przed rolnictwem stoją poważne wyzwania, które odnoszą się do produkcji dóbr rynkowych oraz produkcji dóbr publicznych. Do pierwszej kategorii wyzwao zalicza się wyższa produkcja zdrowej i taniej żywności (do 2030 roku produkcja żywności musi zwiększyd się o 50%, do 2050 roku o 100%) oraz produkcja biomasy jako odnawialnego źródła energii. Do drugiej kategorii należy ochrona i ształtowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej, ochrona klimatu, a także ochrona i kształtowanie zasobów naturalnych przede wszystkim wody, gleby i przestrzeni produkcyjnej. Trudno sobie wyobrazid, że rolnictwo sprosta tym wyzwaniom bez prawidłowej gospodarki wodnej, którą należy analizowad w kontekście realizujących ją podmiotów, w kontekście urządzeo wodnych i wodnomelioracyjnych oraz w kontekście finansów. Problemy gospodarowania wodą na obszarach wiejskich, szczególnie w warunkach ekstremalnych warunków pogodowych, wynikają z braku kadry - brakuje młodych pracowników, ponadto potencjalna nowa kadra, która kooczy np. wydziały inżynierii środowiska, nie może uzyskad uprawnieo budowlanych. W sprawy gospodarki wodnej niedostatecznie włączeni są marszałkowie województw, starostowie, a przede wszystkim wójtowie i burmistrzowie oraz użytkownicy i właściciele urządzeo melioracyjnych (rolnicy, spółki wodne). Wartośd urządzeo melioracyjnych ocenia się na ogromną kwotę 7-9 mld zł, lecz ich stan techniczny jest krytycznie niski. Utrzymanie tych urządzeo pozostaje niedofinansowane. W celu zatrzymania niekorzystnego trendu pogarszania się stanu melioracji, należy zwiększyd finansowanie melioracji szczegółowych i podstawowych 2-3 krotnie w stosunku do 2011 roku oraz trzykrotnie w stosunku 2009 roku. Roczne finansowanie powinno wynosid około 1,5 mld zł. Samorządy terytorialny powinien wziąd na siebie większą odpowiedzialnośd za gospodarowanie wodą na obszarach wiejskich. Istnieje pilna potrzeba poprawy stanu kadry, szkolenia pracowników i uzyskiwania przez nich uprawnieo budowlanych. Kolejna sprawa to koniecznośd modernizacji istniejących urządzeo melioracyjnych - systemy odwadniające należy modernizowad w celu zatrzymywania przez nie wody opadowej. Ponadto w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, czy w planach dotyczących władztwa wodnego, należy uwzględniad w większym stopniu sprawy rolnictwa. Z kolei w kontekście działao z zakresu dóbr publicznych musi włączyd się Unia Europejska - ramach Wspólnej Polityki Rolnej powinny zostad 58

59 przewidziane środki finansowe na wsparcie rolników, którzy mają produkowad dobra publiczne. Wydaje się także, że potrzebna jest większa aktywnośd Polski na arenie międzynarodowej, wgremiach zajmujących się gospodarką wodną, np. na forum International Commission on Irrigation and Drainage. Stanisław Gawłowski, Sekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska W chwili obecnej stoimy przed bardzo poważną debatą dotyczącą nowego prawa wodnego w naszym kraju, które musi określid zadania realizowane przez jednostki administracji publicznej, zarówno te znajdujące się po stronie rządowej, jak i te ze strony samorządowej. Obecnie odpowiedzialnośd istnieje jedynie po stronie rządowej. Realizacja zadao, które są przypisane wojewódzkim zarządom melioracji i urządzeo wodnych podlegającym marszałkom, sprowadza siębowiem do zadao finansowanych przez budżet paostwa i realizowanych na obszarze należącym do Skarbu Paostwa - marszałek jest tylko swoistym pośrednikiem w realizacji zadao i w kwestii odpowiedzialności z tym związanej. Tymczasem w Niemczech funkcjonują rozwiązania, według których aktywnym uczestnikiem w utrzymaniu infrastruktury służącej do retencjonowania i działao związanych z ochroną przeciwpowodziową, jest właśnie rząd lokalny, tj. samorząd. W Polsce musimy szukad wariantu pośredniego, z aktywnym uczestnictwem samorządów terytorialnych i odpowiedzialnością administracji rządowej w odniesieniu do głównych rzek. Oczywiście znam tezy, które sprowadzają się do postulatu finansowania działao w obszarze wody przez podmioty, które z niej korzystają. Pomimo że wzrost udziału z takiego źródła finansowania byłby wskazany, nie można uniknąd finansowania przez budżety instytucji odpowiedzialne - w tym procesie powinny współuczestniczyd zarówno budżet paostwa, jak i budżety instytucji samorządu terytorialnego. Oczywiście mam świadomośd, że wprowadzanie chodby najprostszego mechanizmu, tj. opłat za wodę wykorzystywaną przez energetykę może przełożyd się na gigantyczne pieniądze, które wpłyną tylko i wyłącznie na omawiany sektor. Takie rozwiązanie miałoby daleko idące skutki gospodarcze. Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki Minione dwa lata bardzo boleśnie obnażyły wieloletnie zaniedbania w sektorze gospodarki wodnej. Rok 2010 to czas powodzi, a 2011 przyniósł równie uciążliwe podtopienia w województwie mazowieckim. Obecnie głównym podmiotem odpowiedzialnym za organizację gospodarki wodnej jest rząd, na którym niemalże w 100% spoczywa finansowanie gospodarki wodnej. Jednak rzeczywista odpowiedzialnośd za gospodarkę wodną jest dzisiaj obszarem nieprawdopodobnego rozproszenia kompetencji, co może okazad się największym problemem. Rozproszenie to istnieje od szczebla centralnego (rozdzielenie melioracji i gospodarki wodnej w dwóch ministerstwach i w dwóch różnych działach gospodarki narodowej) po szczebel najniższy, gdzie kompetencje na poziomie lokalnym rozproszone są pomiędzy spółki wodne, samorząd lokalny i starostów powiatowych. W 2011 roku powstał projekt tak zwanej ustawy powodziowej, który nie przeszedł w Sejmie w części związanej 59

60 z organizacją gospodarki wodnej. Do tego projektu - byd może w formie zmodyfikowanej - trzeba jak najszybciej wrócid i uporządkowad podział kompetencji w gospodarce wodnej i skoncentrowad je na poziomie lokalnym w rękach samorządu. Problem polega na tym, że w województwie mazowieckim spółki wodne nie funkcjonują już w połowie gmin. Na poziomie wykonawczymregionalnym kompetencje w tej kwestii powinny byd skupione w rękach wojewody, a na poziomie kreowania polityki wodnej paostwa w jednym ministerstwie, które powinno byd gospodarzem wzakresie gospodarki wodnej i melioracji. Nie ma możliwości, żebyśmy w czasach światowego kryzysu finansowego zwiększyli paostwowe nakłady finansowe na gospodarkę wodną 2-3-krotnie. W związku z tym należy szukad sposobów bardziej efektywnego wykorzystania stanu obecnego, m.in. poprzez zmiany organizacyjne, tj. wzbogacenie źródeł finansowania. W sposób szczególny niezrozumiała jest dla mnie sytuacja w energetyce mianowicie gospodarz stopnia wodnego, który produkuje energię elektryczną, zawodę będącą źródłem energii i źródłem zysków gospodarza, nie płaci praktycznie nic; podobnie jest z elektrowniami, które używają wody z rzek do procesów chłodniczych. Problem ten dotyczy wielu innych podmiotów gospodarczych. Nie jest to więc tylko kwestia opłat za wodę w rolnictwie, lecz w szerszym ujęciu - obciążenie użytkowników wody opłatami za jej użytkowanie. Trzeci element całego systemu to planowanie przestrzenne, które w obszarze gospodarki wodnej jest na niskim poziomie - dzisiaj bezpieczeostwo wodne, bezpieczeostwo powodziowe i plan zagospodarowania przestrzennego w przeciętnej gminie nie są ze sobą sprzężone. Plany zagospodarowania przestrzennego w obecnym systemie postrzegane są przez gminy jako narzędzie realizowania zupełnie innych celów niż regulowanie gospodarki wodnej i dbałośd o bezpieczeostwo wodne. W związku z tym należy wprowadzid mechanizmy wymuszające sporządzanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów identyfikowanych na podstawie dyrektywy powodziowej jako bezpośrednio zagrożone powodzią. Ponadto należy wzmocnid nadzór nad planami zagospodarowania przestrzennego, gdyż dzisiaj uzgadnianie planów w zakresie bezpieczeostwa powodziowego jest w dużym stopniu fikcją. Wszyscy stwarzają pozory, że te plany opiniują bądź uzgadniają, tymczasem obserwujemy, co dzieje się na obszarach zalewowych wielkich rzek, na terenach zagrożonych bezpośrednio powodzią, zalewanych w latach ubiegłych - bez względu na ryzyko, zostają one zabudowane zwłaszcza w sąsiedztwie dużych miast. Tymczasem również w obszarze planowania przestrzennego należy wymusid respektowanie nieubłaganych zasad przyrody oraz dostosowad nasz rozwój przestrzenny do wymogów środowiska. Janusz Kindler, Wice-przewodniczący Komitetu Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium PAN Zgodnie z tematem dzisiejszego forum chciałbym skoncentrowad się przede wszystkim na problemie podtopieo. Wydaje się, że istniejący problem ma charakter generalny, mianowicie dotyczy gospodarowania dobrem wspólnym i wspólną przestrzenią. Nie jest to kwestia zastąpienia spółek wodnych samorządem terytorialnym, oba podmioty mają bowiem własne niezwykle ważne role do odegrania. Wydaje się, że w tym kontekście przejawia się ogromna ilośd spraw społecznych i organizacyjnych, które należałoby uwzględnid. Obowiązujące obecnie prawo wodne nie stwarza podstaw do należytego utrzymania urządzeo melioracji szczegółowej i nie chroni ich przed przyśpieszoną dekapitalizacją - stąd zaniedbania w tym zakresie prowadzące bardzo często do podtopieo. 60

61 Warto tu wspomnied Prawo wodne z 1930 roku, które zawiera rozdział VIII poświęcony spółkom wodnym. Ustawa wyróżnia trzy sposoby tworzenia spółek: przez zatwierdzenie statutu na podstawie jednogłośnie podjętej uchwały zainteresowanych (dobrowolnie), przez zatwierdzenie statutu na podstawie uchwały większości oraz przez wydanie przez właściwą władzę statutu bez zgody większości (przymusowo). Tej trzeciej możliwości, stanowiącej niekiedy niezbędną koniecznośd właśnie dla uniknięcia m.in. podtopieo, prawo wodne w obecnej formie nie przewiduje. Funkcje nadzorcze w stosunku do spółek wodnych, o których jest mowa w prawie wodnym z 1930 r., pełniła władza wodna. Należy wrócid do pewnych sprawdzonych rozwiązao. Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 1928 r. o zaopatrywaniu ludności w wodę określa wyraźnie kompetencje spółek wodnych i nadzorczej władzy wodnej w osobach starosty, względnie wojewody. Andrzej Maciążek, Wiceprezes Zarządu Polskiej Izby Ubezpieczeo Możliwośd ubezpieczenia istnieje zarówno w sytuacji ryzyka braku wody, jak i jej nadmiaru. Z ubezpieczeniowego punktu widzenia, ryzyko suszy uwzględnione w ustawie o obowiązkowych ubezpieczeniach upraw rolnych, dla rolników będących producentami artykułów rolnych, jest trudniejsze do zaakceptowania niż ryzyko powodzi czy huraganu. Susza bowiem pojawia się co roku i może dotyczyd różnych regionów kraju, natomiast rozległośd innych zagrożeo dotykających rolników może byd mniejsza. Warto podkreślid, że od czterech lat funkcjonuje ustawa, na podstawie której ponad 40% areału rolniczego, w tym gros rolnictwa wysokotowarowego, objęte jest ubezpieczeniami obowiązkowymi. Chciałbym też powiedzied, iż Polska Izba Ubezpieczeo popiera działania Katedry Ubezpieczeo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu oraz Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach w sprawie koncepcji wprowadzenia polis indeksowanych i możliwości ich stosowania w tym systemie. Rozwiązanie to umożliwiłoby ocenę areału obsianego czy rolniczego przy pomocy wyłącznie satelitów oraz ocenę poziomu wilgotności gleby poprzez odpowiednie stacje monitorujące. W konsekwencji proces zawierania ubezpieczenia dotyczącego likwidacji szkody odbywałby się przy pomocy danych z satelity i pewnych danych hydrologicznych, a likwidacja szkody następowałaby automatycznie jeśli wystąpiłaby szkoda uwzględniona w warunkach określonych z rolnikiem, wypłata odszkodowania następowałaby w formie wpłacenia środków na konto rolnika. Chciałbym tutaj złożyd na ręce pana ministra Dziekooskiego podziękowania za możliwośd przedyskutowania tego tematu z naszymi austriackimi kolegami podczas wizyty Pana Prezydenta w Austrii. Wówczas rozważaliśmy problem polis indeksowanych, ponieważ Austriacy mają w tej kwestii duże doświadczenie. Z ubezpieczeniowego punktu widzenia podtopienia są takim samym problemem jeśli nie większym jak powodzie i szkody zalaniowe. Apelujemy o kontynuowanie wspólnych prac Polskiej Izby Ubezpieczeo oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji nad wprowadzeniem powszechnego systemu ubezpieczeo katastroficznych obejmujących przede wszystkim ryzyko powodzi. Z doświadczeo europejskich wynika, że takie rozwiązanie systemowe jest rozwiązaniem najlepszym, gdyż umożliwia przejęcie przez ubezpieczenia gospodarcze całego głównego ciężaru odszkodowawczego. Jednocześnie ważne są działania prewencyjne. Brak planów zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do dużej części kraju jest niedopuszczalny, gdyż w konsekwencji na terenach 61

62 zalewowych powstają całe osiedla. Wydaje się, że podjęte prace związane z utworzeniem map terenów zalewowych spowodują, iż w ciągu dwóch lat będziemy dysponowali pełną wiedzą o możliwościach dotyczących zalania istniejących tam obiektów. Oczywiście powstanie wówczas problem postępowania z obiektami, co do których będziemy mieli pewnośd, że zostały wybudowane na terenach zalewowych. Działania prewencyjne w zakresie zbiorników retencyjnych w kontekście ryzyka suszy, czy też działania związane z bierną i aktywną ochroną przed powodziami, są niezwykle ważne dla oceny ryzyka ubezpieczeo. Będziemy popierali wszystkie takie działania prowadzone przez administrację rządową, jak też przez Kancelarię Prezydenta. Waldemar Rudowski, Przewodniczący Krajowego Związku Spółek Wodnych Dobrze się stało, że dzisiejsza debata zorganizowana została w miejscu, z którego w rezultacie wychodzi ustanowione przez Sejm prawo z podpisem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Ustawa Prawo wodne, jak i inne ustawy, nie jest doskonała, ale należy ją interpretowad w sposób rozumny, zdostosowaniem do istniejących warunków, szczególnie w sprawach gospodarczych. Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej istnieje 2298 spółek wodnych oraz 118 związków spółek wodnych, które zgodnie z art. 77 ustawy Prawo wodne, zobowiązane są do utrzymywania urządzeo melioracji szczegółowej. W związku z tym celem, członkowie spółek i użytkownicy gruntów zmeliorowanych objętych działalnością spółek wodnych, zgodnie z uchwałami walnych zgromadzeo, zobowiązani są do wnoszenia składek niezbędnych do wykonywania statutowych zadao spółek wodnych (art. 170 ust. 1). W stosunku do członków i użytkowników gruntów zmeliorowanych, którzy zalegają z opłatami na rzecz spółki wodnej (art. 170 ust. 5 prawa wodnego), możliwe jest stosowanie odpowiednio przepisów o egzekucji w administracji podatkowej. Z tej możliwości spółki wodne korzystały od momentu wejścia w życie ustawy, tj. od 2001 roku do lutego 2008 roku, co dało bardzo pozytywne rezultaty. Dalszą możliwośd korzystania z tego dobrodziejstwa uniemożliwił Departament Administracji Podatkowej Ministerstwa Finansów, wysyłając do wszystkich izb skarbowych pisma informujące, że naczelnik urzędu skarbowego nie jest uprawniony do przyjęcia tytułu wykonawczego bez orzeczenia sądowego. Jednocześnie ministrowi rolnictwa i krajowemu związkowi zasugerowano podjęcie inicjatywy ustawodawczej w przedmiocie doprecyzowania przepisów ustawy Prawo wodne, gdyż obecna ustawa nie zawiera regulacji prawnych w tym zakresie, deklarując przy tym pomoc w uzgodnieniu brzmienia stosownych przepisów. Podczas prac nad nowelizacją ustawy Prawo wodne Krajowy Związek Spółek Wodnych przygotował projekt zmiany ustawy, który został uzgodniony z Ministerstwem Środowiska, i przekazał go do wiadomości Departamentowi Administracji Podatkowej. Tak przygotowany materiał został w imieniu Krajowego Związku wprowadzony przez posłów pod obrady Sejmu, a następnie Senatu. Niestety propozycje spotkały się ze sprzeciwem ze strony obecnych na posiedzeniach poszczególnych komisji przedstawicieli Ministerstwa Finansów. Zwracając się do Ministerstwa Finansów o wycofanie wspomnianego stwierdzenia, przedstawiłem prawomocny wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego, mówiący o tym, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przepis budzący wątpliwości należy interpretowad na korzyśd podatnika, a każda zmiana powinna normowad sytuację na przyszłośd. Niestety, w tym przypadku Ministerstwo Finansów przedstawiło stwierdzenie, iż poglądu wyrażonego w wymienionym wyroku nie można odnieśd do niniejszej sprawy. 62

63 Należy zauważyd, iż rzeczona ustawa przeszła cały proces legislacyjny, łącznie z uzgodnieniami międzyresortowymi i przyjęciem przez rząd istniały więc możliwości wprowadzenia wszelkich zmian. Obecne kwestionowanie przez urzędników strony rządowej ustawy uchwalonej przez Sejm i podpisanej przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej uważamy za działanie nie do przyjęcia. Zatrudnianie firm windykacyjnych w świetle prawa jest niedopuszczalne, a nawet uważane za przestępstwo - ani marszałek, ani starosta nie zatwierdzi żadnej uchwały zarządu spółki wodnej czy walnego zgromadzenia dotyczącej przekazania windykowania należności firmom w tym wyspecjalizowanym. Proponowana droga sądowa jest nie do przyjęcia z uwagi na duże koszty z tym związane, jak i na wydłużający się czas. Monity o przywrócenie stanu z lat stosowane przez ministra rolnictwa, starostów, marszałków województw, którzy na mocy przepisów art. 178 i 164 ust. 9 prawa wodnego sprawują nadzór i kontrolę nad działalnością spółek wodnych i związków, nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. Wymienieni nadzorcy zostali ubezwłasnowolnieni, gdyż realizacja uchwalonych budżetów spółek wodnych na obecną chwilę spadła do 40%, co potwierdził w swoim wystąpieniu wojewoda mazowiecki na posiedzeniu sejmowej Komisji Nadzwyczajnej do rozpatrzenia rządowego projektu ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z usuwaniem skutków powodzi. Zaistniała sytuacja doprowadza do kapitalizacji urządzeo melioracji wodnych szczegółowych, które stanowią dobro ogólnonarodowe i na które budżet paostwa przeznaczył 85% środków finansowych na wykonanie inwestycji. Mimo to skutki takiego działania mają wpływ na całą gospodarkę narodową wzrasta bezrobocie, spadają plony, brakuje odprowadzania podatków itp. Do Krajowego Związku napływają z urzędów wojewódzkich informacje o likwidacjach spółek wodnych i związków, których nie uda się już wskrzesid. Uchwalony przez sejmową komisję nadzwyczajną 17 sierpnia 2011 r. dezyderat zobowiązuje stronę rządową do opracowania nowych zapisów ustawy Prawo wodne. Krajowy Związek Spółek Wodnych wnosi o niezwłoczne przywrócenie egzekucji administracyjnej składek na działalnośd statutową, zgodnie z art. 170 ust. 5 obecnej ustawy oraz z wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego. Brak spełnienia niniejszego wniosku będzie jednoznaczny z zakooczeniem działalności spółek wodnych, a konsekwencje tego czynu określa przedstawiona sytuacja. Mamy nadzieję, że po trzech latach walki z władzą dzisiejsze Forum Debaty Publicznej zakooczy opisany szkodliwy proceder, a spółki wodne wreszcie będą mogły korzystad z zasady lex specialis derogat legi generali, tj. zasady nadrzędności przepisu szczególnego, ustawy Prawo wodne, nad przepisami ogólnymi. Przywrócenie realizacji tego przepisu ustawy nie wymaga żadnego wkładu finansowego, a jedynie dobrej woli. Ryszard Wilczyoski, Wojewoda Opolski Struktury zarządzania gospodarką wodną i ochroną przeciwpowodziową kwestie ściśle ze sobą związane, stąd należy rozpatrywad je łącznie w obecnej formie nie sprawdzają się i wymagają zmian. Pewna próba, w postaci projektu ustawy o przeciwdziałaniu skutkom powodzi została podjęta przez MSWiA i należy do tego wrócid. Na tle tej próby ujawniły się dwie kwestie. Po pierwsze, należy zwiększyd rolę samorządów, gdyż powinny one świadomie panowad nad środowiskiem, poprzez planowanie przestrzenne. Po drugie, ze względu na priorytet bezpieczeostwa obywateli, należy zwiększyd rolę wojewodów. 63

64 Dla całego omawianego obszaru brakuje efektywnego systemu finansowania - np. wojewoda z budżetu paostwa zasila spółki wodne kwotą na poziomie 10% ich potrzeb, podobnie Wojewódzkie Zarządy Melioracji i Urządzeo Wodnych na utrzymanie melioracji podstawowych otrzymują pomoc na poziomie około 20% zgłaszanych potrzeb. Kolejny problem dotyczy braku zaangażowania ze strony obywateli korzystających ze środowiska, z zasobów wody. Może właściwym rozwiązaniem byłoby wzmocnienie spółek wodnych poprzez udział w procesie decyzyjnym sołectwa jako podstawowej jednostki życia społeczności na obszarach wiejskich. Dodatkowo opłaty powinny byd ponoszone przez wszystkich mieszkaoców terenu objętego funkcjonowaniem spółki. Byd może trzeba dążyd do rozwiązao w kierunku obligatoryjnych, przeciwpowodziowych wspólnot mieszkaoców, co dałoby szansę na zaangażowanie obywateli w problem ważny środowiskowo, gospodarczo i społecznie. Wspólna Polityka Rolna ze swoimi mechanizmami finansowania nie dotyczy omawianych problemów, a ustanowione instrumenty wręcz je powiększają. Przykładowo: dopłaty spowodowały, że rolnicy nagminnie zaczęli zaorywad łąki, zbliżając się do krawędzi rowów melioracyjnych i cieków będących elementem melioracji podstawowych. Skoro woda jest środkiem produkcji, a urządzenia melioracyjne służą regulowaniu stosunków wodnych, a zatem kulturze agrarnej, należy zastanowid się, czy utrzymanie systemu melioracji we właściwym stanie nie powinno byd wymogiem koniecznym do uzyskania dopłaty. Należy poszukad środków finansowych na gospodarkę wodną i ochronę przeciwpowodziową w obrębie ustanowionych już mechanizmów finansowych. Krzysztof Jadczak, Burmistrz Miasta i Gminy Gąbin Potencjalna retencja zbiornika wrocławskiego jest duża, ale retencja powodziowa jest bliska zeru wskutek wypłycenia tego zbiornika przez osady z góry Wisły. W konsekwencji retencja jest dużo mniejsza. Samorządy powinny zaangażowad się we wspomaganie spółek wodnych i innych form działalności, które pozwoliłyby na likwidację podtopieo miejscowych czy na ograniczenie ich do minimum. Wydaje się, że taka wola w spółkach wodnych istnieje. Z drugiej strony na obszarach, gdzie spółki wodne nie funkcjonują, mieszkaocy chcą się zrzeszad i współdziaład w celu likwidacji i ograniczenia podtopieo. Powinniśmy wskazad im jakąś możliwośd. Samorząd - z poziomu gminnego lub powiatowego - może pełnid funkcję koordynatora, ale na pewno potrzebny jest pewien mechanizm wspomagający. Zadaniem głównym paostwa niech będą sprawy związane z dużymi przedsięwzięciami dotyczącymi bezpieczeostwa w tym np. odmulanie tak wielkich zbiorników jak zbiornik włocławski. My jesteśmy gotowi podjąd się pracy nad spółkami wodnymi i nad ich wspieraniem, jednak potrzebujemy odpowiednich mechanizmów prawnych z proporcjonalnym wsparciem finansowym. Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej Chciałbym w skrócie omówid zjawiska powodzi i suszy. Dotychczas zagospodarowanie przestrzenne, realizowane niejako na żywioł, odbywało się pod osłoną obwałowao, co wpływało na 64

65 wzrost poczucia bezpieczeostwa wśród społeczności lokalnej. Jednakże dyrektywa powodziowa, którą wdrażamy z zamiarem zakooczenia pierwszego etapu do kooca 2013 roku, pozwoli nam pokazad, które tereny będą zagrożone w przypadku wezbrao powodziowych, jeżeli obwałowania zostaną zniszczone - w 2010 roku mieliśmy kilka awarii obwałowao, których przyczyny miały zróżnicowany charakter, np. wielkośd wezbrania, czy spadek przepustowości wskutek braku konserwacji. Dyrektywa powodziowa umożliwi analizę stanu retencji w międzywałach i wypracowanie sposobu powiększenia tych możliwości np. poprzez rozsunięcie obwałowao. Dzięki mapom zagrożenia i mapom ryzyka powodziowego, rozsunięcie wałów będzie możliwe. Będziemy również dysponowali mapą ryzyka powodziowego, tj. wyceną terenu, który zostanie zalany w wypadku awarii obwałowao. Będziemy szacowad poziom strat w wyniku zalania, a nie tylko szkody bezpośrednie, co pozwoli na efektywna lokalizację procesu inwestycyjnego. W kontekście problemu suszy, chciałbym zwrócid uwagę na jedną sprawę - rolnictwo w warunkach niedoboru wody może korzystad z zasobów wód podziemnych, czego dzisiaj nie bierzemy pod uwagę. Jerzy Grela, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie Chciałbym odnieśd się do kwestii dotyczącej znaczenia administracji rządowej i samorządowej oraz obywateli w ochronie przeciwpowodziowej. Obywatele bowiem odgrywają w tej sprawie dośd istotną rolę i niejednokrotnie przyczyniają się do zwiększenia zagrożenia powodziowego, na przykład niewłaściwie eksploatując swoje działki, wycinając las czy też nadmiernie uszczelniając swoje zlewnie. Myślę, że rola obywateli, którzy w czasie powodzi domagają się pomocy, powinna byd skonfrontowana z tym, jak obywatel we własnym zakresie jest w stanie zapobiec powodzi. Poza kwestią zagospodarowania przestrzennego, ważne jest opracowanie własnych systemów zapobiegania powodziom. W zakresie profilaktyki przeciwpowodziowej administracja rządowa dokonała wiele. Na szerszą skalę odbywa się opiniowanie planów miejscowych w oparciu o studia ochrony przeciwpowodziowej, które funkcjonują od 2001 roku. Konkretnym rozwiązaniem jest również opiniowanie tzw. wuzetek. W kontekście efektywnego gospodarowania dostępnymi środkami finansowanymi, dostrzegam jedynie możliwośd przejścia na budżet wieloletni. Wszystkie instytucje zarządzające środkami finansowymi mają świadomośd skutków ubocznych budżetów jednorocznych. Wydaje się, że ciężko jest zwiększyd efektywnośd wykorzystania obecnie dostępnych środków. Z drugiej strony można zwiększad środki poprzez modyfikację systemu opłat środowiskowych, tak aby wprowadzid w życie dyspozycje, do których zobowiązuje dyrektywa wodna, tj. zasady: płaci użytkujący i płaci zanieczyszczający. Piotr Michaluk, Zastępca Dyrektora do spraw Eksploatacji Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie Moim zdaniem struktury gospodarki wodnej nie miały możliwości sprawdzid się wobec powodzi z 2010 roku. Mówię to z pozycji jednostki działającej w imieniu Marszałka Województwa Mazowieckiego, która na wykonanie zadao z zakresu utrzymania urządzeo melioracyjnych otrzymuje 65

66 nakłady w wysokości 20 30% potrzeb. Mimo to kontrole NIK i działania prokuratorów nie wykazały zaniedbao, uchybieo i innych błędów. Należy mied świadomośd, że ekstremalne zjawiska hydrologiczne nie przestaną występowad, można jedynie łagodzid ich skutki. Uważam, że to właśnie obszary rolnicze są właściwe do zatrzymania odpływu i zmniejszania koncentracji dopływu do koryt rzek, co zapobiegałoby przeniesieniu zagrożenia na tereny zurbanizowane. Wały przeciwpowodziowe mają zasadnicze znaczenie dla ochrony terenów zurbanizowanych. Dlaczego więc 90% wałów pozostaje, jako urządzenia melioracyjne, w gestii marszałków województw? Kiedy produkcja żywności była na pierwszym miejscu, intensyfikacja wykorzystania dolin czy obszarów zalewowych wymuszała budowę wałów, a te stwarzały poczucie bezpieczeostwa, co przyciągało osadnictwo i inwestycje. Teraz powrotu do stanu pierwotnego nie ma, mało jest miejsc pod poldery i poszerzenie dolin wielkiej wody. Znaczenie ma nie tylko rola terenów rolniczych jako obszarów zalewowych, ale również właściwa gospodarka wodna na nich efektywne systemy melioracji dają możliwości retencjonowania, zatrzymywania odpływu. Dobrym przykładem jest drenowanie, tj. odprowadzanie nadmiaru wody z profilu glebowego, co tworzy potencjał retencyjny, daje możliwośd wchłonięcia opadów zmniejszając odpływ powierzchniowy. Podobnie jest z nawodnieniami, które należy zaliczyd do działao proekologicznych - każde zatrzymanie wody na terenie kraju i przeciwdziałanie bezproduktywnemu odpływowi jest pozytywne. Byłbym natomiast ostrożny z opłatami za pobór wody dla tych potrzeb. W dziedzinie gospodarki wodnej i melioracji potrzebne jest więc długofalowe planowanie i długofalowa polityka paostwa, jako że wytworzenie kadry czy jej odtworzenie, a także odbudowa przedsiębiorstw projektowych i wykonawczych, wymaga stabilnej perspektywy. W chwili obecnej w odpowiedzi na pojawiający się program finansowania zadao, należy natychmiast przedstawid projekty. W takiej sytuacji nie jest możliwe przygotowanie dopracowanych projektów, uwzględniających wszystkie aspekty i powiązania: przyrodnicze, gospodarcze, krajobrazowe; projektów skonsultowanych ze społeczeostwem, z samorządami. Takie projekty wymagają czasu. W tym względzie sama reforma i zmiany struktur nic nie zmienią, jeśli nie będziemy mieli długofalowej pespektywy dobrych działao zmierzających w odpowiednim kierunku. Piotr Otawski, Zastępca Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska Bez reformy regulacji dotyczących planowania przestrzennego zarówno proceduralnej, jak i treściowej nie rozwiążemy problemów związanych z gospodarką wodną. Ważną sprawą są koszty rozsuwania wałów w sytuacji chaosu przestrzennego, który obecnie wdziera się również na tereny zalewowe. Przypominam, że opinie dotyczące zagospodarowania przestrzennego w kontekście prowadzonej gospodarki wodnej mogą byd wzięte pod uwagę, ale też mogą zostad pominięte w toku procedury planistycznej. Ponadto wyniki ankiety wykonanej na polecenie Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego wskazują, że spośród gmin, które mają plany zagospodarowania przestrzennego dla terenów zalewowych, 67% przewiduje zabudowę na terenach bezpośredniego zagrożenia powodziowego, a 78% na terenach potencjalnego zagrożenia powodziowego. Możemy mówid o bezskuteczności prowadzenia racjonalnej gospodarki przeciwpowodziowej, nie wspominając nawet o kosztach. 66

67 W kwestii dotyczącej kompetencji w zakresie zarządzania gospodarką wodną, jedną z propozycji rozwiązania jest przeniesienie znacznej części kompetencji w zakresie zarządzania na samorządy lokalne. Podstawową kwestią jest jednak zdefiniowanie, co to zarządzanie oznacza. Czy zarządzanie oznacza określanie celów, czy też realizację zadao wynikających z celów? Jeżeli mówimy o określaniu celów, moim zdaniem jest to niewykonalne na poziomie samorządu lokalnego. Kwestia gospodarowania wodami w zlewniach czy w dorzeczach, to nie tylko wymysł Unii Europejskiej i Ramowej Dyrektywy Wodnej, ale jedyne racjonalne usytuowanie kwestii związanych z zarządzaniem wodą. Samorząd, zwłaszcza na poziomie powiatowym czy gminnym, nie jest w stanie określad celów z punktu widzenia zarządzania dorzeczem czy zlewnią. Ponadto w tym kontekście często występuje rozbieżnośd interesów, zwłaszcza dotyczących krótkiej perspektywy czasowej. Wyniki przywołanej już ankiety pokazują, że samorządy świadomie lokują zabudowę na terenach bezpośredniego czy potencjalnego zagrożenia powodzią. Tak jest w sytuacji planów zagospodarowania przestrzennego, a także w odniesieniu do decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. W obecnej sytuacji powinniśmy zacząd postrzegad gospodarkę wodną również w kontekście stworzenia planu adaptacji do zmian klimatycznych, z którego wynikają również pewne cele w zakresie gospodarki wodnej. W związku z tym samorządy lokalne, zwłaszcza szczebla wojewódzkiego powinny otrzymad wskazówki z poziomu rządowego dotyczące kierunków działao i priorytetów gospodarki przeciwpowodziowej czy gospodarki wodnej. Leszek Bagioski, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie Jeżeli nie rozwiążemy problemu zabudowy na terenach zagrożonych bezpośrednio czy pośrednio powodzią, może warto zastanowid się nad zastosowaniem zasady obowiązującej m.in. we Francji, gdzie paostwo nie płaci odszkodowao. My opiniujemy plany, ale brakuje mechanizmu prawnego, który spowodowałby, że te sprawy byłyby rozstrzygane w formie decyzji administracyjnej. Obecnie nasze opinie są uwzględniane lub nie, natomiast decyzja administracyjna nadałaby im rygor wykonalności. Dzięki opracowaniu studium terenów zalewowych, właściciele tych terenów zdali sobie sprawę, że ich wartośd spadła. Ludzie jednak nadal chcą mieszkad nad wodą - to naturalny pociąg i trudno temu przeciwdziaład. Dążąc do rozwiązania tego dylematu, można zastanowid się nad pewnym rozwiązaniem prawnym. Istnieje audyt energetyczny i nie można sprzedad budynku bez tego audytu - można więc wprowadzid audyt powodziowy, tj. wymóg uzyskania od gminy, RZGW czy jakiekolwiek urzędu, zaświadczenia o tym, że dane tereny są terenami zalewowymi albo nimi nie są. Kupujący powinien mied pełną świadomośd. Byd może mechanizm ten ograniczyłby ciąg do zabudowy takich terenów. Czy nie warto byłoby wprowadzid ustawowego obowiązku odpowiedzialności obywateli za ochronę przeciwpowodziową własnego mienia? Kolejna sprawa dotyczy procesu urbanizacji, zmian dotyczących użytkowania gruntów rolnych oraz przekształceo terenów rolnych na tereny zurbanizowane. Parę lat temu obserwowałem lawinę pozwoleo wodnoprawnych, które wyłączały melioracje szczegółowe z użytkowania. Z uwagi na brak całościowej oceny skutków przerywania ciągów melioracyjnych, brakuje informacji, czy pozostałości melioracji szczegółowych prawidłowo działają, czy też powinny byd zweryfikowane - stąd podtopienia. W rejonie Warszawy bardzo dobrym przykładem są okolice Piaseczna czy Konstancina- 67

68 Jeziorny. Należałoby pokusid się o pewne rozwiązania prawne, które nakładałyby obowiązek uzyskiwania pozwoleo wodnoprawnych w przypadku takich terenów. Jednocześnie powinien zostad opracowany plan odwodnienia terenów zurbanizowanych, gdyż wydaje się, że często takich planów kompleksowych nie ma. W kontekście zmian klimatu, deszcze nawalne na pewno będą stawały się coraz bardziej dokuczliwe i będziemy mieli do czynienia z podtopieniami. Włocławek nie ma pojemności powodziowej - ułatwiono odpływ wody ze Świniar w rejonie Dobrzykowa, ale ten zbiornik nie jest przystosowany do retencji powodziowej. Obecnie istnieje generalna tendencja w ramach Unii Europejskiej, związana z reformą Wspólnej Polityki Rolnej, ażeby większą ilośd środków przenieśd z filara dopłat indywidualnych i przeznaczyd właśnie na rozwój terenów rolniczych, w tym melioracje. Takie rozwiązanie jest silnie popierane przez departament środowiska, który odpowiada za wdrożenie Ramowej Dyrektywy Wodnej. Nie ulega wątpliwości, że bez rozwiązania problemów jakości wody w rolnictwie, nie będzie efektów tej dyrektywy. Kolejną kwestią sporną są opłaty za energetykę wodną w rolnictwie. Apelowałbym o zachowanie daleko idącej ostrożności, gdyż wokół zapisu Ramowej Dyrektywie Wodnej odnoszącej się do usług wodnych, toczy się dyskusja, w której poszczególne paostwa członkowskie reprezentują podejście wąskie obejmujące jedynie gospodarkę komunalną, tj. zaopatrzenie w wodę i odprowadzenie ścieków. Z kolei Unia patrzy na problem szerzej, kładąc nacisk na to, ażeby zwrot kosztów usług wodnych następował w rolnictwie. Jan Grabiec, Starosta Legionowski Jednostki samorządu terytorialnego potrafią skutecznie realizowad ważne zadania paostwa adresowane do lokalnych czy też regionalnych społeczności. W tym kontekście uderzające jest to, że w zakresie ograniczania ryzyka powodziowego struktury samorządowe odgrywają stosunkowo niewielką rolę. Skutecznośd działania samorządu zależy oczywiście od wyposażenia go w odpowiednie narzędzia formalne, organizacyjne oraz ekonomiczne. Bazując na przykładzie planowania przestrzennego, tj. jednej z kluczowych kwestii w kontekście ograniczania ryzyka powodziowego, chciałbym odnieśd się do możliwości, jakimi dysponuje samorząd. Dotychczasowy model ograniczania ryzyka powodziowego poprzez instrument planowania przestrzennego jest nieskuteczny. Dlaczego? Postawiłbym w tym zakresie dwie tezy. Po pierwsze, przepisy antypowodziowe nie uwzględniają specyfiki procesu planowania przestrzennego, który w polskim systemie prawnym jest sam w sobie problematyczny. Dotychczasowy system opiniowania planów miejscowych łącznie z tegoroczną nowelizacją prawa wodnego, pozwalającą wyposażyd samorządy w mapy ryzyka powodziowego sprawia, że organ uchwalający plany miejscowe dysponuje niezwykle słabą podstawą do uchwalenia prawa miejscowego. Właściwe regulacje planów miejscowych mają ogromne znaczenie z punktu widzenia bezpieczeostwa obywateli. Opinie na temat planów, jak i dzisiejsze mapy ryzyka powodziowego, są narzędziami niedoposażonymi pod względem ciężaru prawnego zawartych tam rozstrzygnięd. Obecnie zalecenia dotyczące ograniczenia zabudowy wydaje prezes zarządu gospodarki wodnej, natomiast konsekwencje ograniczenia prawa własności ponosi organ uchwalający plan miejscowy. Konsekwencje te, zgodnie z regułami planowania przestrzennego, mają miedzy innymi charakter odszkodowawczy z tytułu ograniczenia prawa dysponowania nieruchomością. Organ wydający opinię nie ponosi przy tym żadnej 68

69 odpowiedzialności za skutki wprowadzenia zalecanych ograniczeo. W praktyce organ uchwalający plan stara się chronid budżet gminy, unikając grożących mu realnych konsekwencji finansowych. Bez rozstrzygnięcia kwestii odszkodowawczych nie można skutecznie ograniczad ryzyka powodziowego poprzez stosowanie ograniczeo zabudowy w planach zagospodarowania przestrzennego. Następna teza dotyczy specyfiki celów samorządu terytorialnego. Samorząd ma realizowad potrzeby swoich mieszkaoców, definiowane na ogół jako zrównoważony rozwój lokalnej społeczności. W tym celu samorząd stara się pozyskad środki finansowe - główne źródła dochodu to podatek dochodowy od osób fizycznych i podatek od nieruchomości. Uchwalanie planów miejscowych ograniczających możliwośd zabudowy stoi w pozornej sprzeczności, zwłaszcza w krótkim horyzoncie, z celami samorządu. Ograniczanie dochodów samorządu jest kontraproduktywne z punktu widzenia strategii rozwoju tegoż samorządu. Brak systemów rekompensujących utracone dochody czy potencjalne ryzyko związane z odszkodowaniami sprawia, że te zalecenia dotyczące ograniczenia zabudowy są w praktyce mało skuteczne. Oczywiście można mówid o ewentualnych zadaniach paostwa w zakresie sfinansowania traconych przez samorząd dochodów, ale chciałbym wskazad konkretny mechanizm finansowy, który umożliwiałby wprowadzenie rekompensat będących pozytywnym bodźcem do zmiany planów miejscowych poprzez ograniczanie zabudowy na terenach zagrożonych podtopieniami czy powodzią. Bez angażowania dodatkowych środków z budżetu paostwa możliwe jest wykorzystanie funkcjonującej dzisiaj subwencji ogólnej - zwłaszcza części wyrównawczej tej subwencji. Częśd, którą dysponują samorządy gminne wynosi w skali roku około 6 mld zł. Podział subwencji dokonywany jest corocznie na podstawie kryteriów dochodowych oraz kosztów zadao realizowanych przez samorządy. Ten mechanizm finansowy mógłby umożliwiad m.in. ujęcie aktywności samorządów w zakresie uchwalania planów ograniczających zabudowę na terenach objętych ryzykiem powodziowym jako zadao, które powinny byd rekompensowane przez jedno z kryteriów w mechanizmie subwencji wyrównawczej. Niewielki udział w subwencji ogólnej pozwoliłyby racjonalizowad decyzje podejmowane przez samorząd i stanowił ważny argument dla lokalnych społeczności, że taka działalnośd jest uzasadniona również ekonomicznie. Grzegorz Chmielak, Przedstawiciel Gminnej Spółki Wodnej Dębe Wielkie Chciałbym zabrad głos jako reprezentant spółki wodnej i mieszkaniec terenu, który można nazwad terenem przejściowym, jako że jest częściowo zurbanizowany, a częściowo rolniczy. Różnica między terenami działania spółek, a tymi, gdzie spółki nie ma, tak naprawdę nie istnieje. Mówiliśmy o kwestii degradacji urządzeo i braku środków na konserwację. Ustawa Prawo wodne przyznaje starostom możliwośd nakładania opłat partycypacyjnych na podmioty niebędące członkami spółek wodnych. Istnieje także droga całego procesu odwoławczego. Oczywiście pewna nieprecyzyjnośd przepisów prawa też ma tutaj znaczenie - partycypacja w kosztach utrzymania urządzeo wodnych proporcjonalnie do odnoszonych korzyści może byd kwestionowana. Może należałoby odnieśd tę kwestię do powierzchni biologicznie czynnych? Najpierw rozmawiamy o wodach opadowych i roztopowych z terenów utwardzonych, które w pewnym sensie stanowią ścieki i są odprowadzane do rowów itd., potem natomiast o sprawie dotyczącej tego, gdzie powinna trafiad woda odprowadzana do rowów. 69

70 Problem dotyczy również nieistniejącego obecnie nadzoru nad działalnością spółek wodnych, w tym kwestia audytu, ustalenia budżetu, kontroli, wsparcia podczas windykacji itp. Jeżeli nie przeniesiemy tego nadzoru do wyspecjalizowanych jednostek, innych niż samorządowe, np. do rejonowych czy wojewódzkich zarządów urządzeo melioracji wodnych nadzór nie będzie mógł byd realizowany skutecznie. Moje pytanie dotyczy podmiotu, który zgodnie z przepisami prawa wodnego i budowlanego, ma oceniad, czy dane rowy melioracyjne stanowią obiekty budowlane i nadają się do eksploatacji, w jaki sposób są zdekapitalizowane i czy jako obiekt budowlany, nie powodują ryzyka lokalnych podtopieo z powodu swojej niedrożności, ukształtowania itd. Waldemar Michna, Prezes Polskiego Towarzystwa Melioracyjnego Sytuacja dojrzała do tego, żeby stworzyd prawne przesłanki wymuszania składek na konserwację urządzeo melioracyjnych. W tej chwili na konserwację przeznaczamy zaledwie kilkanaście procent tego, co powinniśmy wydawad. Niezbędne jest zobowiązanie samorządów na szczeblu powiatów i gmin do ustalenia wysokości składki i egzekwowanie jej na konserwację urządzeo szczegółowych. Uważam natomiast, że sytuacja ekonomiczna nie dojrzała jeszcze do ustalenia powszechnej zasady, że rolnictwo będzie płaciło za wodę do nawadniania plantacji roślin. Gdybyśmy dzisiaj ogłosili, że w czasie naszej konferencji podjęta została decyzja, by tworzyd prawne przesłanki do pobierania opłat za wodę zużywaną do nawadniania produkcji roślin, powstałby wokół tego niekorzystny klimat, gdyż tego typu praktyk nie stosuje się powszechnie w Europie i wymagałoby to ogromnych nakładów. Opłata za wodę do nawadniania pól wywołałaby podwyżkę cen żywności. Nad taką propozycję trzeba się głęboko zastanowid i już na samym początku pomyśled, co można byłoby zrobid w przyszłości. Może po prostu w ciągu roku należałoby przemyśled tę sprawę. Proponuję zobowiązad stosowne placówki do sporządzenia kalkulacji kosztów. Kalkulacja kosztów nawadniania plantacji roślin przy różnych cenach wody do nawadniania wymaga jednak nie mniej niż 2-3 lat. Andrzej Kreft, Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szczecinie Uważam, że nie ma alternatywy dla zlewniowego zarządzania gospodarką wodną. Zarządzanie w granicach administracyjnych miało miejsce do 1991 roku, znamy rezultaty. Problem podtopieo i powodzi istnieje, ponieważ z roku na rok wskutek zabudowy maleje powierzchnia retencji gruntowej, a przekroje hydrauliczne koryt są de facto takie same. Należy przywrócid rzędne dna rzek i cieków do stanu z lat siedemdziesiątych, osiemdziesiątych. Ponadto istnieje kwestia zwiększonych przepływów powierzchniowych, które doprowadzają wody z budowanych obiektów do rzek. Przedmiotem debat są powodzie z 1997 roku i 2010 roku, natomiast pomija się powodzie cofkowe, sztormowe, zatorowe np. powódź z 2009 roku na wybrzeżu. Apeluję, aby problem tych powodzi również został uwzględniany. 70

71 Zygmunt Ziobrowski, Członek Honorowy Rady Naukowej Instytutu Rozwoju Miast w Krakowie Jeśli planowanie przestrzenne ma byd instrumentem porządkowania gospodarki wodnej, w planach miejscowych i decyzjach WZ powinno się wprowadzid kilka zakazów. Przede wszystkim należy ustawowo zakazad wyznaczania terenów budowlanych na terenach zalewowych - można dyskutowad, czy tylko na terenach o wysokim zagrożeniu wystąpienia powodzi, czy też o średnim prawdopodobieostwie. Walcząc z problemem podtopieo, należy unikad zabudowy w obniżeniach terenowych. Szczegółowo należy ustalid, jak delimitowad te obszary, które mogłyby byd zbiornikami retencyjnymi w okresie deszczy nawalnych. Należałoby ucywilizowad decyzje WZ i niezwłocznie wyłączyd tę procedurę w przypadku terenów zalewowych, a w wyjątkowych przypadkach stosowad ją tam w zupełnie innej formule. W planach i decyzjach administracyjnych należy dad możliwości bardzo ścisłego określania warunków zabudowy na terenach zalewowych dla tych obiektów, które są przebudowywane, nadbudowywane i rozbudowywane. W tych przypadkach należy poszerzyd kompetencje regionalnych zarządów gospodarki wodnej. Nie może to byd tylko forma opinii. Reformując prawo budowlane warto wzorowad się na rozwiązaniu stosowanym m.in. w Stanach Zjednoczonych, gdzie do pozwolenia na budowę inwestor dołącza projekt odprowadzenia wód opadowych z działki będącej przedmiotem inwestycji. Obecnie na działkach budowlanych, przy okazji inwestycji, dokonuje się wiele deformacji istniejącej konfiguracji terenów, które miały jakąś strukturę i warunki odwodnienia. W szczególności kontrolowany powinien byd sposób urządzenia terenu po wykonaniu inwestycji. Powinien także obowiązywad zakaz odbierania inwestycji drogowych, szczególnie dróg lokalnych bez wykonania odwodnienia. W obecnej sytuacji wyasfaltowane drogi lokalne pracują jak rynny, którymi woda spływa do obniżeo terenowych i zwiększa podtopienia. Chciałbym również zaapelowad o usunięcie kompromitującego zapisu w prawie wodnym (art. 27 ust. 1), zgodnie z którym ogrodzenia działek nie mogą znajdowad się bliżej linii brzegowej niż półtora metra. Właściciele korzystają z tego dozwolenia i budują ogrodzenia (bardzo często murowane), stanowiące poważną barierę dla spływu wód powodziowych. Przy tak małej odległości ogrodzenia od linii brzegowej nie ma żadnych szans na poprowadzenie wzdłuż rzeki tras pieszych i rowerowych. Ta odległośd powinna wynosid co najmniej 8-10 m. Jerzy Nasiadko, Dyrektor Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych w Warszawie Nie jest prawdą, że samorządy szczebla podstawowego i wojewódzkiego nie partycypują w utrzymaniu urządzeo melioracji podstawowej. Coraz częściej gminy i miasta podpisują porozumienia między samorządem wojewódzkim a danymi miastami, w wyniku czego przekazywane są środki na utrzymanie tychże urządzeo. Jednocześnie w poprzednich latach samorząd województwa przeznaczał ok mln zł rocznie, przy rytmicznie realizowanych dochodach własnych samorządu, na utrzymanie jezior, wyposażenie wojewódzkiego magazynu przeciwpowodziowego, zakup sprzętu do konserwacji urządzeo melioracji. Dzięki wojewodzie mazowieckiemu w roku bieżącym usunęliśmy 85%ubytków, które po powodzi były zinwentaryzowane jako wymagające naprawy - wykorzystano ok. 90% środków. W tej sytuacji na terenie województwa realizowanych jest w sumie dwieście osiemdziesiąt zadao. 71

72 Urządzenia melioracyjne nigdy w pełni nie zastąpią gospodarki wodno-ściekowej na terenach urbanizowanych czy zurbanizowanych - były one projektowane i wykonane z przeznaczeniem na odbiór wód z terenów zmeliorowanych o charakterze rolniczym. Z uwagi na zwiększenie ilości wód zrzucanych do cieków, ich odbiór staje się po prostu nie do przyjęcia. W konsekwencji podczas zmiany użytkowania gruntów nieodzowne jest budowanie całej sieci wodno-kanalizacyjnej, obejmującej gospodarkę wodno-ściekową ze zbiornikami retencyjnymi u ujścia i z kontrolowanym zrzutem. Takie rozwiązanie wprowadzamy w Warszawie, m.in. na Potoku Służewieckim wody zrzucane są przez zbiorniki retencyjne na trasie z lotniska i z innych miejsc, dzięki czemu maksymalny przepływ 10 m 3 nie jest przekraczany. Po większych ulewach, jeśli dochodzi do przepływu wynoszącego powyżej m 3, woda nie może się pomieścid. Należy promowad takie działania na terenach podtapianych. Janusz Kubiakowski, Dyrektor Świętokrzyskiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych, Prezes Zarządu Głównego Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych Najpierw należy rozpocząd dogłębną reformę gospodarki wodnej - musimy podnieśd rangę tej dziedziny, która obecnie postrzegana jest w różny sposób przez różne środowiska. Ponadto reforma powinna przynieśd czytelny, jednoznaczny podział obowiązków, rozdzielenie zadao pomiędzy poszczególne podmioty wyznaczone do ich realizacji. Ogromnie ważnym problemem, z którym spotykamy się na co dzieo, jest finansowanie gospodarki wodnej. W pierwszej kolejności należy dokonad pewnej inwentaryzacji i powiedzied, w które obiekty mamy inwestowad - przykładem są melioracje szczegółowe. Finansowanie jednoroczne jest nie do przyjęcia przy inwestycjach wodnomelioracyjnych - bardzo często okazuje się, że środki należy odprowadzad przed ich pełnym wykorzystaniem. Ponadto przeglądając akta prawne i obowiązki nałożone na użytkownika, widzimy, że nie ma zabezpieczonych środków na ich realizację. W tym kontekście myślę o pięcioletnich ocenach stanu technicznego wału, a także o prowadzeniu ewidencji urządzeo wodnomelioracyjnych. Kolejny problem dotyczy konieczności uporządkowania stanu prawnego. Jeżeli przeglądamy różne ustawy, np. prawo budowlane, prawo wodne czy plik zapisów prawnych dotyczących ochrony środowiska, zauważamy wiele sprzeczności. Również przepisy odnoszące się do zamówieo publicznych i finansów publicznych winny byd dostosowane do prowadzenia akcji powodziowej i do usuwania skutków powodzi. Andrzej Sadurski, Członek Rady Naukowej Paostwowego Instytutu Geologicznego Każda powódź w dolinach rzecznych zostawia swój ślad w osadach. Na tej podstawie w 2007 roku została sporządzona mapa obszarów zagrożonych podtopieniami terenów w dolinach rzek. W pierwszej połowie 2007 roku opracowanie rozesłaliśmy do wszystkich starostów w Polsce. Mapa została zweryfikowana w latach wówczas okazało się, że zalane obszary bardzo 72

73 dokładnie pokrywały się z prognozami. Problem polega na tym, że zainteresowanie gospodarką wodną w samorządach pojawia się dopiero po groźnych suszach czy powodziach. Druga kwestia dotyczy pewnego mitu mówiącego o tym, że Polska to kraj biedny w zasoby wodne, porównywalny z Egiptem, podczas gdy na przeciwległym biegunie stawiana jest Szwecja. Posiadamy nieduże zasoby wód powierzchniowych, z drugiej strony na terytorium Polski znajdują się duże zasoby wód podziemnych - są one wielokrotnie większe niż np. w Szwecji. W kontekście zwiększającego się popytu - 75% wód, które pijemy, pochodzi z zasobów podziemnych - zasoby te powinny byd szczególnie chronione. Tymczasem likwidowane są np. strefy ochrony pośredniej ujęd wód podziemnych. W perspektywie lat w interesie samorządów istotne byłoby, aby obszary szczególnie zasobne w wodę objąd ochroną jako strategiczne zbiorniki służące zaopatrzeniu ludności w perspektywie wielu dziesiątków lat. Krzysztof Iwaniuk, Wiceprezes Zarządu Związku Gmin Wiejskich RP Szczęśliwie projekt ustawy przygotowany przez MSWiA, któremu strona samorządowa Komisji Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego powiedziała nie, został odrzucony przez Sejm ubiegłej kadencji. Głównym problemem była próba przerzucenia na gminy utrzymania rowów melioracyjnych leżących na gruntach prywatnych, których koszt w skali kraju szacowany jest na 6 mld zł. Również bez zabezpieczenia jakichkolwiek środków zadaniem własnym gminy miała stad się ochrona przeciwpowodziowa ludności na obszarach, gdzie paostwo przez dziesięciolecia nie było w stanie wybudowad wałów. Są to koszty, które wymuszałyby kilkakrotne podniesienie wysokości podatku rolnego, co wydaje się nierealne z uwagi na brak zainteresowania samych rolników podnoszeniem aktywności produkcji rolnej. Nie bez znaczenia jest też dzisiejsza struktura gospodarstw rolnych, gdzie 600 tys. gospodarstw produkuje 90% żywności, a około 1,5 mln to tzw. kilkuhektarowe gospodarstwa socjalne. Krzysztof Wierzbicki, Członek Rady Naukowej Instytutu Technologiczno - Przyrodniczego W nawiązaniu do dostarczonego paostwu tekstu Jak uregulowad organizacyjnie i finansowo utrzymanie melioracji szczegółowej pragnę dodad co następuje: W Polsce mamy 280 tys. km rowów - licząc 5 tys. zł za jednorazową konserwację 1 km rowu, na ten cel potrzeba ok. 3 mld zł, przy czym rowy powinno się konserwowad dwa razy w ciągu roku. Kwota ta pozwala ocenid skalę problemu. Problem spółek wodnych należy rozpatrywad w trzech aspektach: organizacyjnym, społecznym i technicznym. Skupię się na tym ostatnim. Po powodzi w 2001 roku, francuska firma SAFEGE, wraz z ekspertami z Wrocławia i Warszawy, opracowała szesnaście zeszytów pt. Ograniczenie skutków powodzi wydane przez Biuro Koordynacji Projektu. Materiały te zawierają m.in. informacje dotyczące przygotowania i zabezpieczenia budynków na terenach zagrożonych ryzykiem powodzi. Zeszyty te nie trafiły jednak do wszystkich odpowiedzialnych instytucji, co zwiększyło straty powodziowe. 73

74 Istniejąca ustawa o doradztwie rolniczym z 2003 roku nie uwzględnia kwestii powodzi, tymczasem właśnie doradztwo rolnicze powinno zainteresowad się problemami powodzi, w tym też melioracjami szczegółowymi wspólnie ze spółkami wodnymi. Zgodnie z raportem NIK w województwie podlaskim rolnicy dostawali z tytułu dopłat bezpośrednich zł od hektara, przeznaczając na rzecz spółki jedynie zł od hektara. W tym świetle widoczna jest koniecznośd sprzężenia dopłat bezpośrednich z wkładem własnym. W tym kontekście proponuję zastosowad nowe pojęcie dobrostan ziemi uzasadniającego koniecznośd większej dbałości o stan jakości ziemi, analogicznie do dobrostanu zwierząt terminu stosowanego w produkcji zwierzęcej, do którego rolnicy są zobligowani przepisami. Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Chciałbym poruszyd kwestię efektywnego gospodarowania dostępnymi środkami. Oczywiście środki budżetowe są bardzo skromne, ale w osi Poprawa konkurencyjności Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich, w działaniu 1.6. zabezpieczone są środki przeznaczone na poprawę i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa do nowych potrzeb, dotyczących melioracji i scalao. Na gospodarkę wodną przewidziano 300 mln euro, na scalania gruntów mln euro. We wrześniu 2011 roku została znowelizowana ustawa o scalaniu gruntów. W ramach scalania w tzw. zagospodarowaniu poscaleniowym, automatycznie realizowane są również inwestycje związane z melioracjami podstawowymi i szczegółowymi na poziomie wsi czy gminy. Realizacja inwestycji melioracyjnych i ochrony przed powodzią (na poziomie lokalnym) możliwa jest także ze środków regionalnych programów operacyjnych, czyli z programu dotyczącego inżynierii i ochrony środowiska coraz środowiska i inżynierii. Aby środki te mogły byd wykorzystane, niezbędne są wnioski beneficjentów czyli Spółek Wodnych, Lokalnych Grup Działania czy Stowarzyszeo działających w Sieci Obszarów Wiejskich. Niestety, aby podmioty te działały właściwie, wymagają szkoleo w zakresie informacji o problematyce ochrony i rozwoju obszarów wiejskich. Szkolenia związane z problematyką gospodarowania zasobami wodnymi, ochroną przed powodzią i urządzeniami obszarów wiejskich, powinny obowiązkowo odbyd ośrodki doradztwa rolniczego i izby rolnicze. Planowanie przestrzenne na wszystkich poziomach decyduje o ochronie i rozwoju. Obowiązujące plany miejscowe preferują obszary zabudowane i inwestycyjne, całkowicie pomijają znaczenie i organizację terenów otwartych czyli przestrzeo rolniczo-leśną. Tymczasem właśnie ta przestrzeo decyduje o produkcji rolnej i leśnej - kosztochłonności tej produkcji, ilości i jakości wody, retencji i ochronie gleb, rozmiarach i natężeniu fali powodziowej itp. W związku z powyższym, dla realizacji tych zadao niezbędnym jest stworzenie dla obszarów wiejskich nowego procesu inwestycyjnego kształtowania i rozwoju - poprawiającego jakośd życia i różnicowanie gospodarki na obszarach wiejskich. Proponowałbym, żeby w planowaniu finansowym na lata oprócz obecnych osi konkurencyjnośd, środowisko - stworzyd również oś dotyczącą inwestycji, w której można by umieścid scalania, gospodarowanie wodą, odnowę wsi, podstawowe usługi dla wsi, tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw itp. Wówczas powstaną warunki dla rozwoju inwestycyjnego, który byłby 74

75 narzędziem realizacji planu zagospodarowania przestrzennego. Są to trudne zadania, ale paostwa europejskie realizują je już od lat. Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro-Środowiskowych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego, wiceprzewodniczący Paostwowej Rady Ochrony Przyrody W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich , wyodrębniono środki na wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), które do 2013 roku pochłonie ok. 2,5 mld euro. Środki z tego źródła trafiają do ogromnej liczby rolników na ok. 50% powierzchni Polski. Tymczasem w projekcie rozporządzenia Parlamentu Europejskiego w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich po roku 2013, dotyczącym II filara Wspólnej Polityki Rolnej, istnieje możliwośd zredefiniowania i zrealokowania obszarów o niekorzystnych warunkach naturalnych. Te pieniądze powinny byd skoncentrowane i wydane efektywniej dla najbardziej potrzebujących rekompensat. Użytki podtapiane doskonale mieszczą się w definicji obszarów o niekorzystnych warunkach naturalnych. W przypadku niewykorzystania części środków, więcej funduszy można przeznaczyd na gospodarkę wodną, jako że takie działanie znajdzie się najprawdopodobniej w przyszłym II filarze Wspólnej Polityki Rolnej. Środki te można skierowad także na programy rolnośrodowiskowe - dla rolników gospodarujących wodą w sposób proekologiczny. Janusz Rzepka, Koordynator do spraw Przeciwpowodziowych w Starostwie Powiatowym w Piasecznie Anomalie pogodowe w 2010 i 2011 roku spowodowały koniecznośd ścisłej współpracy między samorządami gmin i powiatu piaseczyoskiego. W tym celu już w styczniu 2011 roku powołano Konwent Wójtów, Burmistrzów i Starosty Piaseczyoskiego. W kontekście prac Konwentu ustalono potrzebę sprawnej synchronizacji prac przeciwpowodziowych i rzeczowej, profesjonalnej analizy przyczyn licznych zatopieo i podtopieo. Na wniosek Starosty Piaseczyoskiego utworzono stanowisko koordynatora ds. przeciwpowodziowych. Chod Konwent stanowi ciało jedynie doradcze, wyjątkowo dobrze funkcjonuje w sytuacjach newralgicznych, np.: ochrona przeciwpowodziowa, transport, służba zdrowia, oszczędna polityka energetyczna, etc. W Powiecie Piaseczyoskim występuje bardzo szeroki wachlarz wód i urządzeo wodnych: od starorzeczy i wałów wiślanych po zbiorniki, stawy, rurociągi i kanały przerzutowe. Wobec takiej mnogości urządzeo i systemów, sposoby zarządzania gospodarką wodną natrafiają na groźną przeszkodę w postaci dualizmu kompetencyjnego. Rozbieżności stają się tym większe i bardziej uciążliwe, im mniej precyzyjne i niespójne są prawa właścicieli i zarządców. W obszarze zapobiegania nawracającym podtopieniom trzeba z całą stanowczą podkreślid, że jedynym wyjściem są działania kompleksowe i szczegółowo zaplanowane. Metody działao punktowych i doraźnych należy uznad za nieskuteczne i wyjątkowo kosztowne. 75

76 Edward Pierzgalski, Kierownik Katedry Kształtowania Środowiska na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego W takiej dyskusji jak dzisiejsza, nie powinno się pomijad problemów gospodarowania wodą w lasach, które zajmują prawie 1/3 terytorium kraju. Interakcje między lasem a wodą są ważne nie tylko dla Polski, ale dla całej Europy. Wyrazem tego jest opracowana w ramach Ministerialnego Procesu Ochrony Lasów w Europie Rezolucja Lasy i woda. Została ona podpisana przez ponad czterdziestu ministrów z krajów europejskich w Warszawie w 2007 roku, a zawarto w niej identyfikację problemów i zobowiązania ministrów do podjęcia działao w czterech obszarach problemowych: zrównoważona gospodarka leśna, a zasoby wodne, koordynowanie polityki leśnej i wodnej, lasy, woda a zmiany klimatyczne, ekonomiczna wycena świadczeo lasu związanych z wodą. W naszych warunkach klimatycznych lasy mają relatywnie duży wpływ na łagodzenie wezbrao, o czym świadczą na przykład sytuacje w obszarach górskich, w Sudetach czy w Beskidzie Śląskim, gdzie wylesienie natychmiast spowodowało wzrost odpływów w potokach górskich o 30-40%. Współcześnie zmieniła się sytuacja dotycząca przepływów niskich. W latach 50. ubiegłego wieku wybitny hydrolog profesor Kazimierz Dębski utrzymywał, że w Polsce cieki wypływające z lasu nigdy nie wysychają. W tej chwili już tak nie jest. Od ponad 20 lat wskutek m.in. wzrostu temperatury powietrza, a także zasobności drzewostanów, obserwowane są symptomy obniżania się wód gruntowych i przesychania gleb w lasach. Lasy Paostwowe, gospodarujące na 80% powierzchni polskich lasów, zrealizowały wiele przedsięwzięd retencyjnych. Korzystały z pieniędzy własnych, z Funduszu Leśnego, z programu Phare, a obecnie prowadzą dwa duże projekty w ramach programu Infrastruktura i środowisko. Są one oceniane bardzo pozytywnie. Pomimo tych przedsięwzięd do istniejących problemów gospodarowania wodą w lasach należy zaliczyd zły, wskutek wieloletnich zaniedbao konserwacyjnych, stan infrastruktury wodnej, w tym urządzeo melioracyjnych. Wprawdzie w okresach suszy skutki tego stanu można ocenid pozytywnie, gdyż odpływy wody są mniejsze, lecz przy okresowych mokrych występują problemy np. z wtórnym zabagnianiem. Istnieją także problemy o charakterze legislacyjnym, np. w 2001 r. w Prawie wodnym pojawił się zapis odbierający Lasom Paostwowym prawo właścicielskie do gruntów pod ciekami, co spowodowało duże problemy w realizacji niektórych inwestycji. Wyniki badao prowadzonych m.in. w ramach projektu kierowanego przez prof. Halinę Lorenc, a dotyczącego bezpieczeostwa kraju w kontekście zmian klimatu wskazują, że w perspektywie kilkudziesięciu lat bardzo ważnym problemem dla lasów jest ich adaptacja do prognozowanych zmian klimatu. Do istotnych problemów należy także zaliczyd brak specjalistycznej kadry o wiedzy w zakresie interakcji las-woda. Generalnie, sytuację w lasach dotyczącą gospodarowania wodą w Lasach Paostwowych można ocenid pozytywnie. Coraz bardziej widoczne są natomiast problemy gospodarki leśnej i wodnej w lasach prywatnych, których powierzchnia obejmuje 20% całej powierzchni lasów, a nadzór nad nimi sprawuje starosta. Przykładem zaniedbao jest np. fakt braku w dużej części lasów prywatnych dziesięcioletnich planów urządzania lasu. 76

77 Jan Żelazo, Profesor w Zakładzie Inżynierii Rzecznej w K atedrze Inżynierii Wodnej na Wydziale Budownictwa i Inżynierii Środowiska w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego Można wyróżnid trzy zasadnicze powody występowania powodzi mianowicie warunki klimatyczne, zawodnośd systemów i urządzeo, błędy człowieka. Jeśli zastanawiamy się nad ograniczeniem ryzyka powodziowego w całej Polsce czy w warunkach lokalnych, można powiedzied, że z całą pewnością nie wystarczą działania prewencyjne, m.in. plany zagospodarowania przestrzennego. W związku z tym konieczne jest przygotowanie się do pewnych działao doraźnych, tj. opracowanie systemów technicznych, prowadzenie akcji powodziowej. Uważam, że straż pożarna iwojsko spełniają swoje zadania, gorzej z projektowaniem systemu. W celu realizacji tych zamierzeo, należy przeprowadzid rozpoznanie lokalne, dokonad identyfikacji i opisu problemów. Odnoszę wrażenie, że na szczeblu lokalnym brakuje gospodarza wody - nie ma instytucji, która zajmuje się tymi problemami. Na szczeblu gminy praca ludzi odpowiedzialnych za gospodarkę wodną jest kluczowa, tymczasem okazuje się, że w gminach zatrudnia się średnio 0,4 człowieka do spraw ochrony środowiska i gospodarki wodnej. W moim przekonaniu, nawet po zracjonalizowaniu systemu zarządzania na wysokim szczeblu, omawianych problemów nie uda się rozwiązad, dopóki w gminach nie będzie ludzi, którzy na bieżąco zajmą się sprawami gospodarki wody, ochrony wód, kształtowania zasobów wodnych, a także systemami ochrony przed powodzią. W moim przekonaniu nie rozwiążą tego problemu spółki wodne, ponieważ mają inne zadania. Jan Grabiec, Starosta Legionowski Z pewnością problemów suszy nie rozwiążemy magazynowaniem wody w piwnicach domów mieszkaoców społeczności lokalnych. Myślę, że samorządowcy szczególnie w ostatnich dwóch latach są świadomi wagi problemu gospodarowania wodą dla społeczności lokalnych. Sądzę, że środowisko samorządowe czeka refleksja nad tym, kto powinien byd gospodarzem problemu i kto powinien wziąd na siebie odpowiedzialnośd. Nie poprzestawałbym na opinii, że brakuje środków, w związku z czym nie podejmujemy prób rozwiązania problemów instytucjonalnych. Myślę, że powinniśmy wysuwad pewne propozycje, nie zaś byd tylko ich biernym odbiorcą. Dzisiejszy system prawny zarządzania melioracją jest nieskuteczny - oprócz braku środków istnieje kwestia systemowego niedowładu tych rozwiązao. Dziś samoświadomośd obywateli prowadzi do przekonania, iż paostwo powinno te zadania podejmowad i proponowad gotowe rozwiązania, nie zaś tworzyd ramy, w których obywatele sami będą rozwiązywad problemy podtopieo i lokalnych powodzi. Istnieją dwa rozwiązania odnośnie melioracji szczegółowej: obligatoryjne spółki wodne lub dodatkowa opłata w systemie podatków i opłat lokalnych - opłata, która dotyczyłaby wszystkich mieszkaoców gminy i służyłaby zarówno finansowaniu rozwiązao melioracyjnych w zakresie melioracji szczegółowej, jak i budowie czy utrzymaniu innych urządzeo wodnych, kanalizacji deszczowej, małej retencji. Nikt lepiej niż władze gminy nie jest w stanie ocenid potrzeb lokalnej 77

78 społeczności w tym zakresie. Gmina jest też właściwym podmiotem, by pod nadzorem instytucji wyposażonych w wiedzę hydrotechniczną dobrad środki dostosowane do lokalnej społeczności. Chciałbym przestrzec przed takim mechanizmem, w którym wskażemy samorząd jako gospodarza problemu, nie zapewniając środków na finansowanie tego zadania. Dzisiejsze rozwiązania są niewystarczające i trzeba w tym zakresie wypracowad nowe mechanizmy instytucjonalne, które wskażą gospodarza problemu w społecznościach lokalnych. Edmund Kaca, Dyrektor Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego Obok zagrożenia suszą i powodzią istnieje jeszcze poważne zagrożenie związane z niską jakością wody w ciekach wiejskich w czasie trwania suszy. Statystyki są bardzo niepokojące - 16% wsi nie posiada jeszcze wodociągów, tylko 27% ludności wiejskiej korzysta ze zbiorczych oczyszczalni ścieków. Gospodarka wodna powinna posiadad władztwo wodne, jako najwyższy poziom zarządzania, zajmujące się problematyką prawną, kontrolą i planistyczną. Problematyką melioracyjną i utrzymaniem wód istotnych dla rolnictwa powinny zająd się samorządy. Z inicjatywy Ministra Sawickiego powstaje zespół do spraw odnowy melioracji, w którego skład wejdą przedstawiciele Ministerstwa Rolnictwa, Ministerstwa Administracji, a także przedstawiciele Ministerstwa Środowiska. Jacek Kozłowski, Wojewoda Mazowiecki Według niektórych nie ma odwrotu od reformy z początku lat dziewięddziesiątych, kiedy wdrożyliśmy zasadę gospodarki wodnej w zlewniach. Bardzo często napotykam argument, że ta proponowana przez rząd jeszcze przed wyborami reforma kwestionowałaby zasadę gospodarki zlewniowej. Tymczasem realizacja zasady gospodarki zlewniowej w Polsce jest fikcją. Czasem wydaje się, że jedynym elementem gospodarki zlewniowej jest struktura organizacyjna regionalnych zarządów gospodarki wodnej, bo struktury organizacyjne pozostałych instytucji odpowiedzialnych za gospodarkę wodną z pewnością nie mają takiego charakteru. ZMiUW działają w granicach administracyjnych, a kompetencje wszystkich innych instytucji odpowiedzialnych za gospodarkę wodną są określone według granic podziału administracyjnego paostwa. Jedyne długofalowe strategie paostwa związane z gospodarką wodną i bezpieczeostwem powodziowym, które zostały opracowane w granicach zlewni, to program Odra, który został przygotowany nie przez administrację zlewniową, lecz przez zespół wojewodów i jest realizowany przez pełnomocnika rządu, którym jest wojewoda dolnośląski oraz program bezpieczeostwa powodziowego w zlewni górnej Wisły powstały z inicjatywy wojewody małopolskiego pod kierunkiem pani profesor Nachlik. Trzecim tego typu przedsięwzięciem jest program zlewniowy pod moim kierownictwen, który powstaje z inicjatywy siedmiu wojewodów zlewni Wisły środkowej. Podsumowując, nie widzę zagrożenia dla zasady zlewniowej w przekazaniu kompetencji w dziedzinie gospodarki wodnej wojewodom czy samorządowi lokalnemu. 78

79 Janusz Wiśniewski, Zastępca Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej Chciałbym powiedzied, że nie ma potrzeby utrzymania majątku w zlewniach. Musimy jednak pamiętad, że zarządzanie wynika przede wszystkim z bilansowania ilościowego i jakościowego zarówno wód podziemnych, jak i powierzchniowych - ten warunek narzuca zarządzanie zlewniowe. Inwestycje natomiast mogą byd realizowane w zupełnie innych układach, np. w układzie wojewódzkim. Jednym z wariantów reformy gospodarki wodnej jest wprowadzenie rozwiązania zakładającego pozostanie planowanie i władztwa na szczeblu zlewni oraz przeniesienie utrzymania i prowadzenia programów inwestycyjnych na poziom samorządu lub województwa, co już jest kwestią dyskusyjną. Nie musimy utrzymywad tych urządzeo w układzie zlewniowym. Olgierd Dziekooski, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta RP Wydaje się celowym, by samorząd terytorialny stał się głównym partnerem odpowiedzialnym za realizację renowacji urządzeo technicznych. Powstaje pytanie: z jakich środków należy finansowad te przedsięwzięcia? Zgłoszono propozycję opłat za wodę, jednak to rozwiązanie wiąże się z wątpliwością dotyczącą negatywnego wpływu na inne sektory gospodarki. Wydaje się, że nie możemy w tym zakresie liczyd wyłącznie na środki z Unii Europejskiej kryzys euro i kryzys finansów publicznych są kwestią powszechnie znaną i należy zastanowid się, w jaki sposób budowad system, który będzie działał w formule zrównoważonego rozwoju, w którym wszyscy będziemy mogli osiągnąd sukces w wymiarze społecznym, ekonomicznym i środowiskowym. Podsumowując, z tego spotkania wynika jedna kwestia, która jest oczywista, ale w świetle doświadczeo i w świetle prawa nie jest taka całkowicie jasna i jednoznaczna: woda jest jedna bez względu na to, czy znajduje się na obszarach miejskich, wiejskich, zurbanizowanych, leśnych, rolnych itd. W praktyce dnia codziennego, szczególnie w sytuacji rozproszenia kompetencji i odpowiedzialności, okazuje się, że istnieją różne rodzaje zakresów odpowiedzialności. Wskazano również potrzebę ujednolicania kwestii zarządzania zasobami, zarówno w przypadku nadmiaru, jak i niedoboru wody. Zwrócono również uwagę, że zarządzanie nie musi byd tożsame z utrzymaniem. Wydaje się, że konieczne jest określenie, jak ma wyglądad system monitorowania całości zarządzania (w tym utrzymania) oraz kontrolowania, egzekwowania i wkraczania władczego wtedy, kiedy sposób bieżącego oddziaływania nie jest prawidłowy w rozumieniu zakładanych planów działania. W tej kwestii nie uzyskaliśmy odpowiedzi. Wskazano również, że jeżeli mamy małe lokalne problemy związane z wodą czy z zarządzaniem wodą, powinny byd one rozwiązywane przez małe lokalne struktury - samorząd terytorialny czy organizacje w rodzaju spółek wodnych, za pomocą których samorząd wypełnia swoje zadania. Apel o wzmocnienie funkcjonowania spółek wodnych w zakresie egzekwowania obowiązków od ich członków został przez nas odnotowany i z pewnością będziemy tę kwestię próbowali wyjaśnid w bezpośrednich kontaktach z ministrem finansów. W czasie dzisiejszego spotkania wyraźnie wskazano również, że kwestia realizowania obowiązku właściwego zarządzania systemem wodnym wymaga z jednej strony odpowiednich struktur organizacyjnych, z drugiej zaś odpowiednich środków finansowych. Wyraźnie wskazano również, że te środki finansowe będą musiały pochodzid od użytkowników wody lub użytkowników terenu w obu tych przypadkach są to zarówno podmioty gospodarcze, jak i obywatele w roli 79

80 właścicieli nieruchomości. Wydaje się, że ta kwestia nie może byd pozostawiona mitycznemu budżetowi lub mitycznej Unii Europejskiej, z której mają napływad pieniądze. Proszę pamiętad o tym, że pieniądze w Unii Europejskiej również pochodzą z naszych podatków lub z podatków mieszkaoców innych krajów Unii Europejskiej. Wszystkie dyskusje dotyczące problematyki wodnej powinny odbywad się na zasadzie budowania pewnego konsensusu wokół spraw lokalnych. Przykład konwentu piaseczyoskiego, w którym budowanie konsensusu zachodzi poprzez debatę wokół lokalnych spraw, jest godny wsparcia i zrozumienia. Prawo jest bardzo ważne i w wielu przypadkach ma fundamentalne znaczenie. Jednak nic nie zastąpi gotowości, chęci, umiejętności i woli działania oraz pracy na poziomie lokalnym, kiedy musimy i chcemy rozwiązywad problemy wraz z obywatelami - na ich rzecz i często w ich imieniu. Ze strony Kancelarii Prezydenta RP chciałbym zadeklarowad, że kwestia integrowania systemu zarządzania wodą będzie przedmiotem naszych dalszych analiz i prac wewnątrz, tak abyśmy mogli pomiędzy Ministerstwem Administracji i Cyfryzacji, Ministerstwem Środowiska, Ministerstwem Rolnictwa uzyskad pewnego rodzaju konsensus co do celów i sposobów ich osiągania, oczywiście we współpracy ze środowiskami samorządu terytorialnego. 80

81 Rozdział III Referaty nadesłane po debacie Grzegorz Chmielak, Gminna Spółka Wodna Dębe Wielkie Złe postrzeganie działalności spółek wodnych w społecznościach w lokalnych Ze względu na brak konserwacji urządzeo melioracyjnych oraz postępującą, szybką degradację rowów melioracyjnych, postrzeganie lokalne spółek wodnych, w szczególności działających na terenach o historycznym charakterze rolniczym, który uległ transformacji w kierunku terenów zurbanizowanych, jest bardzo złe - są postrzegane jako anachroniczne, nie spełniające swoich zadao, a w sytuacji strat materialnych spowodowanych podtopieniami, występuje oburzenie ze względu na ich bezczynnośd i bezradnośd. Przyczyny złego postrzegania spółek wodnych są następujące: obowiązujący system prawny paraliżujący możliwośd podejmowania skutecznych działao poprzez uzależnienie od złej lub dobrej woli urzędników samorządów lokalnych, brak skutecznie realizowanego nadzoru nad działalnością spółek i rejonowych związków spółek wodnych, wieloletnie zaniedbania w zakresie utrzymania urządzeo wodnych i ich degradacja. Podstawowym problemem spółek wodnych jest: budżet, a właściwie od wielu lat występujący brak środków w budżetach na wykonanie nawet ratunkowych robót i realizację zadao statutowych, brak właściwej gospodarki budżetem, brak dostępu do bazy sprzętowej, skupienie w zbiurokratyzowanych rejonowych związkach spółek wodnych o charakterze z minionej epoki. Brak realizacji właściwego nadzoru nad działalnością spółek wodnych przez starostów Członkami spółek wodnych na terenach podmiejskich, podlegających transformacji z terenów rolnych, są głownie rolnicy, którzy nie prowadzą już produkcji rolnej, często też tereny dawniej rolne stanowią nieużytki lub podlegają naturalnej sukcesji lasu czy miejscowym zadrzewieniom. Opłaty ponoszone na rzecz spółek wodnych przez ich członków są zbyt małe, a ich ściągalnośd jest za niska, by sprostad zadaniom bieżącym (konserwacjom) i wymaganym okresowym modernizacjom. Nakładanie wyższych opłat na członków spółek, w sytuacji braku realizacji przez wiele lat najpilniejszych zadao konserwacyjnych (wszyscy bowiem widzą obecny brak działao i porównują do aktywności działao melioracyjnych w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia) jest społecznie niepopularne i niepraktykowane przez starostów sprawujących nadzór nad działalnością spółek - nadzór ten ogranicza się w praktyce do sporadycznego zebrania uchwał zarządów spółek, nie jest prowadzona analiza aktualnych i przyszłych potrzeb modernizacyjnych oraz 81

82 idących za tym budżetów, nie są wydawane żadne decyzje administracyjne mające na celu zmianę obecnej sytuacji, powodującej często na terenach wrażliwych lokalne podtopienia i straty materialne. Często też starostowie próbują usprawiedliwiad swoją bezczynnośd faktem, że ochrona przeciwpowodziowa stanowi zadanie gmin. Brak działao starostów w tym względzie jest szczególnie bolesny dla społeczności narażonych na lokalne podtopienia spowodowane degradacją urządzeo melioracji wodnych, a w szczególności rowów melioracyjnych, które często odprowadzają wodę z dużych obszarów zlewni (spoza terenu objętego działaniem spółki wodnej). Starostowie nie wspierają budżetów spółek nie tylko poprzez nienakładanie wyższych składek na członków spółek wodnych (co z resztą byłoby postrzegane jako niesprawiedliwośd społeczna), szczególnie gdy z urządzeo spółek wodnych (rowów) korzystają i z tego faktu odnoszą korzyści osoby i podmioty nie będące członkami spółek wodnych, jak i nie wydają decyzji w odniesieniu do tych podmiotów. Podmioty, nie będące członkami spółek wodnych a korzystające z urządzeo spółek lub przyczyniające się do zanieczyszczania wody poprzez odprowadzanie wód opadowych i roztopowych z terenów zurbanizowanych, powierzchni o trwałej nawierzchni (jak tereny handlu, składowych i transportowych, parkingów i dachów, a w szczególności: wielkopowierzchniowych magazynów, hal przemysłowych i obiektów handlowych, zarządcy dróg oraz PKP). Starostowie nie wspierają lub pozostawiają bez rozpoznania wnioski o wydanie decyzji wodno-prawnych - kierowane przez spółki, jak i społeczności lokalne - o nałożenie przez starostę konieczności świadczeo na rzecz spółek przez takie podmioty. Często brak działao i wsparcia spółek przez starostów ma szerszy kontekst, mianowicie wydanie decyzji w tym zakresie może spowodowad utratę poparcia w przyszłych wyborach oraz zwykle powoduje uruchomienie niewygodnego dla urzędników wydających decyzje trybu odwoławczego przewidzianego Kodeksem Postępowania Administracyjnego. W sytuacji zagrożenia wystąpienia, bądź już wystąpienia, strat materialnych spowodowanych podtopieniami występującymi na skutek niedrożności i niewłaściwego stanu utrzymania rowów melioracyjnych, brakuje nadzoru ze strony właściwych służb budowlanych. Powiatowe Inspektoraty Nadzoru Budowlanego, na wniosek mieszkaoców czy innych stron mających interes prawny, powinny kontrolowad i wydawad decyzje nakazujące wykonanie modernizacji urządzeo (rowów stanowiących obiekty budowlane) szczególnie na terenach zagrożonych, tam gdzie na skutek postępującej urbanizacji, występuje zwiększenie ilości wód opadowych i roztopowych, które nawet bez wystąpienia zjawisk ekstremalnych (jak deszcz nawalny) nie mieszczą się w już istniejących, zaprojektowanych na dawne rolnicze potrzeby, rowach. Dodatkowo sytuację zdegradowanych już rowów pogarszają bobry, które z drzew i krzewów porastających zaniedbane skarpy i obrzeża rowów budują spiętrzenia wody płynącej rowami. Brak jest też przepisów, na bazie których można by skutecznie egzekwowad od właścicieli i zarządców gruntów przylegających do rowów takie utrzymanie i zagospodarowanie terenu, które umożliwiałoby wjazd sprzętu zmechanizowanego do odmulania i pogłębiania, co najmniej z jednej strony rowu. Propozycje zmian w Ustawie Prawo Wodne Mając na uwadze powyższe, konieczne jest wprowadzenie zmian w ustawie Prawo Wodne, w kwestiach wcześniej już sygnalizowanych, a szczególności w zakresie sposobu prowadzenia skutecznego nadzoru nad działalnością spółek wodnych. Ma to szczególnie istotne znaczenie tam, gdzie narosłe przez wiele lat zaniedbania powodują zagrożenia mienia mieszkaoców a spółki nie realizują swoich zadao ze względu na fatalną sytuację budżetową, zadłużenie i brak bazy sprzętowej. Zmiana powinna dotyczyd przesunięcia nadzoru nad działalnością spółek i rejonowych związków spółek wodnych do wyspecjalizowanych jednostek, jakimi są np. Wojewódzkie Zarządy Melioracji 82

83 i Urządzeo Wodnych, które nie są tak politycznie wrażliwe. Przez instytucję nadzorczą powinny byd obligatoryjnie prowadzone okresowe audyty m.in. w zakresie: lokalnej sytuacji wodno-prawnej i występujących zmian w zakresie oddziaływania na spółki wodne, adekwatności budżetów spółek do rzeczywistych potrzeb konserwacyjnych i modernizacyjnych urządzeo wodnych, wraz z możliwością określenia minimalnych składek, kontroli wykonania robót konserwacyjnych i modernizacyjnych, w tym możliwośd nakazu wykonania robót w newralgicznych obszarach zagrożonych podtopieniami. Dodatkowo instytucja nadzorcza powinna zapewniad pomoc w pozyskiwaniu dotacji celowych dla spółek, jak i pomoc w ich obsłudze prawnej. Kluczowa jest też zmiana trybu wydawania decyzji wodnoprawnych mających wpływ na budżety spółek wodnych, w szczególności w odniesieniu do włączania w poczet członków spółek podmiotów niebędących ich członkami a odnoszących korzyści z urządzeo spółek, jak i świadczenia (rzeczowe, pieniężne) przez te podmioty na rzecz spółek. Decyzje te powinien wydawad wojewoda na wniosek stron mających interes prawny (spółki, mieszkaocy), jak i instytucji sprawującej nadzór. W prawie wodnym powinno zostad doprecyzowane określenie zasad partycypacji w kosztach utrzymania urządzeo spółek, proporcjonalnie do odnoszonych korzyści, jak i usunięcie wątpliwości interpretacyjnych, co do faktu, że wody opadowe i roztopowe odprowadzane do rowów są odprowadzane do ziemi, co implikuje neutralne znaczenie tych wód. Niejednokrotnie jednak przybory wód opadowych i roztopowych niemieszczących się w zaniedbanych rowach melioracyjnych powodują lokalne podtopienia i czynią wiele szkód materialnych. Dlatego, też powyżej zasygnalizowane zmiany mogą przyczynid się do poprawy sytuacji i eliminacji zagrożeo lokalnymi podtopieniami. 83

84 prof. dr hab. inż. Leszek Łabędzki, Instytut Technologiczno Przyrodniczy prof. dr hab. inż. Krzysztof Wierzbicki, Instytut Technologiczno Przyrodniczy dr inż. Bogdan Bąk, Instytut Technologiczno Przyrodniczy Irena Bruszewska, Skarbnik Urzędu Gminy Sokoły Propozycje organizacyjnych i finansowych uregulowao utrzymania melioracji szczegółowej Problemy wymagające natychmiastowego rozwiązania celem poprawy w utrzymaniu melioracji szczegółowych 1) Zgodnie z kompetencjami określonymi w ustawie z dnia 4 kwietnia 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. z 2007 r., nr 65, poz. 437 z późn. zm.) za stan melioracji szczegółowych i podstawowych odpowiedzialny jest Minister Rolnictwa. Dotychczasowy wkład finansowy poniesiony przez Paostwo na inwestycje melioracji szczegółowych wynosi ok. 85%. Ponieważ ich znaczenie gospodarcze jest bardzo istotne, należy zweryfikowad podział odpowiedzialności za ich stan między jednostki administracji rządowej i samorządowej. Jednocześnie powinno się rozważyd powołanie w Resorcie Rolnictwa odpowiedzialnej jednostki administracyjnej, obejmującej infrastrukturę techniczną obszarów wiejskich, istotnej w zarządzaniu melioracjami ściśle powiązanymi z innymi elementami infrastruktury wiejskiej. 2) Pomimo pojawienia się nowych wyzwao od 2003 r., w sprawie usług doradczych świadczonych na rzecz rolników w ramach FAS (doradztwo rolnicze), określonego ostatnio rozporządzeniem Rady (WE) nr 73/2009, a także zaleceo w KODEKSIE DOBREJ PRAKTYKI ROLNICZEJ [2004], pominięto zupełnie problematykę melioracji szczegółowych w doradztwie rolniczym. Dopóki rolnik nie będzie odpowiednio uświadomiony i przekonany o wpływie melioracji szczegółowych na efekty gospodarcze, nie należy oczekiwad istotnych zmian. Nic tak dobitnie nie wpływa na świadomośd człowieka jak uzależnienie od finansowych korzyści. Wprowadzenie uzależnienia wysokości dopłat bezpośrednich dla rolników od stopnia dbałości o stan techniczny urządzeo melioracji szczegółowych jest w pełni uzasadnione. Jednocześnie należy opracowad stosowne specyfikacje techniczne jednoznacznie określające zakres i okresy pomiędzy czynnościami, jakie należy wykonad celem wykazania właściwej dbałości o te urządzenia. Ponadto należy wyznaczyd jednostkę uprawnioną do kontrolowania ww. stanu technicznego i egzekwowania kar w postaci zmniejszenia wysokości dopłat bezpośrednich, w niektórych wypadkach z wykorzystaniem możliwości Ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r., o zapobieganiu szkodom w środowisku i naprawie, a także Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 30 kwietnia 2008 r. 3) Jedną z istotnych misji pełnionych przez spółki wodne, jest uświadamianie rolników o znaczeniu melioracji szczegółowych i potrzebie dbałości o ich stan techniczny, a tej misji w większości przypadków spółki nie spełniają. Należy więc podjąd działania zmierzające do egzekwowania przez starostwa zapisów w Prawie wodnym dotyczących celów, jakie mają realizowad spółki wodne. 4) Należy upowszechnid wśród spółek wodnych stanowisko Zastępcy Generalnego Inspektora Danych Osobowych, że ustawa o ochronie danych osobowych w obecnym kształcie dopuszcza przetwarzanie tych danych w sytuacji, gdy jest to konieczne dla realizacji obowiązku lub uprawnienia wykonywanego dla dobra publicznego, które zostały określone we właściwych przepisach prawa. W Prawie wodnym, obowiązki spoczywające na spółkach wodnych powinny więc byd jednoznacznie zdefiniowane jako spełniające wymogi dla Dobra Publicznego. 84

85 5) Spółki wodne powinny uzyskad możliwośd bezpłatnego pozyskiwania wszelkich potrzebnych dokumentów i danych z urzędów gmin i starostw. 6) W ustawie Prawo wodne powinny byd wprowadzone następujące zmiany: W art. 70 powinno byd zawarte stwierdzenie, że brak funkcjonowania systemów melioracyjnych powoduje degradację powierzchni ziemi. W art. 27 pkt. 1 należy zwiększyd dostępnośd do wykonywania robót konserwacyjnych z 1,5 m na 3 m, co jest konieczne ze względu na mechanizację tego zabiegu. W art. 164 ust. 5 i 5a omówiono możliwości uzyskania dotacji podmiotowej z budżetu paostwa, a również dotacji celowej z gminy, jednocześnie określając w art. 74 i 78 sposoby rozliczeo. Proponuje się ujednolicenie formy tych dotacji i jeden sposób rozliczeo. W art. 164 ust. 5 i 5a uzależnia się pomoc od zwartości kompleksu melioracyjnego. Przy pracach konserwacyjnych, jakie zazwyczaj wykonują spółki wodne, pojęcie kompleksu nie jest możliwe do zdefiniowania. Dlatego proponuje się usunięcie tego wymogu. W uzasadnieniu ww. pkt. a podaje się, że zapis dotyczący degradacji powierzchni ziemi umożliwia zakwalifikowanie melioracji szczegółowych do urządzeo zapobiegających degradacji. Źle funkcjonujące systemy drenarskie, podtopienia gruntów rolnych powodują trwałe ich uszkodzenie, a tym samym obniżenie produkcyjności gleb. Stwierdzenie to jest zgodne z pismem Ministra Środowiska (DIiRT, 405/194/1797/03/MS z dnia 10 maja 2003 r.), a jednocześnie umożliwia pozyskanie środków z UE. 7) Obowiązujące obecnie Prawo wodne nie stwarza podstaw do należytego utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych i ochrony ich przed przyspieszoną dekapitalizacją. Struktura własności gruntów powoduje, że konserwacja urządzeo wymaga zorganizowanych działao wszystkich właścicieli. Ze względu na różny stopieo zainteresowania utrzymaniem dobrego stanu urządzeo przez poszczególnych właścicieli gruntów w tym zakresie, należy korzystad z egzekucji administracyjnej. W celu udokumentowania istniejącej sytuacji podaje się, co następuje: Częśd Urzędów Skarbowych odmawia przyjmowania tytułów wykonawczych wystawionych rolnikom zalegającym z opłatami na rzecz spółki, Składki są zbyt niskie i nie pozwalają na wykonanie pełnej konserwacji wszystkich urządzeo melioracyjnych (wykonywana corocznie, obejmuje naprawę awarii i konserwację ok % stanu ewidencyjnego rowów). Nie korzysta się z możliwości podwyższania składek z urzędu ze względu na to, że nie jest to akceptowane przez rolników, mimo że możliwośd taką przewiduje prawo wodne. Starostowie nie wykazują większego zainteresowania sprawami spółek wodnych, nie nadzorują konserwacji urządzeo wykonywanej przez osoby nie będące członkami spółek wodnych. Powiększa się powierzchnia obszarów zmeliorowanych wyłączanych z produkcji rolnej, a ze względu na ochronę danych osobowych, brak jest możliwości ustalania aktualnych właścicieli zmeliorowanych działek, gdyż nie ma obligatoryjnego obowiązku przekazywania do spółek wodnych informacji o zmianach w ewidencji gruntów, co utrudnia windykację składek. Spółki nie są beneficjentem pomocy unijnej zarówno w zakresie konserwacji jak też przy usprzętowieniu czy unowocześnieniu bazy sprzętowej. Jednocześnie rosną koszty utrzymania urządzeo melioracji szczegółowych z następujących przyczyn: Uszkadzania urządzeo melioracyjnych w wyniku realizacji inwestycji liniowych (wodociągi, gazociągi, drogi) kolidujących z nimi, szkód powodowanych przez dzikie zwierzęta, głównie 85

86 bobry, starzenia się urządzeo melioracyjnych (nowych obiektów wykonuje się obecnie bardzo mało), Następuje również dewastacja urządzeo i elementów budowli, np. przez zbieraczy złomu oraz kradzieże włazów żeliwnych, wprowadzania ścieków deszczowych do urządzeo melioracji wodnych szczegółowych bez pozwoleo wodno prawnych. Brak jest obecnie możliwości egzekwowania przepisów w tym zakresie np. dotyczących zmian sposobu użytkowania gruntów drenowanych przez zalesianie, nasadzenia krzewów czy wprowadzanie upraw roślin głęboko korzeniących się. Przeznaczania gruntów rolnych na siedliska bez wcześniejszego zaopiniowania przez Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeo Wodnych. Domy i ogrodzenia często budowane są na urządzeniach drenarskich, co powoduje ich niszczenie i problemy przy usuwaniu awarii. Niewystarczający jest zakres konserwacji rzek i urządzeo melioracji podstawowych; skutkuje to brakiem odpływów z urządzeo melioracji szczegółowych. Biura związków, poza obsługą zrzeszonych spółek w zakresie prowadzenia dokumentacji, księgowości i windykacji składek, stanowią jednocześnie jednostkę organizującą lub wykonującą roboty konserwacyjne. W wielu przypadkach celem obniżenia obciążeo spółek kosztami pośrednimi, na które składają się płace kadry, koszty utrzymania pomieszczeo, koszty przejazdów i delegacji służbowych itp., podejmują one działalnośd usługową na rzecz innych podmiotów. Poza wykonywaniem konserwacji urządzeo melioracji wodnych podstawowych, zlecanych przez Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeo Wodnych, spółki wykonują roboty towarzyszące przy inwestycjach drogowych, wodociągowych, kanalizacyjnych itp. Natomiast generalnie można stwierdzid narastające trudności z realizacją wykonywania robót melioracyjnych i innych z następujących powodów: malejących możliwości pozyskania pracowników fizycznych do robót konserwacyjnych, braków kadrowych i trudności z ich uzupełnieniem z powodu deficytu na rynku pracy osób z odpowiednim przygotowaniem zawodowym, braku środków finansowych na odnowienie i unowocześnienie bazy maszynowej; sprzęt, który posiadają spółki jest na ogół stary i w złym stanie technicznym. 8) Do poprawy sytuacji w zakresie funkcjonowania spółek wodnych niezbędna jest pomoc poprawiająca wyposażenie techniczne. Wyposażenie to jest niezbędne do przeprowadzania prac konserwacyjnych, czy też renowacyjnych. Pomoc ta może byd zrealizowana np. w postaci: - możliwości udzielenia nisko oprocentowanego kredytu na zakup sprzętu - zakupu tego sprzętu w drodze umowy leasingu - dofinansowania zakupu sprzętu ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (tego typu pomoc w postaci dotacji celowej może w znacznym stopniu usprawnid zakup sprzętu). W obu tych przypadkach w interesie Paostwa jest zadbanie, aby koszty tych transakcji były jak najniższe. W obecnym stanie gospodarki nie można zakładad, że możliwe byłoby np. wykaszanie ręczne skarp rowów. Rozproszenie terenu jak również zaniedbania wieloletnie wskazują na to, że w większości przypadków należy dokonywad renowacji, a nie konserwacji urządzeo melioracyjnych szczegółowych. Do prac renowacyjnych najczęściej trzeba będzie stosowad inny specjalistyczny sprzęt, różny od stosowanego przy konserwacji. 86

87 W przypadku pomocy spółkom wodnym w postaci kredytów lub umów leasingowych, należy powoład służby kontrolne, których zadaniem byłoby sprawdzenie skuteczności przyjętych zobowiązao przez spółki wodne. 9) Przyjmując za Kaczmarczykiem i Niedzielskim *2010 Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie nr 1], że długośd rowów wynosi km i 50% z nich będzie usytuowanych na obszarach obsługiwanych przez spółki wodne, a jednocześnie za NIK *Informacja o wynikach kontroli Białystok 2010+, że koszt 1 km konserwacji rowów wynosił w 2009 r. od zł do zł. W 2012 r., należy przyjąd, że będzie on wynosid średnio zł. Można zatem obliczyd, że konserwacja jednorazowa rowów o długości km będzie kosztowad od 702 mln zł. Kwoty te pozwalają na zorientowanie się w temacie skali potrzebnych nakładów kapitałowych na konserwację rowów. Aby utrzymad system melioracji szczegółowych w dobrym stanie technicznym roboty konserwacyjne powinny byd wykonywane dwukrotnie tj. w maju, co ułatwia spływ wód, a następnie w listopadzie. Wobec powyższego koszty tych robót wzrosną do ok mln zł. Na zakup maszyn i urządzeo niezbędne są dodatkowe kwoty. Do tych kosztów trzeba doliczyd konserwacje cieków, rzek, wałów i systemów drenarskich. Obliczenie tych kosztów wymaga osobnego opracowania. Opracowanie to powinno byd poprzedzone zestawieniem specyfikacji technicznych, których brak jest na ogół dla robót melioracyjnych. 10) Należy zaakceptowad różne formy organizacyjne spółek wodnych w Polsce, które obecnie istnieją i częściowo spełniają swoje funkcje. Formy te wymagają doprecyzowania stosownych przepisów, co wymaga osobnego, znacznie szerszego opracowania. 87

88 Zenon Pijanowski, Prorektor Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Problematyka gospodarki wodnej a rozwój obszarów wiejskich w Polsce Wprowadzenie Uczestnicząc po raz trzeci jako obserwator w Forum Debaty Publicznej, tym razem na temat Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu pragnę stwierdzid, że debata ta była bardzo merytoryczna i potrzebna. Moim zdaniem z przedstawionych tez wynikających z dyskusji uzyskano merytoryczne postulaty na zadane tematy szczegółowe nie prowadziły one jednak do rozwiązao całościowych. Brakowało w tej dyskusji wystąpieo przedstawicieli administracji centralnej (m.in. przedstawiciela Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju), która w pierwszym rzędzie odpowiedzialna jest za problematykę planowania i zarządzania zasobami wodnymi na obszarach wiejskich w ramach melioracji wodnych (zgodnie z art.70 ustawy Prawo wodne, Dz. U. z 2005, Nr 239, poz. 2019). Gospodarka wodna służy wielu sektorom i wykorzystywanie jej zasobów warunkuje właściwy rozwój społeczno-gospodarczy Polski. Problematyka gospodarki wodnej w programowaniu rozwoju kraju zlokalizowana jest w różnych działach administracji rządowej. Ministrem właściwym do spraw gospodarki wodnej jest Minister Środowiska. Zadania gospodarki wodnej wynikają zarówno z jej definicji, jak i formalnie z ustawy Prawo wodne oraz z uwagi na jej zakres i znaczenie dla gospodarki narodowej, znajdują również odzwierciedlenie w regulacjach prawnych innych działów administracji rządowej, tj. budownictwo, gospodarka przestrzenna i mieszkaniowa, rolnictwo i rozwój wsi, rozwój regionalny, transport, środowisko, sprawy wewnętrzne oraz zdrowie. Ustawa Prawo wodne ustala zasady gospodarowania zasobami wodnymi, wprowadzając zarządzanie zlewniowe jako podstawę funkcjonowania systemu zarządzania wodami. Dla realizacji tych zasad wprowadzono w ustawie podział Polski na obszary dorzeczy i regiony wodne (obszary dorzecza: Wisły i Odry). Nie wszystkie zadania dotyczące gospodarki wodnej zostały przypisane zlewniowej strukturze zarządzania zasobami wodnymi (Ministrowi właściwemu ds. gospodarki wodnej, Prezesowi Krajowego i Dyrektorom Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej). Jak podano wcześnie, ustawa Prawo wodne częśd kompetencji powierza innym ministerstwom i instytucjom, wojewodzie, marszałkowi, staroście i organom jednostek samorządu terytorialnego. Marszałkowie województwa na zlecenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (otrzymują na ten cel środki finansowe) są odpowiedzialni za utrzymanie wód istotnych dla rolnictwa, wraz z prowadzeniem inwestycji służących temu celowi, tj. melioracji wodnych podstawowych i szczegółowych, urządzeo ochrony gruntów rolnych przed powodzią, nadzór nad spółkami wodnymi, inne. Stan rozwoju w zakresie gospodarki wodnej, ochrony przed powodzią i melioracji Postęp w naukach technicznych i medycznych w XIX i XX wieku i związany z tym rozwój gospodarczy i cywilizacyjny spowodował wzrost znaczenia obszarów wiejskich. Szybki rozwój przemysłu i przyrost liczby ludności wymusił prowadzenie inwestycji wspieranych przez paostwo w zakresie regulacji rzek, obwałowao i ochrony przed powodzią oraz melioracji wodnych. Wzrost produkcji żywności wiązano wówczas głównie z powiększeniem powierzchni użytków rolnych przez 88

89 regulacje stosunków wodnych dolin rzecznych dla zwiększenia produktywności ziemi (melioracje, rekultywacje). Powstawały dobrowolne lub organizowane spółki wodne czy stowarzyszenia w celu regulacji rzek i ochrony przed powodzią oraz melioracji wodnych i komasacji gruntów. Następował powolny rozwój urządzeo wodnych dla przemysłu, transportu czy rolnictwa. W tym czasie pojawiło się w Europie pojęcie polityka agrarna rolna (1890), które obowiązuje do dziś i obejmuje ogół zasad, jakimi posługuje się paostwo przy udzielaniu pomocy wsi i rolnictwu, czy nieco później pojęcie gospodarka wodna (1929), gdy wraz z intensywnym rozwojem przemysłu wystąpiły okresowe niedobory wody. Regulacje rzek wraz z obwałowaniami stanowiły i stanowią najczęściej stosowany techniczny środek ochrony przeciwpowodziowej. Mają one niezaprzeczalne zalety: dają pełną ochronę odgrodzonych nimi obszarów przed wielkimi wodami, są przedsięwzięciami korzystnymi ekonomicznie, ich budowa jest stosunkowo prosta, tj. z miejscowych materiałów ziemnych. Należy tutaj dodad, że budowle te ze względu na przyjęte normy techniczne i koszty wykonywane są z pewnym prawdopodobieostwem bezpieczeostwa (dla wód 1% na obszarach dużych miast, do 3-4 % dla ochrony obszarów rolniczych). Wykonane w okresie od 1950 do 1990 roku inwestycje z zakresu szeroko pojętej gospodarki wodnej prowadzone były zgodnie z najnowszymi wówczas normami technicznymi i technologicznymi. Negatywna ocena tych inwestycji i urządzeo przez różne stowarzyszenia i organizacje pozarządowe (rządowe) zajmujące się ochroną przyrody, jest nieuzasadniona i nieprofesjonalna. Przedstawiciele tych grup w swoich rozważaniach (podobnie jak liberałowie w gospodarce) nie uwzględniają czasu realizacji inwestycji i funkcji obszarów, jakie wówczas pełniły obszary wiejskie, jak również ówczesnych potrzeb społecznych i cywilizacyjnych. Użytkowanie wód na potrzeby rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich przyjęto nazywad melioracjami wodnymi. Zgodnie z art. 70 ustawy Prawo wodne, melioracje wodne polegają na regulacji stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnych gleby, ułatwienia jej uprawy oraz na ochronie użytków rolnych przed powodziami. Urządzenia melioracji wodnych dzielą się na podstawowe (stanowią własnośd Skarbu Paostwa i są wykonywane na jego koszt) i melioracje szczegółowe (wykonywane i utrzymywane przez Spółki wodne /rolników / i współfinansowane przez Skarbu Paostwa). Podstawowym zabiegiem realizowanym w Polsce w latach były regulacje stosunków wodnych przez odprowadzenie nadmiaru wody (rowy otwarte, drenowania), a w mniejszym stopniu nawodnienia. Utrzymanie rolnictwa na poziomie nie odbiegającym od standardów UE wymaga sprawnych systemów melioracyjnych, dopasowanych do określonych ekosystemów. Rola regulacji stosunków powietrzno-wodnych w glebie dla produkcji roślinnej jest doceniana na całym świecie. Zbiegi melioracyjne prowadzone w Polsce w okresie w dużym stopniu przyczyniły się do rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego, umożliwiając zaspokojenie potrzeb żywnościowych ludności. Zadania z zakresu utrzymania urządzeo melioracji wodnych i wód istotnych dla regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa oraz ochrony przed powodzią, które stanowią własnośd Skarbu Paostwa, są realizowane przez marszałków województwa jako zadanie rządowe i spółki wodne jako zadanie własne (przy wsparciu paostwa). Służby melioracyjne szacują roczne potrzeby finansowe w tym zakresie na około 800 mln zł., natomiast praktycznie wsparcie wynosi zaledwie kilkanaście procent potrzeb (średnio 15-17%). Brak właściwej i systematycznej konserwacji cieków wodnych i urządzeo powoduje ograniczenie możliwości przepływu wód rzekami i kanałami, 89

90 co doprowadza do sytuacji, w których nawet średnie opady atmosferyczne, tworzą zagrożenie i nieuzasadnione straty powodziowe (tzw. podtopienia i powodzie lokalne). Stan rozwoju obszarów wiejskich w Polsce w aspekcie gospodarki wodnej Zmiany społeczno-polityczne, jakie nastąpiły w Polsce po 1989 roku oraz wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej spowodowały drastyczne obniżenie parytetu dochodów w rolnictwie, co przełożyło się na zahamowanie rozwoju obszarów wiejskich. Wypracowanie w tym okresie wielu programów rządowych, przyjętych przez Parlament i realizowanych przez Rządy RP, nie spełniło oczekiwao mieszkaoców wsi i nie poprawiło warunków życia i pracy na obszarach wiejskich. Dopiero integracja Polski z Unią Europejską (UE) i realizacja Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) ochroniły wieś i rolnictwo przed głębokim i długotrwałym kryzysem, równocześnie stawiając nowe zadania w zakresie kształtowania i rozwoju obszarów wiejskich. Chcąc merytorycznie ocenid aktualny stan rozwoju obszarów wiejskich w aspekcie melioracji wodnych, ochrony przed powodzią, infrastruktury technicznej oraz organizacji gospodarstw rolnych i ładu przestrzennego należy postawid kilka pytao: Czy realizowana w Polsce w latach i polityka rolna odpowiadała standardom WPR wiodących krajów UE w zakresie rolnictwa (dopłaty i inne) i rozwoju obszarów wiejskich (infrastruktura produkcyjna i techniczna)? Czy realizowana w krajach UE i przyjęta przez Polskę WPR uwzględniała nasze potrzeby i stan rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa? Czy możliwa jest realizacja w Polsce WPR dotyczącej rozwoju obszarów wiejskich w oparciu o obowiązujące prawo i struktury administracji? W okresie realnego socjalizmu procesy zmian jakie występowały głównie w rolnictwie, postawiły bardzo wąskie wymagania wobec obszarów wiejskich. Funkcje tych obszarów ograniczone zostały do wytwarzania środków żywnościowych (rozwój monofunkcyjny) i tworzenia sektora paostwowego lub spółdzielczego w rolnictwie (scalenia gruntów). Służyły temu przedsięwzięcia inwestycyjne, głównie melioracje, które miały za zadanie włączenia do produkcji rolnej obszarów nieużytecznych (zabagnionych), poprawę stosunków wodno-powietrznych gleb za pomocą rowów otwartych i drenowao oraz ochronę terenów rolnych przed powodzią. Urządzenia te, mimo braku środków na konserwację, do dziś spełniają swoje zadania. W związku z szybkim rozwojem gospodarczym i cywilizacyjnym, w tym okresie obniżyła się znacznie jakośd wód. Zmiany ustrojowe i polityka gospodarcza realizowana w Polsce po roku 1990, oznaczały radykalne pogorszenie i niekorzystne zmiany sytuacji w rolnictwie i w jego otoczeniu. Jako przykład podaję fakt, że dotacje po 1992 roku do postępu biologicznego, oświaty rolniczej i inwestycji melioracyjnych i scaleniowych kształtowały się na poziomie 5,0% dotacji z lat Z polityki rolnej całkowicie wyeliminowano politykę strukturalną (melioracje, scalenia, rekultywacje i inne), która stanowi podstawę rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa. W tym okresie praktycznie zlikwidowano administrację rządową i samorządową, niezbędną do programowania, planowania, projektowania i realizacji inwestycji technicznych w zakresie rozwoju i ochrony obszarów wiejskich. Po wejściu Polski do UE realizacja WPR na obszarach wiejskich w latach odbywała się w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO-ROL) oraz Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Rozwiązywanie problemów obszarów wiejskich wspierane było również w ramach innych programów regionalnych. Dopłaty bezpośrednie i PROW dotyczyły głównie poprawy stanu środowiska przyrodniczego oraz polepszenia kondycji finansowej polskich gospodarstw, natomiast program operacyjny SPO-ROL miał charakter przedsięwzięd inwestycyjnych. Dzięki realizacji WPR do 2008 roku na obszary wiejskie łącznie trafiło ponad 10 mld euro. 90

91 Zgodnie z założeniami reformy WPR w latach wsparcie rozwoju obszarów wiejskich finansowane jest w ramach Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Opracowany w ramach w/w Funduszu Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) realizowany jest w trzech priorytetowych osiach: poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego przez wspieranie restrukturyzacji, rozwoju i innowacji, poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich, jakości życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej oraz program Laeder. Podsumowując okres realizacji WPR, należy stwierdzid, iż był to bardzo korzystny czas dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich, w którym w pełni wykorzystano dostępne unijne środki finansowe. Niepokoid może jedynie fakt, iż problematyka gospodarowania zasobami wodnymi oraz scaleo (porządkujących stosunki własnościowe i ład przestrzenny), realizowana zarówno w SPO- ROL jak i PROW, była symboliczna (zaledwie 2.8% dostępnych środków; Ryc. 1). WSPARCIE OBSZARÓW WIEJSKICH W RAMACH OSI PRIORYTETOWYCH w latach mld. EURO Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego mld. łącznie 0.43 mld scalenia, melioracje 2,8% kosztów całkow. 10 działao Poprawa środowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich mld. łącznie 6 działao Jakośd życia na obszarach wiejskich mld. łącznie mld. odnowa wsi 7.9% kosztów całkow. 5 działao LEADER Ryc. 1. Wysokośd i rozmieszczenie środków finansowych na scalenia, melioracje i odnowę wsi w mld euro. Koszty całkowite wsparcia mld euro. Bardzo niekorzystny pozostaje fakt, że realizowane programy, były i są wdrażane w istniejących ramach instytucjonalnych i organizacyjnych, nie w pełni przystosowanych do standardów europejskich. Ramy te stanowią obok świadomości politycznej i społecznej zasadniczą barierę dla właściwego efektu tych działao. Ponadto instrumenty realizacji polityki strukturalnej w Polsce kreują sektorowośd działania i brak koordynacji. Wycinkowe, wąskie oraz nieskoordynowane działania inwestycyjne skutkują zwykle wycinkowym i nie zawsze spójnym zinnymi działaniami efektem. Niestety taki model postępowania praktykowany jest przy realizacji inwestycji na obszarach wiejskich w Polsce. Potrzeby działao w zakresie gospodarki wodnej, ochrony przed powodzią i melioracji a także zwiększenia potencjału (dla rozwoju gospodarczego) obszarów wiejskich W ostatnich kilkunastu latach Polska przeżyła kilka powodzi stulecia. Zmiany klimatyczne, obok częstszych dużych powodzi, powodują także coroczne podtopienia i powodzie lokalne. Straty materialne w rolnictwie, infrastrukturze, dobytku materialnym lokalnych społeczności i w przyrodzie 91

92 liczone są w miliardach złotych. Czy w ogóle jesteśmy w Polsce w stanie ochronid się przed tego typu zjawiskami? Fakty ostatnich kilkunastu lat potwierdzają, że skutecznośd dotychczasowej ochrony przeciwpowodziowej, zdominowanej wyłącznie przez środki techniczne (obwałowania, duże ale nieliczne zbiorniki wodne i regulacje rzek) jest ograniczona. Należy więc zmienid dotychczasowe zasady i paradygmat podejścia do ochrony przeciwpowodziowej i gospodarki wodnej na obszarach wiejskich. Należy w pełni wdrożyd Ramową Dyrektywę Wodną (2000 r.) i Dyrektywę Powodziową (2007) Parlamentu Europejskiego i Rady Europy, tj. w pełni wdrożyd zlewniowe zarządzanie zasobami wodnymi i ryzykiem powodziowym. Wdrożenie w/w dokumentów oraz będące na ukooczeniu mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego umożliwią zarządzanie zasobami wodnymi i ochroną przeciwpowodziową w skali zlewni i dorzeczy. Zmiana funkcji obszarów wiejskich i ich wielofunkcyjny rozwój, wymuszają zwiększenie znaczenia nietechnicznych środków w ochronie przeciwpowodziowej, w szczególności wprowadzenia zmian w planowaniu przestrzennym przez opracowanie i upowszechnienie map terenów zalewowych z uwzględnieniem danych o wszystkich dużych wezbraniach. Należy wprowadzid obowiązkowe wyznaczanie terenów zalewowych w wojewódzkich i miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz bezwzględny zakaz budownictwa na tych terenach. Doświadczenia z powodzi z roku 1997 i 2010 wskazują, na ograniczoną skutecznośd środków technicznych. Wykonane w drugiej połowie XX wieku regulacje i obwałowania cieków podlegały między innymi, silnej presji rolnictwa. Zmniejszenie naturalnej zdolności retencyjnej zlewni, jak również zawężenie rozstawy obwałowao (dla wód 3-4 %) powodują kulminację fali powodziowej a tym samym zwiększenie ryzyka powodziowego. Stan ten zdecydowanie uległ pogorszeniu przez brak obowiązujących prac pielęgnacyjnych w międzywalu (wykaszania traw i usuwania krzewów i drzew). Są przykłady, iż zmniejszenie się przekroju międzywala z przyczyn w/w spowodował podwyższenie fali powodziowej ponad 1.0 m, powodując przerwanie obwałowao lub przelanie się wody przez korony wałów. Straty powodziowe z ostatnich kilkunastu lat dowiodły, że działania przeciwpowodziowe podejmowane w granicach administracyjnych, a nie zlewniowych (hydrograficznych) nie są efektywne. Dlatego koncepcje ochrony obszarów zalewowych przed powodzią, muszą byd opracowana w ujęciu zlewni, na płaszczyźnie lokalnej, regionalnej i makroregionalnej. Na obszarach o stosunkowo długich i wąskich zlewniach (lokalne cieki), infrastruktura techniczna i obszary zabudowane zlokalizowane są zawsze tuż przy korytach cieków, stąd przy powodziach występują bardzo wysokie straty powodziowe. Duże znaczenie w ochronie przeciwpowodziowej w ujęciu lokalnym (szczególnie w obszarach podgórskich i górskich) powinny mied suche zbiorniki wodne jak również zbiorniki małej retencji. Wykonywana obecnie ocena istniejącej infrastruktury hydrotechnicznej pod kątem bezpieczeostwa przeciwpowodziowego i gospodarki wodnej, powinna uwzględniad opcje hydrologów, inżynierów inżynierii wodnej jak również ekologów. Istniejące zbiorniki wodne, obwałowania i budowle wodne jak również urządzenia wodno-melioracyjne wykonane w ostatnich 100 latach w pełni spełniły swoje cele i zadania. Mimo braku właściwej konserwacji i eksploatacji wiele z nich pracuje dłużej niż wynosił ich okres amortyzacji. Szczególnie dramatyczny dla tych urządzeo był okres ostatnich 30 lat, w którym to okresie z winy administracji rządowej 92

93 i samorządowej nastąpiła dewastacja tych urządzeo i również w tym okresie, losowo wystąpiły największe powodzie oraz zniszczenia i straty powodziowe. Opracowywana obecnie koncepcja bezpieczeostwa przeciwpowodziowego oprócz wykorzystania istniejącej infrastruktury hydrotechnicznej powinna uwzględnid nowe doświadczenia w tym zakresie, czyli uwzględnid renaturyzację rzek, wkomponowad w doliny rzek suche zbiorniki wodne (poldery) o różnym prawdopodobieostwie ochrony, mokradła i inne zabezpieczenia, podnoszące oprócz bezpieczeostwa także jakośd środowiska przyrodniczego i krajobrazu. Realizacja polityki inwestycyjnej w Polsce (drogi i autostrady, obwodnice miast, obwałowania i zbiorniki wodne itp.) kreuje sektorowośd działao i brak kompleksowości. Inwestycje te burzą istniejące stosunki własnościowe, więzi społeczne, negatywnie wpływają na użytkowanie gruntów, podnoszą koszty produkcji w rolnictwie, zmieniają negatywnie składniki środowiska i inne Wykonywanie przedsięwzięd inwestycyjnych z zakresu ochrony przeciwpowodziowej, gospodarki wodnej w szerokim ujęciu i innych, odbywa się głównie na obszarach wiejskich, (najczęściej bez konsultacji i udziału lokalnej społeczności), dlatego realizacja ich musi uwzględniad także potrzeby rozwoju tych obszarów. Inwestycje te, powinny byd poprzedzone scaleniami gruntów, które zabezpieczałyby pozyskanie gruntów dla tych przedsięwzięd (pod obwałowania, poldery, zbiorniki wodne itp.), a równocześnie zabezpieczałyby potrzeby lokalne przez wydzielenie nowych terenów pod lokalne budownictwo, inwestycje oraz urządzenie przestrzeni rolniczo-leśnej (suche zbiorniki, drogi rolnicze, właściwe użytkowanie, poprawa retencji, ochrona gleb przed erozją gleb itp.). Przedstawiony sposób realizacji dużych inwestycji na obszarach wiejskich w wiodących krajach UE jest obligatoryjny, ponieważ obniża ich koszty i generuje ład przestrzenny. Co szczególnie ważne te duże inwestycje z reguły ponoszą koszty realizacji scaleo oraz urządzenia i zagospodarowania przestrzeni rolniczo-leśnej. Dla realizacji polityki inwestycyjnej w Polsce (obszary wiejskie) niezbędnym wydaje się wydzielenie w ramach Wspólnej Polityki Rolnej w latach nowej osi priorytetowej ( ryc.2) skupiającej działania: scalania gruntów, gospodarowanie zasobami wodnymi i odnowę wsi. Powodowałoby to realizacje inwestycji na potrzeby rozwoju wsi (poprawa kompleksowości), a w przypadkach szczególnych, działania te zmniejszyłyby koszty i uprościły postępowania administracyjne i zwiększyły efektywnośd dużych inwestycji. Zwiększenie krotnie środków finansowych (zmiana priorytetów w osi) w porównaniu do okresu dałoby tysiące miejsc pracy, co powodowałoby zwiększenie dochodów społeczności lokalnej i gmin, jak również zaowocowałoby w sferze niematerialnej. Chodzi o takie wartości jak wkład w rozwój cywilizacyjny, aktywizacja społeczności wiejskiej dla nowej wspólnej idei, ład przestrzenny oraz efektywniejszy wkład w ochronę przyrody, krajobrazu i wartości kulturowych. 93

94 Rozwój obszarów wiejskich Scalenie gruntów Gospodarowanie zasobami wodnymi Odnowa wsi Działania wzmacniająco uzupełniające rozwój: 1. modernizacja gospodarstw rolnych, 2. różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej, 3. usługi dla ludności, 4. tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw Ryc. 2. Propozycja osi inwestycyjnej w ramach WPR w latach realizującej rozwój (opracowanie własne) obszarów wiejskich Planowanie i realizacja zadao w zakresie gospodarki wodnej oraz szeroko pojętego zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich może dad pozytywne wyniki jeśli w procesie tym uczestniczyd będą mieszkaocy wsi zorganizowani w Spółkach Wodnych, Lokalnych Grupach Działania (LGD) czy Stowarzyszeniach. Program Leader w ramach PROW umożliwia korzystanie ze specjalnych środków finansowych na realizację przez w/w podmioty różnych przedsięwzięd inwestycyjnych czy ochronnych. Należy ubolewad, że pomimo pojawienie się nowych wyzwao (od 2003 r.), w sprawie usług doradczych świadczonych na rzecz rolników w ramach FAS (doradztwo rolnicze) a także Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej (2004) pominięto problematykę melioracji wodnych, scaleo i wymiany gruntów jak również problematykę inżynieryjnego kształtowania i rozwoju obszarów wiejskich. 94

95 Szczepan Ludwik Dąbkowski, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy Falenty Gospodarka wodna. Rola samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu Wały przeciwpowodziowe, jako techniczny środek ochrony ludzi i ich mienia przed zalewami, stają się coraz droższe ze względu na wymagania wysokiej pewności ich działania podczas wezbrao, porównywalne z wymaganiami odnośnie zapór ziemnych. Z ekonomicznego punktu widzenia, w długiej perspektywie czasu (i idealnie byłoby w skali kraju), koszty budowy i utrzymania wałów chroniących tereny produkcji rolnej nie powinny przekraczad wartości produkcji uzyskiwanej na terenach zawali. Przy utrzymaniu zasady niedopuszczania do zabudowy zawali, można dokonad analizy narastania w czasie kosztów wałów (budowa, utrzymanie, modernizacja, awarie i straty w ich wyniku) i wartości dodatkowej produkcji uzyskiwanej z tych terenów w stosunku do produkcji rolnej w przypadku braku wałów. Taki rachunek umożliwiłby ocenę celowości utrzymywania niektórych wałów lub ich odcinków i otwarcie fragmentów zawali dla wielkich wód czyli powiększenie retencji dolinowej. W przypadku, gdy na tych terenach są użytki zielone ubytki w produkcji byłby niewielkie a sumarycznie wystąpiłyby korzyści. Wyludnianie się wielu obszarów kraju, mniejszy napór na produkcję rolną lub opuszczanie przez rolnictwo terenów o mniejszej produktywności, albo zmiana sposobów użytkowania ziemi np. z gruntów ornych na użytki zielone, może przekreślad sens utrzymywania pewnych odcinków wałów. Niektóre odcinki wałów podłużnych chroniące jedynie niewielkie skupiska zabudowao należałoby zastąpid wałami pierścieniowymi podnosząc drogi dojazdowe lub fragmenty terenu tak by na wypadek przerwania wału stanowiły miejsca chwilowej i szybkiej ewakuacji. Obecne systemy obwałowao (np. w dolinie Wisły) nie stwarzają takich możliwości ani dla służb ratunkowych ani dla mieszkaoców; po przerwaniu wału wzdłużnego całe zawale, nie podzielone wałami poprzecznymi i bez lokalnej ochrony terenów zamieszkałych, staje się ogromnym zalewem, na którym ratunek umożliwiają jedynie śmigłowce i ciężki sprzęt pływający uruchamiany zwykle dopiero po pewnym czasie, gdy na ratunek mienia jest już za późno. W takich przypadkach sytuacja wymusza też potrzebę technicznego przerywania wału w dolnym koocu umożliwiającego odprowadzenie wody z zalewu po ustąpieniu wezbrania i ograniczenie katastrofy jaką byłoby jego niekontrolowane przerwanie przez spiętrzoną na zalewie wodę. Problemy te powinny byd analizowane w odpowiednich opracowaniach studialnych i w tych opracowaniach powinna byd nakreślona dalekosiężna strategia lokalnej ochrony i działao wyprzedzających. Realizacja tej strategii może byd rozciągnięta w czasie ze względów finansowych, ale konsekwentnie wypełniana krok po kroku, co umożliwi racjonalizację inwestowania i oszczędzanie środków, wydawanych obecnie często bezużytecznie pod naciskiem bieżących wypadków. W Polsce nie ma takich opracowao studialnych i rzadko który organ decyzyjny docenia potrzeba ich realizacji. Koncepcje ochrony przed powodzią, opracowane w latach w zupełnie innym systemie gospodarczym i przy innych priorytetach, straciły prawdopodobnie w wielu miejscach swoje podstawy ekonomiczne i społeczne. Obecnie większej wagi nabrały poglądy na temat niekorzystnego oddziaływania obwałowao na środowisko przyrodnicze i ich skutków hydrologicznych. Słusznie podkreśla się potrzebę i korzyści wynikające z przywracania retencji wodnej terenów niegdyś chronionych obwałowaniami, mającą zrekompensowad skutki przyrostu powierzchni nieprzepuszczalnych, powodującego wzrost objętości spływów wód deszczowych i roztopowych i gwałtowności wezbrao. Jednak, w tym kontekście, rozpoznanie i wiedza na temat roli systemów obwałowao terenów rolniczych jest w kraju niedostateczna, a jej uzyskanie wymaga 95

96 określonych badao studialnych i działao samorządów i władz paostwowych. Wymaga też zmiany myślenia na szczeblu planowania finansów paostwa, stabilizacji finansowania planów strategicznych i inwestowania w gospodarkę wodną, gdyż nie da się takich działao zamknąd w jednym roku budżetowym!! Brak planów perspektywicznych i możliwości finansowania ich opracowao, a zatem i priorytetów inwestowania, prowadzi do marnotrawstwa środków i obniżenia efektów ich wydatkowania. Nie można sobie wyobrazid, że racjonalne jest wydanie środków pozyskanych z jakichś źródeł w połowie roku finansowego i koniecznośd wydania ich do kooca tego roku! Gospodarka wodna jako dziedzina gospodarki narodowej nie da się, przy zachowaniu racjonalności działao, wtłoczyd w skostniałe ramy rocznych rozliczeo finansowych. To nie jest budynek mieszkalny ani remont drogi! Wszelkie działania muszą składad się na/i tworzyd przemyślany i właściwy system. Tu kapitał obcy ani prywatny nie jest zainteresowany finansowaniem planów! Nie wyręczy ani władz Paostwa ani samorządów dużych jednostek terytorialnych! Interesuje go szybka spłata i szybki zysk jaki można uzyskad ze środków zainwestowanych w budowę poszczególnych urządzeo wodnych i późniejszej ich eksploatacji. Wytyczenie priorytetów rozwoju systemów wodnych i gospodarowania wodą to pierwszy etap tego rozwoju. Potem działania samorządów, spółek kapitałowych i innych będą wypełniad przyjętą strategię budując jej ogniwa. Nieracjonalnośd obecnego stanu rzeczy najlepiej widad w chwilach nieszczęśd powodowanych powodziami i na przykładzie wałów przeciwpowodziowych. Wtedy to brak koncepcji i strategii prowadzi jedynie do łatania dziur w wałach pochłaniającego duże środki, często wydawane nieracjonalnie pod naporem bieżących potrzeb. Podobna sytuacja występuje w przypadkach (powszechne obecnie) potrzeby wykorzystania środków finansowych, które nagle zostały przyznane. Nie przyczynia się to do konsekwentnej racjonalizacji systemów ochrony i jej doskonalenia poprzez zmianę elementów tego systemu. Na to potrzeba czasu poza okresami powodzi, a przede wszystkim systemowego podejścia, opracowania i konsekwencji realizacji strategii! Wniosek: Za opracowywanymi obecnie mapami zagrożeo powodzią, wymuszonymi przez tzw. dyrektywę powodziową, powinny iśd opracowania strategii ochrony przeciwpowodziowej i przebudowy lub modernizacji systemów tej ochrony dla wydzielonych obszarów zalewowych. Tylko takie działania są warunkiem właściwego sterowania użytkowaniem i zabudową terenów nadrzecznych, w tym szczególnie gruntów rolnych, a leżed powinny one w zakresie obowiązków administracji wszystkich szczebli. 96

97 Andrzej Drabioski, Prorektor Uniwersytetu Przyrod niczego we Wrocławiu Chciałbym naszą dyskusję wzbogacid o trzy akcenty optymistyczne. 1. Obiekty stawowe od prawie tysiąca lat są trwałym elementem polskiego krajobrazu rolniczego. Już w XIII wieku w okolicach Oświęcimia, Zatora, Rybnika, Łowicza i Milicza powstały wielkie obiekty stawowe, z których częśd jest nadal eksploatowana. Aktualna powierzchnia stawów rybnych szacowana jest na ok. 70 tys. ha, co stanowi ponad 10 % gruntów pod wodami. Są to głównie stawy typu karpiowego, położone przede wszystkim w południowej i środkowej części naszego kraju. Stawy typu pstrągowego, których historia liczy niecałe 200 lat, zlokalizowane są w większości w północnej części Polski. Ponad 2/3 spośród 600 towarowych gospodarstw hodowlanych prowadzi chów i hodowlę karpia, natomiast pozostałe zajmują się chowem i hodowlą pstrąga. Rybactwo śródlądowe jako uboczny rodzaj gospodarki rolnej deklaruje ok. 10 tysięcy rolników. Wielowiekowe istnienie obiektów stawowych w istotny sposób wpływało na gospodarkę wodną małych i średnich zlewni, a w wielu z nich rybactwo stawowe było i jest głównym użytkownikiem wód powierzchniowych. Niezależnie od funkcji produkcyjnej szereg obiektów wykorzystywanych było i jest do innych celów. Poza tym okresowe istnienie w krajobrazie dużych powierzchni zalanych wodą, a także cykliczne pobory i zrzuty wody ze stawów wywoływały zmiany środowiskowe do których dostosowywała się biocenoza. Procesy te były przedmiotem zainteresowania wielu zespołów badawczych, w tym przyrodników, meliorantów i hydrotechników. Wraz ze zmianami klimatu wzrasta zainteresowanie stawami rybnymi jako elementem małej retencji wodnej, natomiast po akcesji Polski do Unii Europejskiej okazało się, że szereg obiektów stawowych spełnia kryteria stawiane obszarom sieci ekologicznej Natura Polityka wodna i rolna Paostwa powinna sprzyjad rozwojowi gospodarki stawowej, której znaczenie produkcyjne i pozaprodukcyjne, a zwłaszcza prośrodowiskowe, jest coraz wyraźniej rozumiane i doceniane. 2. W nawiązaniu do wątku dyskusji o braku specjalistycznych kadr dla gospodarki wodnej mam przyjemnośd poinformowad Paostwa, że dzięki życzliwej pomocy trzech Komitetów Polskiej Akademii Nauk (Gospodarki Wodnej, Inżynierii Lądowej i Wodnej, Melioracji i Inżynierii Środowiska Rolniczego), Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej we Wrocławiu, Dolnośląskiego Zarządu Melioracji i Urządzeo Wodnych we Wrocławiu oraz szeregu innych instytucji i osób, w tym także tutaj obecnych, Uniwersytet Rolniczy we Wrocławiu rozpoczął w bieżącym roku akademickim kształcenie studentów w zakresie inżynierii i gospodarki wodnej. Stało się to możliwe po wyrażeniu przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego zgody na prowadzenie przez Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji naszej uczelni studiów pierwszego i drugiego stopnia na kierunku inżynieria i gospodarka wodna (decyzja nr MNiSW-DNS- WUP /AL/10 z dnia 9 sierpnia 2010 r.). Z przyjemnością informuję również iż doceniając potrzebę kształcenia specjalistów z tego zakresu dla gospodarki narodowej Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego nadał inżynierii i gospodarce wodnej status kierunku zamawianego, co wiąże się z dodatkowym finansowaniem, w tym wyższymi stypendiami. Jednym ze sposobów likwidacji braku kadr dla gospodarki wodnej jest ich kształcenie na kierunku studiów inżynieria i gospodarka wodna, w kilku polskich uczelniach, a także stworzenie absolwentom tych studiów możliwości uzyskiwania uprawnieo budowlanych. 97

98 3. Wśród specjalistów istnieje zgodny pogląd iż w obliczu ubogiej zasobności wodnej kraju oraz nasilających się zmian klimatu, radykalna poprawa stanu jakości naszych wód śródlądowych oraz poprawa bilansu wodno-gospodarczego, wymagają pilnych, kompleksowych rozwiązao i działao systemowych. Poglądu tego wydają się nie podzielad decydenci, o czym może świadczyd brak polityki wodnej Paostwa, malejące nakłady, niekoocząca się dyskusja o systemie organizacyjnym gospodarki wodnej. Wydaje się celowe: przyjęcie wreszcie polityki wodnej Paostwa i uwzględnienie jej w długookresowej strategii rozwoju kraju, utworzenie odrębnego Ministerstwa Gospodarki Wodnej lub rozszerzenie nazwy Ministerstwa Środowiska o drugi dział, czyli o Gospodarkę Wodną, podobnie jak w nazwach szeregu innych ministerstw, np.: Administracji i Cyfryzacji, Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Rolnictwa i Rozwoju Wsi uwzględniono dwa działy. 98

99 Wiesław Dembek, Dyrektor Naukowy do spraw Agro-Środowiskowych Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego Możliwości uzyskania wsparcia dla gospodarki wodnej na obszarach wiejskich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata realizowane jest działanie: Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Na działanie to przeznaczona jest ogromna kwota Euro. Jest to największe w kontekście finansowym działanie w polskiej edycji II filara Wspólnej Polityki Rolnej, stanowiące 13,1% wszystkich środków przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich. Fakt, że pomoc tę otrzymuje wielka liczba rolników na obszarze ok. 50% powierzchni kraju powoduje, że średnia wysokośd wsparcia w wymiarze miesięcznym dla właściciela 10-hektarowego gospodarstwa wynosi ok. 200 zł. W opinii wielu ekspertów, działanie to jest mało efektywne ze względu na nikłą wysokośd realnego wsparcia oraz fakt, że nie wiąże się ono ze szczególnymi wymaganiami wobec beneficjenta. Potwierdzają to zarówno wyniki analizy ex-ante, jak śródokresowej oceny PROW, w której stwierdzono, iż: / / zgodnie z opinią Panelu Ekspertów, środki z dodatków wyrównawczych stanowią bardzo małą częśd budżetów gospodarstwa i nie mogą w sposób znaczący decydowad o funkcjonowaniu społeczności wiejskiej. Dzieje się tak w sytuacji, kiedy coraz więcej rolników sygnalizuje problemy z gruntami podtapianymi lub zalewanymi, co w niektórych regionach przeradza się w chroniczne konflikty nie znajdujące rozwiązania. Tymczasem w projekcie nowego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) na okres znajduje się propozycja działania (określanego w polskim tłumaczeniu jako środek ): Płatności z tytułu obszarów z ograniczeniami naturalnymi lub innymi szczególnymi ograniczeniami, analogicznego do działania funkcjonującego obecnie, lecz z możliwością ponownego wytyczenia obszarów kwalifikujących się do wsparcia. Wydaje się więc celowe i możliwe zweryfikowanie tych obszarów tak, aby weszły do nich siedliska podtapiane i zalewane. Przy odpowiednim skoncentrowaniu środków finansowych rolnicy, zmuszeni do gospodarowania na gruntach silnie zawodnionych, otrzymywaliby za to stosowną rekompensatę. Postulowane ograniczenie terytorialne obecnie funkcjonujących obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania mogłoby stworzyd dodatkowe rezerwy finansowe. Rezerwy te powinny zostad wykorzystane m.in. na zwiększenie efektywności przewidywanych w projekcie rozporządzenia środków: i n w e s t y c j i w ś r o d k i t r w a ł e, w którym możliwe jest wsparcie gospodarki wodnej na obszarach produkcyjnych, jak również inwestycji nieprodukcyjnych związanych z wypełnianiem zobowiązao rolno- i leśnośrodowiskowych, ze stanem ochrony różnorodności biologicznej gatunków i siedlisk lub podwyższającymi użytecznośd publiczną obszaru Natura 2000 lub innego obszaru o wysokiej wartości przyrodniczej; ś r o d k a r o l n o - ś r o d o w i s k o w o - k l i m a t y c z n e g o, gdzie możliwe wydaje się udzielenie wsparcia rolnikom, zatrzymującym wodę w urządzeniach melioracji szczegółowych na siedliskach cennych przyrodniczo. 99

100 Oczywiste jest, że postulowane zredukowanie terytorialne obszarów z ograniczeniami naturalnymi może okazad się przedsięwzięciem trudnym i niepopularnym, lecz oznacza ono wydatne zracjonalizowanie omawianego działania, a korzyści społeczne, gospodarcze i środowiskowe z tego płynące każą poważnie rozważyd taką możliwośd na etapie budowania polskiego systemu rozwoju obszarów wiejskich na lata

101 Andrzej Dobrowolski, Członek Komitetu do spraw Badao nad Zagrożeniami związanymi z Wodą przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk Zasoby wodne W referacie nt zasobów wodnych Polski podano, że obecna pojemnośd zbiorników na rzekach jest dalece nie wystarczająca bo pozwala na retencjonowanie jedynie 6% średnio rocznego odpływu rzecznego. Należy dodad, że wg ocen specjalistów w latach 70-tych ub. wieku warunki topograficzne Polski pozwalają na zwiększenie tej retencji jedynie do 15%, co w dalszym ciągu nie będzie wystarczające. Byd może obecnie trzeba by tą ocenę zaktualizowad. Natomiast budowa nowych zbiorników i tak napotyka na trudności z uwagi na problemy z pozyskiwaniem gruntów pod budowę oraz protesty ekologów. Trzeba podkreślid, że wymogi ochrony środowiska można uwzględnid w projektowaniu zbiorników na podstawie postanowieo Dyrektyw UE, że bezpieczeostwo ludzi jest nadrzędne, a uzgodnieniu podlega sposób rozwiązania projektowego z ainteresowanymi stronami w tym również ze społecznością lokalną. Przykład takich działao podano w artykule nt zagospodarowania Loary (Z. Gąsowski, A. Dobrowolski Gospodarka Wodna nr 3/2010r.). Problem ograniczonych zasobów wodnych kraju narasta jeśli uwzględni się ich zmiennośd przestrzenną i czasową. Najmniejsze zasoby wodne występują w środkowym, równoleżnikowym pasie kraju, gdzie w niektórych województwach wskaźnik zasobów na 1 mieszkaoca jest mniejszy od połowy średniej wartości krajowej, a rzeki przez nie przepływające mają wody zanieczyszczone. (A. Dobrowolski, H. Słota Stan zasobów wodnych Polski w drugiej połowie XX wieku Postępy Nauk Rolniczych nr 3/2005r. wyd. PAN). W drugiej połowie XX wieku zasoby wód powierzchniowych w poszczególnych latach zmieniały się od 0,6 do 1,4 wartości średniej z wielolecia. Odpowiednie zarządzanie gospodarką wodną w Polsce i ochrona przed powodziami oraz suszami utrudnione są przez rozdzielenie kompetencji między różne resorty. Na to zwracają uwagę polscy specjaliści już od 1935r ( konferencja po katastrofalnej powodzi na południu kraju w 1934). Jeszcze w niedawnym okresie problemami tymi zajmowało się częściowo 5 resortów. Wyjątek stanowił okres działania Centralnego Urzędu Gospodarki Wodnej oraz Komitetów Powodziowych na różnych szczeblach administracji rządowej. Powodzie W Ustawie Prawo wodne definicja powodzi powinna byd in expressis verbis taka jak w Dyrektywie powodziowej UE z 2007r. tj. powódź oznacza czasowe pokrycie wodą terenu, który normalnie nie jest pokryty wodą. Wtedy ta definicja obejmie również podtopienia terenów spowodowane intensywnymi opadami i roztopami. Da to ustawowe podstawy do podejmowania działao prewencyjnych i operacyjnych na terenach podtopieo oraz wypłaty odszkodowao i w ten sposób zapobiegnie się wielu nieszczęściom ludzkim spowodowanych różnymi interpretacjami obowiązków organów władzy na różnych szczeblach zarządzania, jak np. miało to miejsce po powodzi w 2010r. Mapę terenów zagrożonych podtopieniami sporządził i aktualizuje Paostwowy Instytut Geologiczny. Skutecznośd ochrony przed powodzią wymaga ciągłości działania w zakresie zarządzania, planowania, inwestowania, utrzymania w odpowiednim stanie budowli i instalacji oraz sił i środków niezbędnych do prowadzenia działao operacyjnych, gdyż wg obecnie formułowanej w Europie zasady: okres po powodzi jest okresem przed następną powodzią. Zatem ochrona przed powodzią wymaga długofalowego i konsek- wentnego działania organów administracji rządowej i samorządowej. 101

102 Podstawowym zagadnieniem w prewencji przeciwpowodziowej jest zapobieganie zagospodarowywaniu terenów zagrożonych powodzią, a więc w pierwszym rzędzie uwzględnienie w planach zagospodarowania przestrzennego wyznaczonych zgodnie z Dyrektywą powodziową UE obszarów zalewowych oraz ocen ryzyka powodziowego. Wzorem krajów, które wyprzedzają Polskę we wdrażaniu Dyrektywy UE należy w planach zagospodarowania przestrzennego wydzielid strefy zakazu zabudowy i zagospodarowania oraz strefy ograniczonego zagospodarowania dostosowanego do miejscowych warunków ochrony przeciwpowodziowej z odpowiednim wykorzystaniem środków technicznych i nietechnicznych. W tych działaniach należy uwzględnid również odpowiednie kształtowanie stawek ubezpieczeniowych. Jak wykazały doświadczenia krajów zachodnioeuropejskich - tam gdzie nie skutkowały zakazy i nakazy poskutkowały podwyższone stawki ubezpieczeniowe. W ochronie przeciwpowodziowej należy stosowad zasadę optymalizacji ekonomicznej w oparciu o analizę wartości terenów zagrożonych aż do przesiedlania ludności i zmian infrastruktury oraz rodzaju działalności gospodarczej na tych terenach zgodnie z przyjmowaną zasadą zejśd z drogi żywiołowi. Jako ilustrację wagi tego zagadnienia można przytoczyd wielkości bezpośrednich strat powodziowych w Polsce w 1997 r. (na obszarze ok. 0,5 mln ha o znacznym stopniu zagospodarowania) w wysokości 1,65% PKB oraz w 1979 na terenach znacznie słabiej zagospodarowanych o powierzchni łącznej 2 krotnie większej, ale o stratach prawie 5-krotnie mniejszych (Monografia katastrofalnych powodzi w Polsce w latach praca zbiorowa pod red. J. Ostrowskiego i A. Dobrowolskiego, wykonana na zlecenie Ministerstwa Środowiska ze środków NFOŚiGW, IMGW - Warszawa ). 102

103 Marek Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej, Wyższa Szkoła Ekologii i Zarządzania w Warszawie Niedobory wody związane z suszami - aspekty prawno- ekonomiczne i społeczno-gospodarcze Zachodzące zmiany klimatu mogą powodowad między innymi zwiększone występowanie intensywnych powodzi i susz. Prowadzi to zarówno do nadmiaru jak i niedoboru wody, o których decyduje wysokośd opadu, będącego istotą zmienną hydrologiczną. Na cykl hydrologiczny wpływa rosnąca antropopresja, która doprowadziła do wielu szkodliwych efektów kumulujących. Skutki antropopresji zwiększone są przez ciągle rosnącą liczbę ludności. Dodatkowo, potrzeby wodne zwiększają się znacznie szybciej niż wzrasta liczba ludności. Zwiększa się również proces urbanizacji, następuje wylesienie, naruszenie ciągłości gleby, co powoduje wzrost spływów powierzchniowych i erozję. Zmniejsza się możliwośd retencji, tj. możliwośd zatrzymania wody. Wszystko to powoduje, że w wielu regionach zapotrzebowanie na wodę przekracza zasoby wodne, na co wpływa też zanieczyszczenie wód. Istotną rolę w niedoborach wody odgrywają susze, które mogą potęgowad się przez zmianę klimatu. Dlatego poniżej rozważano przede wszystkim niedobory wody związane z suszą, w aspektach hydrologicznych i społeczno-ekonomicznych. Problemem niedoborów wody i susz do dokumentach UE Ważnym elementem polityki wodnej w paostwach Unii Europejskiej, stały się sposoby rozwiązywania problemów niedoborów wody i możliwości zwiększenia efektywności zużycia wody w różnych sektorach. W powyższym zakresie istotnym jest, że Komisja Europejska przygotuje, przed koocem 2012 roku, komunikat, w którym dokona oceny dotychczasowej polityki wodnej, m.in. związanej ze stosunkowo słabym uwzględnianiem wpływu zmian klimatycznych przez użytkowników zasobów wodnych. Do głównych użytkowników zasobów wodnych należą między innymi takie sektory jak: gospodarka komunalna, energetyka, przemysł i rolnictwo. W przyszłości należy spodziewad się wzrostu zapotrzebowania na wodę w rolnictwie z uwagi na rosnącą presję na zasoby wodne związane z suszami, jak też z popytem na rośliny energetyczne. W ostatnich kilkudziesięciu latach, susze i niedobory wody zwiększały się pod względem liczby i intensywności w wielu paostwach UE. Dlatego w komunikacie nt niedoborów wody i suszy, przyjętym w lipcu 2001 roku, Komisja Europejska określiła zestaw strategii, które winny byd przyjęte na poziomach paostw i regionów. Niedobory wody na danym obszarze określone zostały jako niewystarczające zasoby wody, aby zaspokoid długoterminowe średnie zapotrzebowanie na wodę. Niedobory wody odnoszą się zatem do długoterminowego niezbilansowania ilości wody, łączącego niski poziom zapotrzebowania na wodę przekraczający pojemnośd systemu naturalnego. Celem wskazanej strategii jest wprowadzenie takiej realizacji gospodarki wodnej, która będzie oparta o efektywne i oszczędne gospodarowanie wodą, poprzez poprawę sterowania zapotrzebowania na wodę. Za podstawową opcję strategiczną uznano ustalenie właściwej cenny za wodę. Problem ceny za wodę znajduje odzwierciedlenie w innym ważnym dokumencie Ramowej Dyrektywie Wodnej (RDW). RDW przyjęta przez Parlament Europejski i Radę EU w dniu 22 października 2000 roku, została oparta o założenie, że wskazane jest zastosowanie instrumentów ekonomicznych związanych z programami działao. Dyrektywa ustanowiła podstawy finansowania oparte na zasadzie 103

104 zanieczyszczający płaci oraz na zasadzie zwrotu kosztów za usługi wodne, włączając w to koszty środowiskowe i zasobowe. W tym zakresie dyrektywa wymaga, żeby do kooca 2010 roku wprowadzone zostały, w paostwach członkowskich UE, systemy opłat za wodę, które dostarczą użytkownikowi bodźców, aby zasoby wodne były wykorzystywane efektywnie. Przy realizacji zasady zwrot kosztów usług wodnych winien byd zapewniony odpowiedni układ wniesiony przez różnych użytkowników, podzielonych przynajmniej na trzy kategorie: gospodarka komunalna, przemysł i rolnictwo. Powyższy system finansowania gospodarki wodnej w Polsce nie powstał, mimo już znacznego przekroczenia terminu wymaganego przez RDW. Warto dodad, że 14 września 2011 roku w Warszawie odbyła się konferencja pt. Opłaty za wodę w rolnictwie: na drodze do sprawiedliwej i efektywnej polityki w Europie, zorganizowana przez UE w ramach prezydenci RP. Sprawa realizacji zasady zwrotu kosztów za usługi wodne, a szczególnie ustalenia cen wody rolnictwie w Polsce, winna byd, przed wprowadzeniem, wnikliwie przeanalizowana. Międzynarodowe prawo zasobów wodnych oraz polskie Prawo wodne a susze Kompleksowy kodeks międzynarodowego prawa wodnego, przyjęty przez konfederację Stowarzyszenia Prawa Wodnego w dniu 21 sierpnia 2004 roku w Berlinie, odniósł się również dozagadnienia suszy. W art. 35 kodeksu stwierdzono, że współpraca między paostwami dla zapobiegania, kontroli lub łagodzenia suszy powinna miedzy innymi obejmowad: Zintegrowana strategie z fizycznymi biologicznymi i społeczno- ekonomicznymi aspektami suszy, Zintegrowaną strategię łagodzenia susz i przechodzenia do zintegrowanego użytkowania wód, Wprowadzenie lub wzmocnienie niezbędnego ustawodawstwa i instytucji właściwych do osiągnięcia celów, Zapewnienie odpowiednich funduszy dla osiągnięcia celów, zgodnie z istniejącymi warunkami i możliwościami. W polskim Prawie wodnym (Ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku ze zm.) zagadnienia dotyczące suszy ujęto w dziale poświęconym głównie ochronie przed powodzią. Zamieszczone zapisy w Prawie wodnym są zbyt ogólne i niewystarczające dla skutecznej ochrony przed skutkami suszy. Konieczne jest nowe opracowanie prawne problemu susz w Polsce, ponieważ niewątpliwe istnieje zagrożenie nie tylko związane z powodziami ale również z suszami. Susze i ich skutki Susze stanowią zjawiska klimatyczne występujące powszechnie, są też pewną anomalią klimatyczną związaną z długim utrzymywaniem się pogody bezdeszczowej. Powszechnie przyjmuje się, że susze oznaczające niedobory wody lub braki wody, powodują szkody w środowisku i gospodarce, jak też uciążliwości i zagrożenia dla ludności. Brak jest powszechnie przyjętej definicji suszy. Profesor D.H. Maideman, w książce Handbook of Hydrology, wydanej przez wydawnictwo McGraw Hill w Nowym Jorku, wyróżnił następujące rodzaje susz: susza meteorologiczna okres trwający od miesięcy do lat, w którym dopływ wilgoci do danego obszaru spada poniżej stanu normalnej wilgoci w danych warunkach klimatycznych; 104

105 susza rolnicza okres, w którym wilgotnośd gleby jest niedostateczna do zaspokojenia potrzeb wodnych roślin lub występuje deficyt wody dla inwentarza i prowadzenia normalnej gospodarki w rolnictwie; susza hydrologiczna okres, gdy przepływy w rzekach spadają poniżej granicy średniego, a gdy przedłuża się susza meteorologiczna to następuje znaczne obniżenie się wód podziemnych. susza gospodarcza będąca skutkiem procesów ekonomicznych w obszarach działalności człowieka dotkniętego suszą. Z powyższego wynika, że susza meteorologiczna może byd impulsem do rozwoju suszy hydrologicznej. Przedłużający się niedostatek opadów prowadzi do suszy glebowej, a niedostatek wilgoci gleby powoduje straty gospodarcze, szczególnie w rolnictwie. Należy podkreślid, że susze powodują nie tylko straty ekonomiczne, ale również społeczne i środowiskowe. Gospodarcze konsekwencje susz obejmują nie tylko rolnictwo, ale również inne sektory, m.in. gospodarkę komunalną, energetykę wodną, budownictwo przemysł, żeglugę. Susze i niedobory wody wpływają na różne sfery życia człowieka. Szczególnie dotkliwe są dla człowieka trudności związane z zaopatrzeniem w wodę, zwiększonym zapotrzebowaniem na energię, z uwagi na ciągłą pracę urządzeo. Susze sprzyjają pożarom, szczególnie lasów. Ważnym aspektem jest, że susze swoim zasięgiem, mogą obejmowad kontynenty, regiony (obejmujące kilka zlewni), jak też obszary pojedynczych zlewni. Zakres możliwych rozwiązao Badania i analizy występowania niedoborów wody i suszy w Polsce wskazują na pewną intensyfikację tych zjawisk z upływem czasu. Dlatego prognozy przyszłego zapotrzebowania na wodę społeczeostwa i gospodarki, w tym rolnictwa, winny uwzględniad możliwe deficyty związane ze skutkami suszy. Należy podjąd szereg działao ochrony przed suszą, szczególnie o charakterze zapobiegawczym. Istniejące zapisy krajowego Prawa wodnego nie jest wystarczające dla zapobiegania i łagodzenia skutków niedoborów wody i suszy. Należy uzupełnid zapisy Prawa wodnego o rozbudowaną częśd dotyczącą suszy i przygotowad rozporządzenia wykonawcze. Gospodarowanie wodą, w tym ochrona przed sytuacjami nadzwyczajnymi związanymi z powodziami i uszami, wymagają opracowania systemu finansowania zgodnego z polityką wodną UE, wyrażoną w RDW. Należy przeanalizowad możliwości objęcia taryfami opłat za wodę również rolnictwa. Opcje rozwiązao, według komunikatu nt. Niedoborów Wody i Susz obejmują: ustalenie odpowiedniej ceny dla wody. bardziej efektywna alokacja środków na rozwiązywanie problemów wodnych, realizacja budowy dodatkowej infrastruktury wodnej, wprowadzenie efektywnych technologii praktyk wodnych, podnoszenie świadomości wodnej w społeczeostwie, zwiększenie wiedzy na temat niedoborów wody i susz oraz zbierania danych w tym zakresie, szczególnie o charakterze społecznym i gospodarczym. W zakresie rolnictwa, wydaje się celowe podjęcie szeregu działao związanych z ograniczeniem przyszłych zagrożeo związanych z niedoborem wody i suszami, w szczególności: opracowanie strategii dotyczącej gospodarowania wodą w rolnictwie, uwzględniającej m.in. scenariusze zmian klimatu, dokonanie oceny potrzeb nawodnieo upraw polowych, sadowniczych i roślin 105

106 przemysłowych, w zależności od powyższych scenariuszy, dokonanie oceny wpływu wzrostu biomasy, związanej z produkcją energii odnawialnej, na stosunki wodne, prowadzenie prac nad odmianami roślin uprawnych odpornych na stres wodny i o niższych wymaganiach wodnych oraz nad ich wprowadzeniem w praktykę, propagowanie efektywnych metod nawodnieo i technik wodo-oszczędnych. Podsumowanie Zmiany klimatu i zasoby wodne są od siebie wzajemnie zależne, jednak wpływ klimatu na zjawiska ekstremalne, takie jak powodzie i susze, jest bardzo złożony, tym bardziej, że związany jest z wpływami antropopresji. W Polsce, doświadczyliśmy ekstremalne powodzie, które spowodowały niezwykle wysokie straty materialne i śmierd ludzi. Powodzie trwają jednak znacznie krócej niż susze. Polska to również kraj o stosunkowo szczupłych zasobach wodnych. W przypadku pojawienia się długotrwałej suszy, deficyty wody będą występowad w dłuższym okresie czasu i mied znaczące skutki materialne. Wpływy suszy mogą dotknąd nie tylko rolnictwo i hodowlę, ale również zaopatrzenie w wodę ludności, przemysł, budownictwo, energetykę, transport i leśnictwo. Zwiększy się zagrożenie ekosystemów, szczególnie od wody zależnych, jak też wzrosną problemy związane z jakością wody. Konieczne wydaje się za tym zwiększenie możliwości ochrony przed suszami, w tym możliwości adaptacyjnych, jak też przygotowanie się na możliwośd wystąpienia zjawiska suszy. Pewne kierunki działao wskazano powyżej, tym bardziej, że w Polsce niedobory wody pojawiły się już w północnowschodniej i środkowej Wielkopolsce oraz Kujawach. Szczególnie istotna wydaje się przy tym budowa nowych zbiorników oraz rozwój malej retencji, aby przechwytywad i magazynowad wody deszczowe. Singapur magazynuje i zagospodarowuje już każdą kroplę wody deszczowej. W przypadku objęcia suszą dużych regionów, w tym zlewni międzynarodowych, konieczna jest współpraca międzynarodowa. Należy również współpracowad, z wybranymi paostwami, w zakresie wodno-oszczędnych technik i technologii, w tym efektywnych technik nawodnieo. 106

107 Lidia Gutowska-Siwiec, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej - Paostwowy Instytut Badawczy Głos w dyskusji na temat roli samorządu terytorialnego i użytkowników gruntów w przeciwdziałaniu Panujące na terenie Polski warunki klimatyczne wraz z anomaliami pogodowymi sprawiają, że pojawia się problem nadmiaru wody podczas obfitych opadów, czy też śnieżnych roztopów, jak i deficytu w czasie długotrwałej suszy. Nie możemy też zapominad, że rozkład rezerw na terenie całego kraju i w określonym czasie jest nierównomierny, często także niezgodny z zapotrzebowaniem. Obszary w których susze atmosferyczne pojawiają się najczęściej to: Nizina Wielkopolska, Nizina Śląska, Nizina Mazowiecka, Nizina Podlaska oraz na Pojezierze Wielkopolskie i azurskie a także Przedgórze Sudeckie. Okresy susz hydrologicznych występują najczęściej w Polsce w miesiącach letnio-jesiennych i zimowych, przy czym typem dominującym, zarówno pod względem częstości występowania jak i długotrwałości zjawiska są niżówki letnio-jesienne. Z obserwacji wynika, że najczęściej niżówki występują na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Wielkopolskiej, na nizinie Podlaskiej i wschodnich kraocach Wyżyny Lubelskiej. Najdłużej trwają w południowej części Pojezierza Pomorskiego, na Pojezierzu Wielkopolskim i Nizinie Wielkopolskiej oraz częściowo na Nizinie Podlaskiej i wschodnich partiach Wyżyny Lubelskiej. Jak więc widad z tej analizy susze atmosferyczne, podobnie jak niedobór wody powierzchniowej, spowodowany obniżeniem się przepływu w rzekach, dotyczą najczęściej rejonów rolniczych, co jest niekorzystne z punktu widzenia gospodarczego. W prawodawstwie polskim ( Prawo wodne z 18 lipca 2001 r.) istnieje zapis o stworzeniu planu przeciwdziałania skutkom suszy na obszarze paostwa oraz ochronie ludzi i mienia przed skutkami tego zjawiska m.in. przez zachowanie istniejących i stworzenie nowych systemów retencyjnych oraz racjonalną gospodarkę tymi systemami, a także zapis o konieczności budowania systemów ostrzegania przed niebezpiecznymi zjawiskami zachodzącymi w atmosferze oraz hydrosferze. Zapisy te nie są jednak wystarczające gdyż brak jest rozporządzeo wykonawczych. Sprawnie działająca osłona agrometeorologiczna oraz odpowiednie zabiegi agrotechniczne, a zwłaszcza spulchnianie gleb powodujące wzrost infiltracji i retencyjnośd gleb, w okresie jesiennozimowym i wiosennym mogą tylko w części zminimalizowad skutki suszy. Doświadczenia innych krajów dowodzą, że skutecznym sposobem ograniczenia skutków suszy jest stworzenie na obszarach deficytowych systemu gromadzenia nadmiaru wód opadowych. Należy też rozważyd wykorzystanie wody powstałej z recyklingu ścieków, po odpowiednim oczyszczeniu i spełnieniu norm jakościowych. Odpowiednio oczyszczone ścieki tak samo jak wody opadowe mogą byd wykorzystywane do nawodnieo rolniczych jako substytut przeznaczonej do tego celu wody świeżej. Efektywna integracja wtórnego wykorzystania ścieków z gospodarowaniem zasobami wodnymi winna byd oparta na ilościowym bilansie potrzeb wodnych różnego rodzaju użytkowników. Przykładowo do optymalnego wzrostu i plonowania rośliny sadownicze wymagają w naszej strefie klimatycznej opadów rocznych rzędu mm. Tak wysokie opady w Polsce nie występują ale zagospodarowanie odnowionej wody może rozwiązad problem jej niedoboru, a jednocześnie pozwoli spełnid wymóg Dyrektywy Ściekowej zalecającej wykorzystanie oczyszczonych ścieków tam gdzie jest to możliwe. Dla rozwoju rolnictwa bardzo istotne jest podjęcie szeregu działao zawiązanych z ograniczeniem przyszłych zagrożeo związanych z niedoborem wody, a jednym z nich z pewnością jest wprowadzanie efektywnych technik nawodnieo. 107

108 prof. dr hab. Piotr Kowalczak, Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN prof. dr inż. Marek Jerzy Gromiec, Krajowa Rada Gospodarki Wodnej Użytkowanie i zabudowa terenów w kontekście przeciwdziałania podtopieniom Przyczyną podtopieo może byd występowanie wysokiej wody w przyległych rzekach jeziorach i zbiornikach wodnych wpływające na wzrost poziomu wód podziemnych powodujących lokalne podtopienia. Brak recepty na działania w tej dziedzinie w obowiązujących przepisach, w tym w Prawie wodnym (tu zgodnie z Dyrektywą Powodziowa UE wyznacza się obszary zalewów o określonym prawdopodobieostwie wystąpienia, ale nie uwzględnia się skutków wystąpienia wysokiej wody na obszarach chronionych wałami, bez ich przerwania, nawet na obszarach leżących w depresji). W Polsce istniała moda na lokowanie przykładowo oczyszczalni ścieków na obszarach, w których rzędna terenu była poniżej rzędnej wód wezbraniowych. Istnieje koniecznośd uwzględnienia wyżej opisanego typu zagrożenia w planowaniu przestrzennym. Woda pochodząca z opadów atmosferycznych i roztopów w zdecydowanej większości przypadków traktowana jest jako czynnik szkodliwy i czyni się wszystko, łącznie z budową bardzo kosztownych systemów kanalizacji deszczowej (sprawnych tylko do pewnego stopnia), aby wodę tą jak najszybciej wysyład poza granice miasta, osiedla, zlewni powodując poniżej zagrożenia powodzią. Potem nadchodzi okres bez opadów i postępująca susza. A przecież woda pochodząca z opadów to bezcenny surowiec, który winien byd zagospodarowany jak najbliżej miejsca opadu. Zgodnie z obowiązkiem realizacji postanowieo Dyrektywy Powodziowej UE powstaną mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego, które winny stanowid podstawę przy tworzeniu planów zagospodarowania przestrzennego. Takie rozwiązania pozwolą wprowadzid ograniczenia w budowaniu np. w okolicy wałów przeciwpowodziowych i na terenach zalewowych. Ponadto, gdy teren zostanie dopuszczony do zabudowy, to będzie istniała możliwośd oceny na podstawie przygotowanych map zagrożenia. Zgodnie z projektem na mapach zagrożenia powodziowego zostaną określone obszary, które mogą byd zalane w przypadku wystąpienia powodzi o określonych prawdopodobieostwach (niskim, średnim i wysokim). Mapy ryzyka uwzględnią liczbę mieszkaoców dotkniętych powodzią, zagrożenia dla infrastruktury, w tym szczególnie dla obiektów zagrażających środowisku, np. oczyszczalni ścieków. Mapy te Polska ma przygotowad do kooca 2013 roku. Równocześnie zostaną stworzone także plany zarządzania ryzykiem powodziowym. Obejmą one wszystkie aspekty zarządzania ryzykiem powodziowym zapobieganie, ochronę i przygotowanie do wezbrania, w tym prognozowanie powodzi i systemy wczesnego ostrzegania. Ostatnie lata tookres szczególnych zagrożeo powodowanych przez tzw. powodzie miejskie. Brak jakichkolwiek przepisów dotyczących przeciwdziałaniu skutkom wystąpienia takiego zjawiska. Powszechnie występujące zalecenie o zakazie zalewnia terenu sąsiada jest przepisem martwym, gdyż nie ma możliwości jego przestrzegania nawet w przypadku takich prób Brak jest jakiegokolwiek odniesienia do lokalnych planów zagospodarowania przestrzennego, brak planów zagospodarowania, brak wzorów rozwiązao dla pojedynczych posesji, brak podstaw prawnych do stanowienia lokalnych, specyficznych dla warunków, regulacji prawnych, technicznych i organizacyjnych. W trakcie wystąpienia ostatnich powodzi miejskich wystąpiły tysiące sporów związanych z zalewaniem posesji wodami spływającymi z sąsiednich obszarów. Zanotowano nawet jedna 108

109 śmiertelną ofiarę takiego konfliktu. Powodzie miejskie w Polsce nie są uwzględniane w ocenie ryzyka powodziowego, a powinny byd utworzone, specjalnie dla tego nowego typu powodzi, także plany zarządzania ryzykiem powodziowym, obejmujące wszystkie aspekty zarządzania ryzykiem powodziowym. Wszystkie zmiany w zlewni przyczyniają się do przekształcenia reżimu hydrologicznego cieków. Rozkład częstości występowania przepływów największych ulega niekorzystnej modyfikacji, jako wynik wzrostu udziału powierzchni hydrologicznie czynnych na obszarze zlewni. Hydrologicznie czynne zlewnie to te obszary, które tworzą odpływ podczas opadu atmosferycznego. Wzrasta nie tylko ich ilośd, ale także powierzchnia, co jest związane ze zmianą w sposobie zagospodarowania zlewni (likwidacji ulegają zagłębienia będące miejscem znacznej retencji, a także retencja obszarów zalesionych lub zagospodarowanych rolniczo). Jeśli obszar, na którym prowadzimy celową działalnośd mającą na celu zatrzymanie maksymalnej ilości wody, np. poprzez zabiegi agrotechniczne lub budowę systemów budowli wodnomelioracyjnych, zostanie zastąpione obszarem, gdzie w przewadze występują obszary nieprzepuszczalne, np. drogi budowane, bardzo często wzdłuż naturalnych dróg spływu wód powierzchniowych, to efekt hydrologiczny takich zmian, w przypadku ekstremalnych opadów atmosferycznych, bywa zwykle katastrofalny. Znacznemu skróceniu ulega czas koncentracji odpływu, który wpływa na kształt hydrogramu wezbrao. Również większy współczynnik odpływu z obszarów nieprzepuszczalnych charakteryzujących się dodatkowo zdecydowanie niższym współczynnikiem szorstkości, powoduje zwiększenie prędkości objętości odpływającej wody. Jednoczesnemu zmniejszeniu ulega zasilanie wód gruntowych. W zlewniach zurbanizowanych wzrasta częstośd występowania przepływów największych i tak np. częstośd przepływu pełnym korytem może się zwiększyd od 2 do 8 razy w ciągu roku, gdy tym czasem w zlewni naturalnej występuje tylko co 1,5-2 lata. Znacznemu zmniejszeniu ulęgają wielkośd natężenia przepływów najniższych, co wynika z ograniczonego zasilania wód podziemnych spowodowanego głównie zwiększeniem się udziału obszarów nieprzepuszczalnych, a także procesami wtórnymi, np. krótki czas występowania stanów i przepływów stanowiących źródło zasilania wód podziemnych z koryt cieków. Proces pogłębiany jest poprzez obniżanie stanów wód podziemnych lokalnymi odwodnieniami budowli, podziemnych szlaków komunikacyjnych itp. Wskutek obniżania się poziomu wód podziemnych ulega skróceniu okres ich zasilania. Wielkośd i zmiany sezonowe przepływu podstawowego mają podstawowe znaczenie dla utrzymania środowiska naturalnego cieku i jego sąsiedztwa. Istnieją wyniki badao potwierdzające zależnośd pomiędzy wzrostem udziału obszarów nieprzepuszczalnych a spadkiem natężenia przepływu podstawowego. Wielkośd przepływów najwyższych może wzrosnąd wielokrotnie (wg piśmiennictwa do 15 razy). Cieki miejskie charakteryzują się dużą częstością wezbrao, bardzo gwałtownym wzrostem i spadkiem stanów i przepływów. Można stwierdzid, że procesy urbanizacyjne w zlewni nie tylko akcentują występujące zjawiska, ale prowadzą do tworzenia nowych, np. ystępowania wezbrao, które dotychczas nie występowały przy tej samej wysokości i natężeniu opadów. Poniższy wykres (rys.1) najbardziej obrazowo przedstawia zmiany w reżimie cieków zlewni urbanizowanych. Wyraźnie widoczne są różne reakcje cieku na opad, zdecydowana różnica w dynamice, znacznie wyższe przepływy, najwyższe i znacznie niższe przepływy najniższe, w przypadku zlewni zurbanizowanej akcentują problemy związane z gospodarowaniem wodą cieków miejskich. 109

110 Rys.1. Zmiana reżimu hydrologicznego cieku wskutek procesów urbanizacyjnych Zmiana reżimu hydrologicznego jest skutkiem zmian w bilansie wodnym zlewni miejskiej. W niedalekiej przyszłości zmiany powodowane urbanizacją zostaną jeszcze bardziej zaakcentowane skutkami zmienności klimatu. Poniżej, przedstawiono powszechnie znany schemat (rys.2) zmian wielkości poszczególnych elementów bilansu wodnego w mieście w zależności od wzrostu udziału powierzchni nieprzepuszczalnych (efekt wzrastającego udziału zabudowy i infrastruktury drogowej w mieście). 110

111 Rys.2. Zmiany bilansu wodnego zlewni wraz z postępującym procesem zabudowy zlewni(wzrostem udziału powierzchni nieprzepuszczalnych). Źródło: Federal Interagency Stream Restoration Working Group *2001+ Powyższe wykresy, wskazują opisane zmiany jako podstawowy problem wodny związany z urbanizacją. Zmiany są rzeczywiście wielkie, ale gdyby na tym kooczył się wpływ zmian to w rzeczywistości rozpatrywana zlewnia traciłaby wodę, wskutek zwiększonego odpływu powierzchniowego, ale ta woda przepływałaby do sąsiedniej zlewni zasilając w drodze wody podziemne, czy też dłużej przebywałaby w środowisku aż do całkowitego zakooczenia procesów infiltracji i odparowania nadmiaru wody. Z kolei istniałoby duże prawdopodobieostwo, że wskutek tego samego procesu straty wody w zlewni wywołane większym odpływem powierzchniowym wyrównywane byłyby przez dopływ powierzchniowy z sąsiedniej zlewni. Wzrost udziału odpływu powierzchniowego, kosztem infiltracji, to zaledwie fragment problemu. Najbardziej istotny i szkodliwy dla środowiska miejskiego jest fakt, że ten odpływ nie odbywa się dalej poprzez sied hydrograficzną, ale jest natychmiast,w przeważającej części, kierowany jest do systemu kanalizacyjnego, co zmienia wszystko: charakter odpływu, wody tracą kontakt ze środowiskiem naturalnym przestają byd jego komponentem a stają się ściekiem, tracimy możliwośd samooczyszczania się odpływających wód, a wprost przeciwnie - po wpłynięciu wody w system kanalizacyjny rozpoczynają się procesy gnilne, itp. Przyczyną zasadniczych zmian w bilansie wodnym zlewni miejskiej jest skierowanie znacznych ilości wód opadowych do kanalizacji 111

112 deszczowej, co ilustruje rys.3.. Należy zwrócid uwagę na wielkośd składowej w postaci kanalizacji deszczowej. Rys.3. Bilans wodny zlewni miejskiej z uwzględnieniem strat wody powodowanych wprowadzeniem znaczącej części wód opadowych do systemu kanalizacyjnego. Źródło: na podstawie OECD *1986+ Zarządzanie użytkowaniem i zabudową terenów w kontekście przeciwdziałania podtopieniom i niedoborom wody w szczególny sposób dotyczy w Polsce obszarów zurbanizowanych i będących trakcie urbanizacji. Dotyczy to także mniejszych jednostek jak np. osiedli. To wymaga pracy u podstaw poprzez dążenie do zintegrowanego gospodarowania zasobami wodnymi na obszarach zurbanizowanych. Dotyczy to przede wszystkim konsekwencji w planowaniu przestrzennym, symulowania skutków zabudowy i na tej podstawie możliwości przeciwdziałania negatywnym zjawiskom, takim jak przykładowo gwałtowna koncentracja przepływu, wzrost wielkości przepływów maksymalnych, a propagowania i realizacji działao związanych z utrzymaniem dotychczasowych cech bilansu wodnego zlewni. Realizacja budowy nowego osiedla winna zawierad informacje o sposobie zagospodarowania wód powierzchniowych i wód pochodzących z opadów atmosferycznych, w tym wód roztopowych. W uzasadnionych przypadkach należałoby wykonad analizę istniejących warunków pod względem 112