POLITYKA SPÓJNOŚCI UE A ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH STARE PROBLEMY I NOWE WYZWANIA

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "POLITYKA SPÓJNOŚCI UE A ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH STARE PROBLEMY I NOWE WYZWANIA"

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU STUDIA POLITYKA SPÓJNOŚCI UE A ROZWÓJ OBSZARÓW WIEJSKICH STARE PROBLEMY I NOWE WYZWANIA Pod redakcją Wioletty Kamińskiej i Krystiana Heffnera TOM CLVI WARSZAWA 2014 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

2 WYKAZ PUBLIKACJI KOMITETU PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU PAN BIULETYN z. 240 Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju w świetle zasad zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska w perspektywie krajowej, regionalnej i lokalnej. Praca zbiorowa pod red. M. Kistowskiego. Warszawa 2009 z. 241 T. Komornicki, P. Śleszyński, P. Rosik, W. Pomianowski, M. Stępniak, P. Siłka: Dostępność przestrzenna jako przesłanka kształtowania polskiej polityki transportowej. Warszawa 2010 z. 242 Retardacja materialnego przekształcania zasobów przyrodniczych (osiągnięcia, problemy, perspektywy). Praca zbiorowa pod red. J. Kosteckiej. Warszawa 2010 z. 243 P. Śleszyński: Studium szacunku liczby i rozmieszczenia pracujących w Krakowie. Warszawa 2010 z. 244 Poprawa jakości i efektywności planowania i zarządzania rozwojem w administracji publicznej. Wyzwania wobec kształcenia na kierunku Gospodarka Przestrzenna. Praca zbiorowa pod red. T. Kudłacza i T. Markowskiego. Warszawa 2010 z. 245 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego a miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Praca zbiorowa pod red. J. M. Chmielewskiego i G. Węcławowicza. Warszawa 2010 z. 246 Kreatywne przemysły kreatywne aglomeracje. Praca zbiorowa pod red. A. Klasika. Warszawa 2011 z. 247 M. Kistowski, J. Kowalczyk: Wpływ transformacji modelu zarządzania parkami krajobrazowymi na skuteczność realizacji ich funkcji w przestrzeni Polski. Warszawa 2011 z. 248 Zróżnicowania regionalne w Polsce. Praca zbiorowa pod red. P. Churskiego. Warszawa 2011 z. 249 Potencjał funkcjonalno-przestrzenny Bydgoszczy w procesie tworzenia trójczłonowej metropolii Bydgoszcz Fordon Toruń. Praca zbiorowa pod red. B. Siereckiej-Nowakowskiej. Warszawa 2012 z. 250 P. Fogel: Wskaźniki oceny polityki i gospodarki przestrzennej w gminach. Warszawa 2012 z. 251 Gospodarka Przestrzenna doświadczenia i wyzwania procesu kształcenia. Praca zbiorowa pod red. P. Churskiego i T. Kudlacza. Warszawa 2013 z. 252 Wskaźniki zagospodarowania i ładu przestrzennego w gminach. Praca zbiorowa pod red. P. Śleszyńskiego. Warszawa 2013 STUDIA POLSKA AKADEMIA NAUK t. CXL Perspektywy rozwoju regionalnego Polski w okresie programowa KOMITET PRZESTRZENNEGO 2013 r. Część I. Praca ZAGOSPODAROWANIA zbiorowa pod red. A. KRAJU Harańczyk. Warszawa t. CXL Perspektywy rozwoju regionalnego Polski w okresie programowa 2013 r. Część II. Praca zbiorowa pod red. A. Harańczyk. Warszaw t. CXLI Miasto innowacyjne wiedza przedsiębiorczość marketing. Polityka zbiorowa pod spójności red. Z. Makieły i A. Szromnika. UE Warszawa 2012 t. CXLII Gospodarka przestrzenna w świetle wymagań strategii zrównoważ rozwoju. Praca zbiorowa pod red. A. Maciejewskiej. Warszawa 20 stare t. CXLIII problemy F. Kuźnik: Polityka i nowe rozwoju i zarządzanie wyzwania usługami publicznymi w turach samorządowych. Warszawa 2012 (UE Cohesion Policy vs. Rural Development t. CXLIV Przestrzeń publiczna małych miast. Praca zbiorowa pod red. K. He Old Problems and New Challenges) i T. Marszała. Warszawa 2012 t. CXLV Wiejskie rynki pracy aktywizacja, nowe struktury. Praca zbiorow red. W. Kamińskiej Pod redakcją i K. Heffnera. Warszawa 2012 t. CXLVI Funkcjonalny Wioletty obszar Kamińskiej Delty Wisły w terytorializacji Polski. Praca z wa pod i Krystiana red. T. Parteki Heffnera i A.Golędzinowskiej. Warszawa 2013 t. CXLVII Spójność terytorialna Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego. Praca rowa pod red. B. Bartosiewicza, T. Marszała i Iwony Pielesiak. War 2012 Studia t. CXLVIII M. Kistowski: tom Diagnoza CLVI sozologiczna gmin Polski w I dekadzi wieku. Warszawa 2013 t. CXLIX J. T. Czochański: Monitoring rozwoju regionalnego. Aspekty met giczne i implementacyjne. Warszawa 2013 t. CL U. Bronisz: Metody badania konkurencyjności regionów. Warszaw t. CLI J. Kudełko: Uwarunkowania i kierunki rozwoju województw Wschodniej jako regionów słabo rozwiniętych. Warszawa 2013 t. CLII Gospodarka regionalna i lokalna a rozwój zrównoważony. Praca z wa pod red. Z. Strzeleckiego i P. Legutko-Kobus. Warszawa 2013 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. t. CLIII Badania miejskie i regionalne. Doświadczenia i perspektywy. Praca Projekt opracowany przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi rowa pod red. F. Kuźnika. Warszawa 2013 Wiejskich na lata t. CLIV Rozwój obszarów wiejskich w Polsce a polityka spójności Unii Eu skiej: stare problemy i nowe wyzwania (ze szczególnym uwzględni woj. opolskiego). Praca zbiorowa pod red. K. Heffnera. Warszawa t. CLV Polityka rozwoju regionów oparta na specjalizacjach inteligen Warszawa 2014 Praca zbiorowa pod red. K. Malika. Warszawa 2013 a rozwój obszarów wiejskich Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Pomocy Technicznej Programu Rozwoju Obszarów Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi

3 POLSKA AKADEMIA NAUK KOMITET PRZESTRZENNEGO ZAGOSPODAROWANIA KRAJU Rada Redakcyjna Tadeusz Markowski (przewodniczący), Jacek Szlachta, Janusz Zaleski (zastępcy przewodniczącego), Teresa Czyż, Andrzej Klasik, Tomasz Komornicki, Tadeusz Marszał, Tomasz Parteka Redakcja Wydawnictw Tadeusz Markowski (redaktor naczelny), Dominik Drzazga (zastępca redaktora naczelnego), Ewa Ryźlak (sekretarz redakcji) Adres Redakcji Warszawa, Pałac Kultury i Nauki, piętro 23, pokój 2308, tel. (022) , (022) kpzk@pan.pl Recenzenci: Roman Kulikowski, Stanisław Koziarski Redaktor statystyczny Dominika Rogalińska Copyright by Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN Warszawa 2014 ISBN: ISSN Publikacja bezpłatna przygotowana w ramach Planu działania Sekretariatu Centralnego Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich na lata Odwiedź portal KSOW Zostań Partnerem Krajowej Sieci Obszarów Wiejskich. Spis treści Wstęp...5 Introduction Zbigniew Zioło Modele funkcjonowania i rozwoju obszarów wiejskich w Polsce po 1945 r... 8 Models of Functioning and Development of Rural Areas in Poland after 1945 Krystian Heffner Kierunki zmian w przestrzeni wiejskiej Polski wpisywanie się w przestrzeń wsi europejskiej Directions of Changes in Spatial Structure of Polish Rural Areas - Entering into the European Rural Areas Space Tomasz Komornicki Duże inwestycje drogowe a sytuacja społeczno-gospodarcza obszarów wiejskich Major Road Projects and Socio-economic Situation of Rural Areas Piotr Łysoń Komplementarność inwestycji na rzecz rozwoju obszarów wiejskich Complementary Measures for Rural Development Roman Rudnicki Przemiany struktury zasiewów w rolnictwie polskim w warunkach oddziaływania instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej (lata ) Crop Structure Transformations in Polish Agriculture in Conditions Imposed by Common Agricultural Policy Instruments ( ) Wioletta Kamińska Przemiany struktury i poziomu wykształcenia ludności wiejskiej w Polsce w latach Transformation of the Structure by Education Level of Rural Population in Poland in Years Ewa Baran, Iwona Kopacz-Wyrwał Poziom życia a procesy depopulacji na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski Standard of Living and Processes of Depopulation on the Rural Areas of South-Eastern Poland Krzysztof Janc, Konrad Ł. Czapiewski Internet jako czynnik poprawy sytuacji społecznej i ekonomicznej obszarów wiejskich Internet as a Factor in Improving the Social and Economic Conditions of Rural Areas Andrzej Miszczuk Rozwój obszarów wiejskich w regionalnych dokumentach strategicznych (na przykładzie województw lubelskiego i podkarpackiego) Rural Areas Development in Regional Strategic Documents (on Example of Lubelskie and Podkarpackie Voivodeships) Zgłoszenie artykułu do czasopisma jest jednoznaczne z wyrażeniem zgody na opublikowanie w wersji papierowej i elektronicznej 5

4 Józef Stanisław Zegar Rolnictwo woj. świętokrzyskiego na tle kraju i Regionu Wschodniego według typu gmin (miejskie, miejsko-wiejskie, wiejskie) The Agriculture of Świętokrzyskie Voivodeship vs. Country and Eastern Region by the Type of Gminas (Urban, Urban-Rural, Rural) Anna Kołodziejczak Wpływ instrumentów polityki spójności UE na rozwój obszarów wiejskich w woj. wielkopolskim Effect of the Instruments of EU Cohesion Policy on Rural Development in Wielkopolskie Voivodeship Adam Jarubas Wspieranie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce z funduszy UE Supporting the Development of Rural Areas in Poland from EU Funds Marcin Wójcik Polityka spójności i jej lokalny wymiar. Studium przypadku wsi w Łódzkim Obszarze Metropolitalnym Cohesion Policy and Its Local Dimension. A Case Study of Villages in Lodz Metropolitan Area Konrad Ł. Czapiewski, Krzysztof Janc Polaryzacja zagadnień edukacyjnych na Mazowszu wyzwaniem w rozwoju obszarów wiejskich Polarization on Issues Related to Education on Mazovia as a Challenge in Rural Development Iwona Kiniorska Potencjał rozwojowy obszarów wiejskich woj. świętokrzyskiego a polityka spójności Development Potential of Rural Areas of the Świetokrzyskie Voivodeship and EU Cohesion Policy Mirosław Mularczyk Hierarchia funkcjonalna miast a dominujące funkcje ich wiejskiego otoczenia (przykład woj. świętokrzyskiego) Functional Hierarchy of Cities vs. Functions of Their Rural Surroundings (Świętokrzyskie Voivodeship Case) Czesław Siekierski Wieloletnie ramy finansowe (Budżet) UE Multiannual Financial Framework (Budget) UE Informacje o Autorach Notes on Authors Wstęp Obszary wiejskie w Polsce podobnie jak w całej Unii Europejskiej, cechują się dużym zróżnicowaniem układów przestrzennych i funkcjonalnych, ich stan oraz kierunki zmian mają istotne znaczenie dla warunków życia mieszkańców, możliwości gospodarowania i tempa rozwoju. Ogólnie jednak ciągle przeważa wieś cechująca się niższym poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego, wolniejszymi zmianami w gospodarce oraz wymagająca podniesienia poziomu i poprawy jakości życia. Stopniowo, ale relatywnie szybko, polska wieś staje się coraz mniej rolnicza, a utrzymanie z rolnictwa zapewnia tylko względnie duże gospodarstwo rolne. Wieś, mimo wielu niedogodności i zapóźnień cywilizacyjnych jest coraz chętniej wybierana jako miejsce zamieszkania, szczególnie w obszarach podmiejskich i dobrze skomunikowanych. Niemniej jednak rozwój obszarów wiejskich w dalszym ciągu w znacznym stopniu zależy od ich położenia w przestrzeni krajowej i europejskiej. Historycznie ukształtowane struktury wiejskie implikują różne scenariusze rozwoju, często nawet w tym samym regionie. Odmienne ścieżki rozwoju historycznego w skali lokalnej, regionalnej i krajowej, ewolucyjnie lub rewolucyjnie zmieniają funkcje osiedli wiejskich, ich wewnętrzne struktury społeczno-gospodarcze oraz układy przestrzenne i społeczno-gospodarcze. Do charakterystycznych trendów zmian na obszarach wiejskich należy rosnące zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich, mimo prowadzonej polityki wyrównywania szans rozwojowych. Rzeczywista dynamika rozwoju wsi jest bardzo słabo powiązana z aktywnością władz lokalnych w zakresie pozyskiwania i korzystania z dostępnych instrumentów pobudzania rozwoju, a renta położenia wpływa silniej na przestrzenne zróżnicowanie rozwoju wsi niż europejska polityka spójności. Obszary wiejskie wokół największych miast, korzystające z sąsiedztwa rynków miejskich cechuje szybki rozwój gospodarczy i ludnościowy, natomiast strefy wsi zapóźnionej i o niskiej dynamice rozwoju występują w obszarach położonych peryferyjnie, w stosunku do sieci głównych miast - częściej w Polsce Wschodniej niż Zachodniej. Dla zmian zachodzących na wsi znaczenie mają zarówno uwarunkowania związane z położeniem w przestrzeni (m.in. dostępność i powiązanie z węzłami sieci transportowo-komunikacyjnej, z miastami dużymi i małymi), ze środowiskiem przyrodniczym (m.in. gleby, cieki wodne, ukształtowanie terenu, kompleksy roślinne, 6 7

5 surowce mineralne), jak i z intensywnością procesów zasiedlania (genetyczne układy wsi i struktura własnościowa ziemi) oraz rozwojem demograficznym (gęstość zaludnienia, wielkość osiedli). Istotnie oddziałuje także zakres i intensywność procesów urbanizacyjnych (m.in. wielkość i rodzaj podejmowanych inwestycji na wsi). Wszystkie te składowe są podłożem procesów przemian społeczno-gospodarczych wsi oraz zróżnicowanych warunków rozwoju dla wiejskich społeczności lokalnych i regionalnych. Podobnie jednak, jak w innych krajach Unii Europejskiej uwarunkowania tego typu cechuje bardzo duża bezwładność, przejawiająca się w trwałości form przestrzennych i układów osadnictwa wiejskiego, co w praktyce oznacza poważne problemy tak z inicjowaniem, jak i przeprowadzaniem zmian usprawniających lub stwarzających nowe możliwości rozwojowe. Transformacji ulegają struktury gospodarcze, społeczne, przestrzenne i krajobrazowe, związane zarówno z przekształceniami w rolnictwie, jak i z gwałtownymi procesami suburbanizacji. Znaczenie działalności rolniczej zmniejsza się, zaś procesy urbanizacyjne, obejmujące coraz szersze obszary w zasięgu dogodnego dojazdu do głównych ośrodków obsługi, mają w dużej mierze spontaniczny charakter, Procesy te są słabo kontrolowane przez lokalne i regionalne władze samorządowe. Wsie, znajdujące się w strefie oddziaływania dużych miast, silnie urbanizowanych, utraciły lub tracą tożsamość społeczną, ekonomiczną, krajobrazową, często zerwaniu uległa ciągłość kulturowa narastających żywiołowo układów przestrzennych i form architektury. W rezultacie tworzą się bariery rozwojowe o długofalowym oddziaływaniu, najczęściej niezauważane lub lekceważone w procesach inwestowania. Rozszerzająca się na kolejne obszary wiejskie urbanizacja kumuluje problemy przestrzenne, które są pochodną nadmiernego obciążenia niedostosowanych sieci komunikacyjnych, infrastruktury społecznej i technicznej, narastającej prywatyzacji, podziałów społecznych. Negatywne skutki żywiołowego zagospodarowania, zarówno intensyfikującego, jak i rozgęszczającego struktury wiejskie są coraz bardziej widoczne i uciążliwe, a spójność wsi jako całości przestrzennej i społeczno-kulturowej zaczyna nabierać coraz większego znaczenia 1. W takim sensie kierunek rozwoju obszarów wiejskich w Polsce stopniowo rozmija się z trendami europejskimi w zakresie zagospodarowania przestrzeni wiejskiej. W kolejnych opracowaniach odniesiono się, przynajmniej do niektórych z aktualnych problemów związanych z rozwojem obszarów wiejskich. Zbigniew Zioło 1 Por. m.in. A. Zimnicka, L. Czernik, Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie obszaru oddziaływania miasta Szczecin, Wyd. Hogben, Szczecin, 2007; K. Heffner, Ewolucja funkcji w zagospodarowaniu przestrzeni wiejskiej w Polsce, [w:] Rozwój wsi i rolnictwa w Polsce. Aspekty przestrzenne i regionalne, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa, 2012, s formułuje model funkcjonowania i rozwoju obszarów wiejskich, a Krystian Heffner wskazuje kierunki zmian w przestrzeni wiejskiej Polski w kontekście procesów europejskich. Tomasz Komornicki analizuje duże inwestycje drogowe w Polsce, odnosząc je do sytuacji społeczno-gospodarczej obszarów wiejskich. Do kwestii komplementarności inwestycji w rozwoju obszarów wiejskich odnosi się Piotr Łysoń. W dalszej części Studiów Roman Rudnicki wskazuje na oddziaływanie instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej UE na przemiany struktury zasiewów w rolnictwie polskim. Wioletta Kamińska rozważa przestrzenne aspekty przemian struktury wykształcenia ludności wiejskiej w Polsce. Ewa Baran i Iwona Kopacz-Wyrwał wiążą poziom życia z procesami depopulacji na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski, natomiast Krzysztof Janc wraz Konradem Czapiewskim rozważają znaczenie Internetu w poprawie sytuacji społecznej i ekonomicznej obszarów wiejskich w Polsce. Ostatnia część książki ma charakter regionalny i naświetla sytuację rozwojową obszarów wiejskich w różnych częściach Polski. Andrzej Miszczuk na przykładzie województw lubelskiego i podkarpackiego porównuje rozwój obszarów wiejskich w regionalnych dokumentach strategicznych Józef Stanisław Zegar porównuje rolnictwo świętokrzyskie z sytuacją w Polsce i Regionie Wschodnim według charakteru gmin (wiejskie, miejsko-wiejskie, miejskie). Podobnie Anna Kołodziejczak ocenia wpływ instrumentów polityki spójności UE na rozwój obszarów wiejskich w woj. wielkopolskim, a Adam Jarubas dokonuje tego dla woj. świętokrzyskiego. Marcin Wójcik odnosi się do lokalnego wymiaru polityki spójności na przykładzie wsi w Łódzkim Obszarze Metropolitalnym. Konrad Czapiewski i Krzysztof Janc identyfikują zjawisko polaryzacji zagadnień edukacyjnych na Mazowszu jako wyzwania rozwojowego na wsi. Iwona Kiniorska rozważa potencjał rozwojowy obszarów wiejskich woj. świętokrzyskiego w nawiązaniu do polityki spójności Unii Europejskiej, natomiast Mirosław Mularczyk również dla tego samego regionu analizuje hierarchię funkcjonalną miast łącząc ją z dominującymi funkcjami ich wiejskiego otoczenia. Czesław Siekierski nawiązuje do uwarunkowań i możliwości zmian na wsi pod wpływem środków przewidywanych w perspektywie finansowej UE na lata Zaprezentowane w tomie prace z pewnością staną się istotną częścią dyskusji o sposobie kształtowania przestrzeni obszarów wiejskich w Polsce, mogą być również podstawą do formułowania polityki włączania polskiej wsi w europejskie procesy przestrzenne, a także w racjonalizowaniu strukturalnych przemian w społecznościach i gospodarce wiejskiej. Krystian Heffner Wioletta Kamińska 8 9

6 Zbigniew Zioło Podkarpacka Szkoła Wyższa im. Bł. ks. W. Findysza w Jaśle Modele funkcjonowania i rozwoju obszarów wiejskich w Polsce po 1945 r. Abstract: Models of Functioning and Development of Rural Areas In Poland after The article presents model aspects of changes in the processes of forming rural areas in the conditions of central control managing economy; implementing the rules of market economy as well as expected changes in the future. Special attention was paid to shaping the rural metropolitan areas and the rest of rural areas. Key words: Model, metropolitan areas, rural areas. Wstęp W procesie transformacji gospodarki narodowej przyjęte reguły rynkowe w jednakowym stopniu traktowały poszczególne podmioty produkcyjne, usługowe, jak i instytucje. Podstawową rolę odgrywały mechanizmy konkurencji, które miały doprowadzić do przyspieszenia procesów przebudowy gospodarki narodowej. W mniejszym stopniu zwrócono uwagę, że gospodarka obejmuje różnorodne podmioty gospodarcze, które występowały w określonych miejscach przestrzeni geograficznej. Charakteryzowały się one różnymi tendencjami do koncentracji przestrzennej i w różnym stopniu wpływały na kształtowanie się miejskiej i wiejskiej sieci osadniczej. Wynikało to głównie z: zróżnicowanego potencjału ekonomicznego, różnego stopnia nowoczesności procesów produkcyjnych, odmiennej genezy i historycznych uwarunkowań rozwoju, różnych funkcji gospodarczych i społecznych spełnianych w warunkach gospodarki centralnie sterowanej, a także różnego stopnia otwartości na regionalne, krajowe, europejskie, czy światowe układy rynkowe. Odznaczały się one różnym stopniem samodzielności w zakresie zarządzania, odmiennej podatności na wdrażanie reguł ekonomicznej efektywności, różnej atrakcyjności dla zmian własnościowych, przejawiającej się w ich prywatyzacji. W konsekwencji te zróżnicowane jakościowo oraz pod względem rozmiarów potencjału techniczno-ekonomicznego podmioty gospodarcze i instytucje w różnym zakresie były przygotowane do wdrażania nowych zasad polityki gospodarczej przyjmującej jako podstawę reguły wolnego rynku. Przyjmowane w poprzednim systemie gospodarowania założenie powszechnego prawa do pracy, doprowadziło do znacznych przerostów zatrudnienia, co zdecydowanie obniżało efektywność prowadzonej działalności gospodarczej. Nie bez znaczenia na kierunki działalności gospodarczej, w tym zachowania obszarów wiejskich, wywierały zmieniające się światowe i europejskie uwarunkowania polityczne, które odznaczały się nasilającą się konfrontacją ideologiczną, gospodarczą i militarną między dwoma blokami państw Europy Wschodniej i Zachodniej. W świetle przedstawionych założeń, celem prezentowanych rozważań jest zarysowanie procesu przemian obszarów wiejskich dokonujących się w latach centralnego systemu sterowania, w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej oraz ukazanie dalszych tendencji przemian. Wykorzystano ujęcia modelowe, które pozwalają na uwzględnienie istotnych elementów występujących w tym procesie. Problematyka analizy i kierunków przebudowy społeczno-ekonomicznej obszarów wiejskich rozpatrywana jest z wielu punktów widzenia i w różnych skalach przestrzennych. Wydaje się, że relatywnie mniej licznie podejmowane są próby całościowej analizy procesów przemian obszarów wiejskich, określanie ich zróżnicowania przestrzennego i funkcjonalnego oraz przewidywanych kierunków ich przemian. Podejmowanie tego typu prac wydaje się niezbędne do wypracowania koncepcji ich przebudowy wobec nasilających się procesów polaryzacji przestrzeni krajowej i europejskiej, a zwłaszcza przestrzeni wiejskiej. Problematyka ta podejmowana jest na wielu polach badawczych różnych dyscyplin naukowych, które rozpatrują poszczególne zagadnienia z określonego punktu widzenia. Ważne miejsce w tym zakresie mają prace podejmujące: analizę przestrzennego wymiaru współczesnych procesów przemian funkcjonalnych obszarów wiejskich, w tym na tle Unii Europejskiej [Bański 2001, 2005, 2008], kształtowanie wiejskich obszarów metropolitalnych i stref podmiejskich [Dobrowolska 1964, 1968; Rajman 1997; Rosner 2008; Falkowski 2009a, 2009b], przemiany obszarów wiejskich w wyniku procesów industrializacji i urbanizacji [Herma 1966; Lijewski 1967; Rajman 1969; Golachowski, Zagożdżon 1974; Winiarski 1974; Zioło 1978; Liszewski 1987; Kitowski 1988; Kamińska 2010a; Markowski, Strzelecki 2008], społeczne problemy przebudowy wsi i rolnictwa [Kulikowski 2002, 2003; Kamińska 2010b, 2011b; Kamińska, Heffner 2010, 2012], przemiany struktur społeczno-gospodarczych wsi w okresie transformacji gospodarki narodowej [Turczyn-Zioło 1979; Górz 2002; Rydz 2006; Heffner 2010], relacji zachodzących między rolnictwem a przemysłem przetwórczym [Zioło 1991; Czyżewski 1992; Kowalczyk 2010; Wiśniewska 2011; Urban 2012], polityki rolnej i gospodarki żywnościowej [Zalewski 1989; Zioło 1991; 10 11

7 Zegar 1984, 2010; Wilkin 2011], nowych form organizacji i produkcji w strukturze obszarów wiejskich [Styś 1983; Debelle et al. 1996; Zioło 1991, 2008; Fircowicz et al. 2006; Jasiukiewicz 2008; Zioło 2008; Stasiak 2000; Maj et al. 2010, 2012], konkurencyjności i efektywności obszarów wiejskich oraz układów regionalnych [Kamińska 2011a; Kudełko 2005, 2007, 2013; Jóźwiak 2010, 2011; Ziętara, Zieliński 2012], przemian demograficznych obszarów wiejskich [Kurek 2008; Frenkiel 2011] oraz pomocy unijnej [Klepacki, Gołębiowska 2005; Rudnicki 2009, 2010]. Problematyka obszarów wiejskich podejmowana była także w licznych ekspertyzach wykonywanych na potrzeby budowy krajowej strategii rozwoju, w których traktowane były jako jeden z podstawowych elementów przestrzeni społeczno-gospodarczej [Węcławowicz et al. 2006, Korcelli et al. 2010; Saganowski et al. 2008; Zioło 2003]. W procesie transformacji gospodarki poszczególne podmioty gospodarcze i instytucje w różnym stopniu przygotowane były do wdrażania reguł gospodarki rynkowej i w odmiennym stopniu reagowały na wprowadzanie nowych instrumentów i metod zarządzania. W konsekwencji wykazywały one zmieniające się tendencje zachowań, które przejawiały się w: ich zaniku, powolnej recesji, stagnacji, wzroście potencjału i rozwijaniu działalności, a także pojawianiu się nowych podmiotów i instytucji, które nawiązują już do nowych reguł gospodarowania. Wpływa to na zmianę bazy ekonomicznej różnej skali układów przestrzennych, w tym wiejskich układów lokalnych. Na wdrażanie nowych reguł gospodarowania w różnym zakresie przygotowane były obszary wiejskie, które w głównym stopniu ponosiły koszty zmian polityki gospodarczej i systemu gospodarowania. Wieś w okresie przedwojennym w najpoważniejszym stopniu odczuwała skutki wielkiego kryzysu gospodarczego, ponosiła znaczne koszty w okresie powojennym związane z rozwojem industrializacji, a także w obecnych warunkach wdrażania gospodarki rynkowej. Dlatego obecnie szczególnie ważnym problemem powinno być dążenie do pogłębienia i bardziej precyzyjnego zrozumienia procesów ekonomicznych i społecznych, które kształtowały, kształtują i będą kształtować w przyszłości procesy rozwojowe obszarów wiejskich, na tle ogólniejszych procesów ekonomicznych odnoszących się do kształtowania życia gospodarczego, społecznego i kulturowego świata, Europy, kraju, regionu i układu lokalnego, a w nim podmiotów gospodarczych i instytucji. Na tym tle w rozważaniach będziemy zmierzać do zarysowania modelu zmian funkcjonowania obszarów wiejskich w wyniku wdrażania reguł gospodarki rynkowej, a następnie do określenia dalszych kierunków przemian. Należy zaznaczyć, że zmiany funkcjonowania i rozwoju bazy ekonomicznej obszarów wiejskich, w przeciwieństwie do pozostałych obszarów wymagają dłuższego czasu. Wydaje się, że bardziej podatne na zmiany są obszary miejskie i pozarolnicze sekcje gospodarki narodowej, niż wieś i związana z nią działalność gospodarcza oraz zachowania społeczne. Wpływają na to w głównym stopniu charakter obszarów wiejskich ukształtowany w historycznym procesie przemian, bardziej utrwalone struktury społeczne i kulturowe, a także na podstawie dotychczasowych doświadczeń częsty brak zaufania do wprowadzanych zmian w polityce gospodarczej i społecznej odnoszącej się do wsi. Dlatego problematyka ta wymaga podejmowania prób kompleksowego ujęcia, celem określenia zmieniających się uwarunkowań i procesów, które powinny być podstawą przyjmowania określonej polityki kształtowania obszarów wiejskich, dla stopniowego wyrównywania różnic w poziomie rozwoju i warunków życia. 1. Zarys modelu funkcjonowania obszarów wiejskich w warunkach gospodarki centralnie sterowanej W procesie rozwoju historycznego obszary wiejskie traktowane były głównie jako tereny rezerwuaru potencjalnych zasobów pracy, zwłaszcza dla rozwijających się krajowych i zagranicznych rynków pracy, a także jako źródło dostaw żywności i surowców dla przemysłu rolno-spożywczego. Wraz ze wzrostem koniunktury gospodarczej i rosnącym zapotrzebowaniem na nowych pracowników, uaktywniały się proporcjonalnie do ich potrzeb migracje ludności wiejskiej. Procesy te obejmowały najczęściej ludzi młodych, najlepiej wykształconych i najbardziej przedsiębiorczych, a w mniejszym stopniu dotyczyły ludzi starszych o niższych kwalifikacjach zawodowych. W procesie tym dokonywała się w ten sposób negatywna selekcja zasobów pracy, która była dodatkowym czynnikiem hamującym ewentualne procesy rozwojowe obszarów wiejskich. W nawiązaniu do reguł gospodarki centralnie sterowanej rozwijała się polityka gospodarcza, społeczna i kulturowa, która w zasadniczym stopniu wpływała na kształtowanie się obszarów wiejskich. Obszary wiejskie traktowane były nadal jako rezerwuar zasobów pracy i źródło zasilania finansowego dla rozwijających się procesów industrializacji (m.in. początkowo przez tzw. obowiązkowe dostawy i centralnie ustalane ceny na produkty rolnicze), jako obszary produkcji żywności, a także jako miejsca nowych lokalizacji przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych (ryc. 1). Sprzyjała temu struktura gospodarcza, w której dominujące znaczenie miała własność państwowa i spółdzielcza oraz znacznie ograniczona własność prywatna [Szczepański 1973]. W wyniku określonej polityki towarową produkcję rolniczą podejmowały głównie państwowe i spółdzielcze gospodarstwa rolne. Mniejsze znaczenie w tym zakresie miały gospodarstwa indywidualne, które w zależności od położenia i warunków glebowych podejmowały głównie produkcję warzywniczą i ogrodniczą kierowaną przeważnie na rynki dużych miast. Zorganizowany system skupu i kontrak

8 tacji produktów rolnych zapewniał zbyt podejmowanej produkcji, która kierowana była także na rynek krajowy i zagraniczny, obejmujący byłe kraje socjalistyczne (strefy rublowej) i kraje zachodnie (strefy dolarowej). Wspieranie eksportu do krajów zachodnich było źródłem pozyskiwania waluty wymienialnej niezbędnej dla importu nowych i bardziej nowoczesnych produktów z tych państw. centralny system gospodarowania polityka gospodarcza i społeczna obszary wiejskie zasoby pracy działalność pozarolnicza produkcja rolnicza zasilanie finansowe gospodarki narodowej szkolnictwo zawodowe gospodarstwa rolne obowiązkowe dostawy regulowane ceny produktów rolnych odpływ ludności dojazdy do pracy indywidualne spółdzielcze państwowe industrializacja zasilanie miejskich rynków pracy grupa chłoporobotników potrzeby własne produkcja na rynek (systemy skupu) dochody ludności krajowy międzynarodowy urbanizacja wsi kraje socjalistyczne kraje zachodnie Ryc. 1. Model funkcjonowania obszarów wiejskich w warunkach centralnego systemu sterowania Źródło: Opracowanie własne (ryc. 1-3). Na potrzeby rozwijającego się głównie industrialnego rynku pracy rozwijano szkolnictwo zawodowe, umożliwiające zdobywanie odpowiednich kwalifikacji głównie na potrzeby przemysłu. Skoordynowanie polityki kształcenia zawodowego z potencjalnymi rynkami pracy gwarantowało pracę w rozwijających się ośrodkach zatrudnienia pozarolniczego. Młodzież obszarów wiejskich w większości preferowała zasadnicze szkoły zawodowe dające możliwości szybkiego zdobycia zawodu i dobrze płatnej pracy [Turczyn-Zioło 1979]. Rozwój pozarolniczych rynków pracy stwarzał szerokie możliwości odpływu ludności wiejskiej do miast oraz umożliwiał masowe dojazdy do pracy [Herma 1966; Lijewski 1967]. Kształtowała się w ten sposób grupa tzw. chłopo-robotników, która łączyła pracę zawodową w zajęciach pozarolniczych z pracą w swoim, najczęściej małym gospodarstwie rolnym. Osiągane dochody z pracy pozarolniczej kierowane były zazwyczaj na polepszanie warunków mieszkaniowych i rozwijanie konsumpcji, a w mniejszym stopniu na modernizację działalności rolniczej. Proces ten utrwalał istniejące rozdrobnienie agrarne, wpływał na zmianę struktur społeczno-zawodowych ludności oraz na zagospodarowanie infrastrukturalne, stwarzając podstawę dla rozwijających się procesów urbanizacji wsi. W układach regionalnych proces ten charakteryzował się dużym zróżnicowaniem, a jego szczególnie duże nasilenie występowało na obszarze południowej Polski. Wyeliminowanie w tym czasie reguł rynku stworzyło dogodne warunki do nasilania się woluntaryzmu w zarządzaniu gospodarką, wynikającego nie tylko z uwarunkowań politycznych, ale także w znacznym stopniu z niskiej jakości i poziomu kwalifikacji decydentów. Odzwierciedleniem tego było nieliczenie się z kosztami produkcji, które ponosiły zwłaszcza gospodarstwa państwowe w wyniku narzucania im niewłaściwych kierunków działalności (np. struktury upraw, czy kierunków hodowli). W konsekwencji uruchamiane były dotacje do realizowanej produkcji rolniczej, co później budziło pewne niezadowolenie społeczne. Tymczasem dotacje do produkcji rolniczej występowały w tym czasie także w krajach Europy Zachodniej i utrzymują się nadal. Wynikają one w głównym stopniu z chęci zapewnienia społeczeństwu relatywnie taniego pożywienia, które wpływa nie tylko na podnoszenie jakości i poziomu życia, ale także ogranicza negatywne skutki niedożywienia. Na ten stan wpływała także sytuacja międzynarodowa oraz potencjalne możliwości wystąpienia konfliktu militarnego między krajami wschodniej i zachodniej Europy. Przyjęta polityka inwestycyjna, uwzględniająca znaczne nakłady na produkcję zbrojeniową, doprowadziła do wykształcenia się znacznych dysproporcji nie tylko między poszczególnymi sektorami gospodarczymi, ale także między układami przestrzennymi, w tym między obszarami wiejskimi, które nadal nasilają się także w nowych warunkach gospodarki rynkowej. Doprowadziło to do znacznych dysproporcji rozwojowych przejawiających się m.in. w wyprzedzeniu procesów industrializacji w stosunku do procesów urbanizacyjnych [Fajferek, Zioło 1983]. W miejsce rozwijania infrastruktury mieszkaniowej i komunalnej oraz sieci usługowych w miastach dla nowo zatrudnionych pracowników powstających przedsiębiorstw, rozwijały się masowe dojazdy do pracy ludności z terenów wiejskich. Obniżano w ten sposób nakłady inwestycyjne na rozwój infrastruktury w miastach oraz nasilano przekształcenia społeczne terenów wiejskiego zaplecza. W konsekwencji działania te osłabiały formalny poziom urbanizacji miast i przyczyniały się do przenoszenia tego procesu na rolnicze, wykształcając w zależności od potencjału ekonomicznego ośrodków miejskich strefy podmiejskie i obszary metropolitalne [Dobrowolska 1964; Zioło 1978; Liszewski 1987; Kitowski 1988; Rajman 1997]. 2. Zarys modelu funkcjonowania obszarów wiejskich w procesie zmian systemu gospodarowania W latach zmian systemu gospodarowania diametralnie zmieniły się uwarunkowania funkcjonowania obszarów wiejskich. Wynikały one w głównym stopniu z wdrażania reguł gospodarki rynkowej, w której podstawową rolę odgrywa efektywność ekonomiczna wynikająca przede wszystkim z poziomu konkurencyjności 14 15

9 oferowanych produktów zarówno na rynku lokalnym, regionalnym, krajowym, jak i europejskim, a także światowym. Istotną rolę w tym zakresie odgrywa cena mająca swoje odzwierciedlenie w kosztach produkcji. W nowych warunkach wyeliminowana została zasada pełnego zatrudnienia przyjęta w poprzednim systemie gospodarowania, a wprowadzona została zasada racjonalizacji zatrudnienia. W głównym stopniu wpłynęła ona na likwidację przerostów zatrudnienia, a także dążenia do eliminowania czynnika pracy na rzecz wdrażania wydajniejszych środków produkcji. Proces ten nasilał się także w wyniku zaniechania działalności wytwórczej mniej konkurencyjnych produktów oferowanych przez krajowe przedsiębiorstwa w stosunku do produktów oferowanych przez firmy zagraniczne. Pociągnęło to za sobą upadek lub likwidację wielu przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych ograniczając w ten sposób rozmiary istniejących do tej pory rynków pracy. Szczególnie silnie zaznaczyło się to w przedsiębiorstwach przejmowanych w ramach prywatyzacji, zwłaszcza przez kapitał zagraniczny. Przejmowane przedsiębiorstwa stawały się najczęściej oddziałami dużych korporacji, które podejmując dla nich produkcję wybranych elementów wprowadzały nowe rozwiązania technologiczne i organizacyjne występujące w strukturach całej korporacji. Zwolnienia z pracy i nasilające się zjawisko bezrobocia szczególnie silnie dotknęło dojeżdżających do pracy mieszkańców obszarów wiejskich, tzw. chłopo- -robotników. Wychodzono z założenia, że mają oni możliwość zapewnienia swoich potrzeb zwłaszcza żywnościowych z własnych gospodarstw rolnych. W procesie przechodzenia zmian systemu gospodarowania ścierały się dwa warianty. Jeden zakładał stopniowe przebudowy struktur gospodarczych, drugi przyjmował tzw. terapię szokową. Wybór drugiego wariantu zakładał szybkie zmiany, celem dostosowanie gospodarki krajowej do reguł gospodarek krajów ekonomicznie rozwiniętych Unii Europejskiej (ryc. 2). Proces ten miało przyspieszyć otwarcie gospodarki na otoczenie światowego rynku, w których dominującą rolę odgrywały mechanizmy konkurencji, co prowadziło także do ograniczania wpływu państwa na procesy gospodarcze. Wdrażany system gospodarki rynkowej oraz związana z nim polityka gospodarcza oddziaływały także bardzo silnie na obszary wiejskie i ich bazę produkcyjno-usługową. W wyniku niskiej konkurencyjności oferowanych produktów w stosunku do produktów producentów zagranicznych, następowało znaczne ograniczanie także rozmiarów produkcji w rolnictwie i w sektorach pozarolniczych. W znacznym stopniu następowało to w wyniku zbyt wczesnego otwarcia gospodarki krajowej na otocznie międzynarodowe oraz słabego przygotowania do tego typu konfrontacji krajowych przedsiębiorstw. stopniowa przebudowa struktury gospodarczej terapia szokowa reguły UE, procesy dostosowawcze otwarcie gospodarki na otoczenie światowe mechanizmy konkurencji światowej ograniczenie funkcji państwa system gospodarki rynkowej polityka gospodarcza i społeczna obszary wiejskie baza produkcyjnousługowa zasoby pracy selekcja zasobów pracy pozostałe zasoby, starzenie ludności procesy koncetracji produkcji nowa konkurencyjna produkcja rolnicza Transformacja obszarów wiejskich rolnicza pozarolnicza ograniczenie rynków pracy migracje zarobkowe zasiłki, emerytury nowe technologie międzynarodowe rynki zbytu dotacje UE niska konkurencyjność bezrobocie dochody z pracy działania na rzecz aktywizacji zasobów otoczenie biznasowe rolnictwa ograniczenia polityczne utrwanie tradycyjch struktur wiejskich ograniczanie rynku i produkcji transfer dochodów lokowanie w miejscu pracy patologie społeczne sieć usług pozarolniczych przyszłe koszty przywracania do użytkowania rolnego potencjalne zagrożenia żywnościowe ugory, degradacja gleb ograniczanie powierzchni rolniczej reemigracja pozostawanie na emigracji koszty patologii Ryc. 2. Model funkcjonowania obszarów wiejskich w procesie zmian systemu gospodarowania W konsekwencji obszary wiejskie stały się miejscem wchłaniania nadmiaru zasobów pracowniczych zwalnianych z różnego rodzaju podmiotów gospodarczych zlokalizowanych na terenie miast. Działania te wpłynęły na wyzwolenie dużych rezerw zasobów pracy, a także na znaczne ograniczenia możliwości ich ponownego zatrudnienia. W konsekwencji rozwijające się bezrobocie wpływało na zmniejszanie strumieni finansowych płynących do gospodarstw domowych, co przyczyniało się do ograniczania poziomu i jakości życia ludności wiejskiej. Rosnące wiejskie zasoby pracy nie były jednorodne. W wyniku ich selekcji część osób zwłaszcza młodych i o wyższych kwalifikacjach zawodowych podejmuje decyzję o migracji zarobkowej głównie na rynki zagraniczne. Wśród nich osoby, które wcześniej założyły w kraju swoje rodziny, zarobione środki finansowe transferują na tereny wiejskie i przeznaczają je głównie na utrzymanie pozostawionych w kraju swoich bliskich oraz na inwestycje, zwłaszcza mieszkaniowe z myślą o reemigracji do kraju. Natomiast osoby samotne, często zakładają rodziny na emigracji i tam lokują swoje dochody. Kraje zachodnie dają z reguły lepsze warunki do wychowania i edukacji rodzących się dzieci, dlatego zarobione środki finansowe lokują w miejscu pracy i zamieszkania. Powstające na emigracji rodziny kierują swoje dzieci do instytucji edukacyjnych, co pozwala na ich wrastanie w nowe środowiska społeczne. W wyniku tego rodziny te zwykle podejmują decyzję stałego pozostawania na emigracji. Przyczynia się do tego także brak możliwości pracy i znacznie gorsze warunki życia w kraju. W wyniku selekcji zasobów pracy na obszarach wiejskich pozostają głównie osoby o niższych kwalifikacjach zawodowych, będące w starszym wieku i mniej roz

10 winiętych postawach przedsiębiorczych. Wobec braku środków do życia często oferuje się im możliwości wcześniejszego przechodzenia na emerytury, renty, czy otrzymywania różnego rodzaju zasiłków. Jednocześnie przeznacza się znaczne nakłady finansowe na rzecz możliwości zdobycia przez nich nowego zawodu i ponownej aktywizacji zawodowej. Brak koordynacji między kierunkami szkoleń a potencjalnymi potrzebami rynku pracy, przy braku działań na rzecz rozwijania rynków pracy i możliwości zatrudnienia sprawia, że w małym stopniu odgrywają one swoją rolę. Traktowanie są często przez bezrobotnych jako dodatkowe wsparcie finansowe. Otrzymywane w różnej formie skromne środki na utrzymanie, wzbogacane doraźnymi zarobkami z szarej strefy, często wpływają na ograniczanie w tej grupie osób aspiracji i nowych potrzeb, a w konsekwencji chęci poszukiwania pracy. Część z nich w celu zwiększenia swoich zasobów finansowych wchodzi w różne nieformalne struktury krajowe i międzynarodowe zwiększając nasilenie zjawisk patologicznych, przejawiających się głównie w przechodzeniu do różnego rodzaju grup przestępczych. W wyniku rozwijania zjawisk patologicznych pojawiają się określone straty, a koszty napraw pokrywa społeczeństwo. Na obszarach wiejskich zmienia się funkcja zajęć rolniczych. W wyniku ograniczania chłonności rynków i upadku zorganizowanego w latach gospodarki centralnie sterowanej skupu produktów rolnych, znaczną recesją charakteryzują się zwłaszcza małe i średnie gospodarstwa rolne. Ich niska konkurencyjność cenowa w stosunku do oferowanych produktów pochodzenia zagranicznego sprawia, że coraz bardziej nieopłacalna staje się ich produkcja. W konsekwencji w wyniku jej ograniczania następuje zaniechanie podnoszenia kwalifikacji rolniczych oraz zmniejszanie powierzchni upraw, co prowadzi do zwiększania obszarów ugorów i degradacji gleb. W przyszłości może to doprowadzić do negatywnych skutków, ponieważ w wyniku różnych niekorzystnych zdarzeń będą one wymagać znacznych nakładów finansowych i pracy, w celu przywrócenia ich ponownie do produkcji rolniczej. Na podstawie reguł koncentracji działalności gospodarczej w przestrzeni krajowej pojawiają się wielkoobszarowe gospodarstwa towarowe. Znajdują się one w bardziej korzystnej sytuacji ekonomicznej, ponieważ wytwarzają masową produkcję rolniczą kierowaną do zakładów przetwórczych lub bezpośrednio na cele konsumpcyjne. Właściciele ich odznaczają się wysokimi kwalifikacjami zawodowymi, wdrażają do produkcji nowe technologie upraw i hodowli, rozwijają specjalistyczną i konkurencyjną produkcję rolniczą kierowaną na coraz rozleglejsze krajowe i międzynarodowe rynki zbytu. Do rozwoju ich działalności szczególnie ważna jest istniejąca chłonność i stabilność rynków zagranicznych, a także możliwości ich pogłębiania. Należy zaznaczyć, że obok bezpośrednich korzyści handlowych podlegają one także bardzo silnym wpływom zmieniających się wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań i czynników politycznych. Wynikają one w głównym stopniu z niekorzystnych zjawisk przyrodniczych, jakości stosunków dyplomatycznych i poziomu współpracy międzynarodowej, które kształtują się zarówno między krajami Unii Europejskiej, jak i pozostałymi krajami. Pewnymi ograniczeniami w rozwoju krajowej produkcji rolnej są zasady przyjmowane w ramach kształtowania wspólnej polityki rolnej Unii Europejskiej przejawiające się w przyjmowaniu określonych limitów rozmiarów produkcji wielu asortymentów. W konsekwencji w kraju nastąpiło ograniczenie nie tylko wielu upraw, ale także produkcji przemysłu rolno-spożywczego 1. Jednocześnie został wprowadzony system dopłat dla rolnictwa, znacznie niższy niż w krajach zachodnich. Wpływają one na możliwości rozwoju działalności produkcyjnej dużych gospodarstw oraz na utrwalanie w strukturze obszarowej małych gospodarstw. Płynące do nich środki finansowe, przy braku możliwości zbytu ich niewielkiej produkcji przyczyniają się do ograniczenia obszaru upraw i hodowli oraz do zwiększenia areału ugorów. Środki unijne kierowane do tej kategorii gospodarstw traktowane są raczej jako zapomogi dla ich rodzin, co w pewnym zakresie utrwala tradycyjną strukturę obszarową gospodarstw rolnych. Małe gospodarstwa z obawy przed utratą dotacji ograniczają możliwości obrotu ziemią i jej koncentracji w formie dużych gospodarstw. W procesie zmian systemu gospodarowania zmieniły się więc uwarunkowania funkcjonowania i czynniki rozwoju obszarów wiejskich. W przestrzeni krajowej w odmienny sposób kształtowały się tereny wiejskie tworzące obszary metropolitalne położone w zapleczu metropolii oraz strefy podmiejskie w zapleczu większych miast, a w odmienny sposób pozostałe obszary wiejskie pozostające poza nimi. Rozwój wsi pozostających w strukturze obszarów metropolitalnych i stref podmiejskich związany jest nadal głównie z wykorzystaniem zasobów pracy przez rynki zatrudnienia w metropoliach i większych centrach miejskich, a także z zaopatrzeniem ich w produkty rolnicze. Dochody z tych dwóch źródeł stanowiły główne źródło dopływu kapitału, wpływały na zmiany stosunków społecznych i przyjmowanie nowych wzorców kulturowych. Dojazdy do pracy, podobnie jak w latach gospodarki centralnie sterowanej, nadal prowadzą do zmian bazy ekonomicznej obszarów wiejskich oraz zasad ich funkcjonowania. Procesy przemian obszarów wiejskich 1 Nierozważne przyjcie przez polskich negocjatorów wpłynęło na zmniejszenie produkcji wielu asortymentów rolniczych. Na przykład wprowadzenie limitów produkcji cukru wpłynęło na zmniejszenie liczby cukrowni z 78 do 19, ograniczenie powierzchni upraw buraków cukrowych, zmniejszenie produkcji z 2,2 mln t do 1,4 mln, ograniczenia dochodów gospodarstw rolnych z tytułu zmniejszenia areału kontraktacji oraz konieczności importu cukru z innych krajów UE. Proponuje się wprawdzie likwidację limitów produkcji cukru i mleka, ale zniszczona baza produkcyjna będzie trudna do odbudowy

11 stanowiące zaplecze żywicielskie metropolii wpływały na zmiany struktury upraw w wyniku podejmowania bardziej rentownej produkcji warzyw, owoców i kwiatów. Stawały się one także miejscami nowych lokalizacji działalności pozarolniczej oraz nowymi miejscami zamieszkania, zwłaszcza dla zamożniejszej części społeczeństwa przenoszącej się z metropolii na tereny wiejskie. Pozostałe obszary wiejskie położone z dala od metropolii i większych miast rozwijały się w poprzednim okresie w wyniku podejmowania towarowej produkcji rolniczej w gospodarstwach państwowych, spółdzielczych i indywidualnych. W latach gospodarki centralnie sterowanej w wyniku organizacji skupu gospodarstwa te miały znaczne możliwości wdrażania nowych osiągnięć agrotechnicznych. Proces ten wspomagały dopłaty finansowe kierowane zwłaszcza do gospodarstw państwowych i spółdzielczych. W nowych warunkach gospodarki rynkowej nastąpił znaczny regres pozarolniczych rynków pracy, a w konsekwencji ograniczenie dojazdów do pracy i wzrost bezrobocia oraz zmniejszenie strumieni finansowych płynących do gospodarstw domowych. Ogranicza to także chłonność rynku na oferowane produkty rolnicze. Wpływa na to także otwarcie granic dla napływu tańszych produktów rolnych z zagranicy. Zmniejszenie nasilenia dojazdów do pracy wpływa na zjawisko bezrobocia oraz uaktywnia migracje zasobów pracy, które wpływają na negatywną selekcję lokalnych zasobów pracy. Podobnie, na pozostałych obszarach wiejskich ograniczanie zbytu zmniejsza produkcję rolniczą, nasila się odpływ ludności, co prowadzi do deformacji struktur demograficznych, a nawet wyludniania obszarów wiejskich. W początkowym stadium znajdują się działania na rzecz rozwoju produkcji rolnej i tworzenia wielkoobszarowych gospodarstw rolniczych. W wyniku braku jasnej polityki gospodarczej w stosunku do obszarów wiejskich są one pozbawione możliwości intensywniejszego rozwoju. Wpływa na to także brak stabilności politycznej i związane z nimi niepewne międzynarodowe powiązania handlowe. 3. Uwarunkowania kształtowania procesów przemian obszarów wiejskich W nawiązaniu do dotychczasowych procesów przemian, które doprowadziły do wielu przestrzennych dysproporcji, bardzo ważnym zagadnieniem jest podejmowanie prób zarysowania racjonalnych kierunków dalszych przekształceń obszarów rolniczych w nawiązaniu do zmieniających się uwarunkowań otoczenia, współczesnych tendencji rozwoju oraz nasilających się relacji konkurencyjnych. Wyróżnione kategorie uwarunkowań oraz możliwości kształtowania obszarów wiejskich dokonywać się będą w coraz bardziej złożonym otoczeniu ekonomicznym, społecznym i kulturowym. W dalszej perspektywie czasu podstawowy wpływ na kierunki rozwoju obszarów wiejskich, podobnie jak i innych obszarów i sektorów, będzie mieć nasilający się proces kształtowania społeczeństwa informacyjnego i gospodarki opartej na wiedzy. Zmieniać się będzie sytuacja na rynkach pracy, która wymagać będzie coraz większej liczby osób reprezentujących często nowe specjalistyczne zawody nawiązujące do potrzeb dynamicznego rozwoju gospodarczego, technicznego i kulturowego. Uwarunkowania rozwoju zmieniać będzie zróżnicowane przestrzennie tempo wychodzenia z kryzysu. W strukturze Unii Europejskiej kryzys gospodarczy najpierw zostanie opanowany w krajach ekonomicznie rozwiniętych i Stanach Zjednoczonych, a dopiero później w pozostałych krajach. Proces ten przez aktywizowanie rynków pracy stwarzał będzie zapotrzebowanie na odpowiednio przygotowane zasoby pracy. W wyniku różnic w płacach poszczególnych krajów nasilać się będą migracje osób z reguły o wyższych kwalifikacjach zawodowych do bardziej rozwiniętych krajów szybciej wychodzących z kryzysu. Wpłynie to na dalszą negatywną selekcję zasobów pracy w obszarach pozostających jeszcze w kryzysie. Na terenie krajów będących na niższym poziomie rozwoju, wzrost gospodarczy następować będzie przez wzmacnianie powiązań gospodarczych z krajami ekonomicznie rozwiniętymi, które przez powiązania handlowe i nowe lokalizacje działalności gospodarczej, mogą wpływać na przyspieszanie procesu ich wychodzenia z kryzysu. Dokonująca się wcześniej negatywna selekcja zasobów pracy na tych obszarach, będzie w poważnym stopniu hamować tempo wychodzenia z kryzysu przez osłabianie procesów rozwojowych. Prowadzić to może do opóźniania tempa wyrównywania dysproporcji rozwoju zarówno w przestrzeni europejskiej i krajowej, w tym na ich obszarach wiejskich. Może to wpływać na dalszą negatywną selekcję zasobów pracy obszarów wiejskich oraz osłabianie ich tempa rozwoju. Ważnymi czynnikami przemian obszarów wiejskich będą także wahania w zakresie produkcji i cen żywności oraz wdrażana polityka rolna, zwłaszcza w Unii Europejskiej. Obok nadprodukcji rolniczej mogą pojawiać się klęski żywiołowe oraz konflikty polityczne, które będą zakłócać racjonalny rozwój działalności rolniczej, a w konsekwencji rozwój społeczny i gospodarczy zwłaszcza słabiej rozwiniętych obszarów wiejskich. Biorąc pod uwagę dążenie do podnoszenia konkurencyjności oferowanych wyrobów, m.in. przez obniżanie kosztów pracy, światowe korporacje, będą nasilać przenoszenie swojej produkcji do krajów o niższym poziomie rozwoju i niższych płacach, ale dysponujących odpowiednimi zasobami kadr pracowniczych. Wśród krajów o niższym poziomie rozwoju uruchomi to grę o przyciąganie zewnętrznych czynni

12 ków rozwoju, w której będą brać udział zarówno krajowe obszary miejskie, zwłaszcza metropolie i obszary metropolitalne, jak i pozostałe obszary wiejskie. Oznacza to, że już obecnie przez zadbanie o lepszy i bardziej zróżnicowany poziom edukacyjny przyszłych zasobów pracy, obszary wiejskie muszą się przygotować do uczestnictwa w osiąganiu w przyszłości korzyści wynikających z tego procesu. Obecne zaniedbania w tym zakresie nasilą w przyszłości na ich obszarach procesy recesji oraz marginalizacji ekonomicznej, społecznej i kulturowej. W następnych latach należy się liczyć z negatywnymi skutkami wywołanymi przez ograniczanie środków unijnych kierowanych na obszary wiejskie. Obniży to ich atrakcyjność i w konsekwencji nasili negatywne procesy, m.in. dalszy odpływ ludności z tych terenów i postępujące starzenie demograficzne. Należy się liczyć, że bez dotacji unijnych znaczna część gospodarstw będzie ponosiła straty, a ich wyższe koszty produkcji, przy konkurencyjnych cenach produktów zachodnich, przyspieszać będzie recesję tego sektora gospodarki. Wyzwolą się nowe rezerwy zasobów pracy, których nie będzie w stanie wchłonąć krajowy rynek pracy pozarolniczej. W tych warunkach powinien nasilić się proces przejmowania użytków rolnych przez instytucje samorządowe oraz banki, co stworzy warunki do tworzenia nowoczesnych dużych gospodarstw towarowych dostarczających jednorodne produkty dla przemysłu rolno- -spożywczego, surowców energetycznych i in. O możliwości włączenia się obszarów wiejskich w procesy rozwoju decydować będzie racjonalne wykorzystanie uwarunkowań przyrodniczych, zasobów kultury materialnej i duchowej, które w przyszłości będą odgrywać coraz poważniejszą rolę w ich rozwoju. Dlatego już dzisiaj należy je traktować jako cenne zasoby nadające się do wykorzystania w przyszłości. Należy wnosić, że wraz z rosnącą świadomością społeczną ludności w bogatych krajach ekonomicznie rozwiniętych coraz większego znaczenia nabierać będzie zdrowa, ekologiczna żywność. Straci w ten sposób atrakcyjność produktów żywnościowych wytwarzanych na terenach zdegradowanych i glebach zanieczyszczonych chemicznie, na rzecz produktów wytwarzanych na obszarach nie zdegradowanych pod względem ekologicznym, którymi dysponują krajowe obszary wiejskie. Bogate społeczeństwo krajów rozwiniętych w wyniku ciągłej dbałości o wyniki ekonomiczne i chęci utrzymania swojej kondycji zdrowotnej, niewątpliwie w coraz większym stopniu zabiegać będzie o regenerację sił fizycznych i psychicznych na terenach najmniej przekształconych przez działalność gospodarczą człowieka. W tym celu konieczna jest rozbudowa nowoczesnej infrastruktury rekreacyjnej i turystycznej dobrze wkomponowanej w przestrzeń przyrodniczą oraz opracowanie atrakcyjnych form spędzania wolnego czasu, dostosowanych do określonego klienta. Czyste ekologicznie obszary wiejskie mogą być także atrakcyjne do organizowania e-pracy, której rozwój wymaga zapewnienia niezawodnej infrastruktury nowoczesnego przekazu informacji. Wielu twórców, projektantów, czy konstruktorów potrzebować będzie sprzyjających warunków pracy, ale wymagać będzie także sprawnej i nowoczesnej infrastruktury sieciowej, pozwalającej na szybkie przemieszczanie się, dostawę materiałów oraz informacji, a także sprawnych lokalnych instytucji. Osoby podejmujące tego typu pracę z reguły odznaczają się wysokimi kwalifikacjami zawodowymi, są bardziej zamożne i wymagają warunków życia i pracy o wyższym standardzie. Pojawianie się tej grupy pracowników na terenach wiejskich wpływać będzie na aktywizację rynku konsumpcyjnego, konieczność zapewnienia odpowiednich usług, a także podnoszenie zasobów intelektualnych środowiska układów lokalnych oraz kształtowania nowoczesnych struktur społecznych. Przygotowanie tego typu warunków dla napływu zasobów pracy o najwyższych kwalifikacjach w układach lokalnych i regionalnych wymaga poznania zarysowującego się procesu przemian oraz odpowiednich kwalifikacji miejscowych zasobów pracy w zakresie ich zorganizowania i zarządzania środowiskiem lokalnym. 4. Kierunki kształtowania przemian obszarów wiejskich W procesie kształtowania procesu rozwoju obszarów wiejskich ogólnie możemy przyjąć trzy warianty. Pierwszy to usankcjonowanie dotychczasowych tendencji rozwojowych, drugi to naśladownictwo i przyjęcie kierunków rozwoju krajów ekonomicznie rozwiniętych oraz trzeci - poszukiwanie dróg i działań na rzecz przyspieszenia procesów rozwojowych w celu stopniowego skracania dystansu cywilizacyjnego oraz stworzenia nowych konkurencyjnych struktur, które przyspieszą dynamikę rozwoju i podniosą poziom i jakość życia ludności obszarów wiejskich. Przyjęcie wariantu pierwszego będzie prowadzić do zwiększania dystansu rozwoju obszarów wiejskich w stosunku do obszarów europejskich. Wynika to z tego, że w miarę postępującego procesu rozwoju cywilizacyjnego mamy do czynienia z jego przyspieszaniem. Efektem tego będzie nasilanie się nierówności w poziomie rozwoju oraz powstawanie obszarów coraz bardziej zdegradowanych w zakresie wyposażenia infrastrukturalnego i instytucjonalnego, a w konsekwencji obszarów starości demograficznej, nasilających się nierówności ekonomicznych i nasilania się zjawisk patologii społecznej, które prowadzić będą do całkowitego wyludniania się wsi. Obszary metropolitalne i strefy podmiejskie większych miast będą nadal rozwijać się żywiołowo, tworząc podobnie jak w latach wczesnego kapitalizmu, chaos przestrzenny. W znacznym stopniu związane to będzie z rosnącą siłą decyzyjną biznesu przy spadku pozycji władzy samorządowej i rządowej, którą ograniczać będą 22 23

13 coraz bardziej nieprecyzyjne instrumenty prawne tworzone przez mało przygotowaną do tego celu władzę ustawodawczą oraz nasilające się zjawiska patologiczne w strukturach władzy państwowej i samorządowej. Nieskoordynowany proces rozszerzania obszarów zabudowy zmierzać będzie do jej rozpraszania, co będzie wpływać na ponoszenie kosztów zagospodarowania infrastrukturalnego i funkcjonowania oraz dostępności komunikacyjnej nie tylko z metropolią, ale także z pozostałymi regionami krajowymi i europejskimi. W tego typu warunkach prowadzących do pewnego chaosu, osłabiać się będą działania Unii Europejskiej. Dla powstrzymywania negatywnych zjawisk przestrzennych nasilać się będzie dalsza ingerencja struktur unijnych, w celu niedopuszczenia do narastającego chaosu w krajach członkowskich 2. Drugi wariant naśladownictwa, zakłada przyjęcie dróg rozwojowych dla krajowych obszarów wiejskich, takich które doprowadziły do współczesnego poziomu rozwoju i jakości życia na terenie obszarów rolniczych krajów ekonomicznie rozwiniętych. Drogi rozwoju społeczno-ekonomicznego obszarów wiejskich tych krajów realizowane w poprzednich okresach nawiązywały do ówczesnych odmiennych warunków politycznych, społecznych i kulturowych oraz zmieniających się instrumentów prawnych, które kształtowały kapitał ludzki i społeczny 3. Przyjęcie tego wariantu w obecnych warunkach funkcjonowania naszych obszarów wiejskich nie będzie przyspieszać ich rozwoju społeczno-ekonomicznego i kulturowego i w małym stopniu przyczyniać się do skracania dystansu cywilizacyjnego. Wariant trzeci, obejmuje działania na rzecz skracania dystansu cywilizacyjnego w stosunku do krajów rozwiniętych ekonomicznie, z zaangażowaniem społeczności lokalnej, wspartej racjonalnymi instrumentami prawnymi, jakością władzy oraz instytucji lokalnych, regionalnych i krajowych. W realizacji tego wariantu podstawowym celem powinno być dążenie do podnoszenia jakości i poziomu życia ludności wiejskiej, przez generowanie wewnętrznych czynników rozwoju, racjonalne wykorzysta- 2 Ważną opinię w tym zakresie wydał Kukliński [1995, s. 17] twierdząc, że nasze członkostwo w Unii Europejskiej jest jedyną drogą, która zmusi naszą gospodarkę, społeczeństwo i państwo do podjęcia wielkich innowacji historycznych. Uruchomi procesy przymusowej adaptacji. Przyczyni się do ograniczenia naszej suwerenności gospodarczej i w pewnym stopniu politycznej, co będzie również ograniczonym zakresem popełnienia błędów oraz podejmowana decyzji, które nie zawsze myślą o dobru Rzeczypospolitej. 3 Przykładem tego może być zarysowany proces kształtowania rolnictwa w okolicach Troyes w blisko siedemdziesięcioletnim okresie. Początkowo struktura rolnictwa i wsi tego obszaru nawiązywała do warunków i poziomu rozwoju wsi południowo-wschodniej Polski. Następnie, w wyniku światłych liderów oraz racjonalnych działań lokalnych wspartych instrumentami administracyjnymi wykształciły się z nich obszary wiejskie o najwyższym poziomie gospodarowania i efektywności ekonomicznej z jednoczesnym kształtowaniem kapitału intelektualnego, ludzkiego i społecznego wpierającego dokonujące się przemiany [Debelle et al.1996; Zioło 2010]. nie zasobów lokalnych i regionalnych oraz podnoszenie atrakcyjności i konkurencyjności w zakresie przyciągania zewnętrznych czynników rozwoju. Poważne znacznie będą miały działania Unii Europejskiej, które prowadzić mogą do dalszego ograniczania funkcji państwa w wyniku przekazywania coraz większych kompetencji wspólnym strukturom europejskim oraz przekazywania ich części do układów regionalnych i lokalnych. Należy się liczyć, że w nasilających się działaniach na rzecz ujednolicenia systemów zarządzania przestrzenią europejską, korzystniejsze warunki będą miały kraje stojące na wyższym poziomie rozwoju oraz kraje dysponujące bardziej przygotowanymi elitami politycznymi, które rozumieją światowe i europejskie procesy rozwoju. Trzeba przyjąć, że występujące obecnie różnicowanie poziomu rozwoju przestrzeni europejskiej utrzymywać się będzie nadal i najprawdopodobniej nie zostaną zlikwidowane nawet w dalszej perspektywie czasu. Dlatego wykorzystanie europejskich i światowych reguł rozwoju dla kształtowania obszarów wiejskich wymagać będzie dużych kompetencji władzy w zakresie stwarzania odpowiednich warunków rozwijania przedsiębiorczości dla przyspieszania procesów wzrostu gospodarczego. W przestrzeni krajowej należy założyć, że w strukturze obszarów wiejskich nadal będzie się nasilać różnicowanie ich bazy ekonomicznej, społecznej i kulturowej, która stwarzać będzie różne możliwości zasilania finansowego i kapitałowego gospodarstw domowych. Te różne źródła zasilania powinny prowadzić do stopniowego wyrównywania poziomu i jakości życia mieszkańców obszarów wiejskich, a efekty ekonomiczne w przeliczeniu na mieszkańca powinny być podstawowym kryterium ich oceny. Ważnym działaniem na rzecz skracania dystansu cywilizacyjnego i przyspieszania procesu rozwoju powinna być intensywnie rozwijana edukacja. W zasadniczym stopniu umożliwia ona młodzieży zdobywanie odpowiednich kwalifikacji zawodowych dostosowanych do nowych potrzeb społeczeństwa opartego na wiedzy, a także ciągłego dokształcania i doskonalenia zawodowego pozostałej części społeczeństwa. Należy naprawić błędy związane z reformami edukacji, a zwłaszcza ograniczeniem szkolnictwa zawodowego, które doprowadziły do rozdźwięku między potrzebami rynku pracy a kierunkami kształcenia. W tym zakresie należy mieć na uwadze nie tylko rynki pracy lokalne, regionalne i krajowe, ale także europejskie i światowe. Wobec wizji recesji demograficznej szczególna uwaga musi być zwrócona na stworzenie warunków do wzrostu ludności. W przeciwnym razie należy się liczyć z koniecznością uruchomienia migracji ludności głównie z krajów wschodnich o odmiennej kulturze materialnej i duchowej, a także o odmiennych wzorcach zachowań, które będą istotną barierą w procesie ich integracji społecznej i znacznie opóźnią 24 25

14 proces wrastania ich w środowisko społeczne, gospodarcze i kulturowe w nowym miejscu pracy i zamieszkania. W nawiązaniu do współczesnego procesu należy przyjąć, że nadal będą występować różne możliwości rozwoju obszarów wiejskich. Ogólnie wśród nich różnicować się będzie baza ekonomiczna i kierunki rozwoju obszarów metropolitalnych, stref oddziaływania większych miast oraz pozostałych obszarów wiejskich. Różnicująca się baza ekonomiczna i kierunki rozwoju powinny jednak prowadzić do wyrównywania poziomu i jakości życia mieszkańców wsi. Kierunki i nasilenie procesów rozwoju obszarów metropolitalnych i obszarów oddziaływania większych miast nawiązywać będą do wielkości ich potencjału ekonomicznego. Dynamika wzrostu gospodarczego metropolii pobudzać będzie proces rozwoju obszarów metropolitalnych i wpływać na przekształcanie ich struktury ekonomicznej, społecznej i kulturowej, prowadząc do nasilania urbanizacji obszarów wiejskich. Rynek pracy rozwijającej się metropolii, czy większego miasta nasilać będzie dojazdy do pracy, przyczyniając się do zwiększania dochodów ludności z zajęć pozarolniczych (ryc. 3). Wpływać one będą na dalszy rozwój budownictwa mieszkaniowego, podnoszenia jakości ich wyposażenia i zagospodarowanie infrastrukturalne. Zapotrzebowanie tej kategorii rynku pracy wpływać będzie na konieczność dostosowania jakości zasobów pracy do ich potrzeb. Wpłynie to na rozwój edukacji, aspiracji społecznych, a także kształtowania określonych planów życiowych. Rynki pracy nasilać będą również migracje z obszarów wiejskich do metropolii. Pojawią się odmienne kierunki migracji. Dla bogatszej części ludności mieszkającej w metropolii, obszary wiejskie stawać się będą coraz bardziej atrakcyjne do zamieszkania. Wynikać to będzie z chęci podnoszenia jakości życia, dzięki możliwości zakupu większych parceli i budowy domów. Wysoki stopień koncentracji działalności na terenie metropolii wymagać będzie nowych miejsc lokalizacji działalności gospodarczej, dzięki czemu zwiększy się atrakcyjność obszarów wiejskich jako potencjalnych terenów budowlanych. Wpłynie to na zmiany użytkowania ziemi oraz ograniczanie obszaru użytkowania rolniczego. Proces ten będzie wymagał zwiększenia roli planowania przestrzennego oraz przyjmowania racjonalnych strategii ich rozwoju. Rozwijająca się metropolia będzie także rynkiem dla produktów rolniczych przeznaczanych na potrzeby żywnościowe ludności oraz rozwijającego się przemysłu rolno-spożywczego. Zmieniać to będzie kierunki inwestowania w zakresie budownictwa mieszkaniowego, inwentarskiego, środków produkcji. Metropolia Rynek pracy pozarolniczej Ludność metropolii Nowe miejsca lokalizacji dla działalności gospodarczej Rynek żywnościowy Dojazdy do pracy Dochody z pracy pozarolniczej Migracje do metropolii Migracje z metropolii na wieś Zmiana struktury użytkowania ziemi Rolnicza podukcja towarowa na potrzeby: Kierunki inwestowania Produkcja rolnicza na własne potrzeby gospodarstw Wiejski obszar metropolitalny Budownictwo mieszkaniowe Wyposażenie mieszkań Rozwój edukacji Podnoszenie jakości zasobów pracy Rozwijanie aspiracji Budowa planów życiowych Miejski typ budownictwa mieszkaniowego Zmiana struktury społecznej Zwiększania chłonności rynku lokalnego Ograniczanie użytków rolnych Wzrost terenów pod inwestycje pozarolnicze Metropolii Obszaru metropolitalnego Ponadregionalne i krajowe Eksportu Budownictwo mieszkaniowe Budownictwo inwentarskie Środki produkcji (maszyny, urządzenia, ziemia) Rozwój działalności produkcyjno-usługowej dla wiejskich obszarów metropolitalnych Podnosznia jakości pracy instytucji obsługi ludności i rolnictwa Podnoszenie jakości pracy instytucji administracyjnych i samorządowych Ryc. 3. Relacje między metropoliami a wiejskimi obszarami obszarów metropolitalnych W procesie tym nasilać się będą relacje komplementarne metropolii i wiejskich obszarów metropolitalnych. Kierunki przemian dokonywane będą na podstawie reguł kosztów funkcjonowania. Należy wnosić, że postępująca koncentracja działalności podnosić będzie koszty funkcjonowania metropolii, a ich obniżenie może się dokonywać przez dekoncentrację istniejących podmiotów gospodarczych i ograniczanie dalszych lokalizacji, ale też przez przenoszenie ich i lokowanie na terenach wiejskich obszarów metropolitalnych. Na podstawie rachunku ekonomicznego niezbędne jest określenie racjonalnego stopnia wykorzystania terenów w strukturze wewnętrznej metropolii przez występujące podmioty, instytucje oraz związaną z nimi infrastrukturę techniczno-ekonomiczną i społeczną oraz możliwościami nasycenia nimi obszaru metropolitalnego. Należy przyjąć, że racjonalne gospodarowanie wiejskimi obszarami metropolitalnymi powinno ograniczyć niekontrolowane ich rozszerzanie. Odmienne możliwości rozwoju zaznaczają się na obszarach wiejskich położonych poza strefami metropolitalnymi. Mniej rozwinięta jest tu jakość otoczenia instytucjonalnego oraz czasem niższa jakość elit władzy. Osłabia to możliwość pełnego wykorzystania uwarunkowań przyrodniczych oraz pobudzania rozwoju i pełnego wykorzystania bazy produkcyjno-usługowej. Przez najbliższe lata na obszarach tych mogą występować jeszcze warunki do rozwoju potencjału demograficznego i zaso

15 bów pracy. Do zwiększenia ich konkurencyjności niezbędne są starania na rzecz podnoszenia ich poziomu kwalifikacji i stanu zdrowia. Umożliwia to rozwój działalności rolniczej i pozarolniczej, wyższy stopień aktywizacji zasobów pracy przez rozwój lokalny lub migrację. Ważnym czynnikiem rozwoju tej kategorii obszarów powinna być produkcja rolnicza i jej przetwory kierowane na rynki światowe, europejskie, krajowe. Wykorzystując światowy rynek produktów rolnych, oddziaływanie UE oraz wdrażane reguły polityki gospodarczej, należy zastanowić się nad możliwością tworzenia instrumentów do podnoszenia jakości otoczenia instytucjonalnego oraz jakości władzy, celem zwiększania atrakcyjności tych obszarów dla nowych lokalizacji i zintensyfikowania racjonalnych kierunków inwestowania. Działania te oraz różne formy aktywizacji zawodowej ludności powinny wpływać na zwiększanie dochodów gospodarstw domowych, podmiotów gospodarczych i instytucji. Oznacza to, że wskaźnikiem wyrównywania dysproporcji poziomu rozwoju regionalnego, w tym obszarów wiejskich powinna być wysokość dochodów realnych gospodarstw domowych. Reasumując należy przyjąć, że w obecnych uwarunkowaniach dalszy proces przemian tej kategorii obszarów będzie konsekwencją nasilających się procesów polaryzacji. Prowadzić on będzie do dalszego różnicowania dochodów ludności, obniżania ich atrakcyjności do prowadzenia działalności gospodarczej i zamieszkania, zwłaszcza dla ludzi młodych. W konsekwencji nasilać się będą procesy migracji i dalsze starzenie struktury demograficznej, niszczenie infrastruktury mieszkaniowej oraz całkowite wyludnianie wsi. Proces ten mógłby być korzystny, gdyby towarzyszyły mu działania na rzecz tworzenia wielkoobszarowych gospodarstw towarowych wraz z nowoczesną infrastrukturą niezbędną do rozwijania produkcji i przetwórstwa produktów rolnych. W tym celu należy jednak przygotować dobrze wykształcone kadry do zarządzania nowoczesnymi gospodarstwami rolnymi. Można tego dokonać minimum w ciągu 10 lat, z których dwa lata należy przeznaczyć na sporządzanie odpowiednich programów kształcenia, następnie trzeba uwzględnić pięć lat studiów oraz trzy lata praktyk w dużych gospodarstwach rolnych np. we Francji lub w Niemczech. Jednocześnie w tym samym czasie niezbędne są działania na rzecz komasacji ziemi, stworzenia warunków do prowadzenia dużych towarowych gospodarstw rolnych, a także zapewnienia godziwych warunków życia, zwłaszcza starszej ludności dysponującej do tej pory mniejszymi areałami gospodarstw, które je przekażą za odpowiednią cenę, czy emeryturę lub będą je dzierżawić nowym właścicielom gospodarstw. Obok przesłanek ekonomicznych ważne stają się także przesłanki społeczne, które należy poznać, celem ograniczenia negatywnych skutków potencjalnych napięć. W wyniku sprawnie działających instytucji edukacyjnych, nadmiary zasobów pracy powinny mieć możliwości zdobycia odpowiednich kwalifikacji zawodowych zapewniających im odnoszenie sukcesu na regionalnym, krajowym, czy międzynarodowym rynku pracy. Te nowe formy gospodarowania obok wysokich kwalifikacji zawodowych przyszłych właścicieli gospodarstw, wymagać będą stosowania nowoczesnych technologii upraw, czy hodowli, odpowiednich usług i instytucji, zakładów przetwórczych, działań marketingowych, usług remontowych nowoczesnych maszyn, urządzeń i usług doradczych zwłaszcza w zakresie prac agrotechnicznych, środków ochrony roślin i weterynaryjnych, a także obsługi finansowej i prawnej. Stwarzać to będzie możliwości pojawiania się nowych miejsc pracy wymagających jednak wysokich kwalifikacji zawodowych. Uwagi końcowe W świetle przedstawionych rozważań należy przyjąć, że nasilające się procesy integracji europejskiej w coraz poważniejszym stopniu zmieniają uwarunkowania i możliwości kształtowania układów przestrzennych, w tym obszarów wiejskich. Obszary te w przestrzeni krajowej odznaczają się bardzo dużym zróżnicowaniem, nie stanowią jednorodnego zbioru i wymagają często odmiennego traktowania w polityce gospodarczej. W zależności od położenia w przestrzeni regionalnej ogólnie możemy wyróżnić obszary położone w strefach metropolitalnych, w zapleczu większych miast oraz pozostałe obszary wiejskie. Obszary te odznaczają się różną bazą ekonomiczną wykształconą w historycznym procesie wzrostu oraz odmiennymi powiązaniami funkcjonalnymi w krajowych, europejskich i światowych centrach wzrostu. Obecnie, w wyniku nasilających się procesów polaryzacji wyróżnione kategorie obszarów wiejskich odznaczą się różnymi tendencjami przemian. Obszary wiejskie stref metropolitalnych rozwijają się proporcjonalnie do wzrostu potencjału ekonomicznego metropolii, a ich nasilenie maleje wraz z odległością. Pozostałe obszary charakteryzują się recesją przejawiającą się początkowo obniżaniem ich atrakcyjności dla rozwoju działalności rolniczej i pozarolniczej, starzeniem demograficznym w wyniku odpływu mieszkańców, co prowadzi do recesji potencjału demograficznego oraz całkowitego wyludniania wsi. Konieczna jest działalność osłabiająca te negatywne kierunki przemian. Biorąc pod uwagę bilans kosztów funkcjonowania metropolii i obszarów metropolitalnych należy przyjąć ich wspólne i komplementarne strategiczne cele rozwoju uwzględniające w miarę optymalny podział funkcji produkcyjno-usługowych, mieszkaniowych i in. Na pozostałych obszarach wiejskich należy uruchomić proces koncentracji ziemi 28 29

16 i tworzenia warunków do powstawania dużych gospodarstw towarowych, w celu podjęcia konkurencyjnej produkcji oraz stopniowe dostosowywanie ich działalności do otoczenia gospodarczego, społecznego, instytucjonalnego i kulturowego. Wszystkie działania powinny mieć na uwadze dbałość o podnoszenie jakości i poziomu życia mieszkańców wsi, przez wyrównywanie dochodów płynących zarówno z pracy w rolnictwie, jak i z zajęć pozarolniczych. Zarysowana problematyka otwiera nowe pola badawcze związane z oceną kształtujących się procesów wdrażania gospodarki rynkowej oraz podejmowaniem działań na rzecz ograniczania konfliktów i negatywnych skutków procesów polaryzacji, a także propozycji nowych kierunków rozwoju nawiązujących do współczesnych tendencji rozwoju cywilizacyjnego. Literatura Bański J., 2001, Polskie rolnictwo na tle rolnictwa Unii Europejskiej ocena dystansu, [w:] Wieś i rolnictwo u progu Unii Europejskiej, J. Bański (red.). Studia obszarów, t. I. Komisja Geografii Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PTG, Zespół Badań Transformacji Obszarów Wiejskich IGiPZ PAN, Warszawa. Bański J., (red.), 2005, Przestrzenny wymiar współczesnych procesów na wsi. Studia Obszarów Wiejskich, 9, IGiPZ PAN, PTG, Warszawa. Bański J., 2008, Przemiany funkcjonalno-przestrzenne obszarów wiejskich, [w:] Ekspertyzy do koncepcji zagospodarowania kraju , t. I i II. MRR, Warszawa, s Czyżewski A. (red.), 1992, Gospodarka żywnościowa w Polsce i regionie. PWE, Warszawa. Debelle L., Fircowicz W., Maj R., Richard H., Woźniak M., Zioło Z., 1996, Kooperatywa SCARA, być może wzór do naśladowania. PAN Oddz. w Krakowie, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych nr 21, Wyd. Oddz. PAN w Krakowie, Kraków. Dobrowolska M., 1964, Strefa podmiejska. Procesy demograficzne i społeczne. Rocznik naukowo-dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 22, Prace Geograficzne, Kraków. Dobrowolska M., (red.), 1968, Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym. Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, PAN, Komitet Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29. Fajferek A., Zioło Z., 1983, Opóźnienie procesów urbanizacji w stosunku do procesów industrializacji w woj. tarnobrzeskim. Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 77, s Falkowski J., 2009a, Przekształcenia funkcjonalno-przestrzenne obszarów wiejskich w strefach podmiejskich obszarów metropolitalnych Polski, [w:] Miejsce obszarów wiejskich w zagospodarowaniu przestrzennym, T. Komornicki, R. Kulikowski (red.). Studia Obszarów Wiejskich PTG, t. 18. Warszawa. Falkowski J., 2009b, Zagospodarowanie podmiejskiej przestrzeni geograficznej w Polsce, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej, I. Jażewicz (red.). Akademia Pomorska, Słupsk, s Fircowicz W., Maj R., Woźniak M., Zioło Z., 2006, Rolnictwo w departamencie Aube. Rozwój i perspektywy. Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego i Lokalnego PROGRESS w Dzierdziówce, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Societe Academique Aube, Troyes, Studia Regionalne i Lokalne Polski Południowo-Wschodniej, Dzierdziówka-Kraków. Frenkel I., 2011, Przemiany demograficzne na wsi w latach Wieś i Rolnictwo, nr 1, s Gąsiorowska-Mącznik E., 2011, Stan i możliwości rozwoju pozarolniczej przedsiębiorczości na obszarach wiejskich województwa świętokrzyskiego w świetle badań ankietowych. Wieś i Rolnictwo, nr 3, s Golachowski S., Zagożdżon A., (red.), 1974, Dolnośląskie Okręg Miedziowy Początki przemian społeczno-ekonomicznych. Seria Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa. Górz B., 2002, Współczesne przemiany na obszarach wiejskich Podhala. Przegląd Geograficzny, 74, s Heffner K., 2010, Rozwój obszarów wiejskich w woj. opolskim (Znaczenie kapitału ludzkiego i społecznego), [w:] Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXVI, Warszawa, s Herma J., 1966, Dojazdy do pracy w Polsce Południowej. Prace Monograficzne WSP w Krakowie, t. V, Kraków. Jasiulewicz M., 2008, Możliwości produkcji biopaliw na obszarach podmiejskich Polski w oparciu o biomasę z rolnictwa, [w:] Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, A. Jezierska-Thöle, L. Kozłowski, (red.). Wyd. Naukowe UMK, Toruń, s Jóźwiak W., 2010, Czy konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych może ulec szybkiej poprawie w latach ? Wieś i Rolnictwo, nr 4, s Jóźwiak W., 2011, Efektywność i innowacyjność a konkurencyjność polskich gospodarstw rolnych. Wieś i Rolnictwo, nr 1, s Kamińska W., 2010a, Urbanizacja obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego. Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii, Kielce. Kamińska W., 2010b, Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego i społecznego na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego, [w:] Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXVI, Warszawa, s

17 Kamińska W., 2011a, Pozarolnicza aktywność gospodarcza osób fizycznych na obszarach wiejskich w Polsce, [w:] Obszary wiejskie, wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa, s Kamińska W., 2011b, Kapitał ludzki i społeczny na obszarach wiejskich w Polsce. Przykład województwa świętokrzyskiego. IG UJK, Kielce. Kamińska W., Heffner K., (red.), 2010, Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich. Studia KPZK PAN, t. CXXVI, Warszawa. Kamińska W., Heffner K., (red.), 2012, Wiejskie rynki pracy zasoby aktywizacja, nowe struktury. Studia KPZK PAN, t. CXLV, Warszawa. Kitowski J., 1988, Rola dojazdów do pracy gospodarcze narodowej. Wyd. UMCS, Lublin. Klepacki B., Gołębiewska B., 2005, Wykształcenie rolników jako forma różnicująca sytuację gospodarstw rolnych, [w:] Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych. Mitel, Uniwersytet Rzeszowski. Rzeszów. Korcelli P. et al., 2010, Ekspercki Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2033 roku. Studia KPZK PAN, t. CXXVIII, Warszawa. Kowalczyk S., 2010, Globalizacja agrobiznesu: specyfika, wymiary, konsekwencje. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2, s Kudełko J., 2005, Rozwój regionalny a konkurencyjność regionów, [w:] Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów. Instytut Gospodarki WSIiZ w Rzeszowie, Rzeszów. Kudełko J., 2007, Rozwój społeczno-gospodarczy województwa podkarpackiego i poziom jego konkurencyjności na tle kraju, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych. Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków, s Kudełko J., 2013, Uwarunkowania i kierunki rozwoju województw Polski Wschodniej jako regionów słabo rozwiniętych. Studia KPZK, t. CLI, Warszawa. Kudełko J., Zioło Z., 2007, Model funkcjonowania metropolii, [w:] Uwarunkowania rozwoju rzeszowskiego obszaru metropolitalnego w systemie społeczno-gospodarczym i innowacyjnym województwa podkarpackiego, J. Kudełko (red.). Prace Komisji Nauk Ekonomicznych nr 25, PAN Oddz. w Krakowie, Kraków, s Kukliński A., 1995, Europejski kontekst przekształceń polskiej przestrzeni, [w:] Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju - Polska 2000 Plus. Hipoteza t. I, CUP, Warszawa. Kulikowski R., 2002, Problemy społeczne wsi i rolnictwa w Polsce, [w:] Społeczne problemy wsi, J. Bański, E. Rydz (red.) Studia Obszarów Wiejskich, t. 2, Komisja Obszarów Wiejskich PTG, IGiPZ, Warszawa, s Kulikowski R., 2003, Charakterystyka rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski. GUS, Warszawa. Kurek S., 2008, Typologia starzenia się ludności Polski w ujęciu przestrzennym. Prace monograficzne Akademii Pedagogicznej nr 497, Kraków. Lijewski T., 1967, Dojazdy do pracy w Polsce. Studia KPZK PAN, t. XV, Warszawa. Liszewski S., 1987, Strefa podmiejska jako przedmiot badań geograficznych. Próba syntezy. Przegląd Geograficzny 59, z. 1-2, s Maj R., Woźniak M., Zioło Z., 2010, Zarys koncepcji organizacji produkcji PX w strukturze regionalnego kompleksu energetyczno-agro-przemysłowego, [w:] Lucerna w żywieniu ludzi i zwierząt. Studia Regionalne Polski Południowo-Wschodniej, t. 6, Stowarzyszenie Rozwoju Regionalnego i Lokalnego PROGRESS w Dzierdziówce, Lublin-Sandomierz, s Maj R., Woźniak M., Zioło Z., 2012, Gospodarstwa neoprofesjonalne w strukturze kompleksu energetyczno-agro-przetwórczego, [w:] Odnawialne źródła energii w rolnictwie i ochrona środowiska, E. R. Grala, E. Kowalczuk-Vasilew (red). Studia Regionalne i Lokalne Polski Południowo-Wschodniej, t. 10, Studia Lublin-Susiec, s Markowski T., Strzelecki Z. (red.), 2008, Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW Studia KPZK PAN, t. CXIX, Warszawa. Rajman J., 1969, Procesy urbanizacyjne w obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego po drugiej wojnie światowej. Prace monograficzne WSP w Krakowie, Kraków. Rajman J., 1997, Strefa podmiejska mechanizm powstawania i przekształceń, nowe problemy badawcze, [w:] Geografia, człowiek, gospodarka, A. Jackowski (red.). Wyd. UJ, Kraków, s Rosner A., 2008, Uwarunkowania społeczno-gospodarcze związane z restrukturyzacją funkcji rolniczej, [w:] Ekspertyzy do koncepcji zagospodarowania kraju , t. I i II. MRR, Warszawa, s Rudnicki R., 2009, Zróżnicowanie przestrzenne realizacji celów i priorytetów Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich w Polsce w latach , [w:] Współczesne problemy przemian... op. cit., s Rudnicki R., 2010, Zróżnicowanie przestrzenne wykorzystania funduszy Unii Europejskiej przez gospodarstwa rolne w Polsce. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Rydz E., 2006, Przemiany struktur społeczno-gospodarczych w okresie transformacji systemowej na Pomorzu Środkowym. Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk. Saganowski K., Zagrzejewska-Fiedorowicz M., Żuber P., 2008, Ekspertyzy do koncepcji zagospodarowania kraju , t. I i II. MRR, Warszawa. Stasiak A. (red.), 2000, Możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi polskiej w kontekście integracji z Unią Europejską. Studia KPZK, t. CX, Warszawa. Styś S., 1983, Kształtowanie się kompleksu żywnościowego w regionie. AE, Wrocław. Szczepański J., 1973, Zmiany społeczeństwa polskiego w procesie uprzemysłowienia. Warszawa

18 Turczyn-Zioło I., 1979, Aspiracje i plany życiowe młodzieży szkół ponadpodstawowych obszaru uprzemysławianego i rolniczego (na przykładzie województwa tarnobrzeskiego). Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, PAN, Komitet Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 72. Urban R., 2012, Ocena spójności procesów rozwojowych rolnictwa i przemysłu spożywczego. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, s Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P., 2006, Przestrzenne zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku. IGiPZ PAN, Monografie 6, Warszawa. Wilkin J., 2011, Przyszłość wspólnej polityki Unii Europejskiej próba podsumowania. Wieś i Rolnictwo, nr 1, s Winiarski B., 1974, Kształtowanie rozwoju społeczno-ekonomicznego rejonów uprzemysławianych. Seria Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa. Wiśniewska J., 2011, Konkurencyjność przedsiębiorstw przemysłu owocowo-warzywnego. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2, s Zalewski 1989, Problemy gospodarki żywnościowej w Polsce. PWN, Warszawa. Zegar J. S., 1984, Kompleks gospodarki żywnościowej w strukturze gospodarki narodowej. Gospodarka Planowa, nr 11. Zegar J. S., 2010, Wspólna polityka rolna po 2013 roku. Wieś i Rolnictwo, nr 3, s Ziętara W., Zieliński M., 2012, Efektywność i konkurencyjność polskich gospodarstw rolniczych nastawionych na produkcję rolniczą. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, 2, s Zioło Z. (red.), 1991, Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych. Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich, Komisja Geografii PTG, Kraków-Warszawa. Zioło Z., 1978, Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego. Komitet Badań Rejonów Uprzemysławianych PAN, PWN, Warszawa. Zioło Z., 1991, Wybrane problemy gospodarki żywnościowej, [w:] Problemy przemysłu rolno- -spożywczego w badaniach geograficznych. Centralny Ośrodek Metodyczny Studiów Nauczycielskich w Krakowie, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków-Warszawa. Zioło Z., 1991, Zarys koncepcji kompleksu rolniczo-przetwórczego w układzie regionalnym, [w:] Problemy przemysłu rolno-spożywczego w badaniach geograficznych, Z. Zioło (red.). COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków-Warszawa, s Zioło Z., 2003, Przestrzeń geograficzna jako miejsce realizacji ładu Przestrzennego, [w:] Społeczno-gospodarcze i przyrodnicze aspekty ładu przestrzennego, T. Ślęzak, Z. Zioło (red.). Biuletyn KPZK PAN, z. 205, Warszawa, s Zioło Z., 2008, Miejsce lucerny w kompleksie gospodarki żywnościowej. Studia Regionalne i Lokalne Polski Południowo-Wschodniej, t. 3, Lublin-Sandomierz, s Zioło Z., 2010, Rola zasobów intelektualnych, kapitału ludzkiego i społecznego w procesach rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich. Studia KPZK PAN, t. CXXVI, Warszawa, s Krystian Heffner Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach Kierunki zmian w przestrzeni wiejskiej Polski wpisywanie się w przestrzeń wsi europejskiej Abstract: Directions of Changes in Spatial Structure of Polish Rural Areas - Entering into the European Rural Areas Space. Rural areas are experiencing a dynamic, multidirectional change. It is the result of impact of many processes, including rapid, often spontaneous urbanization and structural transformation in the agricultural sector and temporary and permanent movements of the population. Changes in the spatial structures of the countryside, on the one hand, influenced by European programs and measures, linked to the processes of modernization and organization of rural settlements and economic systems. On the other hand, rapid economic development and spontaneous investment are resulting in the expansion of the urban forms of land use - not only in the direct surroundings of the cities and towns, but also in areas remote, peripheral and dominated until recently by farming. The paper presents the genesis of contemporary land use of rural space in Poland, linking the countryside structures with the intensity and forms of inhabitants and users economies in the rural areas. The main drivers of change, significantly affecting the emerging forms of farming villages, are processes of intensive suburbanization and semi-urbanisation, the phenomenon of progressive peripherisation of large areas in different parts of the country, the depopulation of the countryside and the profound changes in the demographic structure of the population, improvement of infrastructure and transport accessibility and economic revival of villagers. There are also important issues related with advantages such as natural and cultural values of the village. Much indicates that the rational development and use of rural areas will be one of the main challenges of Poland in the near future. Key words: Functional structure, rural areas development, village spatial structure, urban sprawl. Wprowadzenie Wśród badaczy, zajmujących się rozwojem obszarów wiejskich, dosyć jednoznacznie łączy się ewolucję struktury przestrzennej wsi z procesami zmian w sensie 35

19 społeczno-gospodarczym i w relacji do miast lub w odniesieniu do układów regionalnych (urbanizacja, peryferyzacja) 1. Przez długi czas przekształcenia przestrzeni wiejskiej były jednoznaczne z postępującą urbanizacją wsi i jej licznymi, ogólnie traktowanymi jako pozytywne, symptomami. Jednak relatywnie szybko wykazano, że miejski styl życia oraz upodobnianie infrastruktury i zabudowy wsi do miast nie gwarantuje równie wysokiego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich. Jednocześnie procesy urbanizacyjne na wsi uruchomiły i ujawniły wiele negatywnych zjawisk, obniżających zarówno poziom i jakość życia wiejskiego, jak i możliwości rozwojowe [Czarnecki 2008]. Często, postępująca urbanizacja skutkowała w strefach peryferyjnych (w sensie regionalnym, a nawet lokalnym) i trudno dostępnych komunikacyjnie, zjawiskami depopulacyjnymi, degradacyjnymi w strukturach społeczno-gospodarczych oraz w układach przestrzennych wsi (stopniowe zanikanie sektora usług, infrastruktury, dewastacja zabudowy). Wszystko to sprawiło, że proste łączenie dyfuzji procesów urbanizacyjnych na obszary wiejskie (suburbanizacja, semiurbanizacja, kontrurbanizacja) z postępującym rozwojem społeczno- -gospodarczym wsi, nie w pełni wyjaśnia i wyczerpuje to ostatnie pojęcie. Współczesne wsie różnią się znacznie pod względem stopnia skupienia i zwartości układów osadniczych, morfologii i funkcji poszczególnych części osiedli, typów zabudowy oraz zaawansowania i tempa urbanizacji. W zależności od genezy i przebiegu procesów zagospodarowania obszarów wiejskich cechują je także duże różnice w stopniu rozproszenia zabudowy, wielkości zagród oraz jakości tkanki mieszkaniowej i gospodarczej, a także dostępności do węzłów osadniczych (miast) i do elementów sieci transportowo-komunikacyjnej (dróg utwardzonych, ponadlokalnych, kolei, komunikacji miejskiej, zbiorowej, portów lotniczych itd.). Dodatkowo, w okresie poprzedzającym transformację ustrojową w Polsce, prowadzono raczej politykę rolną niż politykę rozwoju obszarów wiejskich, nie przykładając szczególnej wagi do wartości kulturowych, przyrodniczych i krajobrazowych wsi [Chilczuk 1962] - wiele struktur osadniczych uległo drastycznej degradacji 2. 1 Łączenie rozwoju obszarów wiejskich z ekspansją miast lub metropolizacją albo wyjaśniających przemiany na wsi przez procesy rozwoju regionalnego występuje w licznych pracach polskich autorów: m.in. [J. Bański, Z. Chojnicki, B. Domański, R. Domański, G. Gorzelak, B. Jałowiecki, E. Jewtuchowicz, A. Klasik, A. Kukliński, T. Markowski, J. Parysek, D. Strahl, J. Szlachta, B. Winiarski, A. Zagożdżon] i wielu innych. 2 Do typowych struktur genetycznych wsi należą charakterystyczne układy morfologiczne osiedli wiejskich związane albo z cechami środowiska przyrodniczego (np. doliny rzeczne, lasy, wzgórza, dobre lub słabe gleby itp) albo ze sposobami zagospodarowania obszarów użytkowanych rolniczo lub pozarolniczo (np. osady związane z karczowaniem lasu, gospodarowaniem trójpolowym, podziałem pól na małe lub bardzo duże działki itp.). Takimi strukturami genetycznymi są np. ulicówki, szeregówki, wsie placowe, owalnice, wielodrożnice, okolnice, łańcuchówki i in. Układy te są często w zaniku Paradoksalnie, mimo nieprzerwanego od lat 50. obowiązywania planów zagospodarowania przestrzennego, bardzo silnie wzrosło rozproszenie zabudowy, a pojawienie się w wielu wsiach jednostek mieszkaniowych i produkcyjnych o paramiejskim charakterze (blokowym, wielorodzinnym, wielkoskalowym), zupełnie niedostosowanych skalą i funkcjami do tradycyjnych układów wiejskich miało polityczną genezę [Drobek, Heffner1994, s , Heffner 2002, s ]. Wymienione przyczyny łącznie sprawiają, że wyjściowe warunki rozwoju wsi w układach regionalnych i lokalnych nie są podobne, często różnią się zasadniczo. Szczególne znaczenie, jako czynnik niezbędny do inicjowania wzrostu gospodarczego, ma szeroko rozumiana jakość środowiska wiejskiego. Może być ona traktowana jako wartość porównywalna do walorów środowiska miejskiego a więc jako konkurencyjne miejsce zamieszkania, coraz częściej również miejsce pracy i wypoczynku. Ważną rolę dla możliwości rozwojowych wsi odgrywa dostępność osiedli wiejskich, w sensie komunikacyjnym i transportowym, a także społecznym (traktowana jako otwartość społeczności wiejskich na oddziaływanie czynników zewnętrznych). Jest to wówczas potencjalna składowa endogenicznego i egzogenicznego rozwoju społeczności lokalnej 3. To właśnie te cechy osiedli wiejskich mogą być zmieniane, poprawiane i udoskonalane przez różnego rodzaju inicjatywy lokalne oraz programy zewnętrzne, wspierające rozwój obszarów wiejskich. Obszary wiejskie ze względu na zakres i siłę powiązań z otoczeniem, a szczególnie związki między wsią i miastem, a także rolę i znaczenia rolnictwa dla gospodarczo-społecznego życia wsi, są klasyfikowane w trzech ogólnych typach relacji i zagospodarowania [por. m.in. Wilkin 2007]: zintegrowane obszary wiejskie (integrated rural areas): znajdują się w pobliżu większych ośrodków miejskich, rolnictwo odgrywa na nich niewielką rolę, większość dochodów ludności pochodzi ze źródeł nierolniczych, stopa bezrobocia na tych terenach jest względnie niska, są to tereny silnie powiązane funkcjonalnie z miastami, liczba ludności wzrasta; przejściowe obszary wiejskie (intermediate rural areas): obszary o dużym znaczeniu rolnictwa, w tym wielkoobszarowego, charakteryzują się mniejszą gęstością zaludlub występują w bardzo zaburzonej formie, najczęściej pod wpływem żywiołowej, niekontrolowanej urbanizacji wsi. 3 Możliwość endo- i egzogenicznego rozwoju społeczności lokalnej rozumiana jest jako łatwa dostępność do układu osadniczego z zewnątrz - (a więc jako dojazd, transport, różne formy porozumiewania się) do większości jego punktów osadniczych (zagród, domostw) oraz od wewnątrz - rozumiana jako łatwość opuszczenia układu wiejskiego (np. w celu dojazdu do pracy, usług, wywiezienia i transportu towarów i produktów, komunikacji ze środowiskiem zewnętrznym (np. pomoc lekarska, łatwe uczestnictwo w imprezach ponadlokalnych, możliwość przyjęcia i zorganizowania tego typu przedsięwzięć we wsi itd.)

20 nienia od zintegrowanych, ich częścią są małe miasteczka, odgrywające rolę zaplecza administracyjnego, usługowego i zaopatrzeniowego dla działalności rolniczej; peryferyjne obszary wiejskie (remote rural areas) cechują się niską i malejącą gęstością zaludnienia, odsetek ludzi starszych jest wysoki, dominują gospodarstwa o niewielkim obszarze i sile ekonomicznej, występuje na ogół wysoka stopa bezrobocia, zwłaszcza ukrytego, a także znaczny zakres ubóstwa i wykluczenia społecznego, infrastruktura techniczna, ekonomiczna i społeczna jest relatywnie słabo rozwinięta [Rakowska, Wojewódzka-Wiewiórska 2010]. Wskazanie form zagospodarowania wsi, które z największym prawdopodobieństwem będą dominować w nadchodzących dekadach na terenach wiejskich w Polsce jest możliwe ze względu na kontynuacyjny (mimo wielu dramatycznych zwrotów) charakter większości procesów, które kształtują wiejską przestrzeń. W takim sensie zarysowano potencjalny obraz struktury przestrzennej polskiej wsi, jaki może ona przedstawiać w 2020 r. i późniejszych latach. 1. Trendy zmian w przestrzeni wiejskiej w okresie transformacji Od co najmniej dwóch dekad polityka rozwoju obszarów wiejskich koncentruje się na wyzwaniach związanych z koniecznością różnicowania się funkcji ekonomicznych (a więc wiąże się z podatnością na zmiany funkcjonalne wsi), a w szczególności możliwościami wprowadzania funkcji pozarolniczych, promocją nowych form zatrudnienia pozarolniczego na wsi oraz wspieraniem systemu świadczenia usług, a także wdrażaniem wielu udogodnień dla różnych grup ludności zamieszkującej obszary wiejskie. Nie są to cele rozwoju, ale drogi, które prowadzą do podnoszenia poziomu oraz jakości życia na wsi. Jednocześnie zmieniająca się sytuacja społeczno- -gospodarcza, a często także polityczna (prywatyzacja i jej skutki, reguły gry rynkowej oraz w niektórych regionach lub w słabych ekonomicznie strefach lokalnych powoduje całkowity zanik wielu typów działalności, wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa itp.) - prowadzi do relatywnie częstych zmian priorytetów i celów rozwoju obszarów wiejskich, tak w skali krajowej i międzynarodowej (Unia Europejska), jak i regionalnej czy wręcz lokalnej. W wielu badaniach wykazano, że w skali regionów można mówić o znacznym zaawansowaniu procesu przechodzenia do wielofunkcyjności obszarów wiejskich, która jest pożądaną, docelową formą ich funkcjonowania [Adamowicz, Zwolińska- -Ligaj 2009]. Jednocześnie warto zauważyć, że zachodzące, często od długiego już czasu, przekształcenia struktury społeczno-gospodarczej i kulturowej wsi (suburbanizacja, semiurbanizacja, kontrurbanizacja, gentryfikacja) także skutkują zróżnicowaniem funkcjonalnym obszarów wiejskich, które niekoniecznie oznacza osiągnięcie wielofunkcyjnej struktury [Czarnecki 2008]. Jest to tym bardziej istotne, że zmiany mają często żywiołowy charakter, tylko w niewielkim stopniu planowany i pożądany. Ujmując kwestię rozwoju obszarów wiejskich ewolucyjnie, można za Kłodzińskim [2008, s ] przyjąć, że związane z nią działania ukierunkowane są na trzy podstawowe sfery: podnoszenie poziomu życia rodzin wiejskich przez działania na rzecz modernizacji rolnictwa i zmiany w strukturze agrarnej (postęp techniczny i organizacyjny, poprawa wyposażenia infrastrukturalnego, dostęp do informacji, wzrost powierzchni gospodarstw rolnych, specjalizacja); tworzenie miejsc pracy poza rolnictwem na obszarach wiejskich i wstrzymywanie odpływu ludności (uprzemysłowienie wsi, wspieranie przedsiębiorczości wiejskiej, rozszerzanie lokalnej oferty usług, usługi zewnętrzne, m.in. agroturystyka, logistyka); rozbudzanie lokalnych inicjatyw oraz kreowanie własnych ścieżek zmian przez społeczności wiejskie (przyciąganie zewnętrznych inwestorów, działania integracyjne na poziomie lokalnym, wizerunek i wizje rozwoju). W okresie przygotowań Polski do wejścia w struktury europejskie i po akcesji do Unii Europejskiej (lata ), polityka rozwoju obszarów wiejskich przeszła relatywnie szybką ewolucję, stopniowo koncentrując się na tych kierunkach zmian, które generalnie zmniejszają dystans wsi polskiej do poziomu osiągniętego w innych krajach członkowskich, wspieranych przez różnego rodzaju fundusze i programy europejskie. Przez te ostatnie wyraźnemu wzmocnieniu podlegały inicjatywy różnicujące kierunki działalności gospodarstw rolnych i promujące produkty lokalne oraz agroturystykę, wspierające rozwój małej i średniej przedsiębiorczości oraz podnoszące kwalifikacje, umiejętności oraz poziom wykształcenia mieszkańców wsi. Ponadto, szeroko subsydiowane są przedsięwzięcia poprawiające stan infrastruktury wiejskiej i chroniące zasoby środowiskowe oraz walory krajobrazowe w skali lokalnej i regionalnej [Heffner 2011] (ryc. 1). Współcześnie rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich jest kategorią szeroką, obejmującą nie tylko proces dywersyfikacji gospodarki wiejskiej (a więc równoległym działaniu wielu funkcji gospodarczych na wsi, czyli dążeniu i osiąganiu wielofunkcyjności obszarów wiejskich), gospodarczej aktywizacji społeczności wiejskich, wiążącej się z pobudzaniem lokalnej przedsiębiorczości i przyciąganiem zewnętrznych inwestycji, ale także powodującej poprawę warunków i lepszą jakość życia osiągane przez utrzymanie walorów środowiska przyrodniczego (często przywrócenie i odnowa utraconych wartości wymagają zarówno pobudzenia lokalnej inicjatywy mieszkańców, jak i znalezienia środków ekonomicznych i technicznych) i kulturowego wsi

21 regiony przeważająco miejskie regiony wiejskie przejściowe położone blisko dużych miast regiony wiejskie przejściowe peryferyjne regiony przeważająco wiejskie położone blisko dużych miast regiony przeważająco wiejskie, peryferyjne brak danych Nie mniej niż 50% populacji regionu żyje w zasięgu 45 minutowej izochrony dojazdu do miasta z populacją liczącą więcej niż 50 tys. mieszkańców Ryc. 1. Typologia regionów miejskich i wiejskich w UE (regiony NUTS-3) Źródło: Eurostat. 2. Ewolucja wizji rozwoju przestrzeni wiejskiej w Polsce Z wielu względów, warto zwrócić uwagę na wizje niektórych składowych systemu społeczno-gospodarczego Polski (m.in. systemu osadniczego, społeczeństwa, gospodarki, rolnictwa i obszarów wiejskich), które formułowano już w latach 40. i 50. zwykle z kilkudziesięcioletnią perspektywą, często dla okresu po roku 2000 r. [por. np. Prognozy rozwoju 1971; Herman, Eberhardt 1973; Malisz 1984, s. 6-45]. Wizje polskiej przestrzeni z lat 70. i wczesnych 80. zakładały, że zdecydowana większość ludności Polski już w pierwszej dekadzie 21. w. będzie mieszkać w miastach, głównie większych, a tysiące wsi i małych miast miało ulec likwidacji. Nieliczni rolnicy, po pełnym uspołecznieniu rolnictwa, mieli dojeżdżać z obszarów podmiejskich do pracy w wielkotowarowych gospodarstwach rolnych na zreorganizowanych terenach po rolnictwie indywidualnym [Malisz 1971]. Zakładając realizację modelu modernizacji rolnictwa, na podstawie wielkotowarowych i uspołecznionych gospodarstw rolnych o dużej powierzchni, radykalna redukcja zatrudnienia w sektorze rolnym musiała łączyć się z dramatyczną zmianą struktury osiedli wiejskich i obsługujących je małych miast. Nie ulegało wątpliwości, że skutkiem tych zmian musiało być znaczne zmniejszenie liczby osiedli wiejskich i najmniejszych miast 4. Odejście od własności chłopskiej i przejście do systemu pracy najemnej, w konsekwencji odrywało dotychczasowych mieszkańców wsi od miejsc zamieszkania i prowadziło do ich przesunięcia w kierunku większych miast. W sumie uprzemysłowienie i uspołecznienie rolnictwa zaowocowało silnym przyspieszeniem procesów urbanizacyjnych oraz pogłębieniem dychotomii miasto wieś. Wraz z załamaniem się systemu socjalistycznego, koncepcje zmian w strukturze obszarów wiejskich idące w kierunku społecznej własności ziemi wraz z konsekwencjami, zostały całkowicie zarzucone. Jeśli dochodzi do zmian strukturalnych w przestrzeni wiejskiej, to z zupełnie odmiennych powodów. W latach 70. zakładano, że postępująca szybko urbanizacja zaowocuje zintegrowanymi zespołami osadniczymi opartymi na dużych miastach, które będą wzajemne silnie powiązane społecznie i gospodarczo, głównie wzdłuż najważniejszych łączących je ciągów komunikacyjnych. Rozwój aglomeracji miejskich miał postępować stopniowo przez wchłanianie otaczających je małych miast i urbanizację wsi. W efekcie przewidywano ukształtowanie się systemu węzłowo-pasmowego o policentrycznym charakterze, opartego na aglomeracjach miejsko-przemysłowych. Scenariusz zagospodarowania przestrzeni na podstawie szybkiej urbanizacji w zewnętrznych strefach większych miast w dużym stopniu zrealizował się, chociaż wyznaczone wówczas zasięgi aglomeracji miejskich okazały się zbyt szerokie. Jednak w układzie regionalnym, głównie we wschodniej i północnej Polsce, gdzie duże ośrodki rozwinęły się w znacznie większym niż zakładano stopniu, uruchomione zostały procesy wyludniania się wsi w ich szerokim otoczeniu [Eberhardt 1989; Stasiak 1992]. 4 Model reorganizacji wsi na podstawie zmniejszenia liczby gospodarstw i ich dalszego uspołecznienia w znacznym stopniu wdrożono w Rumunii w latach 70. i 80. [Por. Drobek, Heffner 1994, s ]

22 Jednocześnie, dające o sobie znać, wyczerpywanie się potencjału demograficznego w skali kraju, jak i obszarów wiejskich spowolniło wzrost wiejskich stref zewnętrznych większości dużych i średnich aglomeracji miejskich. W latach 80. wszystkie te nawarstwiające się problemy, związane z koniecznością zahamowania negatywnych zjawisk społecznych i ekonomicznych na wsi, skutkowały powrotem do koncepcji koncentracji czynników rozwoju w wybranych, bardziej dostępnych komunikacyjnie, lokalnych ośrodkach wiejskich (koncepcja wsi kluczowych) [zob. m.in. Drobek, Heffner 1992; Drobek, Heffner 1994, s ]. W nowszych rozważaniach, prowadzonych w Polsce, na temat przyszłych przemian na wsi, sformułowano cztery ogólne scenariusze rozwoju obszarów wiejskich. Scenariusz peryferyzacji, w którym przyjmuje się, że w rozwoju wsi priorytet będzie miała efektywność nad równością (czyli nad spójnością), w warunkach stagnacji gospodarczej. Scenariusz polaryzacji, zakładający szybki rozwój gospodarczy kraju przy priorytecie efektywności nad równością, stanowiący podstawę KSRR Dwa dalsze scenariusze, to strategia depresji, opierająca się na preferowaniu wyrównywania poziomu rozwoju wsi przed efektywnością, przy stagnacji rozwoju gospodarczego oraz strategia unifikacji - przyjmująca dodatkowo wygenerowanie szybkiego rozwoju gospodarczego [Bański 2006, s ]. Zarówno polityka europejska w sferze rozwoju obszarów wiejskich, jak i krajowe programy rozwoju preferują przedsięwzięcia, które prowadzą do przyspieszenia wzrostu społeczno-gospodarczego, a więc de facto sprzyjają wprowadzaniu w życie scenariusza polaryzacji. Zakłada się prowadzenie wielu działań, które mają ten nieunikniony skutek - różnicowanie się poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego wsi i powstawanie relatywnie szerokich obszarów opóźnionych i słabo korzystających z efektów wzrostu gospodarczego niwelować. 3. Ocena trendów przekształceń w przestrzeni wiejskiej Ogólnie biorąc, zmiany w zagospodarowaniu obszarów wiejskich idą w dwóch kierunkach. Coraz szerszy jest zasięg kolonizacji miejskiej, która polega na inwazji zarówno jedno- jak i wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej zarówno w otoczenie tradycyjnych wsi, jak i na obszary użytkowane dotąd rolniczo (również na tereny leśne). Powiązania mieszkańców są zewnętrzne i niezintegrowane lokalnie [Heffner 2010, s ]. W strukturach osadniczych powstają funkcjonalne układy równoległe, wsie nie przekształcają się w układy wielofunkcyjne, często ze względu na zanikający popyt na lokalne usługi i towary zamierają funkcje usługowe, co w wielu przypadkach prowadzi nawet do wyludniania się tego typu jednostek. Podobne procesy zachodzą często we wsiach małych i peryferyjnie położonych. Jakkolwiek, w wielu polskich regionach proces odchodzenia od rolnictwa praktycznie zakończył się (m.in. lubuskie, opolskie, śląskie, małopolskie, podkarpackie) i tylko w nielicznych gospodarstwach domowych jedynym (głównym) źródłem utrzymania jest działalność rolnicza. Wprawdzie zmiany funkcjonalne w tradycyjnych strukturach osiedli wiejskich zachodzą raczej ewolucyjnie, ale liczne wsie żywiołowo urbanizują się w sensie społecznym i przestrzennym, a część z nich nabiera wielofunkcyjnego charakteru, stając się zarówno miejscem zamieszkania, jak i pracy oraz wypoczynku (m.in. rozszerzające się zjawisko drugich domów). W wielu wsiach można mówić o rosnącym stopniu integracji społecznej i poprawiającej się jakości życia. Obszary wiejskie w Polsce są silnie zróżnicowane pod względem ekonomicznym, społecznym i strukturalnym, rozumianym jako intensywność oraz sposób zagospodarowania i użytkowania przestrzeni zarówno w układzie regionalnym, jak i w relacji centra miejskie, ich wiejskie zaplecze i peryferia. Ich stan zagospodarowania ma istotne znaczenie dla warunków życia mieszkańców i dla możliwości ekonomicznego wykorzystania, a co za tym idzie również dla kierunków i tempa rozwoju. Ogólnie jednak (w sensie przestrzennym) przeważają obszary o niższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, gorszych możliwościach rozwoju i trudniejszych uwarunkowaniach wzrostu gospodarczego, które wymagają podniesienia poziomu i jakości życia [m.in. Heffner, Rosner 2005, s ]. Jest to skutek odmiennych ścieżek rozwoju historycznego w skali lokalnej, regionalnej i krajowej, ewolucyjnie lub rewolucyjnie zmieniających funkcje osiedli wiejskich, ich wewnętrzne struktury społeczno-gospodarcze oraz układy przestrzenne i społeczno-gospodarcze. Coraz częściej jednak uświadamiane są przez mieszkańców wsi potrzeby wprowadzenia zmian, potrzeby poprawy jakości życia i potrzeby nowych możliwości rozwojowych, inicjujące i uaktywniające lokalne środowiska. W ujęciu regionalnym perspektywy rozwoju obszarów wiejskich zależą w dużej mierze nie tylko od rodzaju gospodarki na obszarach wiejskich oraz jej stanu, ale również od dostępności do lokalnych, a przede wszystkim do największych ośrodków miejskich oraz od charakteru powiązań w relacji miasto-wieś. Jeśli duże aglomeracje miejskie (metropolie) w coraz większym stopniu rozwijają się przez współdziałanie z innymi strukturami typu metropolitalnego, to ich bezpośrednie otoczenie najczęściej wiejskie - staje się w coraz większym stopniu przestrzenią dyfuzji miejskich funkcji (mieszkalnictwo, usługi, zaopatrzenie, wypoczynek, rekreacja, ekologia). Siła i zakres powiązań oraz charakter relacji przestrzennych z metropoliami (często rozumianymi jako duże centra regionalne) umożliwia rozpatrywanie obszarów wiejskich w kategoriach stopnia wiejskości oraz dominujących trendów rozwojowych (development performance) [Copus, Dax 2010; Copus et al. 2010; Hadjimichalis 2003, s ]. W przestrzeni europejskiej wyróżnia się 42 43

23 obszary przeważająco wiejskie, pośrednie i przeważająco zurbanizowane. Te pierwsze są często utożsamiane ze strefami peryferyjnymi i obszarami problemowymi, często wymagającymi zewnętrznej interwencji lub aktywizacji. Drugie (pośrednie) traktowane są jako rodzaj terytorialnego kompromisu między atrakcyjnością miast w zakresie zatrudnienia i dostępu do usług a korzyściami wynikającymi z walorów wiejskiego otoczenia, które nie utraciło wszystkich atrybutów wsi i jej środowiska [por. Baranowski 2002]. Natomiast trzecie, to obszary wiejskie w bezpośredniej relacji z dużymi ośrodkami miejskimi, gdzie proces urbanizacji z wszystkimi korzyściami, ale i negatywnymi skutkami przestrzennymi, społeczno-kulturowymi i ekologicznymi jest dominujący. Biorąc pod uwagę charakter uwarunkowań rozwoju wsi, wynikający z szeroko rozumianych relacji w gospodarce przestrzennej, można wyróżnić trzy kategorie obszarów wiejskich: układy ściśle powiązane z dużym miastem 5 - są to obszary wiejskie położone w bezpośrednim sąsiedztwie ośrodków miejskich, stanowiące często strefę podmiejską z silną presją urbanizacyjną, charakteryzujące się zróżnicowaniem struktury funkcjonalnej, z przewagą i narastaniem funkcji mieszkaniowej, usługowej i przemysłowej; charakterystyczną cechą jest stopniowy zanik intensywnych form zagospodarowania miejskiego (suburbanizacja, zabudowa wzdłuż linii komunikacyjnych), zmniejszająca się różnorodność i intensywność zjawisk społeczno-gospodarczych w miarę oddalania się od centrum miasta w strefy zewnętrzne, właściwe obszary wiejskie; strefy w zasięgu oddziaływania dużego miasta są to wsie i tereny wiejskie o zadowalającej dostępności (w sensie czasowym i infrastrukturalnym) do głównych centrów miejskich, położone poza obszarami podmiejskimi (semiurbanizacja), mają korzystny - w sensie ekonomicznym i społeczno-kulturowym - potencjał wynikający z pośrednich relacji z dużymi miastami, można tam też odczuwać korzystne skutki rozprzestrzeniania się procesów rozwojowych (dyfuzja rozwoju); 5 Pojęcie duże miasto w warunkach polskich jest przedmiotem ciągłej dyskusji zarówno naukowej, jak i praktycznej, związanej z polityką regionalną i szerzej z polityką społeczno-gospodarczą. Zwykle jako duże miasta traktuje się ośrodki o populacji przekraczającej 200 tys. mieszkańców, chociaż ze względów politycznych w wielu opracowaniach przyjmuje się także wielkość 150, a nawet 100 tys. mieszkańców. W warunkach europejskich duże miasto traktowane jest jako metropolia, gdy potencjał ludnościowy jego aglomeracji przekracza 500 tys. mieszkańców. W opracowaniach strategicznych dotyczących rozwoju obszarów wiejskich w Polsce za duże miasta uważa się ośrodki miejskie z ludnością przekraczającą 150 tys. mieszkańców, a także kilka mniejszych, które są stolicami województw (Opole, Zielona Góra, Gorzów Wlkp.). Zob. [Kierunki rozwoju obszarów wiejskich ]. układy peryferyjne są to zwykle monofunkcyjne obszary wiejskie z utrzymującą się dominacją funkcji rolniczej, z tradycyjną lub wielkoobszarową gospodarką rolną, a w strefach z dużym udziałem lasów - leśną, często również są to rozległe tereny o istotnym znaczeniu ekologicznym; najczęściej charakteryzują się oddaleniem od większych miast i brakiem ich bezpośredniego oddziaływania, wyraźną dysfunkcją komunikacyjną, słabą dostępnością zewnętrzną oraz nagromadzeniem niekorzystnych zjawisk społeczno-gospodarczych; potencjał rozwojowy takich układów ma charakter endogeniczny i najczęściej wynika z walorów przestrzeni rolniczej (konkurencyjne rolnictwo towarowe, specjalizowane, ekologiczne) lub ekologiczno-krajobrazowej (atrakcyjność turystyczna, wypoczynkowa). W ujęciu, w którym procesy rozwoju i zagospodarowania przestrzeni wiejskiej są efektem relacji przestrzennej i społeczno-ekonomicznej w odniesieniu do centrów miejskich, można je przedstawić jako układy usytuowane między dwoma skrajnymi sytuacjami wiejskie, trudnodostępne i peryferyjne oraz wiejskie łatwo dostępne i w różnym stopniu zurbanizowane. W Polsce, jeśli pominąć kwestię dostępności, która jest relatywnie dobra, obszary wiejskie charakteryzują się głównie rolniczą strukturą przestrzeni gospodarczej oraz depresyjnym charakterem procesów społeczno-gospodarczych. W kontekście przestrzennym rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich łączy się przede wszystkim z ich usytuowaniem w stosunku do metropolii lub obszarów atrakcyjnych lokalizacyjnie (np. turystycznych). Znaczenie ma także stopień degradacji dominujących dotąd, bardziej tradycyjnych funkcji gospodarczych (np. lokalne rzemiosło, górnictwo, przemysł, rolnictwo i jego obsługa) i zasięg nasilenia tych zjawisk (lokalny, subregionalny, regionalny). Jednocześnie rozwój społeczno-gospodarczy wsi w takim ujęciu to pozarolnicze źródła dochodów ludności wiejskiej, większy dostęp do szeroko rozumianych usług, lepsze wyposażenie infrastrukturalne obszarów wiejskich, generalnie zmniejszanie rozwojowych różnic w stosunku do miast. 4. Główne procesy przestrzenne na obszarach wiejskich zidentyfikowane w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 Jeśli wybrać z dokumentów kierunkowych, dotyczących m.in. sterowania procesami przestrzennymi w Polsce, bezpośrednie i pośrednie odniesienia do procesów rozwoju na obszarach wiejskich, to praktycznie wszystkie prognozują dalszą koncentrację funkcji gospodarczych i społeczno-kulturowych w ośrodkach krajowych i europejskich, zlokalizowanych w podstawowej sieci ośrodków wzrostu. Odnosi się 44 45

24 to również do postępującej intensyfikacji powiązań funkcjonalnych między metropoliami i ośrodkami regionalnymi, w których obszary wiejskie praktycznie nie uczestniczą, w każdym razie nie bezpośrednio [por. m.in. Strategia Rozwoju Kraju ; Narodowe Strategiczne ; Krajowa Strategia 2010]. W perspektywie 2020, a szczególnie 2030 r., stabilizacja, a nawet powolny spadek zaludnienia Polski będzie skutkować postępującą koncentracją ludności w najbardziej dynamicznych ośrodkach miejskich (metropoliach i centach regionalnych) rozumianych jako układy aglomeracyjne obejmujące również otaczające, zurbanizowane lub urbanizujące się obszary wiejskie. Przy braku wzrostu ludnościowego, konsekwencją będzie dalszy odpływ ludności z obszarów peryferyjnych, głównie wiejskich obejmujących zarówno tereny z dominacją rolnictwa, jak i małe ośrodki miejskie. Tego typu dychotomia przestrzenna procesów rozwojowych wzmaga presję na wsparcie procesów restrukturyzacyjnych i sanacyjnych w różnych skalach krajowej (Polska Wschodnia, Polska Zachodnia, Pomorze Środkowe), regionalnej (Obszar Sudecki, Zachodnia Opolszczyzna) i lokalnej (duże miasta, obszary depopulacji). W Koncepcji ocenia się jednak, że oprócz zagrożeń o charakterze społeczno- -gospodarczym, możliwe są także znaczne korzyści, które mogą być efektem skutecznej polityki przestrzennej. Jej rolą ma być koordynacja terytorialnych oddziaływań innych polityk, głównie sektorowych, których z pewnością nie uda się włączyć do rozwiązań typu kompleksowego. Wśród korzyści wymienia się m.in. poszukiwanie na poziomie regionalnym i lokalnym możliwości nowego, odmiennego niż dotychczas, wykorzystania potencjałów rozwojowych i w konsekwencji zmianę dotychczasowej trajektorii rozwoju (co da szanse na tworzenie lepszych miejsc pracy) oraz zmniejszenie antropopresji na znacznych obszarach Polski, co z kolei powinno pozytywnie wpłynąć na środowisko przyrodnicze i jakość życia [Koncepcja 2011]. W takim kontekście znaczenie funduszy UE jest tym większe, im bardziej działają jako katalizator inicjatyw aktywizacyjnych na obszarach wiejskich, który mobilizuje do montażu środków prywatnych i publicznych, który skutkuje synergią i umożliwia osiągnięcie sukcesu. Poleganie jedynie na pomocy zewnętrznej, o czym świadczą liczne przykłady, prowadzi do długotrwałego, ale nieskutecznego wspomagania obszarów wiejskich (np. przykłady z Grecji, byłego NRD, Włoch) [Słodowa- -Hełpa 2009, s ]. 5. Czynniki oddziałujące na formy zagospodarowania wsi Jakkolwiek liczbę czynników, które wpływają na powstające i zmieniające się formy zagospodarowania wsi, to znaczenie procesów urbanizacyjnych oraz zjawisk związanych z depopulacją - trudno przecenić. Niemniej jednak, przynajmniej kilka głównych przyczyn zmian warto wyliczyć i spróbować określić, jakie będzie ich oddziaływanie na kształt przestrzeni wiejskiej w perspektywie najbliższych lat. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że czynnikiem podstawowym będą występujące w kraju trendy ogólne, demograficzne, sprowadzające się do dosyć znacznego spadku zaludnienia Polski. Niewiele wskazuje również na to, że w tym czasie dojdzie do istotnego zmniejszenia odpływu zagranicznego ludności i kompensacyjnego napływu imigrantów spoza Polski, szczególnie gdy chodzi o obszary wiejskie. Konsekwencją tych trendów będą głębokie przekształcenia zarówno w sferze gospodarczej, jak i w zakresie stosunków społecznych, tak w mieście jak i na wsi. Przy czym można sobie wyobrazić, że dla wielu obszarów wiejskich, szczególnie tych, które pozostaną peryferyjne komunikacyjnie, ekonomicznie i społecznie, model tzw. zamkniętego kręgu depopulacji wsi 6 może stać się rzeczywistością. Odpływ z obszarów wiejskich do miast dotyczy głównie stref peryferyjnych w skali krajowej i regionalnej (często również w lokalnej) i kieruje się do głównych aglomeracji miejskich, w mniejszym stopniu do ośrodków regionalnych. Przez co w ich właśnie otoczeniu ujawniają się negatywne procesy peryferyzacji obszarów wiejskich, w tzw. strefach wewnętrznych pograniczy. Odpływ obejmuje tylko niektóre grupy wiekowe, głównie osoby starsze oraz najmłodszą grupę produkcyjną (uczący się, poszukujący pracy) [Findlay et al. 2001, s. 1-15; Mai, Schlomer 2007, s ]. W strefach oddziaływania dużych aglomeracji miejskich, a więc w znacznym stopniu zurbanizowanych, przepływy migracyjne będą miały raczej charakter wymiany ludności, o dodatnim dla stref wiejskich bilansie [Halfacree 2008, s ]. Dodatkowo, zmiany w strukturze własności ziemi na obszarach wiejskich w kierunku wzrostu sektora gospodarstw dużych i wzrostu liczby gospodarstw bardzo małych (związanych z gospodarstwami domowymi utrzymującymi się z pozarolniczych źródeł dochodów), również nie wpłyną na podtrzymanie dotychczasowego układu wiejskiej przestrzeni. Ważnym czynnikiem, oddziałującym na kształt i formy zagospodarowania wsi, będzie także wzrost poziomu życia mieszkańców kraju i rosnąca świadomość znaczenia, jakie mają w tym kontekście walory środowiska przyrodniczego i krajobrazu kulturowego [Wilkin 2005, s. 9-14], chociaż słabe efekty procesów integracji środowisk wiejskich w strefach intensywnej urbanizacji oraz 6 Model zamkniętego kręgu depopulacji wsi, to koncepcja, w której początkowy odpływ migracyjny znacznej liczby mieszkańców (szczególnie z młodszych grup wiekowych) jakiegoś obszaru, skutkuje spadkiem popytu zarówno w sektorze usług, jak i produkcji. Pojawiają się ograniczenia i trudności rynkowe, w tym również na rynku pracy. W efekcie, uruchomiony odpływ migracyjny nie ustaje, prowadząc do stopniowego zmniejszania się potrzeb i związanego z nimi popytu. Przy braku interwencji, proces pogłębia negatywne zmiany, a ich pochodną są zjawiska depopulacyjne i ich skutek - zanik struktur osadniczych na rozległych obszarach wiejskich [por. m.in. Taylor 2001; Weiß 2002, s ]

25 żywiołowość wielu trendów sugerują, że struktura wiejskiego osadnictwa i formy krajobrazu mogą być niewiele lepsze niż w pierwszej dekadzie 21. w. [Kajdanek 2012]. Zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni mają ścisły związek z gęstością zaludnienia i intensywnością działalności gospodarczej [por. EU-LUPA 2012], co oznacza, że główne znaczenie dla przebiegu tych zjawisk mają prognozy demograficzne dla Polski. Praktycznie wszystkie prognozy wskazują, że w połowie wieku populacja kraju wyraźnie zmniejszy się [Strzelecki 2011, s ]. Zmniejszenie liczby mieszkańców dotknie jednak w nierównym stopniu miasta i obszary wiejskie oraz będzie miało bardzo nierównomierny rozkład w układzie regionalnym. Aktualny (pierwsza dekada 21. w.), ogólny trend wzrostowy na obszarach wiejskich stopniowo przejdzie w stagnację, a być może i spadek zaludnienia. Tylko obszary o szczególnej atrakcyjności osadniczej (otoczenie Warszawy oraz w mniejszym stopniu Krakowa, Gdańska i Wrocławia, a także strefa nadmorska, pojezierna i górska), będą cechować się wzrostem liczby mieszkańców, natomiast pozostałe obszary w większym lub mniejszym stopniu ulegną depopulacji. W takim kontekście analiza przyszłych kierunków rozwoju obszarów wiejskich Polski powinna uwzględniać również wpływ zmian w polityce rozwoju wsi realizowanej w obrębie unijnej Wspólnej Polityki Rolnej [Kierunki 2010]. Ramy tej polityki ulegały radykalnym przemianom, w miarę pojawiania się nowych uwarunkowań społeczno gospodarczych w Unii Europejskiej, a od lat 90. także na płaszczyźnie środowiskowej. Narastająca presja środowiskowa z czasem stała się bardzo ważnym elementem kształtowania polityki wiejskiej, co najmniej tak istotnym, jak kwestie ekonomiczne oraz społeczno-kulturowe. W europejskiej wizji rozwoju wsi z pierwszej dekady XXI w. do najbardziej istotnych wyzwań, mających swoje przełożenie na polityki krajowe i regionalne, należą: gwałtowne przemiany demograficzne; presja urbanizacyjna w postaci rozrostu przedmieść; deagraryzacja obszarów wiejskich; dążenie do wyrównywanie poziomu i jakości życia między miastem a wsią oraz między terenami wiejskimi o charakterze rozwiniętym i peryferyjnym; sprostanie wyzwaniom klimatycznym zarówno w rolnictwie, jak i w szerszym kontekście wielofunkcyjnego i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich [Hałasiewicz 2011; Budzich-Szukala 2005]. Trudno sobie wyobrazić, aby w kolejnych dekadach przestały one mieć znaczenie dla rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Można jednak sądzić, że presja urbanizacyjna i dezagraryzacyjna (ogólny spadek zaludnienia, starzenie się społeczeństwa, procesy reurbanizacji miast itd.) stopniowo zmniejszy się. Natomiast dążenie do wyrównywania poziomu i jakości życia będzie wzmacniać trendy do zrównoważonego i wielofunkcyjnego rozwoju wsi, a także rolnictwa. Strategie rozwoju społeczno-gospodarczego i przestrzennego, a także w ujęciach regionalnych, przygotowywane w kraju oraz strategie dla obszarów wiejskich z pierwszej dekady 21. w. stawiają za cel poprawę jakości życia na wsi oraz efektywne wykorzystanie zasobów i potencjałów obszarów wiejskich, w tym rolnictwa i rybactwa dla zrównoważonego rozwoju kraju 7. Wizja obszarów wiejskich w Polsce, już dla 2020 r. zakłada, że wieś będzie atrakcyjnym miejscem zamieszkania, wypoczynku i prowadzenia działalności rolniczej i pozarolniczej. Te formy zagospodarowania przestrzeni i aktywności w sposób komplementarny przyczyniać się będą do wzrostu gospodarczego. Obszary wiejskie mają dostarczać dobra publiczne i rynkowe z zachowaniem unikalnych walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych dla przyszłych pokoleń. Mieszkańcy wsi będą posiadać szeroki dostęp do wysokiej jakości edukacji, zatrudnienia, służby zdrowia, dóbr kultury i nauki, narzędzi społeczeństwa informacyjnego i niezbędnej infrastruktury technicznej. Obszary wiejskie zachowają swój unikalny charakter dzięki zrównoważonemu rozwojowi konkurencyjnego rolnictwa i rybactwa. Formułowane w latach strategie rozwoju kraju postulują, żeby obszary wiejskie stały się dla mieszkańców Polski konkurencyjnym miejscem do zamieszkania i prowadzenia działalności gospodarczej. Postuluje się, żeby polityka rozwojowa wobec obszarów wiejskich uwzględniała zarówno rolniczy, jak i pozarolniczy rozwój wsi. Wśród celów określających korzystne trendy zmian obszarów wiejskich wymienia się: rozwój przedsiębiorczości i aktywności pozarolniczej; wzrost konkurencyjności gospodarstw rolnych; rozwój i poprawa infrastruktury technicznej i społecznej na obszarach wiejskich; wzrost jakości kapitału ludzkiego oraz aktywizacja zawodowa mieszkańców wsi. W powstających w latach strategiach rozwoju polskiej gospodarki i przestrzeni stwierdza się jednoznacznie, że Polska nie osiągnie spójności terytorialnej, jeśli polityki rozwojowe nie uwzględnią obszarów wiejskich, które częstokroć stanowią obszar marginalizacji gospodarczej, społecznej, edukacyjnej i kulturowej. Podkreśla się również konieczność przeciwdziałania procesom marginalizacji wsi i wykorzystania tkwiącego tam potencjału rozwojowego, chociaż w kontekście forsowanej polityki rozwoju na podstawie struktur metropolitalnych nie można mieć pewności, jak dalece są to sformułowania werbalne. Procesy depopulacyjne i peryferyzacyjne, 7 Rozwój obszarów wiejskich jest uwzględniany zarówno w Strategii Rozwoju Kraju (SRK), jak i Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego Regiony, miasta, obszary wiejskie (KSRR)

26 obejmujące relatywnie szerokie obszary wiejskie, zarówno w skali kraju, jak i regionów, wymagają odpowiednio przygotowanych i właściwie adresowanych sposobów interwencji uwalniających potencjał społeczny i przedsiębiorczy wsi. 6. Koncepcje zmian i kierunki przekształceń przestrzeni wiejskiej w Polsce W Polsce ludność wsi stanowi ok. 38% całej populacji, ale obszary wiejskie zajmują ponad 90% powierzchni kraju. Zestawienie tych dwóch wielkości wskazuje, że zagęszczenie mieszkańców wsi jest w warunkach polskich relatywnie niewielkie, a rozproszenie osadnictwa wiejskiego znaczne. Warto też zauważyć, że jakkolwiek od pewnego czasu liczba ludzi mieszkających na wsi nie maleje, to zmiany na obszarach wiejskich mają dwukierunkowy charakter w szerokim otoczeniu aglomeracji miejskich liczba mieszkańców rośnie (często znacznie), natomiast w wielu strefach peryferyjnych, gorzej skomunikowanych, mniej atrakcyjnych (np. krajobrazowo, ekologicznie) populacja wiejska zmniejsza się. Jeden i drugi proces ma charakter przeważająco żywiołowy, a ich głębokie konsekwencje w zagospodarowaniu przestrzeni wiejskiej najczęściej są, niestety negatywne. Najnowsze trendy rozwojowe na obszarach wiejskich sytuują strefy zapóźnienia i niskiej dynamiki wzrostu w rejonach położonych peryferyjnie w stosunku do sieci głównych miast, a także częściej w wschodniej niż zachodniej Polsce. W okresie transformacji, spośród obu czynników, określających przestrzenne zróżnicowanie obszarów wiejskich, większą rolę odgrywają kwestie położenia w kategoriach opisu centrum-peryferie niż zaszłości historyczne (rozbiorowe i związane z przesunięciem granic po II wojnie światowej) [Rosner, Stanny 2007, s ]. Jeśli syntetycznie ująć cechy struktur przestrzennych wsi i charakterystyki obszarów wiejskich, które sprzyjają wielokierunkowemu rozwojowi społeczno- -gospodarczemu, to można je zebrać w następujące stwierdzenia: tylko część miejscowości na obszarach wiejskich jest podatna na rozwój społeczno- -gospodarczy, dotyczy to szczególnie osiedli o charakterze skupionym i zwartym; większość wsi wymaga działań inicjujących aktywizację; przez programy i inicjatywy odnawiające lub aktywizujące wieś można procesy rozwoju w istotny sposób przyspieszyć i przyciągnąć; niektóre z nich mają pierwszorzędne znaczenie, inne są nieco mniej istotne; korzystną charakterystyką jest duża dostępność komunikacyjna wsi oraz możliwość penetracji struktur morfologicznych tworzących wiejską jednostkę osadniczą przez czytelny i utwardzony system dróg i ulic; większa liczba mieszkańców, wyznaczająca potencjał demograficzny wsi (co najmniej 300 osób, tj. ok. 100 gospodarstw domowych lub budynków mieszkalnych), która uzasadnia ekonomicznie podtrzymywanie podstawowego sektora usług i tworzenie przestrzeni publicznych o charakterze centrum; brak negatywnych tendencji w rozwoju demograficznym (zawsze prowadzą one do degradacji układów przestrzennych wsi i niekorzystnych konsekwencji gospodarczych); zróżnicowana struktura funkcjonalna układu wiejskiego (wielofunkcyjność), najkorzystniej bez dominacji funkcji rolniczej i w mniejszym stopniu mieszkaniowej; brak rozproszenia zabudowy wsi jest czynnikiem ułatwiającym integrację infrastrukturalną oraz społeczną, warunkuje dostępność układu wsi - zwłaszcza z zewnątrz; złożoność morfologiczna wsi, możliwa wyłącznie w układach z udziałem zabudowy skupionej lub zwartej, z konsekwencjami analogicznymi do braku rozproszenia, ale zwiększająca dostępność wewnętrzną (wyjazdy, kontakty, korzystanie z pojawiających się możliwości); występowanie elementów układu centrum wsi o charakterze węzłowym, które zwykle wiąże się z bardziej złożonymi genetycznie strukturami morfologicznymi (wsie ulicowe, owalnice, wielodrożnice, wsie placowe, osady targowe, osady przemysłowe lub zdegradowane miasta); liczne nowe obiekty, w tym o funkcji niemieszkaniowej i nierolniczej oraz występowanie zabudowy usługowej, przemysłowej i wielorodzinnej. Koncepcje rozwoju przestrzennego, związanego z regulacją procesów suburbanizacji w strefach oddziaływania dużych aglomeracji miejskich w krajach Europy Zachodniej, opierają się na restrykcyjnie przestrzeganych zasadach zachowania ładu przestrzennego, podtrzymywania ciągłości kulturowej, równoważenia rozwoju (sustainability) oraz podnoszenia integralności osiedli wiejskich [Antrop 2005, s ]. Podejmowane działania i przedsięwzięcia rozwojowe generalnie nie naruszają tożsamości wsi, podtrzymują natomiast więzi społeczne i aktywizują lokalne społeczności wiejskie (inicjatywy rewaloryzacyjne w zabudowie historycznej, przeciwdziałanie niekontrolowanemu rozproszeniu zabudowy, tworzenie systemu przestrzeni publicznych itp.) [Czernik 2011; Gonda-Soroczyńska 2009, s ; Williams, Shaw 2009, s ]. Jeszcze w latach 60. obszary wiejskie w Polsce miały przeważająco charakter monofunkcyjny, rolniczy i były obsługiwane przez liczne, zazwyczaj niewielkie lokalne centra (najczęściej małe miasta, byłe miasta lub większe wsie gminne). Później struktura funkcjonalna wsi stopniowo komplikowała się, a w otoczeniu szybko rosnących ośrodków miejskich rosła zarówno liczba mieszkańców, jak i zmieniał się 50 51

27 układ społeczny i ekonomiczny wsi (m.in. odchodzenie od rolnictwa, nowe zakłady przemysłowe, usługowe, ludność dwuzawodowa, praca w mieście, drugie domy, dostęp do nowych centrów handlowo-usługowych). Przykładowo, lokalizacja drugich domów na obszarach wiejskich w Polsce łączy się z przede wszystkim z atrakcyjnością turystyczno-rekreacyjną miejscowości (w mniejszym stopniu z atrakcyjnością turystyczną całego regionu). Im atrakcyjniejsza, w sensie przyrodniczo-krajobrazowym, jest lokalizacja tym inwestor jest skłonny dojeżdżać do drugiego domu z dalszej odległości, przy czym istotne znaczenie ma również czynnik dostępności gruntów (podaż ziemi), która w praktyce warunkuje możliwość nabycia działki 8. Wiele z tych zjawisk przybrało niekontrolowany charakter i coraz szerzej zaczęto opisywać liczne, negatywne skutki żywiołowej urbanizacji (określa się ją często terminem urban sprawl) na obszarach wiejskich: nieproporcjonalny wzrost powierzchni użytków nierolniczych i leśnych i niewspółmierny rozwój zabudowy; konsumpcja ziemi rośnie szybciej niż gęstość zaludnienia, marnotrawne zapotrzebowanie na nowe tereny, niewspółmierne do wielkości koniecznych dla prowadzonych aktywności; rozpowszechnienie wzorców planistycznych propagujących niskie gęstości użytkowania (mieszkania, biura, usługi, przemysł, turystyka); w warunkach rynkowych skutkuje ekspansją terenów zagospodarowanych na zewnętrzne, wiejskie obszary otwarte o dobrej dostępności (rolnicze, leśne, użytki ekologiczne); utrudnienia i zagrożenie dla polityki zrównoważonego rozwoju [por. np. Kształtowanie przestrzeni ]. W sensie przestrzennym żywiołowe procesy urbanizacyjne na obszarach wiejskich skutkują niską gęstością zabudowy, brakiem ciągłości i nierównomiernym użytkowaniem ziemi, nadmierną lokalną koncentracją i jednostronnym użytkowaniem ziemi, niską centralnością organizacji przestrzennej oraz dużą odległością między różnymi formami użytkowania ziemi (kwestia obniżonej lokalnie dostępności) [Lisowski 2005, s ]. Do najważniejszych czynników wywołujących ten proces zalicza się politykę władz lokalnych, strategie deweloperów i preferencje mieszkaniowe relatywnie wąskiej grupy tworzącej klasę średnią. Proces ekspansji zabudowy miejskiej przyczynia się do nawarstwiania się wielu problemów - niszczenia obszarów zalesionych, wzrostu zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego, obudowy dróg i szlaków 8 Decydująca jest w tym zakresie Ustawa o ochronie gruntów rolnych, a w szczególności jej interpretacje, jak również działania parcelacyjne prowadzone w skali lokalnej (administracja gminna, umowy prywatne, Agencja Nieruchomości Rolnych i in.). komunikacyjnych, zaniku historycznych układów morfologicznych wsi, osłabienia więzów sąsiedzkich, łączących tradycyjnie mieszkańców małych miasteczek i wsi oraz wzrostu kosztów komunalnych. Coraz większe powierzchnie we wsiach w otoczeniu dużych miast są zajmowane przez powiązane z nimi integralnie nowe osiedla mieszkaniowe, centra handlowe, supermarkety, kompleksy biurowo-usługowe, hurtownie i centra logistyczne, zakłady przemysłowe, drogi dojazdowe, parkingi, tereny sportowe i rekreacyjne oraz inne rodzaje nierolniczych aktywności. Nowe formy zagospodarowania funkcjonują prawie wyłącznie w powiązaniu z miastami, a na obszarach wiejskich wokół miast zmniejsza się wyraźnie zarówno powierzchnia gruntów rolnych, jak i ich kompleksowość [Bański 2008, s ]. 7. Kontynuacja procesu suburbanizacji i urban sprawl Wiele wskazuje na to, że żywiołowe procesy intensyfikujące bezpośrednie oddziaływania większych miast (nie tylko metropolii) na tereny przyległe, przeważnie wiejskie, w strefach tzw. miejskich obszarów funkcjonalnych - utrzymywać się będą co najmniej po lata 30. Zasięg obszarów funkcjonalnie, ściśle powiązanych z większymi miastami rośnie, przyjmując i kontynuując trend rozlewania się miasta (urban sprawl) na sąsiadujące, otwarte tereny wiejskie. Chodzi zarówno o formy zabudowy, jak i miejski styl życia, a także o rosnący wymiar dojazdów do pracy w centrach miast. W praktyce oznacza to, że w dokumentach strategicznych uznaje się, że proces odchodzenia od tradycyjnego podziału struktur osadniczych na miasto i wieś, ze względu na postępującą urbanizację względnie szerokich stref wiejskich, zwłaszcza w sąsiedztwie dużych miast ma charakter modelowy, a rosnące zróżnicowanie funkcjonalne wsi ogranicza znaczenie funkcji rolniczej. W Polsce, procesy rozwoju i zagospodarowania przestrzennego na obszarach wiejskich w szerokim otoczeniu aglomeracji miejskich, a nawet poza nimi, mają charakter żywiołowego narastania rozproszonej zabudowy, mimo wielu formalnych regulacji, a często również wkracza na tereny otwarte, ekologicznie i krajobrazowo cenne. Dążenie do przyciągnięcia inwestycji zewnętrznych za wszelką cenę, ma społeczną akceptację i jest charakterystyczne dla lokalnych struktur, prowadzi do powielania inicjatyw otwierających tereny pod nowe przedsięwzięcia, co skutkuje rozgęszczaniem układów przestrzennych wsi, pogarszaniem ich zwartości i pogłębianiem trudności z zapewnieniem dostępu do infrastruktury i komunikacji. Pośrednią konsekwencją tych zjawisk jest także masowe odchodzenie od transportu publicznego na rzecz indywidualnego oraz prawie zupełny zanik transportu kolejowego, w obsłudze wsi przejmowanego przez ruch drogowy. Przesunięcia te, wpływają negatywnie na środowisko naturalne i formy zagospodarowania obszarów wiejskich, zwiększają 52 53

28 koszty funkcjonowania ludności wiejskiej i wywołują negatywne skutki społeczne oraz są źródłem poważnych problemów gospodarczych zarówno na obszarach zurbanizowanych na wsi, przejściowych, jak i w strefach peryferyjnych, gdzie skutkiem są: odpływ ludności, depopulacja i częsta degradacja zabudowy całych osiedli wiejskich. Literatura Adamowicz M., Zwolińska-Ligaj M., 2009, Koncepcja wielofunkcyjności jako element zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Zeszyty Naukowe SGGW, Polityki Europejskie, Finanse i Marketing, t. II, nr 2(51), s , czasopisma/ pdf/ PEFIM_nr_51_2009_s11.pdf. Antrop M., 2000, Changing Patterns in the Urbanized Countryside of Western Europe. Landscape Ecology, nr 15, s Bański J., 2006, Wizja polskiej wsi i scenariusze rozwoju, [w:] Perspektywy rozwoju obszarów wiejskich, J. Bański (red.). Studia Obszarów Wiejskich, t. 6, Warszawa, s Bański J., Toruń 2008, Strefa podmiejska już nie miasto, jeszcze nie wieś, [w:] Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejsko-wiejskiego w Polsce, A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski (red.). Wyd. Naukowe UMK, s Baranowski A., 2002, Koncepcja partnerstwa miasto-wieś. Wydz. Architektury Politechniki Gdańskiej, Gdańsk. Budzich-Szukała U., 2005, Czy wieś uratuje cywilizację? wizja polskiej wsi w perspektywie 25-lecia, [w:] Polska wieś Wizja rozwoju, J. Wilkin (red.). IRWiR PAN, Warszawa. Chilczuk M., 1962, Mapa rozmieszczenia ośrodków więzi społeczno-gospodarczej sieci osadnictwa w Polsce. Seria prac własnych Instytutu Urbanistyki i Architektury, Warszawa. Copus A., Dax T., 2010, Conceptual Background and Priorities of European Rural Development Policy. EU project: Assessing the Impact of Rural Development Policies, incl. LEADER (RuDI), 7th framework Programme. Deliverable 1.2. Stockholm. Copus A., Courtney P., Dax T., Meredith D., Noguera J., Talbot H., Shucksmith M., 2010, European Development Opportunities for Rural Areas (EDORA). Final Report, Applied Research 2013/1/2, ESPON & UHI Millenium Institute, Luxembourg 94ss. www. espon.eu/export/sites/default/documents/projects/appliedresearch/edora/ EDORA_Draft_Final_Report_Version_2.4_April_2010.pdf (dostęp 1/10/2013). Czarnecki A., 2008, Rola urbanizacji w wielofunkcyjnym rozwoju obszarów wiejskich. IRWiR PAN, Warszawa. Czernik L., Wieś w procesie suburbanizacji na przykładzie wybranych wsi Południowej Anglii. Politechnika Szczecińska, współpraca w zakresie projektu badawczego Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecina, LC_PF_0407_S.pdf (dostęp ). Developing Europe s Rural Regions in the Era of Globalization, Summary Report from the DERREG Project, October 2011, Summary %20Report.pdf. Drobek W., Heffner K., 1992, Propozycja wykorzystania koncepcji wsi kluczowych do przekształceń wiejskiej sieci osadniczej na Opolszczyźnie. Materiały na seminarium: Rolnictwo i gospodarka żywnościowa województwa opolskiego. Wybrane problemy regionalne rozwoju i sposoby ich rozwiązywania w okresie przechodzenia do gospodarki rynkowej, Opole 9-10 grudnia, Drobek W., Heffner K., 1994, Koncepcja wsi kluczowych a procesy osadnicze na obszarach wiejskich. Przegląd Geograficzny, t. 66, z. 12, Warszawa, s Eberhardt P., 1989, Regiony wyludniające się w Polsce. Prace Geograficzne, nr 148, IGiPZ PAN, Warszawa. EU-LUPA, European Land Use Pattern, Applied Research 2013/1/8, Draft Final Report (Part B) Version 06/June/2012, ESPON. Findlay A., Stockdale A., Findlay A., Short D., 2001, Mobility as a Driver of Change in Rural Britain: An Analysis of the Links between Migration. Commuting and Travel to Shop Patterns, International Journal of Population Geography, t. 7, s Frys W., Nienaber B., 2011, Die Situation der Wohnmigranten im ländlichen Saarland, [w:] Schneller, öfter, weiter? Perspektiven der Raumentwicklung in der Mobilitätsgesellschaft, H.-P. Hege, Y. Knapstein, R. Meng, K. Ruppenthal, A. Schmitz-Veltin, Ph. Zakrzewski (red.). 13. Junges Forum der ARL. 13. bis 15. Oktober 2010 in Mannheim, Arbeitsberichte der ARL 1, Hannover s Gonda-Soroczyńska E., 2009, Przemiany strefy podmiejskiej Wrocławia w ostatnim dziesięcioleciu. Infrastruktura i ekologia terenów wiejskich, nr 4, PAN, Oddz. w Krakowie, Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi, Kraków, s Hadjimichalis C., 2003, Imagining Rurality in the New Europe and Dilemmas for Spatial Policy. European Planning Studies, t. 11, nr 2, s Halfacree K., 2008,To Revitalise Counterurbanisation Research? Recognising an International and Fuller Picture. Population, Space and Place, t. 14, s Hałasiewicz, A. 2011, Rozwój obszarów wiejskich w kontekście zróżnicowań przestrzennych w Polsce i budowania spójności terytorialnej Kraju. MRR, Warszawa, mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/ewaluacja_i_ analizy/raporty_o_rozwoju/raporty_krajowe/documents/ekspertyza_rozwoj_%20obszarow_wiejskich_ pdf. Heffner K., 1999, Problem tworzenia miejsc pracy na terenach wiejskich. Czynnik przestrzeni. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Biuletyn nr 9, Zielone miejsca pracy na wsi, Warszawa, s Heffner K., 2002, Czynniki osadnicze wpływające na potencjał rozwojowy obszarów wiejskich. Wieś i Rolnictwo, nr 2, Warszawa, s

29 Heffner K., 2008, Problematyka związana z procesami semiurbanizacji w woj. opolskim, [w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW , T. Markowski. Z. Strzelecki (red.). Studia KPZK PAN, t. CIXX, Warszawa, s Heffner K., 2011, Problemy zagospodarowania przestrzeni wiejskiej, [w:] Rozwój obszarów wiejskich w Polsce. Diagnozy, strategie, koncepcje polityki, I. Nurzyńska, M. Drygas (red.). IRWiR PAN, Warszawa, s Heffner K., 2011a, Semiurbanizacja a suburbanizacja. Ewolucja procesów w aglomeracji opolskiej, [w:] Procesy suburbanizacji w wybranych miastach Polski, J. Słodczyk (red.). Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole Studia miejskie 3, s Heffner K., Rosner A., 2005, Spatial Variations in Economic Development of Rural Areas in Poland, [w:] Rural Development in the Enlarged European Union, K. Zawalińska (red.). Institute of Rural and Agricultural Development Polish Academy of Sciences, Warszawa, s Heřman S., Eberhardt P., 1973, Prognozy przemian osadnictwa miejskiego Polski. Biuletyn KPZK PAN, z. 78, Warszawa. Jansson K. M., Terluin I. J., 2009, Alternative Futures of Rural Areas in the EU. Den HaagLEI Wageningen UR, (LEI Rapport / Werkveld International Policy ). Kajdanek K., 2012, Suburbanizacja po polsku. Nomos, Kraków. Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Założenia do Strategii zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa, MRiRW, Warszawa, Kłodziński M., 2008, Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w Polsce, [w:] Polska wieś i rolnictwo w Unii Europejskiej. Dylematy i kierunki przemian, M. Drygas, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030, MRR, Warszawa, Krajowa strategia rozwoju regionalnego Regiony, miasta, obszary wiejskie, MRR, Warszawa, Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecina, (dostęp ). Lisowski A., 2005, Janusowe oblicze suburbanizacji, [w:] Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, I. Jażdżewska (red.). Konwersatorium Wiedzy o Mieście XVIII, Katedra Geografii Miast i Turyzmu, UŁ, Łodź, s Lisowski A., 2005a, Urban Sprawl Process, [w:] Urban Sprawl - Warsaw Agglomeration Case Study, M. Gutry-Korycka (red.). Wyd. UW, Warszawa, s Mai R., Schlomer C., 2007, Erneute Landflucht?: Wanderungen aus dem ländlichen Raum in die Agglomerationen. Zeitschrift fur Bevolkerungswissenschaft: Demographie, Jg. 32, z. 3/4, s Malisz B., 1971, Prognoza zmiany sieci osadniczej w Polsce, [w:] Polska Prognozy rozwoju sieci osadniczej. Ossolineum, Wrocław Warszawa. Malisz B., 1984, Trzy wizje polskiej przestrzeni, [w:] Gospodarka przestrzenna Polski. Diagnoza rekonstrukcja prognoza, A. Kukliński (red.). Biuletyn KPZK PAN, z. 125, Warszawa, s Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia , MRR, Warszawa. Płatkowska-Prokopczyk L., 2012, Zielone miejsca pracy jako element wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich próba rozpoznania zjawiska. Journal of Agribusiness and Rural Development, 3(25), s Prognozy rozwoju sieci osadniczej. Polska 2000, Komitet Badań i Prognoz Polska 2000 PAN, Ossolineum, Warszawa, Rakowska J., Wojewódzka-Wiewiórska A., 2010, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych. Ekspertyza MRR, Warszawa.. Rosner A., Stanny M., 2007, Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce a dynamika przemian, [w:] Programowanie rozwoju regionu. Ład ekonomiczny i środowiskowo-przestrzenny, K. Heffner (red.). Wydz. Zarządzania i Inżynierii Produkcji Politechniki Opolskiej, Samorząd Województwa Opolskiego, Komitet Nauk Demograficznych PAN, KPZK PAN, Opole, s Słodowa-Hełpa M., 2009, Zrównoważony rozwój terenów otwartych punkt widzenia ekonomisty, [w:] Jak zapewnić rozwój zrównoważony terenów otwartych? Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa, s Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa, dokument przyjęty przez RM 13 lipca 1999 r., Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa,1999. Stasiak A., 1992, Przewidywane zmiany w stanie i rozmieszczeniu ludności wiejskiej w Polsce do roku Biuletyn KPZK PAN, z. 158, Warszawa, s Strategia Rozwoju Kraju , MRR, Warszawa. Strzelecki Z., 2011, Ludność Polski w 2050 roku, [w:] Wizja przyszłości Polski. Studia i analizy, J. Kleer, A. P. Wierzbicki, Z. Strzelecki, L. Kuźnicki (red.). Komitet Prognoz Polska 2000 Plus PAN, t. I, Społeczeństwo i państwo, Warszawa, s Sytuacja demograficzna Polski, Rządowa Rada Ludnościowa, Raport , Warszawa, Taylor J. E., 2001, Migration: New Dimensions and Characteristics, Causes, Consequences and Implications for Rural Poverty. Food, Agriculture and Rural Development. K. G. Stamoulis. Food and Agricultural Organisation, Rome. Weiß W., 2002, Der Ländlichste Raum regional-demografische Perspektiven. Probleme von Abwanderungsgebieten mit geringer Bevölkerungsdichte. Der Landkreis, 72. Jg., Heft 1, s

30 Wilkin J. (red.), 2005, Polska wieś 2025, Wizja rozwoju. Fundusz Współpracy, Warszawa. Wilkin J., 2005a, O potrzebie i zasadach tworzenia wizji rozwoju polskiej wsi, [w:] Polska wieś 2025 op. cit., s Wilkin J., 2007, Obszary wiejskie w warunkach dynamizacji zmian strukturalnych. Ekspertyzy do Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Polski Wschodniej do roku 2020, t. 1, MRR, Warszawa. Williams A. M., Shaw G., 2009, Future Play: Tourism, Recreation and Land Use. Land Use Policy, t. 26, s Tomasz Komornicki Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie Duże inwestycje drogowe a sytuacja społeczno-gospodarcza obszarów wiejskich Abstract: Major Road Projects and Socio-economic Situation of Rural Areas. Since 2004, Poland saw an increase in investment of the new motorways and expressways. The purpose of this paper is to answer the question of how much the high quality road investments have benefited the rural areas, and to what extent and in what areas the impact was negative. The method of potential accessibility was used, as well as the results of surveys in communities neighboring motorways. According to the results, impact of macro scale is positive, but limited in space. At the regional level, the main problem is the appropriate integration of large-scale investments in the local road system. It was found that motorways improved access to certain services of general interests located at a greater distance from the rural areas. On the other hand, on a local scale, the construction effect may be even negative (a cut of the settlement). The summary presented recommendations related to the next financial perspective of the European Union. Key words: Accessibility, motorways, rural areas. Wstęp Od 2004 r. w Polsce miała miejsce znaczna intensyfikacja procesu inwestycyjnego w transporcie drogowym. Dotyczyło to szlaków o różnej randze i pozycji w systemie komunikacyjnym kraju. Największe inwestycje wykonano w ciągach autostrad i dróg ekspresowych. Rola tych przedsięwzięć jest często analizowana, głównie jednak w ujęciu makroekonomicznym oraz w kontekście oceny powiązań między największymi metropoliami [por. Korcelli et al. 2010; Komornicki, Siłka 2011]. Jednocześnie powstanie nowych szlaków ma istotny wpływ na sytuację społeczno- -gospodarczą w wymiarze lokalnym (w tym na sytuację obszarów wiejskich). Wpływ ten dokonuje się na kilku poziomach przestrzennych, przede wszystkim przez zmiany dostępności w skali krajowej, regionalnej i lokalnej (m.in. dostęp do rynku pracy i usług pożytku publicznego), a także przez poprawę bezpieczeństwa ruchu. Jedno- 59

31 cześnie na poziomie poszczególnych gmin i miejscowości inwestycje drogowe mogą także negatywnie oddziaływać na jakość życia mieszkańców (m.in. przez rozcięcie struktur osadniczych i układu pół uprawnych oraz na skutek pogorszenia sytuacji rynkowej niektórych podmiotów gospodarczych). Celem prezentowanego opracowania jest próba odpowiedzi na pytanie, jak bardzo na dużych inwestycjach drogowych skorzystały szeroko rozumiane obszary wiejskie, lub na ile i w jakich dziedzinach oddziaływanie to mogło być negatywne. Jako obszary wiejskie rozumiano przede wszystkim tereny pozamiejskie, położone jednocześnie poza terytorium głównych metropolii. U podstaw takiego założenia leżało przekonanie o szczególnej sytuacji (także w kontekście potrzeb transportowych) obszarów zewnętrznych polskich metropolii poddawanych od kilkunastu lat procesom żywiołowej suburbanizacji (co powoduje, że uznawanie ich za obszary wiejskie bywa kwestionowane [por. Komornicki, Śleszyński 2009]. W sensie przestrzennym opracowanie obejmuje całą Polskę, choć niektóre wyniki szczegółowe pochodzą z kilkunastu gmin będących case studies w omówionych niżej projektach badawczych. Zakres czasowy zawiera się w okresie od 2004 r. (akcesja Polski do Unii Europejskiej) do 2015 (przewidywane zakończenie wszystkich inwestycji realizowanych w ramach obecnej perspektywy finansowej ). W kilku przypadkach brano także pod uwagę inwestycje rozpoczęte przed 2004 r. w obrębie przedakcesyjnego programu ISPA, które były następnie kontynuowane w ramach Funduszu Spójności. Opracowanie bazuje na wynikach realizowanego obecnie ( ) projektu MNiSW pt. Wielokryterialna ocena wpływu wybranych korytarzy drogowych na środowisko przyrodnicze i rozwój społeczno-ekonomiczny obszarów przyległych 1. Celem ogólnym tego projektu jest kompleksowa analiza oddziaływania korytarzy drogowych (w tym szlaków nowych) o dużym natężeniu oraz znacznych przyrostach ruchu na środowisko przyrodnicze oraz rozwój gospodarczy i społeczny obszarów sąsiadujących. Wyraża się ona w badaniu wpływu inwestycji na elementy środowiska przyrodniczego (m.in. stan atmosfery, klimat akustyczny, gleby) oraz na dostępność przestrzenną, rozwój społeczno-gospodarczy, a także bezpieczeństwo ruchu drogowego. W opracowaniu wykorzystano ponadto wyniki analiz prowadzonych na potrzeby Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (MRR), w tym przede wszystkim, zrealizowanego w 2013 r. badania ewaluacyjnego pt. Wpływ budowy autostrad i dróg ekspresowych na rozwój społeczno-gospodarczy i terytorialny Polski 2. W obu projektach badano dostępność drogową (potencjałową lub czasową), jak też realizowano badania społeczne (ankiety wśród użytkowników oraz wywiady eksperckie z władzami lokalnymi) w określonych jednostkach traktowanych jako case studies. Dobór tych jednostek, oraz pytania nie były tożsame w obu badaniach. Mimo to pozwalają one na wyciagnięcie reprezentatywnych wniosków związanych z efektami procesu inwestycyjnego na obszarach wiejskich. W prezentowanym opracowaniu, po krótkiej charakterystyce procesu inwestycyjnego z lat , omówiono zmiany dostępności drogowej postrzegane z punktu widzenia obszarów wiejskich. Następnie wykorzystując wspomniane badania społeczne oceniono efekty inwestycji w skali lokalnej. W szczególności skoncentrowano się na problemie oceny dostępności do określonych destynacji (szeroko rozumianych usług pożytku publicznego) zależnie od kategorii drogi. Zbadano także zmiany w częstotliwości wykonywania określonych podróży. Na podstawie badania kwestionariuszowego z projektu ewaluacyjnego MRR wskazano na lokalne ograniczenia dostępności, związane z wystąpieniem tzw. efektu korytarza. Na tym tle sfomułowano wnioski końcowe oraz rekomendacje dla polityki transportowej, mogące przyczynić się do zwiększenia pozytywnego efektu inwestycji dla rozwoju obszarów wiejskich. 1. Uwagi metodologiczne W badaniu dostępności przestrzennej wykorzystano szeroko stosowany wskaźnik dostępności potencjałowej 3. Badanie wykonano dla zamkniętego zbioru wszystkich jednostek gminnych w Polsce. Analizę powtórzono stosując różne funkcje oporu przestrzeni typowe dla podróży krótkich i długich. Wykorzystano bazę sieci drogowej oraz aplikację komputerową OGAM opracowane w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. W badaniach dostępności symulowano efekt końcowy zmian, jaki osiągnięty będzie po zakończeniu wszystkich realizowanych obecnie dużych inwestycji (jako takie rozumiano te, w przypadku których rozpoczęto już roboty budowlane). Wielkość efektu odnoszono do średniej krajowej. Dokonując wyboru jednostek, w których realizowane były badania ankietowe i wywiady eksperckie kierowano się następującymi kryteriami: kategoria drogi (autostrada lub droga ekspresowa; 1 Projekt MNISW nr N N , pt. Wielokryterialna ocena wpływu wybranych korytarzy drogowych na środowisko przyrodnicze i rozwój społeczno-ekonomiczny obszarów przyległych; Kierownik: T. Komornicki; wykonawcy: M. Degórski, J. Solon, R. Wiśniewski, P. Rosik, K. Błażejczyk, I. Krajewska, J. Baranowski, M. Stępniak, D. Świątek. 2 Kierownictwo projektu: T. Komornicki i P. Rosik; wykonawcy: P. Śleszyński, J. Solon, R. Wiśniewski, M. Stępniak, K. Czapiewski, S. Goliszek, E. Regulska. 3 Szczegóły metodologiczne porównaj [Komornicki et al. 2010]; a także na stronie internetowej

32 rok wybudowania odcinka (preferowane były trasy, które funkcjonują co najmniej kilka lat, aby efekty ich istnienia były zauważalne); występowanie równoległej drogi krajowej (wybrane były zarówno trasy, którym towarzyszy taka droga autostrady, jak te gdzie nie ma szlaków alternatywnych drogi ekspresowe); odległość od najbliższej aglomeracji (preferowane były odcinki nie przylegające do aglomeracji, w obrębie których wydzielenie efektu inwestycji spośród całości procesów zachodzących w środowisku przyrodniczym, społecznym i ekonomicznym byłoby bardzo utrudnione); region NUTS I, w którym zlokalizowany jest odcinek (założeniem było badanie tras położonych w różnych regionach Polski). Dodatkowo analizie poddano grupę odcinków reperowych, czyli takich, na których nie dokonano w ostatnich latach żadnych inwestycji. W tym przypadku podstawowym kryterium były zmiany w natężeniu ruchu drogowego (ogółem oraz w kategorii pojazdów ciężarowych) w okresie Preferowane były odcinki o dużym ruchu, który uległ dodatkowo zauważalnemu wzrostowi. W przypadku autostrad prowadzonych po nowym śladzie badano jednocześnie gminy położone przy nowym szlaku oraz przy starej drodze krajowej. Ostateczny wybór tras oraz sąsiadujących z nimi jednostek przedstawiono w tab. 1. Tabela 1 Jednostki administracyjne analizowane w projekcie Wielokryterialna ocena wybranych korytarzy drogowych Lp. Korytarz drogowy Długość odcinka Badane gminy A1 Pruszcz Gdański-Grudziądz 100 km Pelplin 1 Smętowo Graniczne DK 91 Pruszcz Gdański-Grudziądz 100 km Warlubie Niemcza 2 DK 8 Kudowa-Zdrój Wrocław 120 km Bardo Szczytna 3 S8 Radzymin-Wyszków 35 km Dąbrówka Zabrodzie Wyszków A4 Wrocław-Opole 98 km Domaniów 4 Dąbrowa DK 94 Wrocław-Opole 87 km Lewin Brzeski 5 DK 17 Garwolin-Kurów 76 km Sobolew Trojanów Kurów 6 DK8 Augustów-Budzisko 57 km Nowinka Szypliszki Źródło: Opracowanie własne. Zasady doboru determinowały realizację badań przede wszystkim w jednostkach wiejskich lub małych miastach (w dużych ośrodkach trudne było osiągnięcie odpowiedniej reprezentatywności), co czyni je przydatnymi w kontekście celów niniejszego opracowania. Badanie ankietowe wykonano za pośrednictwem szkół podstawowych, kierując kwestionariusz do rodziców dzieci, a tym samym zawężając badaną grupę do ludności w wieku ok lat. Równolegle realizowane były eksperckie wywiady pogłębione z pracownikami lokalnych władz samorządowych (szczebla gminnego). Łącznie wykonano 2642 ankiety, uzyskując tym samym stopę zwrotu na poziomie ok. 41%. Na potrzeby opracowania wykorzystano przede wszystkim odpowiedzi na pytania dotyczące dostępności oraz częstotliwości korzystania z określonych, szeroko rozumianych usług pożytku publicznego. Wybór jednostek stanowiących case study w badaniu ewaluacyjnym realizowanym na potrzeby MRR był nieco odmienny. Dokonano go, oprócz kryteriów analogicznych, jak w projekcie MNiSW, także ze względu na rodzaj wsparcia otrzymanego przez poszczególne inwestycje ze środków Unii Europejskiej oraz na podstawie terminu ukończenia danego przedsięwzięcia. Ponadto badanie, ze względu na swój aplikacyjny charakter, dotyczyło wyłącznie dróg nowych i nie uwzględniało żadnych odcinków reperowych. Ostatecznie w projekcie ewaluacyjnym badano gminy położone w sąsiedztwie ośmiu nowych tras, w tym trzech autostrad (A1 - jeden odcinek, A2 i A4 - po dwa odcinki) oraz trzech dróg ekspresowych (S3, S7 i S8). Inne były także pytania zadawane respondentom. Duża ich część dotyczyła samego procesu budowy nowych dróg, zaangażowania lokalnych firm budowlanych itp. Z punktu widzenia celów niniejszego opracowania, jako istotne uznano pytania odnośnie do szeroko rozumianego efektu korytarza i utrudnień w komunikacji między dwoma stronami nowych szlaków drogowych. Realizacja ankiet była wspomagana przez zamawiającego (MRR), co pozwoliło na uzyskanie bardzo wysokiej stopy zwrotu (ponad 63%). Ostatecznie otrzymano 5406 ankiet spełniających wymagania formalne. 2. Znaczenie rozwoju infrastruktury drogowej Problem oddziaływania inwestycji transportowych na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów przyległych jest dość szeroko analizowany w literaturze światowej. W makroekonomicznym ujęciu globalnym wpływ rozwoju infrastruktury na gospodarkę nie jest na ogół podważany. Nowsze prace potwierdzają klasyczne założenia, że zróżnicowania regionalne na płaszczyźnie ekonomicznej są uzależnione od wzajemnych relacji między ekonomią skali i kosztami transportu [Krugman, Venables 1995]. Problem staje się bardziej złożony kiedy analizie poddawane są mniejsze struktury przestrzenne oraz poszczególne rodzaje transportu. Dotyczy to zwłaszcza krajów 62 63

33 rozwiniętych, o ukształtowanej sieci transportowej, gdzie rola rozwojowa nowych inwestycji bywa kwestionowana. Nie oznacza to jednak, że transport nie jest także tam istotnym czynnikiem rozwojowym. Dowodzi jedynie, że wpływ transportu na rozwój jest skomplikowany (nie bezpośredni) i nie poddaje się prostym modelom ekonomicznym [Button 2004]. Krytyka dalszego rozwoju infrastruktury drogowej podejmowana jest z punktu widzenia ich umiarkowanej efektywności oraz znacznych kosztów zewnętrznych generowanych przez transport samochodowy. W tym kontekście podkreśla się w szczególności znaczenie nowego ruchu generowanego przez powstające inwestycje drogowe. Potwierdzające tę tezę badania prowadzone są jednak głównie na obszarach miejskich [por. Szarata 2012]. W warunkach Europy Środkowo-Wschodniej sytuacja w tym zakresie nie jest jednak w pełni porównywalna z obserwowaną w krajach o ukształtowanej sieci autostrad. Zwraca na to uwagę V Raport Kohezyjny Komisji Europejskiej [2010] szacujący teoretyczne możliwości dalszej poprawy dostępności transportowej. W krajach zachodniej części kontynentu wynoszą one od 10 do 20%, podczas gdy w nowych państwach akcesyjnych przekraczają 100%. Jednocześnie skala niedorozwoju sieci drogowej przy rosnącym ruchu tranzytowym (zwłaszcza ciężkim z kierunku Rosji i państw bałtyckich do Niemiec i Czech) powoduje, że koszty zewnętrzne (środowiskowe oraz związane z bezpieczeństwem ruchu) raczej maleją w efekcie nowych inwestycji w ciągach autostrad i dróg ekspresowych. Problem ruchu wzbudzonego występuje z pewnością w obszarach metropolitalnych. Na terenach peryferyjnych, w tym wiejskich rola indywidualnego transportu samochodowego jest bardzo istotna z punktu widzenia wielkości i stopnia rozproszenia rynków pracy, a także ze względu na dostęp do usług pożytku publicznego. Relatywnie rzadziej badania wpływu nowej infrastruktury drogowej na rozwój prowadzone były w Polsce. Wynika to po części z obiektywnego względnie krótkiego, jak dotąd, okresu szerszych działań inwestycyjnych. Z prac wcześniejszych dotykających tej problematyki wymienić należy badania Potrykowskiego [1983] analizujące wzajemne korelacje między gęstością sieci drogowej a poziomem rozwoju gospodarczego. W okresie transformacji w skali ogólnoeuropejskiej prognozowanymi efektami rozwoju sieci transportowych w Europie Środkowo-Wschodniej, w tym w Polsce zajmował się zespół realizujący projekt IASON [Wegener et al. 2005]. W skali kraju zjawisko analizowali także Rosik i Szuster [2008] stwierdzając, że wcześniejsza (przed 2006 r.) rozbudowa sieci autostrad przyczyniała się do poprawy dostępności regionów już relatywnie dobrze dostępnych, a kolejne inwestycje skutkują wzrostem polaryzacji przestrzennej. Konkretnej inwestycji była wówczas poświęcona praca Domańskiej [2006], która badała efekty budowy nowych odcinków autostrady A4. Rozwój studiów naukowych w zakresie omawianych zagadnień nastąpił po akcesji Polski do Unii Europejskiej, wraz z intensyfikacją działań inwestycyjnych. Efekty inwestycji drogowych stały się przedmiotem badań projektów ESPON (m.in. projekty 1.2.1, , TRACC i SeGI; a z czasem trafiły także do Raportów Kohezyjnych Unii Europejskiej. Jednocześnie zmianie uległy wykorzystywane wskaźniki. Coraz szerzej posługiwano się miarami dostępności przestrzennej, najpierw czasowej [Komornicki et al. 2008], a potem potencjałowej [m.in. Komornicki et al. 2010; Stępniak, Rosik 2013; Więckowski et al. 2012]. Wpływ inwestycji drogowych na dostępność oraz na rozwój, analizowano szczegółowo w kilku formalnych badaniach ewaluacyjnych, w tym w dwóch dużych projektach o skali ogólnokrajowej [Komornicki et al oraz Komornicki, Rosik et al. 2013]. Ich konkluzje potwierdzały wcześniejsze stwierdzenia, że rozbudowa infrastruktury drogowej jest warunkiem koniecznym, ale nie wystarczającym rozwoju społeczno-gospodarczego. Wskazywały one także na silne zróżnicowanie regionalne efektów inwestycji. W skali lokalnej potwierdzały to również analizy Urlickiego [2012] dotyczące oddziaływania północnego odcinka autostrady A1 na dostępność i mobilność. Badania dostępności oraz rozwoju infrastruktury na szczeblu krajowym rzadko odnoszone były bezpośrednio do rozwoju obszarów wiejskich. Do nielicznych opracowań tego typu należy praca dotycząca typologii obszarów wiejskich z punktu widzenia ich relacji z obszarami metropolitalnymi [Komornicki, Śleszyński 2009]. Wykazano w niej, że dostęp do dużych ośrodków i rynków pracy determinuje sytuację i perspektywy rozwojowe terenów formalnie uznawanych za wiejskie. W ujęciu międzynarodowym dostępność obszarów wiejskich w Polsce, Czechach i na Słowacji analizował także Guzik [2012], badając zależność między wielkością miejscowości a jej dostępnością (przede wszystkim w transporcie publicznym). Autor ten wskazuje m.in. na duże znaczenie powiązań poszczególnych regionów z siecią powstających w każdym z badanych krajów, autostrad. Reasumując należy stwierdzić, że kompleksowe badanie zmian dostępności oraz innych efektów rozbudowy systemu drogowego wymaga komplementarnego stosowania odmiennych perspektyw. Jedną z nich, obok perspektywy międzynarodowej i metropolitalnej, jest perspektywa obszarów wiejskich i/lub peryferyjnych. Dzięki przyspieszeniu procesu inwestycyjnego w drogownictwie, Polska jest obecnie dobrym poligonem badawczym dla takich studiów. 3. Rozwój autostrad i dróg ekspresowych w Polsce po 2004 r. Na tle innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, w Polsce wystąpiła wyjątkowo długa przerwa w realizacji dużych inwestycji transportowych, w tym drogowych. Rozpoczęła się ona ok r. i trwała de facto aż do momentu akcesji do 64 65

34 Unii Europejskiej. W okresie tego 25-lecia powstały tylko nieliczne nowe trasy. Nie wypracowano również nowej wizji rozwoju systemu drogowego, powielając (także w dokumentach europejskich) plany układu sieci docelowej stworzone w czasach gospodarki planowanej. W tych warunkach pojawienie się wsparcia Unii Europejskiej dla dużych nowych przedsięwzięć (poczynając od programu przedakcesyjnego ISPA), spowodowało szybką, choć chwilami chaotyczną, intensyfikację działań inwestycyjnych. W dwóch kolejnych okresach finansowania UE ( oraz ) udało się zrealizować tylko część początkowych planów, a priorytety inwestycyjne (i kolejność ogłaszania przetargów) były niejednokrotnie kwestionowane [m.in. Komornicki et al. 2006]. Wspomniane wcześniej zapóźnienia powodowały, że każda inwestycja była możliwa do uzasadnienia potrzebami wyrażonymi skalą przyrostów ruchu drogowego, tak indywidualnego (efekt przyspieszonej motoryzacji), jak i ciężarowego (skutek masowego tranzytu oraz deregulacji i decentralizacji gospodarki krajowej). U progu drugiej poakcesyjnej perspektywy finansowej ( ) zaczęto zwracać uwagę na potrzebę jasnego definiowania celów poszczególnych inwestycji [Komornicki 2007]. W centralnych dokumentach strategicznych znalazło to wyraz podczas prac nad nową Koncepcją Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (szczególnie w jej wersji eksperckiej, [por. Korcelli et al. 2010]. Mimo wspomnianych zastrzeżeń w Polsce rozpoczęto formowanie sieci dróg szybkiego ruchu (przez które rozumiemy w tym miejscu zarówno autostrady, jak i drogi ekspresowe), których układ zaczął (zwłaszcza w zachodniej Polsce) nabierać pierwszych cech spójności (ryc. 1). Oceniając ogólnie proces podejmowania dużych inwestycji drogowych po 2004 r. należy stwierdzić, że największy zakres miały one (zakładając ukończenie projektów obecnie realizowanych) na kierunku tras: A4 (odcinki zachodni i wschodni, zapewniające ukończenie całej autostrady od granicy niemieckiej do ukraińskiej); A2 (odcinki zachodnie budowane w systemie koncesyjnym, centralny wsparty przez UE oraz część Stryków-Warszawa, która powstała ze środków budżetu państwa); A1 (odcinek północny realizowany w systemie koncesyjnym oraz część odcinka centralnego, a także fragment południowy przy granicy z Czechami budowane przy wsparciu UE); S8 (odcinek Wrocław-Warszawa oraz fragmenty na odcinku Warszawa Białystok); S3 (odcinek Szczecin-Zielona Góra). Autostrada/Droga ekspresowa współfinansowana ze środków UE Autostrada/Droga ekspresowa zbudowana z innych środków Autostrada/Droga ekspresowa dwujezdniowa/jednojezdniowa oddana do użytku przed 2004 r. Autostrady/Drogi ekspresowe planowane w kolejnych perspektywach finansowych. Ryc. 1. Duże inwestycje drogowe okresu Źródło: Opracowanie S. Goliszek na podstawie [Komornicki et al. 2013] Ponadto trasą, na której realizowano relatywnie dużo działań była droga ekspresowa S7. Na szlaku tym nie udało się jednak stworzyć dłuższych ciągów bezkolizyjnych. Powstało kilka oddzielonych od siebie fragmentów. Szlak S7 był też jednym z najbardziej pokrzywdzonych w efekcie decyzji ograniczających zakres inwestycji na skutek kryzysu ekonomicznego (z 2011 r.). Przerwanych zostało wówczas kilka trwających już przetargów. Zakres prac w innych ciągach był ograniczony. Mimo to na podkreślenie zasługuje rozpoczęcie inwestycji na kierunkach dróg ekspresowych S5 i S17. Ostateczna ocena rozmieszczenia dużych inwestycji na autostradach i drogach ekspresowych musi być dokonana w dwóch wymiarach. Z punktu widzenia stopnia realizacji początkowych planów zastrzeżenie może budzić ich wyraźna redukcja. Jej przyczyny były w znacznej mierze obiektywne, ale wybór redukowanych odcinków pozostawał, w niektórych przypadkach, przypadkowy. W tym kontekście wydaje się, że błędem było zbyt szerokie zakreślenie początkowego programu inwestycyjnego, 66 67

35 bez wewnętrznej priorytetyzacji. W konsekwencji rezygnowano z realizacji fragmentów najsłabiej przygotowanych, a nie najmniej uzasadnionych (przez szeroko rozumiany popyt lub cele polityki regionalnej). Spojrzenie kompleksowe dokonane od strony ostatecznych efektów wskazuje, że udało się skoncentrować środki na kilku najważniejszych szlakach drogowych. Największe różnice między ostatecznym efektem oraz wstępnymi planami miały miejsce w Polsce Wschodniej. Spośród 5 miast wojewódzkich makroregionu tylko w przypadku Rzeszowa udało się uzyskać podłączenie do krajowej sieci autostrad i dróg ekspresowych. Pewien ograniczony efekt w tym zakresie osiągnięto także w przypadku Białegostoku i Kielc [Komornicki et al. 2013]. Z punktu widzenia obszarów wiejskich za istotne uznać trzeba powstawanie obwodnic, stanowiących pierwszy etap przyszłej realizacji drogi ekspresowej lub autostrady. Inwestycje takie sprzyjały wyprowadzeniu ruchu ciężkiego z małych miejscowości (np. na odcinku S8 między Warszawą a Białymstokiem. Jakkolwiek zwarte tereny, w znacznej mierze o charakterze wiejskim, pozbawione były inwestycji ze względu na brak silnych ośrodków miejskich, które łączone są drogami wyższego rzędu, a czasem także ze względu na uwarunkowania środowiskowe zwiększające koszty inwestycji. Obszary takie to, obok wspomnianej Polski Wschodniej, przede wszystkim Pomorze Środkowe oraz Karpaty z rejonem nowosądeckim. W polskich strategiach rozwoju sieci drogowej brakowało koncepcji ślepych odcinków tras ekspresowych służących wyłącznie obsłudze transportowej określonych miast i regionów. Wszystkie planowane szlaki projektowano w kontekście ruchu międzyaglomeracyjnego i/lub tranzytowego. Pierwsze propozycje zmiany w tym zakresie pojawiły się dopiero w nowej Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Wpływ inwestycji na dostępność drogową obszarów wiejskich Korzystny wpływ obecnie realizowanych inwestycji drogowych (ryc. 2 - efekt wyłącznie dla inwestycji wspartych ze środków Unii Europejskiej), wyrażony poprawą dostępności drogowej potencjałowej obejmuje dużą część powierzchni kraju, w tym w znacznej części interesujące nas obszary wiejskie. Zasięg tego oddziaływania jest w sposób oczywisty zależny od zastosowanej funkcji oporu odległości. Przyjęcie relatywnie mniejszego oporu (umownie mówimy wtedy o dostępności w podróżach długich) oznacza, że na inwestycjach w jakimś stopniu skorzystała większość obszarów wiejskich w Polsce. Założenie większego oporu (podróże krótkie; ryc. 2) pozwala na uchwycenie sytuacji w bezpośrednim sąsiedztwie badanych inwestycji. Oceny zaistniałych zmian dokonywać musimy w kontekście obecnego poziomu dostępności potencjałowej. Obawy może budzić niewielki zakres poprawy w niektórych regionach gdzie ten poziom jest bardzo niski (ryc. 3). Największymi beneficjentami inwestycji z badanego okresu są regiony; łódzki (autostrada A1 i A2), kujawsko-pomorski (A1), pomorski (A1 i północne odcinki S7) oraz podkarpacko-małopolski (pas od Tarnowa po Przemyśl, A4). Ponadto, pozytywny efekt widoczny jest w rejonie Szczecina (północne odcinki S3) i na Mazowszu (A2). Na realizowanych inwestycjach pośrednio zyskują także niektóre obszary położone poza ich bezpośrednim sąsiedztwem. Przykładem może być południowa Lubelszczyzna (dzięki A4), rejon Słupska (dzięki A1) oraz Podlasie (dzięki A2). Interpretacja tych faktów nie jest jednak jednoznaczna. Dowodzi ona pośrednio słabej dostępności na szlakach łączących wymienione regiony bezpośrednio z resztą kraju (najkrótszymi okazują się okrężne ścieżki przejazdu wykorzystujące pojawiającą się właśnie nową infrastrukturę). Analiza poprawy dostępności potwierdza dodatkowo, wyraźnie wyższą efektywność budowy autostrad niż dróg ekspresowych. Jako istotne z punktu widzenia obszarów wiejskich wskazać trzeba, że przez poprawę dostępności do niektórych dużych miast wytwarzają się inne kierunki ciążenia niż wynikałoby to z podziału administracyjnego. Dostępność potencjałowa Zmiana względna (%) 150,1-179,7 140,1-150,0 130,1-140,0 125,1-130,0 120,1-125,0 115,1-120,0 110,1-115,0 105,1-110,0 101,9-105,0 Inwestycje dofinansowane ze środków unijnych Autostrady Drogi ekspresowe Ryc. 2. Względna zmiana krajowej dostępności potencjałowej gmin w Polsce w latach w wyniku realizacji inwestycji z udziałem środków unijnych Źródło: Opracowanie M. Stępniak w ramach [Komornicki et al. 2013]

36 Dostępność potencjałowa Ryc. 3. Poziom dostępności drogowej potencjałowej w 2015 r. (podróże krótkie) Źródło: [Rosik et al. 2012]. Jednocześnie trzeba pamiętać, że charakter autostrady (a w mniejszym stopniu także drogi ekspresowej) powoduje, że nie wpływa ona na poprawę dostępności w skali stricte lokalnej. Co więcej w takiej skali może być obserwowany tzw. efekt korytarza. O świadomości tego zagrożenia mogą świadczyć postulaty społeczności lokalnych zmierzające do tworzenia nowych węzłów na planowanych trasach. W latach część z takich starań kończyła się sukcesem (m.in. na autostradzie A2 na obwodnicy Mińska Mazowieckiego oraz na drodze ekspresowej S7 pod Pasłękiem). W innych przypadkach pozostawiono rezerwę terenową pod ewentualny dodatkowy węzeł (np. w Niepołomicach na odcinku A4 z Krakowa do Tarnowa). Przykładem postulatu, którego nie uwzględniono była budowa węzła Pilzno na autostradzie A4 [Komornicki et al. 2013]. O wpływie gęstości węzłów na potencjalny rozwój gospodarczy pośrednio informuje nas także rozkład przestrzenny dostępności potencjałowej oraz jej zmian; ryc. 2 i 3). Izolowane obszary o wyższych wartościach wskaźnika (otaczające węzły) mogą być dowodem na tego typu zagrożenie. Na podstawie wykonanej analizy, możemy stwierdzić, że problem ten w większym stopniu dotyczy autostrad budowanych w systemie koncesyjnym, gdzie odległości między węzłami są większe (zwłaszcza na autostradzie A2). Ponadto, zmniejszenie dostępności na odcinkach między węzłami możemy obserwować na wschodniej części autostrady A4 oraz na centralnym fragmencie A1. Efekt praktycznie nie jest zauważalny w sąsiedztwie powstałych dróg ekspresowych. Potwierdza to tezę, że generalnie autostrady w większym stopniu mogą generować efekt korytarza niż ma to miejsce w przypadku dróg ekspresowych. Analiza dostępności potencjałowej może też dostarczać pośrednich wskazań lokalizacyjnych dla węzłów, przez identyfikację obszarów położonych relatywnie blisko inwestycji, a jednak słabo dostępnych przestrzennie. We wspomnianym przypadku niezrealizowanego węzła Pilzno na autostradzie A4 beneficjentami byłyby obszary ośrodki zlokalizowane nieco dalej od inwestycji, jak powiaty jasielski i krośnieński (oba o bardzo niskich wskaźnikach dostępności przestrzennej [ibidem]. 5. Wpływ inwestycji na sytuację społeczności lokalnych Badania ankietowe (pochodzące z obu cytowanych projektów, a także realizowane wcześniej [porównaj Komornicki et al. 2010] wskazują dobitnie, że z punktu widzenia obszarów wiejskich, wybudowanie autostrad przyczyniło się przede wszystkim do poprawy bezpieczeństwa w ruchu lokalnym oraz że ten właśnie element był bardzo istotny dla miejscowych społeczności. Poprawa bezpieczeństwa dokonywała się w sposób bezpośredni (przeniesienie ruchu z dróg krajowych na autostrady i drogi ekspresowe) i pośredni (wybudowanie autostrady było impulsem do budowy uzupełniającej infrastruktury drogowej zwiększającej poziom bezpieczeństwa). Najnowsze badanie ewaluacyjne [Komornicki et al. 2013] zwraca uwagę na ponowne zagrożenia związane z wprowadzeniem poboru opłat w systemie ViaToll, co w niektórych miejscach spowodowało częściowe przeniesienie ruchu ciężkiego na drogi lokalne. Na wybranych drogach reperowych (trasy o dużym ruchu, gdzie nie prowadzono nowych inwestycji) stwierdzono niski poziom bezpieczeństwa ruchu lokalnego oraz brak dostatecznej infrastruktury zapewniającej bezpieczeństwo ruchu pieszego. Zwrócono także uwagę na ograniczone możliwości rozbudowy dróg w najbardziej niebezpiecznych miejscach (skrzyżowania) ze względu na szczelne otoczenie zabudowy mieszkalnej

37 Z punktu widzenia lokalnej sytuacji ekonomicznej, przeprowadzone wywiady eksperckie potwierdziły wzrost zainteresowania inwestycyjnego w gminach sąsiadujących z autostradami i drogami ekspresowymi. Zainteresowanie to w małym stopniu przekłada się jednak na konkretne inwestycje, co można tłumaczyć zbyt krótkim jeszcze okresem funkcjonowania autostrad. Stwierdzono także brak spektakularnych inwestycji w pobliżu węzłów autostradowych oraz oznak delokalizacji podmiotów gospodarczych, związanych z nowym układem sieci drogowej. Dla społeczności lokalnych istotny okazał się także problem dróg ekspresowych prowadzonych starym śladem. Ich budowa powoduje często odcięcie podmiotów gospodarczych od drogi (brak bezpośredniego dojazdu, który był wcześniej zapewniony). Respondenci badania ewaluacyjnego wykonywanego na potrzeby MRR [ibidem] oceniali (w skali od 1 do 6) inwestycję pod kątem możliwości poruszania się na kierunkach prostopadłych. Przeważały oceny umiarkowanie pozytywne (ryc. 4), zawierające się w przedziale 3, Najlepsza ocena inwestycji pod tym kątem miała miejsce w przypadku autostrady A4 na odcinku Zgorzelec-Krzyżówa oraz drogi ekspresowej S3 (Szczecin Gorzów Wielkopolski). W obu przypadkach były to drogi zbudowane w Polsce Zachodniej, charakteryzującej się relatywnie mniej rozproszonym osadnictwem wiejskim. W sposób negatywny wyróżniała się natomiast autostrada A1 na odcinku Bełk-Gorzyczki. Można domniemywać, że niska ocena wiąże się tam raczej z przeciągającą się inwestycją (most w Mszanie) i nie uwzględnieniem niektórych postulatów społeczności lokalnej (domagano się budowy przejazdu w miejscu jednej z kładek dla pieszych), niż z faktycznie intensywniejszym efektem bariery/korytarza. Uzyskany materiał nie pozwala na jednoznaczne wskazanie, jaki typ drogi (autostrada czy trasa ekspresowa) w większym stopniu jest barierą przestrzenną. Decydujące okazują się raczej lokalne rozwiązania projektowe [ibidem]. A1, Bełk-Gorzyczki A4, Szarów-Krzyż A2, obwodnica Mińska Mazowieckiego S8, Jeżewo-Białystok A2, Konin-Emilia S7, Elbląg-Miłomłyn S3, Szczecin-Gorzów Wielkopolski A4, Zgorzelec-Krzyżowa 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 Ryc. 4. Poruszanie się na kierunkach prostopadłych do inwestycji, w ocenie mieszkańców terenów sąsiadujących z wybranymi inwestycjami Źródło: [Komornicki et al. 2013]. Dezagregacja uzyskanych wyników na podstawowe grupy społeczno-zawodowe pozwala na wyciągnięcie ostrożnych wniosków, że ocena dokonana zarówno przez pracujących, jak bezrobotnych, na ogół nie odbiega istotnie od średniej dla danego odcinka. Grupą bardziej krytyczną dla nowej inwestycji (w większym stopniu postrzegającą ją jako barierę przestrzenną) są lokalni przedsiębiorcy. Jakkolwiek, co do pewnego stopnia jest zaskakujące, najwięcej ocen pozytywnych (4,0 i więcej) w omawianej kategorii, zebrały badane inwestycje u emerytów. Można tym samym przyjąć, że już na etapie projektu, inwestorzy dążąc do minimalizacji efektu bariery brali pod uwagę przede wszystkim dostęp do usług pożytku publicznego (z których korzystają emeryci, ale także pracujący np. odwożący dzieci do szkoły) oraz wymogi rynku pracy. Jednocześnie potrzeby transportowe osób wykonujących działalność gospodarczą są bardziej rozproszone przestrzennie (w sensie kierunków) i tym samym nie zawsze były zaspokojone. Nie bez znaczenia mógł być także czynnik ogólnej mobilności codziennej prawdopodobnie najmniejszej w grupie emerytów i największej wśród przedsiębiorców. Ponadto, wśród deklarujących się jako przedsiębiorcy znajduje się zapewne grupa rolników, potencjalnie posiadających ziemię po drugiej stronie trasy. Na przypadki takie wskazano w szczególności w sąsiedztwie badanego odcinka S8 Białystok-Jeżewo oraz A2 obwodnica Mińska Mazowieckiego [ibidem]. Badania terenowe potwierdziły także występowanie efektu słabej dostępności do posesji, w tym problemy spowodowane istnieniem ekranów akustycznych. Wskazywano na protesty lokalnych przedsiębiorców, tracących nie tylko bezpośredni dojazd z drogi tranzytowej, ale także możliwość skutecznej reklamy (zasłoniętej ekranami). Problem ten wystąpił np. na S8 Białystok Jeżewo. Należy podkreślić, że rozwiązania związane z rozwiązaniami projektowymi w układzie lokalnym stanowią z reguły spójną całość obejmującą zarówno kładki i przejazdy, jak i drogi dojazdowe do posesji. Generalnie problem dojazdu występuje przede wszystkim w sąsiedztwie dróg ekspresowych prowadzonych po starym śladzie. We wspomnianych badaniach wykazano ogromne znaczenie prawidłowo przeprowadzonych konsultacji społecznych (na etapie projektowania inwestycji) dla minimalizacji negatywnych skutków dla lokalnych społeczności wiejskich. Ocena dostępności do podstawowych usług pożytku publicznego przez mieszkańców badanych jednostek samorządowych (badanie ankietowe w ramach projektu MniSW; tab. 2) wskazuje, że sąsiedztwo nowoczesnej infrastruktury drogowej (kolor szary w tabeli) nie wpływa na ocenę dostępu do usług podstawowych zlokalizowanych na poziomie gminnym, a nawet powiatowym. Różnica uwidacznia się w przypadku usług koncentrujących się w większych miastach (w tym w ośrodkach wojewódzkich). Mieszkańcy gmin sąsiadujących z badanymi autostradami i drogami ekspresowymi wskazują na lepszy (względem osób mieszkających przy innych ana

38 lizowanych drogach krajowych) dostęp do dużych centrów handlowych, administracji wojewódzkiej i szkoły wyższej. Spośród badanych tras nowych większy wpływ na dostępność do usług wydaje się mieć A1 i S8, a relatywnie nieco mniejszy A4. Należy to wiązać z większym oddalaniem badanego odcinka A4 od sieci osadniczej, co powoduje, że jej rola w dostępie do najbliższego dużego miasta Wrocławia, jest podobna, jak drogi krajowej DK94. Jednocześnie autostrada A1 i droga ekspresowa S8 wyraźnie zbliżyły przecinane tereny wiejskie odpowiednio do infrastruktury usługowej Gdańska i Warszawy. Tabela 2 Ocena dostępności do podstawowych destynacji wśród mieszkańców gmin położonych w sąsiedztwie badanych dróg Droga Administracja Administracja Duże Ośrodek Szkoła Szkoła publiczna publiczna Szpital zdrowia średnia wyższa Bank Dworce centra kolejowe (wojewódzka) (powiatowa) handlowe A1 4,4 4,0 3,8 4,1 3,5 4,0 3,8 4,8 3,6 DK91 3,9 4,0 4,2 4,0 4,0 3,7 4,2 4,1 4,1 A4 3,5 3,3 3,9 3,7 3,4 3,9 3,6 4,6 3,6 DK94 4,0 4,0 4,2 4,0 4,1 4,0 4,1 4,3 4,0 S8 4,0 4,1 4,3 4,4 4,1 4,2 4,3 4,6 4,0 DK8 2,7 3,0 3,3 3,1 3,2 3,0 3,2 3,3 2,8 DK17 3,3 3,7 3,8 4,0 3,9 3,5 4,0 3,8 3,1 DK5 3,1 3,4 3,7 3,4 3,4 3,2 3,7 3,9 3,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań ankietowych (tab. 2 i 3). O faktycznym wpływie analizowanych inwestycji na zmiany w poziomie dostępności może świadczyć badanie częstotliwości podróży do określonych celów. Zmiany w tym zakresie są oczywiście konsekwencją wielu czynników o charakterze administracyjnym, ekonomicznym a nawet kulturowym. Niemniej jednak możliwe jest uchwycenie pewnych prawidłowości w odpowiedziach respondentów. Ich zadanie polegało na określeniu zmian w częstotliwości z użyciem skali od -2 do 2 (gdzie 0 oznaczało brak zmian). Wyniki przedstawiono w tab. 3. Jest bardzo charakterystyczne, że we wszystkich badanych jednostkach został stwierdzony ogólny wzrost częstotliwości podróży do prawie wszystkich badanych destylacji, co wpisuje się w opinię o rosnącej mobilności fakultatywnej Polaków. Jedynym wyjątkiem było zmniejszenie liczby podróży do dworca kolejowego zadeklarowane w sąsiedztwie drogi DK8 na Dolnym Śląsku. Jest ono prawdopodobnie wyrazem drastycznego spadku konkurencyjności transportu kolejowego w regionie. W kilku innych przypadkach respondenci deklarowali brak zmian w częstotliwości. Najczęściej dotyczyło to dworców kolejowych i co interesujące miało miejsce głównie na badanych odcinkach reperowych. Jednocześnie w sąsiedztwie nowych autostrad i dróg ekspresowych częstotliwość podróży do dworców wzrosła, co może świadczyć, że łatwiejszy lokalny dostęp do pociągów dalekobieżnych (InterCity) jest przyczyną wybierania tego środka transportu (dotyczy to dróg A1 i S8, a tym samym prawdopodobnie podróży do Warszawy i Gdańska). Jest to ważna konstatacja w kontekście promowania rozwiązań multimodalnych na obszarach wiejskich. Ogólnie (na wszystkich badanych drogach, zarówno nowych, jak i reperowych) wzrost częstotliwości podróży najwyraźniej ujawnił się w przypadku takich destylacji, jak duże centra handlowe oraz wypoczynek weekendowy. W drugiej kolejności zauważalny był także w odniesieniu do wypoczynku wakacyjnego, banków, ośrodków kultury (kino, teatr) oraz infrastruktury ochrony zdrowia (szpitali, ośrodków zdrowia i aptek). Porównanie zmian w gminach sąsiadujących z nowymi inwestycjami oraz tych leżących przy drogach reperowych wskazuje, że mogły one generować nowy ruch do takich usług, jak ośrodki kultury, administracja wojewódzka, a także wspomniane dworce kolejowe. W pozostałych przypadkach (w tym w przypadku centrów handlowych) wzrost występował niezależnie od istnienia nowej infrastruktury. Nie oznacza to jednak, że infrastruktura ta nie wpłynęła na lokalizację konkretnych miejsc realizacji poszczególnych typów usług. Tabela 3 Zmiany w częstotliwości podróży do określonych celów wśród mieszkańców gmin położonych w sąsiedztwie badanych dróg Korytarze Administracja publiczna (województwo) Administracja publiczna (powiat) Ośrodek zdrowia Szpital Apteka Szkoła wyższa Bank Poczta Drobne naprawy Duże centra handlowe Dworce kolejowe Kino/ teatr Wypoczynek weekendowy Wypoczynek wakacyjny A1/DK91 0,4 0,3 0,2 0,5 0,2 0,3 0,2 0,1 0,1 1,1 0,3 0,8 0,9 1,0 A4/DK94 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,0 0,0 0,8 0,1 0,3 0,7 1,0 S8 0,4 0,5 0,4 0,6 0,5 0,3 0,5 0,4 0,4 1,0 0,4 0,7 0,7 0,7 DK8 0,1 0,2 0,6 0,5 0,7 0,3 0,8 0,3 0,2 1,1-0,2 0,2 0,4 0,3 DK17 0,3 0,6 0,6 0,5 0,7 0,2 0,9 0,4 0,1 1,1 0,0 0,3 0,4 0,5 DK5 0,2 0,5 0,7 0,6 0,8 0,5 0,7 0,5 0,3 1,3 0,0 0,8 0,7 0,8 Podsumowanie Końcowa ocena wpływu dużych inwestycji drogowych na obszary wiejskie musi być dokonana odrębnie dla autostrad i dróg ekspresowych (zob. tab. 4). Musi także uwzględniać równe aspekty oddziaływania oraz różne skale przestrzenne

39 Wpływ badanych inwestycji w skali makro z całą pewnością należy ocenić pozytywnie. Ogólny wzrost dostępności jest istotnym uwarunkowaniem rozwoju społeczno-gospodarczego, chociaż z całą pewnością rozwoju tego nie gwarantuje. Ma to odniesienie zarówno do obszarów zurbanizowanych, jak i do terenów wiejskich. Elementem negatywnym może być w tym kontekście jedynie hierarchia priorytetów inwestycyjnych przyjęta w bieżącej perspektywie finansowej, która nie sprzyjała niektórym obszarom peryferyjnym. Jakkolwiek była ona do pewnego stopnia wymuszona możliwościami finansowymi oraz stopniem przygotowania inwestycji. Ponadto, jak wykazano w badaniach realizowanych na potrzeby Strategii Rozwoju Polski Wschodniej [Komornicki et al. 2011] budowa autostrad i dróg ekspresowych w Polsce Centralnej (w tym zwłaszcza w rejonie dużych aglomeracji z Warszawą na czele) w sposób bardzo istotny poprawia wartości wskaźników dostępności w województwach peryferyjnych (w tym przypadku zwłaszcza w podlaskim i lubelskim). Szanse i zagrożenia dla obszarów wiejskich związane z budową sieci autostrad i dróg ekspresowych w latach Kategoria Autostrada Droga ekspresowa Szanse Zagrożenia Źródło: Opracowanie własne. Poprawa dostępności w wymiarze krajowym i międzynarodowym, nawet przy inwestycjach odległych przestrzennie. Lepszy dostęp do ośrodków regionalnych, w tym niektórych usług (transport dalekobieżny, finanse, kultura). Słabe dowiązanie do lokalnej sieci drogowej, niska gęstość węzłów. Tabela 4 Poprawa dostępności w wymiarze krajowym. Lepszy dostęp do ośrodków regionalnych, w tym niektórych usług (transport dalekobieżny, finanse, kultura). Potencjał dla rozwiązań multimodalnych. Rozcięcie struktur osadniczych, ograniczenie dostępu na kierunkach poprzecznych. Izolacja przedsiębiorstw na skutek budowy ekranów akustycznych. Na poziomie regionalnym podstawowym problemem jest właściwa integracja dużych inwestycji z systemem drogowym drugiego rzędu. W tym zakresie z pewnością istnieje pole do poprawy efektywności podejmowanych działań. Problem wyraża się przede wszystkim w gęstości węzłów (zwłaszcza na autostradach) i ich powiązaniu z siecią drugiego rzędu. W tej skali przestrzennej zagrożeniem może być również przenoszenie się ruchu ciężkiego na drogi nie objęte systemem ViaToll. W ujęciu lokalnym oddziaływanie społeczno-ekonomiczne jest, na chwilę obecną, mniejsze od wcześniejszych oczekiwań. Budowa dróg nie spowodowała gwałtownego rozwoju przedsiębiorczości, delokalizacji firm oraz inwestycji typu green field. Stworzyła tylko warunki do potencjalnego rozwoju gospodarczego w przyszłości. Jednocześnie, zależnie od przyjętych rozwiązań technicznych i zakresu konsultacji społecznych, w skali lokalnej ujawniały się niekiedy negatywne skutki inwestycji, jak np. izolacja drobnych przedsiębiorców przez ekrany akustyczne. Biorąc pod uwagę jakość życia mieszkańców, autostrady i drogi ekspresowe wydają się poprawiać dostęp do usług zlokalizowanych w większej odległości od obszarów wiejskich (na poziomie subregionalnym i regionalnym), nie mając pozytywnego wpływu na obsługę ludności w skali gminnej i powiatowej. Co więcej, w niektórych przypadkach (drogi ekspresowe rozcinające system osadniczy) wpływ ten może być nawet negatywny. Biorąc pod uwagę ewentualne korekty w prowadzonej obecnie polityce transportowej (co jest uzasadnione zbliżającym się kolejnym okresem finansowania UE ), przez poprawę dostępności obszarów wiejskich należy rozumieć działania skierowane docelowo na rzecz lepszego skomunikowania terenów położonych w pobliżu granic państwa, na pograniczach poszczególnych województw (słaba dostępność do ośrodków regionalnych) oraz w miejscach, w których dostępność ograniczona jest przez czynniki naturalne (orograficzne, hydrograficzne lub wynikające z układu linii brzegowej i położenia obszarów chronionych). Działania na rzecz poprawy dostępności obszarów wiejskich, z wykorzystaniem budowy autostrad i dróg ekspresowych, mogą odbywać się w trzech podstawowych i komplementarnych wymiarach: 1. Wyprowadzenie odcinków dróg ekspresowych w kierunku miast subregionalnych. Odcinki te mogą być ślepe, tak aby zachować odpowiednio niski poziom koncentracji ruchu tranzytowego (zwłaszcza ciężkiego koszty zewnętrzne), z jednoczesną poprawą dostępności. Ich powstanie byłoby wypełnieniem założeń Agendy Terytorialnej Unii Europejskiej 2020, kładącej znaczny nacisk na systemy transportowe drugiego rzędu (secondary networks). Byłoby to również zbieżne z najnowszym dokumentem unijnym dotyczącym rozwoju sieci TEN-T (przyjętym w maju 2013 r., który zakłada skrócenie czasu dojazdu do sieci bazowych do poziomu 30 minut. 2. Budowa obwodnic w standardzie dróg ekspresowych (jedno- lub dwujezdniowych) w ciągach tych tras, których realizacja odkładana jest na okres po 2020 r., albo została zapisana jedynie w KPZK 2030, a które sprzyjają lepszej obsłudze regionów peryferyjnych. 3. Zwiększenie gęstości węzłów na istniejących oraz planowanych autostradach. Podstawą takich decyzji bezwzględnie musi być ocena dostępności ośrodków w skali regionalnej i lokalnej, a nie tylko sztywne standardy techniczne (określona odległość między węzłami, skądinąd bardzo różna w różnych krajach Unii Europejskiej). Normy w tym zakresie z całą pewnością powinny być bar

40 dziej elastyczne niż obecnie. Co więcej ocena potrzeby powstania węzła nie może być dokonywana wyłącznie przez pryzmat sytuacji ośrodków położonych w ciągu danego korytarza transportowego. Nie mniej ważne są jednostki położone w większej odległości, dla których ewentualny węzeł może stanowić najszybszy sposób dojazdu do sieci autostrad i dróg ekspresowych. Minimalizacja efektów negatywnych w skali lokalnej może być dokonywana na kilka komplementarnych sposobów. Najważniejsze wydaje się uwzględnienie potencjalnych problemów na etapie podejmowania decyzji o prowadzeniu tras po starym lub nowym śladzie (z mocną preferencją dla drugiego rozwiązania). Ponadto, kluczowe jest przeprowadzenie odpowiednio szeroko zakrojonych oraz wczesnych konsultacji społecznych, obejmujących nie tylko mieszkańców, ale w równym stopniu także lokalnych przedsiębiorców oraz osoby kierujące podmiotami ze sfery usług podstawowych. Z innych możliwych działań należy wymienić scalenie gruntów rolnych w miarę potrzeb. Dla zachowania pozytywnego efektu w zakresie poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego konieczne jest uporządkowanie zasad funkcjonowania opłat drogowych, tak aby nie dochodziło do przenoszenia się ruchu ciężkiego na drogi lokalne. Literatura Agenda Terytorialna Unii Europejskiej Button K., 2004, Myths and Taboos in Transport Policy, [w:] Barriers to Sustainable Transport. Institutions, Regulation and Sustainability, P. Rietvald i R. R.Stough (red.). Spon Press, London, New York, s Domańska A., 2006, Wpływ infrastruktury transportu drogowego na rozwój regionalny. PWN, Warszawa. ESPON Final Report, 2004, ESPON Final Report, 2006, ESPON SeGI Interim Report, 2012, ESPON TRACC Interim Report, 2012, Guzik R., 2012, Porównanie dostępności przestrzennej w obszarach wiejskich Karpat Polski, Słowacji i Republiki Czeskiej, [w:] Dostępność i mobilność w przestrzeni, P. Rosik, R. Wiśniewski (red.). IGiPZ PAN i MRR, Warszawa, s Investing in Europe s Future, Fifth report on economic, social and territorial cohesion, European Commission, Komornicki T., 2007, Rola infrastruktury transportowej w rozwoju kraju wyzwania wobec kohezji przestrzennej, [w:] Rola polskiej przestrzeni w integrującej się Europie, T. Markowski, A. Stasiak (red.). Biuletyn KPZK, z. 233, Warszawa, s Komornicki T., Śleszyński P., 2009, Typologia obszarów wiejskich pod względem powiązań funkcjonalnych i relacji miasto-wieś, [w]: Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 r., J. Bański (red.). PTG; PAN IGiPZ, Studia Obszarów Wiejskich, 16, Warszawa, s Komornicki T., Siłka P. (red.), 2011, Functional Linkages between Polish Metropolises. Studia Regionalia, t. 29, KPZK PAN, Warszawa. Komornicki T., Śleszyński P., Węcławowicz G., 2006, O potrzebie nowej wizji rozwoju infrastruktury transportowej Polski. Przegląd Komunikacyjny, 6, SIiTKRP, s Komornicki T., Śleszyński P., Siłka P., Stępniak M., 2008, Wariantowa analiza dostępności w transporcie lądowym, [w:] Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, t. II, K. Saganowski, M. Zagrzejewska-Fiedorowicz, P. Żuber (red.). MRR, Warszawa, s Komornicki T., Śleszyński P., Rosik P., Pomianowski W., 2010, Dostępność przestrzenna jako przesłanka kształtowania polskiej polityki transportowej. Biuletyn KPZK PAN, z. 241, Warszawa. Komornicki T., Rosik P., Stępniak M., 2011, Dostępność transportowa w Polsce Wschodniej. MRR, Warszawa. Komornicki T., Bański J., Śleszyński P., Rosik P., Świątek D., Czapiewski K., Bednarek- -Szczepańska M., Stępniak M., Mazur M., Wisniewski R., Solon B., 2011a, Ocena wpływu inwestycji infrastruktury transportowej realizowanych w ramach polityki spójności na wzrost konkurencyjności regionów (w ramach ewaluacji ex post NPR ). Narodowa Strategia Spójności, MRR, Warszawa. Komornicki T., Rosik P., Śleszyński P., Solon J., Wiśniewski R., Stępniak M., Czapiewski K., Goliszek S., współpraca - Regulska E., 2013, Wpływ budowy autostrad i dróg ekspresowych na rozwój społeczno-gospodarczy i terytorialny Polski, raport końcowy badania ewaluacyjnego dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego w Warszawie. MRR, Warszawa. Korcelli P., Degórski M., Drzazga D., Komornicki T., Markowski T., Szlachta J., Węcławowicz G., Zaleski J., Zaucha J., 2010, Ekspercki projekt koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju do roku Studia KPZK PAN, t. CXXVIII, Warszawa. Krugman P., Venables A.J., 1995, Globalization and the Inequality of Nations. Quarterly Journal of Economics, t. CX, is. 4. Krugman P., Venables A. J., 1995, Globalization and the Inequality of Nations. Quarterly Journal of Economics, CX (4), s Potrykowski M., 1983, Rozwój społeczno-gospodarczy a zagospodarowania drogowe w Polsce. Studia KPZK PAN, t. LXXX, PWN, Warszawa. Rosik P., Szuster M., 2008, Rozbudowa infrastruktury transportowej a gospodarka regionów. Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań

41 Rosik P., Komornicki T., Pomianowski W., Stępniak M., 2012, Monitoring spójności terytorialnej gmin w skali krajowej i międzynarodowej w latach (w tym monitoring zmian dostępności w latach i oraz według zapisów KPZK 2030). Raport z projektu, MRR. Stępniak M., Rosik P., 2013, Accessibility Improvement, Territorial Cohesion and Spillovers: a Multidimensional Evaluation of Two Motorway Sections in Poland. Journal of Transport Geography, t. 31, s Szarata A., 2012, Wpływ dostępności transportowej na liczbę podróży w obszarach miejskich, [w:] Dostępność i mobilność w przestrzeni, P. Rosik, R. Wiśniewski (red.). IGiPZ PAN, MRR, Warszawa, s Urlicki M., 2012, Autostrada A1 i jej wpływ na dostępność i mobilność w pomorskiej przestrzeni, [w:] Dostępność i mobilność w przestrzeni, op. cit., s Wegener M., Korcelli P., Komornicki T., 2005, Spatial Impacts of the Trans-European Networks for the New EU Member States, [w:] Europa XXI, z. 13, New Spatial Relations in New Europe, T. Komornicki, K. Ł. Czapiewski (red.). IGiPZ PAN, PTG, Warszawa, s Więckowski M., Michniak D., Bednarek-Szczepańska M., Chrenka B., Ira V., Komornicki T., Rosik P., Stępniak M., Szekely V., Śleszyński P., Świątek D., Wiśniewski R., 2012, Polish-Slovak Borderland Transport Accessibility and Tourism. IGiPZ PAN, Prace Geograficzne, 234, Warszawa. Piotr Łysoń Główny Urząd Statystyczny w Warszawie Komplementarność inwestycji na rzecz rozwoju obszarów wiejskich Abstract: Complementary Measures for Rural Development. Rural development does not mean agriculture. There are numerous arguments supporting this statement such as agriculture contribution to GDP, employment or disposable income. As suggested in the Stiglitz-Sen-Fitoussi Report Quality of life is a broader concept than economic production and living standards. It includes the full range of factors that influences what we value in living, reaching beyond its material side. There is a more and more accepted need to go beyond GDP in analyses of the quality of life. In the first decade of the 21 st Century there was significantly diminished a gap between urban and rural areas in many important domains for living conditions. It refers first of all to mobile phones and access to the Internet that are important for both participation in the labour market and long life learning. There still remains a gap between rural and urban areas in households income and expenditures, risk of poverty, levels of education completed, jobs supply in the local labour market, communication accessibility and public services. Rural areas in Poland are different. As a whole seem to develop when evaluated on the basis of average indicators. However there are significant territorial differences among rural areas with disadvantages rooted either in historical reasons or peripheral location. Key words: Cohesion Policy , complementary measures, document, education, households human capital, income and expenditures, jobs, peripheral areas, poverty, public services, rural development, Rural Development Programme , social capital, strategic quality of life, territorial differences in development. Wstęp W Polsce możemy zaobserwować deficyt myślenia strategicznego i dość powszechne cząstkowe działania sektorowe skoncentrowane na kasowym wymiarze podejmowanych inwestycji i żonglowaniu prostymi wskaźnikami, które choć wydają się poprawne metodologicznie, często nie są adekwatne do zjawiska, które mają opisywać

42 Celem prezentowanej pracy jest analiza celowości i możliwości komplementarnych, (czyli wzajemnie uzupełniających się, dopełniających się) inwestycji na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w ramach różnych polityk u progu nowego okresu programowania funduszy europejskich na lata w nadziei, że będzie ona nie tylko głosem w dyskusji akademickiej, ale może być wykorzystana przy podejmowaniu decyzji o działaniach na rzecz rozwoju obszarów wiejskich do 2020 r. Przyjęte bowiem w ostatnich latach strategie dziedzinowe, w tym Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa oraz Krajowa strategia rozwoju regionalnego : regiony, miasta, obszary wiejskie muszą być przełożone na działania operacyjne, co jest zadaniem trudnym i do tej pory niezbyt dobrze realizowanym. Nie ma żadnego powodu, aby we współczesnej Polsce nie nawiązywać do dobrych wzorców myślenia i działania strategicznego z okresu II Rzeczypospolitej, której owocami są m.in. Gdynia, magistrala węglowa, Centralny Okręg Przemysłowy, Warszawska Kolej Dojazdowa z pasmem miast-ogrodów czy warszawski Żoliborz. Za obszary wiejskie autor uznaje nie tylko wieś według kryteriów administracyjnych (gminy wiejskie i części wiejskie gmin miejsko-wiejskich), ale także miasta liczące do 5 tys. mieszkańców, które funkcjonalnie niczym istotnym nie różnią się od dużych wsi będących siedzibą władz gminnych, co jest zgodne z dokumentem strategicznym Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi Kierunki rozwoju obszarów wiejskich ze względów historycznych bowiem w Małopolsce, na Mazowszu czy Podlasiu częściej spotkamy dużą wieś, a w Wielkopolsce, na Kujawach, Śląsku czy Pomorzu podobnej wielkości małe miasta. Trzeba jednak zastrzec, że ze względu na przyjętą od lat metodologię prezentowania danych statystycznych cytowane dane dotyczą obszarów wiejskich w granicach administracyjnych. 1. Nieuprawnione utożsamienie rozwój obszarów wiejskich nie równa się rolnictwo Historycznie patrząc rolnictwo wraz z pasterstwem, rybactwem i łowiectwem były pierwotnymi i podstawowymi typami gospodarowania na wsi. Wraz z postępującą urbanizacją, rozwojem przemysłu, usług i przemianami w handlu, w II połowie XX w. i początku wieku XXI waga rolnictwa, jako źródła dochodu mieszkańców obszarów wiejskich słabnie, tak jak i jego rola w strukturze PKB i strukturze zatrudnienia. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w 2012 r. udział sektora I (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, w którym dominuje rolnictwo) w strukturze PKB wyniósł 3,6%, a w strukturze pracujących (według BAEL) 12,6%. Z badania budżetów gospodarstw domowych GUS wynika, że dochody z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie w 2012 r. stanowiły 4% dochodów do dyspozycji ogółem, a wśród mieszkańców wsi 12% i było to znacznie mniej niż udział dochodów z pracy najemnej (47%) oraz świadczeń z ubezpieczeń społecznych (25%). W 2011 r. [Sytuacja społeczno-ekonomiczna 2013] na wsi gospodarstwa domowe pracowników stanowiły 45%, emerytów i rencistów 34%, a rolników 11%. To wszystko sprawia, że nie można utożsamiać obszarów wiejskich z rolnictwem i trzeba wieś postrzegać jako miejsce zamieszkania, pracy i wypoczynku osób i rodzin uprawiających różne zawody i aktywnych zawodowo w różnych sektorach gospodarki. Rolnictwo pozostaje nadal bardzo ważnym składnikiem kulturowym i środowiskowym na obszarach wiejskich, a dla niektórych typów wsi w skali lokalnej czy podregionalnej jest także bardzo ważnym lub nawet dominującym sektorem gospodarki, ale w ujęciu makroekonomicznym nie odgrywa już roli kluczowej na obszarach wiejskich. 2. Jakość życia komplementarność różnych sfer Jakość życia jest pojęciem, które zyskuje na znaczeniu. W raporcie Stiglitza-Sena-Fitoussi et al. [2009] stwierdzono, że: Jakość życia jest pojęciem szerszym niż produkcja w gospodarce i warunki życia. Obejmuje pełny zakres czynników, które wpływają na to, co w życiu uznajemy za ważne, wykraczając poza jego wymiar materialny 1. Przedstawiony w raporcie postulat wyjścia poza PKB (Beyond GDP) nie oznacza, że należy zrezygnować z PKB. Dostrzeżono w nim, że powiększa się luka między informacją zawartą w zagregowanym PKB a postrzeganiem jakości życia przez zwykłych ludzi. Podkreślono wagę zarówno obiektywnych, jak i subiektywnych miar oraz potrzebę oceny i analizy dochodów, konsumpcji i zamożności gospodarstw domowych. Zasugerowano w Raporcie zestaw wymiarów jakości życia, które jednocześnie powinny być uwzględnione: materialne warunki życia (dochody, konsumpcja i zamożność), zdrowie, edukacja, aktywność osób włącznie z pracą, rządzenie i głos w polityce, powiązania społeczne i relacje, środowisko (warunki aktualne i przyszłe), zagrożenia bezpieczeństwa w sferze ekonomicznej i fizycznej. 1 Quality of life is a broader concept than economic production and living standards. It includes the full range of factors that influences what we value in living, reaching beyond its material side

43 Takie podejście jest wielowymiarowe, ale trudno jest tak zarysowaną jakość życia zmierzyć. Można postawić hipotezę, że nie są to wszystkie istotne wymiary jakości życia, tym bardziej, że w OECD sformułowano nieco odmienną koncepcję jej opisu jakości życia [Szukiełojć-Bieńkuńska, Walczak 2011]. Trzeba jednak podkreślić, że raport Stiglitza-Sena-Fitoussi et al. jest mocnym głosem w Unii Europejskiej za nowym, wielowymiarowym podejściem do analiz jakości życia, wykraczającym poza prostą analizę PKB - podejście to jest sukcesywnie wypracowywane w ramach Europejskiego Systemu Statystycznego. 3. Jakość życia na obszarach wiejskich Z corocznego Badania budżetów gospodarstw domowych GUS [Sytuacja społeczno-ekonomiczna 2013] wynika, że w wielu dziedzinach doszło do istotnej poprawy warunków czy szerzej jakości życia na wsi. Dotyczy to m.in. wyposażenia gospodarstw domowych w sprzęt, urządzenia sanitarne czy dostępu do Internetu. Dla przykładu warto podkreślić, że w okresie [Sytuacja ekonomiczno- -społeczna 2013; Budżety gospodarstw 2013] doszło do istotnego zmniejszenia dystansu między miastem a wsią w takich dziedzinach, jak: wyposażenie gospodarstw domowych w komputer osobisty, w tym z dostępem do Internetu, telefon komórkowy, zmywarkę do naczyń, pralkę automatyczną czy kuchenkę mikrofalową. Znacznie ograniczone zostały różnice w wyposażeniu mieszkań w dostęp do wodociągu, centralne ogrzewanie, ciepłą bieżącą wodę, łazienkę czy ustęp spłukiwany. Szczegółowe dane przedstawia tab. 1. Tabela 1 Różnica w poziomie wyposażenia w wybrane instalacje sanitarno-techniczne między gospodarstwami domowymi zamieszkującymi miasta i wieś w latach Rodzaj instalacji Różnica w 2000 r. (pkt proc.) a Różnica w 2012 r. (pkt proc.) b Wodociąg 9,9 1,3 Ciepła bieżąca woda 20,0 5,7 Łazienka 16,8 5,0 Ustęp spłukiwany 20,1 5,7 Centralne ogrzewanie 18,2 4,5 a [Sytuacja społeczno-ekonomiczna 2013]. b [ Budżety 2013]. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Z punktu widzenia perspektyw rozwojowych i szans na rynku pracy kluczowe znaczenie ma poprawa wyposażenia w komputer z dostępem do Internetu w 2012 r. [Budżety 2013] dysponowało nim 59% gospodarstw domowych na wsi, a w miastach 68% (w 2000 r. [Sytuacja społeczno-ekonomiczna 2013] odpowiednio 1,8% i 6,9%) oraz w telefon komórkowy [ibidem]: w 2012 r. 90% na wsi 93% w miastach (w 2000 r. odpowiednio 11% i 21%). Ważne jest także wyposażenie gospodarstw domowych w samochód osobowy [ibidem]: w 2012 r. na wsi auto miało 69% gospodarstw domowych (w miastach 55%), a w 2000 r. 51% (w miastach 45%). Nadal jednak pozostały ważne dla jakości życia na wsi sfery, w których występują istotne różnice w porównaniu z miastami ogółem, szczególnie w porównaniu z miastami największymi liczącymi co najmniej 500 tys. mieszkańców. Warto je kolejno przeanalizować Deficyt dochodów i poziomu wydatków Dochody mieszkańców obszarów wiejskich są istotnie niższe niż średnia dla Polski, szczególnie duże są dysproporcje w porównaniu z największymi miastami. W 2012 r. przeciętne dochody rozporządzalne na 1 osobę na wsi osiągnęły 80% średniej dla Polski, podczas gdy w miastach liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców było to 157% (w miastach ogółem 113%). W przypadku wydatków na 1 osobę, które dają z kolei obraz poziomu życia w dłuższym okresie, gdyż dochody często mają charakter okazjonalny, dysproporcje były nieco mniejsze. Gospodarstwa domowe mogą bowiem pokrywać część swoich wydatków z innych źródeł niż bieżące dochody, np. z oszczędności, sprzedaży składników majątkowych czy kredytów lub pożyczek. Przeciętne wydatki na 1 osobę na wsi w 2012 r. wyniosły 82% średniej dla Polski, podczas gdy w największych miastach było to 150% (w miastach ogółem 112%). W okresie od 2000 r. dochody i wydatki na wsi utrzymują się na poziomie niższym o ok. 20% od średniej krajowej Większa skala ubóstwa Odsetek ubogich jest na obszarach wiejskich istotnie wyższy niż średnio w Polsce i w miastach ogółem, a szczególnie w porównaniu z miastami liczącymi co najmniej 500 tys. mieszkańców. Na podstawie Badania spójności społecznej GUS, zrealizowanego w 2011 r., określone zostały trzy wymiary ubóstwa 2 : ubóstwo dochodowe 3, 2 Definicje i miary trzech typów ubóstwa zostały określone w rozdziale 2 Ubóstwo w publikacji: [Jakość życia 2013]. 3 Próg ubóstwa dochodowego przyjęto na poziomie 60% mediany dochodu ekwiwalentnego dla całej Polski (według zmodyfikowanej skali ekwiwalentności OECD)

44 ubóstwo warunków życia 4, ubóstwo braku równowagi budżetowej 5. W dwóch kategoriach najwyższe odsetki osób ubogich spośród 6 klas miejscowości 6 wystąpiły na wsi: 23,7% osób poniżej progu ubóstwa dochodowego i 17,7% dla ubóstwa warunków życia. W miastach ogółem wskaźniki te wynosiły odpowiednio 10,7% oraz 11,5%, a miastach liczących co najmniej 500 tys. mieszkańców 5,2% i 9,3%. W przypadku ubóstwa braku równowagi budżetowej zróżnicowania według klas miejscowości okazały się znacznie słabsze [rozpiętość wyników w klasach miejscowości wyniosła 4,6 p.proc. niż dla ubóstwa dochodowego (rozpiętość 18,5 p. proc.) i ubóstwa warunków życia (rozpiętość 8,4 p. proc.). Najwyższe wartości wskaźnika ubóstwa braku równowagi budżetowej wystąpiły dla miast średnich (20-99,9 tys. mieszkańców) (17,5% osób poniżej progu ubóstwa), miast małych (poniżej 20 tys. mieszkańców) (16,7%) i na wsi (16,4%). Jak wynika z analiz przeprowadzonych w ramach Badania spójności społecznej pierwotną przyczyną zróżnicowań w poziomie ubóstwa między miastem a wsią jest większy niż w miastach udział najbardziej zagrożonych ubóstwem osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym (bez wykształcenia, z wykształceniem podstawowym lub z wykształceniem gimnazjalnym) Niższy poziom wykształcenia Mimo że poziom wykształcenia w całej Polsce, a szczególnie na wsi w ostatnich latach poprawia się, to nadal utrzymuje się istotna różnica wykształcenia w tym zakresie między obszarami wiejskimi i miastami. Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego (NSP) 2011 wyższym wykształceniem legitymowało się 9,8% mieszkańców wsi i 21,4% mieszkańców miast w wieku 13 lat i więcej (według NSP z 2002 r. odpowiednio 4,2% i 13,2%) [Wyniki Narodowego Spisu. 2011; Podstawowe informacje 2012]. Wykształceniem nie wyższym niż gimnazjalne, które pociąga za sobą zwiększone istotnie ryzyko ubóstwa [Jakość życia 2013] charakteryzowało się w 2011 r. aż 35% mieszkańców wsi i 19% mieszkańców miast. Także współczynnik aktywności zawodowej, wskaźnik zatrudnienia oraz stopa bezrobocia 4 Próg ubóstwa warunków życia określono jako występowanie co najmniej 10 spośród 30 określonych w badaniu symptomów złych warunków życia. 5 Próg ubóstwa braku równowagi budżetowej stanowi występowanie co najmniej 4 z 7 określonych w badaniu symptomów. 6 W badaniach Głównego Urzędu Statystycznego wykorzystywane są następujące klasy miejscowości: wieś, miasta 0-19,9 tys., miasta 20-99,9 tys., miasta ,9 tys., miasta ,9 tys. i miasta co najmniej 500 tys. (w tym łącznie Gdańsk, Sopot i Gdynia). jednoznacznie wskazują na grupę osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym, jako najsłabiej obecną na rynku pracy, co oczywiście w pewnym zakresie wiąże się ze strukturą wieku tych osób i silniejszą reprezentacją w tej grupie osób starszych. Badania wskazują, że właśnie wyższy odsetek osób słabo wykształconych jest najsilniejszą przesłanką gorszej sytuacji dochodowej i większej skali ubóstwa mieszkańców obszarów wiejskich. Struktura wieku mieszkańców wsi nie różni się wiele od struktury wieku mieszkańców miast, stwarza nawet nieco lepsze perspektywy w średnim okresie ze względu na większy udział osób w wieku przedprodukcyjnym, oczywiście pod warunkiem, że struktura ta nie zostanie istotnie zniekształcona w wyniku migracji Niska dostępność komunikacyjna Niestety w Polsce od wielu lat dominuje budowanie infrastruktury transportowej na kilometry zamiast kompleksowego tworzenia sieci, podczas gdy w okresie II Rzeczypospolitej stać nas było w znacznie trudniejszych warunkach na realizację wielu kompleksowych strategicznych inwestycji realizowanych całościowo. W konsekwencji doświadczamy nie tylko trudności wynikających z pozostałości po okresie rozbiorów, wojnach, okresie PRL, ale także dalekiego od optymalnego sposobu budowy infrastruktury transportowej w Polsce. W rezultacie po ponad 20 latach od ponownego odzyskania niepodległości nie tylko mamy trudności z budową najważniejszych linii transportowych (autostrad, dróg ekspresowych), ale przede wszystkim nie mamy powiązań sieciowych umożliwiających sprawny przepływ osób i towarów nie tylko między największymi miastami, ale także między obszarami wiejskimi a miastami o różnej roli dla sieci osadniczej. W konsekwencji na obszarach wiejskich utrudniony jest dostęp do ponadlokalnego rynku pracy przez wahadłową mobilność przestrzenną [Łysoń 2009] i do wielu usług publicznych o charakterze ponadlokalnym. W obu tych sferach (rynek pracy i usługi publiczne) obszary wiejskie nie są samowystarczalne i muszą w pewnym zakresie korzystać odpowiednio z ofert pracy i usług edukacyjnych, zdrowotnych czy kulturalnych dostarczanych w miastach różnej wielkości, także tych największych Niedobory na lokalnym rynku pracy Badanie spójności społecznej z 2011 r. [Jakość życia 2013] pokazuje, że obok niskiego poziomu wykształcenia istotną przesłanką zagrożenia ubóstwem jest także pozostawanie bez pracy. Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego 2010 pokazują ponadto, że osób pracujących w gospodarstwach rolnych (4,5 mln) jest ponad dwukrotnie więcej niż po przeliczeniu na osoby pełnozatrudnione w ciągu roku (2,1 mln) 86 87

45 [Pracujący w gospodarstwach 2013, tab. 1: 4,5 mln w osobach, 2,1 mln w AWU]. Taka dysproporcja jest konsekwencją sezonowości prac w rolnictwie, ale też pokazuje ukryte rezerwy pracy do wykorzystania w gospodarce. Analiza danych o bezrobociu rejestrowanym [Bezrobocie 2013] pokazuje, że do powiatów o najwyższej stopie bezrobocia (pow. 20%) należą przede wszystkim peryferyjnie położone powiaty o dużym odsetku ludności wiejskiej w woj. dolnośląskim, kujawsko-pomorskim, lubuskim, mazowieckim, podkarpackim, pomorskim, warmińsko-mazurskim i zachodniopomorskim. Problemem jest niedopasowanie przestrzenne popytu i podaży pracy, na co pozytywny wpływ może mieć poprawa wahadłowej mobilności przestrzennej Słabsza dostępność usług publicznych Krajowa strategia rozwoju regionalnego odnosi się do problemu usług publicznych w celu 2 Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych. W ramach celu 2.2. Wspieranie obszarów wiejskich o najniższym dostępie mieszkańców do dóbr i usług warunkujących możliwości rozwojowe wskazano 5 typów usług, które są przedmiotem zainteresowania polityki regionalnej : 1. Usługi edukacyjne i szkoleniowe, 2. Usługi medyczne, 3. Usługi komunikacyjne, 4. Usługi komunalne i związane z ochroną środowiska, 5. Usługi kulturalne. Mimo że jest to niepełny katalog usług publicznych ważnych dla rozwoju obszarów wiejskich (brakuje np. usług związanych z szeroko rozumianym bezpieczeństwem i ratownictwem, pomocą społeczną i pomocą rodzinie czy zabezpieczeniem dostaw energii) i że przewidziany obszar interwencji jest ograniczony do zapóźnionych obszarów wiejskich, jest to dogodny punkt odniesienia do sformułowania pożądanego zakresu interwencji w odniesieniu do dostępności i jakości usług publicznych dla mieszkańców obszarów wiejskich. Badania GUS wskazują na zróżnicowanie jakości i dostępności powyższych usług. W pewnym uproszczeniu można stwierdzić, że o ile usługi o charakterze lokalnym (szkoła podstawowa, gimnazjum, lokalna przychodnia, apteka, gminne instytucje kultury, infrastruktura komunalna) są na obszarach wiejskich dostępne, a ich jakość w XXI w. w wielu przypadkach poprawiła się, o tyle nadal występują deficyty dostępu do usług publicznych o charakterze ponadlokalnym [Szkoły wyższe 2012, Kultura 2013, Zdrowie 2012] wynikające z barier przestrzennych i zbyt rzadkiej sieci instytucji świadczących takie usługi, barier finansowych lub długiego czasu oczekiwania na usługę, jak w przypadku służby zdrowia. Wielkim wyzwaniem są także usługi komunikacyjne i dostępność sieci transportowej oraz szeroko rozumiane bezpieczeństwo i ratownictwo. Mimo poprawy wielu wskaźników w sferze edukacji na wsi pozostaje jako wyzwanie wyrównywanie szans edukacyjnych, gdyż nadal występują istotne różnice zarówno w zakresie edukacji przedszkolnej 7 jak i wyników egzaminu gimnazjalnego [Oświata i wychowanie 2013]. Trzeba także pamiętać o znaczeniu lokalnych szkół wiejskich dla miejscowej społeczności Zróżnicowania terytorialne Zróżnicowanie obszarów wiejskich dotyczy nie tylko warunków glebowych, klimatycznych czy szerzej - przyrodniczych, struktury gospodarstw rolnych. Jest ono szczególnie wyraźne dla takich kwestii, jak: lokalizacja w stosunku do sieci miast, szczególnie tych największych (w tym zjawisko suburbanizacji), położenie względem szlaków komunikacyjnych, kapitał ludzki i społeczny, dostępność i jakość usług publicznych czy warunki do rozwoju poszczególnych sektorów gospodarki, w tym turystyki wykorzystującej dziedzictwo kulturowe i zasoby przyrodnicze wsi. Kwestie te są uwarunkowane historycznie w istotnym zakresie, czego najbardziej dobitnymi przykładami są: silne zróżnicowanie wyników wielu badań po obu stronach dawnej granicy zaborów pruskiego i rosyjskiego z okresu oraz specyfika terenów popegeerowskich. 4. W kierunku komplementarności, dokumenty strategiczne W latach w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowany został dokument Kierunki rozwoju obszarów wiejskich (KROW). Choć nie wypełnia on wszystkich wymogów stawianych strategiom, to odegrał bardzo istotną rolę w procesie kształtowania myślenia strategicznego o rozwoju obszarów wiejskich. W tym dokumencie strategicznym wskazano m.in.: 14 komplementarnych kierunków rozwoju obszarów wiejskich 9, stanowiących postulowane obszary interwencji zarówno w polityce rolnej, jak i przede wszystkim w polityce spójności; 7 Mimo zmniejszenia dystansu między miastem a wsią w tym zakresie w ostatnich latach. 8 W okresie od Kongresu Wiedeńskiego 1815 do wkroczenia wojsk niemieckich do zaboru rosyjskiego w 1915 r kierunków: 1) zwiększenie konkurencyjności sektora rolno-spożywczego, 2) bezpieczeństwo żywnościowe kraju, 3) przeciwdziałanie zmianom klimatycznym i adaptacja rolnictwa do tych zmian, 88 89

46 opis systemu realizacji planowanych działań ze wskazaniem na potrzebę ich terytorialnego zróżnicowania; kluczowe problemy dla realizacji kierunków rozwoju obszarów wiejskich, w tym potrzebę monitorowania wpływu różnych instrumentów na rozwój obszarów wiejskich. Kierunki rozwoju obszarów wiejskich nie tylko stały się dokumentem bazowym dla przygotowanej w latach Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa, jednej z 9 strategii dziedzinowych na okres do 2020 r., ale stanowiły istotny wkład w pozytywną ewolucję projektu Krajowej strategii rozwoju regionalnego (KSRR) w kierunku szerszego uwzględnienia potrzeb rozwojowych obszarów wiejskich. Pierwszy bowiem projekt KSRR bardzo silnie akcentował model polaryzacyjno-dyfuzyjny 10 i koncentrację inwestycji w największych centrach rozwoju obszary wiejskie były zaś na marginesie planowanych działań rozwojowych. Przyjęty przez Radę Ministrów w lipcu 2010 r. dokument Krajowa strategia rozwoju regionalnego : regiony, miasta, obszary wiejskie nie tylko w tytule, ale i w wielu zapisach wewnątrz odnosi się do działań ważnych dla rozwoju obszarów wiejskich, choć pozostaje eklektyczny w podejściu do takich dylematów, jak: Ile konkurencyjności a ile spójności czy Jak silna powinna być koncentracja inwestycji, a jak rozległa dyfuzja procesów rozwojowych i wykorzystanie endogenicznych potencjałów rozwojowych poza największymi ośrodkami miejskimi. W przyjętej przez Radę Ministrów w 2012 r. Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa zasadniczo kontynuowane jest szerokie postrzeganie rozwoju obszarów wiejskich sformułowane w KROW, zaszły jednak trzy istotne zmiany, które autor ocenia negatywnie: 1. Przez silne rozbudowanie i uszczegółowienie instrumentów służących rolnictwu i zagadnieniom środowiskowym, cały dokument jest nadmiernie skon- 4) wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej do produkcji energii ze źródeł odnawialnych, 5) ochrona, pielęgnowanie i wykorzystanie zasobów przyrodniczych i krajobrazowych obszarów wiejskich, 6) zachowanie, pielęgnowanie i wykorzystanie zasobów kulturowych i dziedzictwa narodowego na obszarach wiejskich, 7) rozwój i poprawa lokalnej infrastruktury, 8) rozwój przedsiębiorczości i zwiększanie atrakcyjności inwestycyjnej obszarów wiejskich, 9) inwestowanie w kapitał ludzki i społeczny oraz wyrównywanie szans edukacyjnych mieszkańców wsi i małych miast, 10) poprawa jakości i zwiększanie dostępności usług publicznych na obszarach wiejskich, 11) poprawa jakości i zwiększanie dostępności narzędzi z zakresu społeczeństwa informacyjnego dla mieszkańców obszarów wiejskich, 12) rozszerzenie zasięgu oddziaływania największych centrów rozwoju gospodarczego na obszary wiejskie przez zwiększenie ich dostępności dla mieszkańców obszarów wiejskich (zwiększenie wahadłowej mobilności przestrzennej), 13) poprawa dostępności pracy, w tym elastycznych form pracy dla mieszkańców obszarów wiejskich i zwiększenie mobilności zawodowej, 14) zapobieganie i ograniczanie wykluczenia społecznego. 10 Postulowany w raporcie Polska 2030 z 2009 r. centrowany na polityce rolnej i środowiskowej, a kwestie związane z jakością życia i źródłami dochodów, wspierane głównie przez instrumenty polityki spójności, zostały przez to zmarginalizowane. 2. Nie podjęto wskazanej w KROW kwestii terytorialnego zróżnicowania realizacji priorytetów, pozostawiając bez rozstrzygnięcia fundamentalną kwestię odmiennych uwarunkowań i ścieżek rozwoju obszarów wiejskich w zależności od ich lokalizacji względem sieci osadniczej, szlaków transportowych oraz uwarunkowań gospodarczych i społecznych. 3. Nie podjęto sformułowanego w KROW postulatu stworzenia systemu monitorowania wsparcia rozwoju obszarów wiejskich w polityce spójności, czyli badania wpływu poszczególnych typów inwestycji na rozwój obszarów wiejskich, nie tylko tych, które są specjalnie na rozwój wsi ukierunkowane, a także zapewnienia obszarom wiejskim równych szans w procedurach wyboru projektów. Mimo powyższych zastrzeżeń 5 celów szczegółowych strategii: 1) wzrost jakości kapitału ludzkiego, społecznego, zatrudnienia i przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, 2) poprawa jakości życia na obszarach wiejskich oraz poprawa ich dostępności przestrzennej, 3) bezpieczeństwo żywnościowe, 4) wzrost produktywności i konkurencyjności sektora rolno-spożywczego, 5) ochrona środowiska i adaptacja do zmian klimatu na obszarach wiejskich wraz z ujętymi w nich priorytetami może posłużyć jako podstawa do przygotowania w Programie rozwoju obszarów wiejskich i w programach operacyjnych polityki spójności na ten sam okres, a wcześniej w umowie partnerstwa, komplementarnego wsparcia rozwoju obszarów wiejskich. Trzeba jednak pamiętać i uwzględnić także rozstrzygnięcia wynikające z pozostałych strategii dziedzinowych, w tym przede wszystkim z Krajowej strategii rozwoju regionalnego oraz Strategii bezpieczeństwo energetyczne i środowisko. Warto podkreślić, że dwa pierwsze cele szczegółowe odnoszą się do pozarolniczych aspektów rozwoju obszarów wiejskich, w tym do jakości życia. Niestety projekt PROW w praktyce (poza działaniami LEADER) ogranicza się do ww. celów szczegółowych rolnych : (nr 3 i 4) oraz środowiskowego (nr 5), zaś projekt umowy partnerstwa nie zawiera konkretnych rozstrzygnięć co do zakresu, trybu i monitorowania wsparcia rozwoju obszarów wiejskich w programach operacyjnych polityki spójności w Polsce na lata , w szczególności w zakresie określonym przez ww. cele szczegółowe nr 1 i 2 Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. W projekcie Umowy partnerstwa zawarto jedynie bardzo 90 91

47 ogólną dyspozycję, że każdy program operacyjny będzie zawierał informację na temat realizacji zintegrowanego podejścia terytorialnego oraz że zostanie przedstawiona informacja, w jaki sposób program operacyjny odnosi się do rozwoju obszarów wiejskich i miejskich. 5. Węzłowe kwestie dla komplementarności wsparcia rozwoju obszarów wiejskich 5.1. Zakres interwencji a) Jakość życia Komplementarność zakresu interwencji z obu polityk: rolnej i spójności powinna być rozpatrywana w odniesieniu do postulatu zapewnienia porównywalnej jakości życia mieszkańcom miast i wsi. Mimo że nie dysponujemy jeszcze gotową i powszechnie akceptowaną metodologią klasyfikowania i pomiaru składników jakości życia, można stwierdzić, że ważnym jej elementem są dochody, konsumpcja i zamożność. Są one uwarunkowane dostępem do źródeł dochodu, które dla większości osób oznaczają dostęp do pracy przynoszącej godziwy dochód. Dlatego komplementarne działania na rzecz rozwoju obszarów wiejskich muszą odnosić się do perspektyw znalezienia pracy i źródeł dochodu dla mieszkańców obszarów wiejskich bez konieczności zmiany miejsca zamieszkania zarówno w rolnictwie i szerzej sektorze rolnym, leśnictwie czy rybactwie, jak i w innych dziedzinach, jak np. turystyka (z wykorzystaniem walorów środowiskowych i dziedzictwa kulturowego wsi), usługi dla ludności czy usługi dla przedsiębiorstw, handel czy niektóre sektory przemysłu. b) Dochody i praca Lokalny rynek pracy na obszarach wiejskich generuje ograniczoną liczbę miejsc pracy, szczególnie tych wymagających wyższych kwalifikacji i przynoszących wyższe dochody. Dlatego potrzebne są działania prowadzące do zwiększenia zatrudnienia na lokalnym rynku pracy na obszarach wiejskich w sektorach bardziej pracochłonnych (oczywiście nie kosztem efektywności prowadzonej działalności gospodarczej), ale przyjaznych dla środowiska (przetwórstwo rolne, turystyka, usługi zdrowotne i opiekuńcze, zdywersyfikowana energetyka (w tym odnawialne źródła energii), udostępnianie terenów inwestycyjnych, rozwój małej i średniej przedsiębiorczości oraz udostępnianie w szerszym zakresie miejsc pracy w miastach dzięki wahadłowej mobilności przestrzennej [Łysoń 2009]. Warunkiem koniecznym szerszego udostępnienia rynków pracy w miastach jest poprawa dostępności transportowej obszarów wiejskich, która jest także istotna dla wykorzystania potencjału przyrodniczego i kulturowego obszarów wiejskich na potrzeby turystyki. Ważnym narzędziem jest również zwiększenie dostępności Internetu i kompetencji cyfrowych na obszarach wiejskich oraz poprawa poziomu wykształcenia. Specyfika obszarów wiejskich o dużym udziale zatrudnionych w rolnictwie polega także na tym, że praca w rolnictwie jest wykonywana przez wiele osób w niepełnym wymiarze czasu. Te rezerwy zasobów pracy można by wykorzystać stosując w szerszym zakresie pracę poza rolnictwem w niepełnym wymiarze czasu, w zróżnicowanym trybie pracy lub pracę na odległość. Dla dochodów i pracy bardzo istotne znaczenie ma dostępność transportowa obszarów wiejskich z największych miast i głównych szlaków transportowych. Ma to znaczenie dwustronne, gdyż zasoby w miastach i na wsi są w istotnym zakresie komplementarne i ich lepsze wykorzystanie jest korzystne nie tylko dla obszarów wiejskich, ale dla rozwoju całej Polski. Taka dostępność umożliwia wahadłową mobilność przestrzenną i skorzystanie z rynku pracy w największych miastach i ich bezpośrednim otoczeniu. Dostępność transportowa obszarów wiejskich jest istotną przesłanką dla rozwoju turystyki i lokalizacji inwestycji, a więc i tworzenia miejsc pracy na obszarach wiejskich. c) Usługi publiczne Kolejnym obszarem komplementarnych inwestycji na rzecz obszarów wiejskich są usługi publiczne. Jak wzmiankowano powyżej problemem są przede wszystkim usługi komunikacji publicznej i dostępności sieci transportowej oraz dostępność ponadlokalnych usług publicznych: edukacyjnych, zdrowotnych, kulturalnych, a w wymiarze lokalnym przede wszystkim z zakresu szeroko rozumianego bezpieczeństwa, ratownictwa oraz zabezpieczenia dostaw energii. W przypadku usług ponadlokalnych trzeba zwrócić uwagę na sieć usługodawców i ich dostępność przestrzenną z obszarów wiejskich. Dobrym przykładem są tutaj te szkoły wyższe lub oddziały zamiejscowe, które są zlokalizowane poza największymi ośrodkami akademickimi. Dla wielu mieszkańców wsi są one często jedyną szansą na zdobycie wyższego wykształcenia. Warto także zwrócić uwagę na lokalizację teatrów, filharmonii, szpitali specjalistycznych czy zaawansowanej diagnostyki medycznej pod kątem ich dostępności dla mieszkańców obszarów wiejskich. Za usługę publiczną można także uznać dostęp do Internetu, bardzo ważny dla wyrównywania szans edukacyjnych, załatwiania codziennych spraw i w coraz większym zakresie także dla aktywności zawodowej, szczególnie na obszarach wiejskich. d) Kapitał ludzki, kapitał społeczny, ograniczanie ubóstwa i wykluczenia społecznego Kapitał ludzki i kapitał społeczny są istotnym atutem obszarów wiejskich choć nie pozbawionym deficytów. Szeroko rozumiana sfera edukacyjna jest bardzo ważna 92 93

48 dla rozwoju obszarów wiejskich i kapitału ludzkiego na wsi. Odnosi się do niej jeden z 11 celów tematycznych sformułowanych w projekcie Umowy partnerstwa [Programowanie perspektywy 2013] w ślad za Wspólnymi Ramami Strategicznymi [Commision 2012]. Wyrównywanie szans edukacyjnych oraz zwiększanie zasobów wiedzy i umiejętności na wsi powinno być jednym z priorytetów. Oznacza to wsparcie zarówno kształcenia formalnego na wszystkich poziomach, jak i nieformalnego i pozaformalnego mieszkańców obszarów wiejskich. Niestety kwestia kapitału społecznego jest w projekcie Umowy partnerstwa potraktowana zdawkowo, a szkoda, bo takie kwestie z zakresu kapitału społecznego, jak umiejętność i sieci współpracy czy wspólne wartości są bardzo istotne nie tylko wymiarze społecznym, ale mają także swoje znaczenie w gospodarce. Istotną rolę mają do odegrania działania LEADER przewidziane w projekcie Programu rozwoju obszarów wiejskich (PROW ). Kwestia ubóstwa i wykluczenia społecznego jest także jednym z 11 celów tematycznych w projekcie Umowy partnerstwa i Wspólnych Ramach Strategicznych i bezpośrednio odnosi się do jednego z trzech priorytetów 11 Strategii Europa Jak pokazują wyniki badania spójności społecznej z 2011 r. [Jakość życia 2013] wieś ze wszystkich 6 klas miejscowości jest najsilniej dotknięta ubóstwem. Szczególnie istotne są kompleksowe działania wielodziedzinowe skoncentrowane terytorialnie na obszarach popegeerowskich, charakteryzujących się m.in. bardzo wysoką stopą bezrobocia Komplementarność Programu rozwoju obszarów wiejskich i programów polityki spójności Powyżej zarysowany zakres komplementarnych inwestycji na rzecz rozwoju obszarów wiejskich powinien być realizowany przez wzajemnie uzupełniające się działania PROW i programów operacyjnych polityki spójności. W projekcie Umowy partnerstwa przewidziano szeroki zakres wsparcia ujęty w następujących 11 celach tematycznych. Określają one zakres przedmiotowy wsparcia w polityce spójności i PROW, i odnoszą się do celów Strategii Europa Są one podstawą do konstruowania programów operacyjnych. Cel tematyczny 1. Wspieranie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji. Cel tematyczny 2. Zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjno komunikacyjnych. 11 Rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną. Cel tematyczny 3. Podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw, sektora rolnego oraz sektora rybołówstwa i akwakultury. Cel tematyczny 4. Wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach. Cel tematyczny 5. Promowanie dostosowania do zmian klimatu, zapobiegania ryzyku i zarządzania ryzykiem. Cel tematyczny 6. Ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów. Cel tematyczny 7. Promowanie zrównoważonego transportu i usuwanie niedoborów przepustowości w działaniu najważniejszych infrastruktur sieciowych. Cel tematyczny 8. Wspieranie zatrudnienia i mobilności zawodowej pracowników. Cel tematyczny 9. Wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem. Cel tematyczny 10. Inwestowanie w edukację, umiejętności i uczenie się przez całe życie. Cel tematyczny 11. Wzmacnianie potencjału instytucjonalnego i skuteczności administracji publicznej. Zakres przedmiotowy działań przewidzianych w tych celach tematycznych jest szeroki. Główny problem polega na zapewnieniu komplementarności PROW i programów polityki spójności w dziedzinie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich. Kluczowe będzie uzgodnienie zakresu i trybu interwencji z PROW i 16 programów regionalnych polityki spójności, które w okresie programowania mają odgrywać jeszcze ważniejszą rolę niż w latach Nie należy przy tym zapominać o roli niektórych działań z programów horyzontalnych dla rozwoju obszarów wiejskich Terytorialne zróżnicowania Już w Kierunkach rozwoju obszarów wiejskich [2009] wskazano na konieczność terytorialnego zróżnicowania interwencji na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Postulat ten jest także formułowany przez wielu autorów prac naukowych. Jest także zbieżny z jednym z założeń KSRR wskazującym na potrzebę zintegrowanych działań terytorialnych zamiast podejścia sektorowego. Podstawowe dwa wymiary, które powinny decydować o rodzaju podejmowanej interwencji to: położenie względem największych ośrodków miejskich i głównych szlaków transportowych; struktura gospodarki w wymiarze lokalnym, w tym rola i charakterystyka takich sektorów, jak: rolnictwo, leśnictwo, rybactwo i turystyka oraz uwarunkowania społeczne

49 Z punktu widzenia położenia względem największych ośrodków miejskich i głównych szlaków transportowych czy innymi słowy skali peryferyjności należałoby zróżnicować obszary wiejskie na [za Kierunki 2009 i Bański 2009]: funkcjonalnie powiązane z największymi miastami (powinny one jednak pozostać jako kategoria obszarów wiejskich 12 ); pod wpływem oddziaływania największych ośrodków miejskich (z dogodnym połączeniem transportowym: drogowym, kolejowym lub wodnym); peryferyjne. Zróżnicowanie obszarów wiejskich pod względem struktury gospodarki w wymiarze lokalnym, w tym roli i charakterystyki takich sektorów, jak: rolnictwo, leśnictwo, rybactwo i turystyka oraz uwarunkowań społecznych powinno być w miarę proste i ograniczone do kilku kategorii ze względu na konieczność praktycznego wykorzystania do przygotowania i realizacji poszczególnych programów w obu politykach (rolnej i spójności) 13. W ten sposób korzystając z obu ww. wymiarów powstałaby dwuwymiarowa macierz zróżnicowania obszarów wiejskich służąca do terytorialnego adresowania komplementarnego wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z obu polityk Wybór projektów, monitorowanie i ocena szanse obszarów wiejskich w polityce spójności Mimo że w projekcie Umowy partnerstwa zawarto lakoniczny zapis dot. przedstawienia informacji, w jaki sposób program operacyjny odnosi się do rozwoju obszarów wiejskich i miejskich, to nie stanowi on gwarancji równych szans projektów na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Praktyka z okresu programowania /15 wskazuje bowiem na stosowanie w programach polityki spójności kryteriów wyboru projektów preferujących inwestycje większe na podstawie kryteriów skali (np. ilość m 3 ścieków czy wody, liczba samochodów na drodze, liczba przyłączy kanalizacyjnych na 1 km), które w praktyce oznaczały wykluczenie projektów z obszarów wiejskich. Ponadto, nie zrealizowano postulatu zawartego w Kierunkach rozwoju obszarów wiejskich [2009] dotyczącego monitorowania i oceny wsparcia rozwoju obsza- 12 Nie należy zgadzać się na formułowane w dyskusji o polityce rozwoju propozycje traktowania tej kategorii obszarów wiejskich jako obszarów zurbanizowanych i objęcia ich wyłącznie polityką miejską, prowadziłoby to bowiem do ich instrumentalnego traktowania i w konsekwencji zatracenia ich unikalnego charakteru, walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kapitału społecznego. Rozwijanie powiązań funkcjonalnych z dużym miastem nie musi oznaczać utraty walorów wiejskości. 13 W ograniczonym zakresie także na potrzeby polityki rybackiej. rów wiejskich, w tym w ramach polityki spójności. Zaproponowane rozwiązanie polega na tym: aby część inwestycji albo wsparcia nieinwestycyjnego była uznawana za wsparcie obszarów wiejskich według zakresu interwencji (np. ONW 14, programy rolno-środowiskowe, modernizacja gospodarstw rolnych); aby część inwestycji punktowych oraz lokalnych inwestycji liniowych była identyfikowana według kodu terytorialnego (np. lokalna szkoła, ośrodek kultury, wodociąg, kanalizacja, lokalna oczyszczalnia czy droga); aby część inwestycji punktowych zlokalizowanych poza obszarami wiejskimi była uznana za służącą obszarom wiejskim, jeśli spełniałyby one przesłankę dominującej liczby użytkowników z obszarów wiejskich (np. szkoła średnia w mieście powiatowym, do której w większości uczęszczają mieszkańcy obszarów wiejskich); aby w pewnej części za inwestycje na rzecz obszarów wiejskich uznawać inwestycje o skali powiatowej, subregionalnej, wojewódzkiej lub ponadwojewódzkiej, zarówno liniowe (np. drogi, koleje), jak i systemowe (np. system regionalnej komunikacji publicznej czy informacji), jak i punktowe, np. szpitale, szkoły wyższe, ponadlokalne wysypiska czy oczyszczalnie ścieków) wymagałoby to jednak oszacowania procentowego udziału podmiotów z obszarów wiejskich wśród użytkowników danej inwestycji. Bez tego typu rozwiązań w zakresie monitorowania skazani jesteśmy na brak rzetelnej informacji o zakresie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich łącznie w ramach obu polityk (rolnej i spójności) lub informację niepełną albo nawet błędną, gdy jest ona oparta wyłącznie na kodzie terytorialnym 15. Podsumowanie Używając pojęć ze Strategii zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa można po lekturze projektu PROW i projektu Umowy partnerstwa postawić hipotezę, że dopełnieniem instrumentów przewidzianych w projekcie PROW dla celów szczegółowych tej strategii rolnych (nr 3 i 4) i środowiskowego (nr 5) powinny być komplementarne działania w polityce spójności realizujące cele szczegółowe nr 1 Wzrost jakości kapitału ludzkiego, społecznego, zatrudnienia 14 Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania. 15 Cóż bowiem za korzyść dla rozwoju obszarów wiejskich np. z autostrady, na którą nie można wjechać, bo zjazd jest daleko, a droga ta prowadzi do fragmentacji przestrzeni obszarów wiejskich i zerwania dotychczasowych ciągów komunikacyjnych

50 i przedsiębiorczości na obszarach wiejskich i nr 2 Poprawa warunków życia na obszarach wiejskich oraz poprawa ich dostępności przestrzennej. Warto też w ślad za Krajową strategią rozwoju regionalnego : regiony, miasta, obszary wiejskie i zgodnie z Kierunkami rozwoju obszarów wiejskich [2009] przyjąć prymat podejścia terytorialnego, a w ślad za tym w sposób zróżnicowany terytorialnie prowadzić interwencje na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Literatura Bański J. (red.), 2009, Analiza zróżnicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku. Studia Obszarów Wiejskich, t. 16. Bański J., Bednarek-Szczepańska M., Czapiewski K., 2009, Miejsce obszarów wiejskich w aktualnych strategiach rozwoju województw kierunki i cele rozwoju a rzeczywistość. Studia Obszarów Wiejskich, t. 19. Bezrobocie rejestrowane I-II kwartał 2013, GUS, Warszawa, Budżety gospodarstw domowych w 2012 r., GUS, Warszawa, Comission Staff Working Document; Elements for a Common Strategic Framework 2014 to 2020; the European Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohesion Fund, the European Agricultural Fund for Rural Development and the European Maritime and Fisheries Fund, European Commission, Brussels, Czapiński J., 2006, Polska państwo bez społeczeństwa. Nauka, 1. Jakość życia, kapitał społeczny, ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce, GUS, Warszawa, Kamińska W., Heffner K. (red.), 2010, Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich. Studia KPZK PAN, t. CXXVI, Warszawa. Kamińska W., Heffner K. (red.), 2011, Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji. Studia KPZK PAN, t. CXXXVIII, Warszawa. Kamińska W., Heffner K. (red.), 2011, Obszary wiejskie, wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju. Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa. Kapitał ludzki w Polsce w 2010 r., GUS, Urząd Statystyczny w Gdańsku, Kierunki rozwoju obszarów wiejskich założenia do strategii zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, Krajowa strategia rozwoju regionalnego : regiony, miasta, obszary wiejskie, MRR, Warszawa, Program rozwoju obszarów wiejskich (PROW) , Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, projekt z 26 lipca Kultura w 2012 r., GUS, Warszawa, Łysoń P., 2006, Rozwój obszarów wiejskich w ramach Narodowego Planu Rozwoju na lata uwarunkowania, wyzwania, możliwości, rekomendacje. IERiGŻ, nr 24, Warszawa. Łysoń P., 2007, Polityka rozwoju obszarów wiejskich w latach Biuletyn KPZK PAN, z. 234, Warszawa. Łysoń P., 2009, Możliwości poprawy wahadłowej mobilności przestrzennej mieszkańców obszarów wiejskich do 2015 roku. IERiGŻ, Warszawa. Obszary wiejskie, Powszechny Spis Rolny 2010, GUS i US w Olsztynie, Warszawa, Olsztyn Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2011/2012, GUS, Warszawa, Pracujący w gospodarstwach rolnych, Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa, Programowanie perspektywy finansowej Umowa partnerstwa, MRR (projekt z 12 lipca 2013 r. ze zmian. redakcyjnymi z 19 lipca. Raport Polska 2030, KPRM, Warszawa, Rosner A., 2010, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a dynamika przemian, [w:] Przestrzenne, społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie obszarów wiejskich w Polsce, M. Stanny, M. Drygas (red.). IRWiR, Warszawa. Stanny M., 2010, Ludność i jej aktywność zawodowa tendencje zmian na obszarach wiejskich, [w:] Przestrzenne, społeczno-ekonomiczne op. cit. Stasiak A., 2007, Rola obszarów wiejskich w zagospodarowaniu polskiej przestrzeni. Biuletyn KPZK PAN, z. 233, Warszawa. Stiglitz J. E, Sen A., Fitoussi J-P., 2009, Report by the Commission on the Measurement of Economic Performance and Social Progress. Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa, Sytuacja społeczno-ekonomiczna gospodarstw domowych w latach , zróżnicowania miasto wieś, GUS, Warszawa, Szkoły wyższe i ich finanse w 2011 r., GUS, Warszawa, Szukiełojć-Bieńkuńska A., Walczak T., 2011, Statystyczny pomiar postępu społeczno-gospodarczego w zmieniającym się świecie. GUS, Wiadomości Statystyczne, 7/8. Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań Podstawowe informacje o sytuacji demograficzno-społecznej Polski oraz zasobach mieszkaniowych, GUS, Warszawa, Zdrowie i ochrona zdrowia w 2011 r., GUS, Warszawa,

51 Roman Rudnicki Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Przemiany struktury zasiewów w rolnictwie polskim w warunkach oddziaływania instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej (lata ) Abstract: Crop Structure Transformations in Polish Agriculture in Conditions Imposed by Common Agricultural Policy Instruments ( ). The article presents the regional analysis of crop structure in the Polish agriculture based on the National Agricultural Census of 2010 within the scope of selected crop groups (i.e.: grains, pulses, potatoes, industrial crop, forage crop and other) and the assessment of the transformations in that structure as compared with relevant data compiled in the National Agricultural Census of Within that orientation the comparative study focuses on the influence of the Common Agricultural Policy (CAP) instruments, in particular the Single Area Payment Scheme (SAPS). It has been demonstrated that the spatial crop structure is largely diversified in terms of both its condition (2010) and the rate of changes together with their directions in the period of Taking into account a vast array of crops under the area payments, the transformations were only to a limited extent affected by the SAPS. Key words: Agriculture, crop structure, Poland, Single Area Payment Scheme. Wprowadzenie Objęcie gospodarstw rolnych wieloma programami pomocowymi UE stanowi obecnie podstawowy czynnik modernizacji polskiego rolnictwa. Determinuje to potrzebę badań w tym zakresie, ukierunkowanych zarówno na ocenę poziomu i struktury zróżnicowania terytorialnego absorpcji funduszy UE, jak i określenie wpływu tego procesu na przemiany struktury przestrzennej rolnictwa. Opracowanie dotyczy tak ukierunkowanej analizy w zakresie powierzchni zasiewów, tj. powierzchni wszystkich upraw zasianych i zasadzonych w gospodarstwie rolnym i uprawianych w plonie głównym, z uwzględnieniem jej struktury, w tym upraw: zbóż, strączkowych jadalnych, ziemniaków, przemysłowych, pastewnych i pozostałych roślin uprawnych (podział według statystyki rolniczej GUS). Zakres czasowy analizy obejmuje lata między dwoma spisami powszechnymi rolnictwa 2002 i lat szczególnie ważnych dla przemian w rolnictwie polskim, przede wszystkim ze względu na wykorzystanie funduszy UE przedakcesyjnych (głównie SAPARD w latach ) oraz wynikających z realizacji Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), od 2004 r. Należy zaznaczyć, że w związku z potrzebą dostosowania polskiej statystyki rolniczej do wymogów Eurostatu dane Powszechnego Spisu Rolnego pierwszego spisu realizowanego od czasu przystąpienia Polski do UE - prezentowane są według zmienionej metodologii. W odróżnieniu od spisu w 2002 do powierzchni zasiewów nie zaliczono ogrodów przydomowych (2002 r. w grupie upraw pozostałych), upraw na przyoranie (obecnie do gruntów ugorowanych) oraz powierzchni szkółek drzew i krzewów ozdobnych, szkółek leśnych uprawianych do celów handlowych, wikliny i innych upraw trwałych rosnących poza plantacjami (obecnie klasyfikowane jako uprawy trwałe). Dane spisowe zostały zagregowane według siedziby użytkownika gospodarstwa rolnego oraz ujęte bez wydzielenia form własności (kategoria rolnictwo ogółem ) na poziomie kraju i województw. Opracowanie obejmuje prezentację wyników PSR 2010 dotyczących struktury zasiewów (grupy upraw i wybrane pojedyncze uprawy), ich analizę porównawczą z PSR 2002 oraz ocenę tempa i kierunków zmian w powierzchni upraw rolnych, głównie z punktu widzenia wydatkowanych środków WPR. Realizacja tej procedury wymagała skompletowania odpowiednich danych źródłowych oraz wyboru określonej metodyki badań. Podstawą opracowania są dane GUS udostępnione w BDL, jak i opublikowane [Uprawy rolne 2011; Użytkowanie gruntów 2003]. Ponadto, wykorzystano dane Systemu Informacji Zarządczej Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (płatności obszarowe) oraz Agencji Rynku Rolnego (kwotowanie produkcji tytoniu i skrobi ziemniaczanej). W ramach analizy struktury zasiewów, oprócz obliczenia udziałów procentowych w ogólnej powierzchni zasiewów lub w ogólnej powierzchni danej grupy upraw, w celu wydzielenia typów strukturalnych wykorzystano metodę d Hondta, przyjmując kolejnych sześć ilorazów, umownie odzwierciedlających dany udział, tj.: 1 bardzo niski, 2 niski, 3 znaczący, 4 wysoki, 5 bardzo wysoki, 6 dominacja w strukturze). Z kolei w przypadku analizy porównawczej powierzchni zasiewów w latach , zastosowano wskaźnik zmian przyjmujący za 100 pkt

52 powierzchnię zasiewów danej uprawy lub grupy upraw w 2002 r. W celu syntetycznej oceny zachodzących zmian (zespół upraw tworzących daną grupę, wszystkie grupy upraw razem) posłużono się sygnaturą cyfrową, wskazującą na spadek ( 1 ) lub wzrost powierzchni danej uprawy/grupy upraw ( 2 ). Ze względu na ramy objętościowe opracowania odnotowane zmiany w strukturze zasiewów roślin uprawnych w Polsce interpretowano przede wszystkim z punktu widzenia oddziaływania środków WPR. Pełna ocena zachodzących zmian powinna uwzględniać wiele innych uwarunkowań. 1. Uwarunkowania zmian w strukturze zasiewów ze szczególnym uwzględnieniem funduszy UE Problem oceny oddziaływania narzędzi WPR na zmiany w strukturze zasiewów jest trudny do jednoznacznego określenia, ponieważ zmiany te są efektem oddziaływania wielu różnorodnych czynników zarówno natury przyrodniczej (np. uwarunkowania glebowo-klimatyczne roślin uprawnych, niekorzystne zmiany klimatyczne gwałtowne zjawiska pogodowe), jak i pozaprzyrodniczych ekonomicznych (np. problem zmieniającej się opłacalności danego kierunku produkcji), historycznej (tradycja uprawy danych roślin, nawet nawiązująca do okresu zaborów) i innych [zagadnienie to podnosili w ramach opracowań monograficznych rolnictwa Bański 2007; Głębocki 2007; Olszewski 1985]. Ze względu na biologiczny charakter produkcji rolniczej, szczególnie ważną determinantą są warunki przyrodnicze. Zróżnicowanie regionalne wskaźnika jakości przestrzeni produkcyjnej (średnio 66,6 pkt) pozwala wydzielić obszary o niekorzystnych warunkach przyrodniczych, sprzyjających podniesieniu udziałów w strukturze zasiewów np. żyta, owsa, czy ziemniaków (woj. poniżej 60 pkt woj. podlaskie 55,0 pkt, mazowieckie 59,9 pkt), ale też województwa predysponowane do upraw pszenicy, buraków cukrowych itp., o wskaźniku przekraczającym 70 pkt. (dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, podkarpackie), a nawet 80 pkt (opolskie 81,6 pkt) [por. Waloryzacja 2000]. Struktura zasiewów odzwierciedla także poziom kultury rolnej, głównie związanej z rozwojem historyczno-gospodarczym danego regionu [Kostrowicki 1978] w tym z jego położeniem w obrębie ziem dawnych zaborów rosyjskiego (woj. lubelskie, łódzkie, mazowieckie, podlaskie, świętokrzyskie), austriackiego (woj. podkarpackie i większość małopolskiego) oraz pruskiego, w tym w okresie międzywojennym należących do Polski (większość woj. kujawsko-pomorskiego, pomorskiego, śląskiego i wielkopolskiego) lub Niemiec (dolnośląskie, lubuskie, opolskie, zachodniopomorskie i większość warmińsko-mazurskiego). Istotnym czynnikiem wpływającym na strukturę upraw jest także polityka ekonomiczna, która kształtując ceny środków produkcji i skupu płodów rolnych, preferuje uprawy określonych roślin. W literaturze przedmiotu podejmowane są także kwestie wpływu rynków zbytu na rozmieszczenie upraw oraz oddziaływania procesów urbanizacji i industrializacji [np. Falkowski 1981]. Współcześnie należy poszerzyć zespół czynników oddziałujących na rolnictwo o kwestię wykorzystania funduszy UE. Dostęp gospodarstw rolnych do środków wielu instrumentów WPR stworzył bardzo duże, nie występujące do tej pory, możliwości rozwoju rolnictwa polskiego podniesienia poziomu wielu cech rolniczych, modernizacji struktury przestrzennej rolnictwa (w tym zmiany struktury zasiewów roślin uprawnych) oraz umocnienia jego pozycji (wzrostu konkurencyjności) na wspólnym rynku UE. Oddziaływanie to było efektem objęcia polskich gospodarstw rolnych systemem płatności bezpośrednich (od 2004 r.; z wydzieleniem jednolitej płatności obszarowej i 13 kategorii uzupełniających płatności obszarowych) oraz ich udziału w wielu programach operacyjnych, obejmujących 15 działań pomocowych realizowanych w latach: w ramach Przedakcesyjnego Programu Rozwoju Rolnictwa i Obszarów Wiejskich (SAPARD); (pierwszy okres finansowy członkostwa Polski w UE) w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) i Sektorowego Programu Operacyjnego,,Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich (SPO Rolnictwo ); w ramach obecnie realizowanego Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Uwzględniając wszystkie formy unijnego dofinansowania gospodarstw rolnych w latach zasilono je kwotą blisko 93 mld zł (por. tab. 1). Tak wysoki poziom wsparcia finansowego wskazuje, że środki WPR stanowią obecnie podstawowy czynnik modernizacji gospodarstw i przemian strukturalnych w rolnictwie polskim. Środki te oddziałują także na strukturę zasiewów, zarówno pośrednio (istotna poprawa ogólnej sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych), jak i bezpośrednio głównie w wyniku absorpcji środków z tytułu płatności obszarowych. Jako podstawę badań wpływu funduszy UE na przemiany struktury zasiewów w rolnictwie polskim przyjęto uzupełniające płatności bezpośrednie. W analizie nie uwzględniono jednolitych płatności obszarowych, ponieważ kwalifikują się do nich wszystkie rośliny uprawne (pod warunkiem, że grunty rolne utrzymywane były w dobrej kulturze rolnej). Także realizacja działań operacyjnych (w ramach programów SAPARD, SPO Rolnictwo i PROW), ze względu na ich inwestycyjno-modernizacyjny charakter w niewielkim stopniu wiąże się ze strukturą zasiewów (jedynie

53 udział gospodarstwa w działaniu PROW Zalesianie gruntów przez wyłączenie z zasiewu części gruntów oddziałuje na ich ogólną strukturę). Tabela 1 Płatności z tytułu realizacji programów pomocowych dla gospodarstw rolnych w Polsce w latach w mln zł Wyszczególnienie Lata Lata Lata Razem lata Jednolite płatności obszarowe - JPO Uzupełniająca płatności obszarowe UPO Płatności bezpośrednie ogółem Działania/programy SAPARD PROW SPO Rol. PROW Ogółem Działania pomocowe ogółem Razem wsparcie finansowe gospodarstw rolnych Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Agencji Rynku Rolnego (tab. 1-3). W latach uzupełniające płatności obszarowe związane były z wydatkowaniem kwoty 28,7 mld zł, tj. 30,9% ogólnej sumy środków UE pozyskanych przez gospodarstwa rolne w tym okresie. Obejmowały one 13 kategorii płatności, w tym 6 w latach pierwszym okresie finansowym członkostwa Polski w UE (por. tab. 2). Uzupełniające płatności obszarowe obejmowały przede wszystkim środki wypłacane przez ARiMR w następujących kategoriach: uzupełniająca płatność podstawowa (tzw. inne rośliny) dotyczy bardzo szerokiego pakietu upraw (m.in. zboża i oleiste), których wykaz był corocznie określany w stosownym rozporządzeniu Rady Ministrów (stawka od 292,78 zł/ 1 ha w 2004 r. do 327,26 zł/1 ha w 2010 r.); jak wykazały badania Rudnickiego [2010, s. 99] powierzchnie objęte tymi płatnościami stanowiły aż 88,6% powierzchni użytków rolnych objętych jednolitymi płatnościami obszarowymi, dlatego obejmowały one 73,7% ogółu środków UPO (por. tab. 2). płatność cukrowa wypłacana od 2006 r. jako rekompensata finansowa dla gospodarstw rolnych z tytułu restrukturyzacji przemysłu cukrowniczego w UE; stawki kształtowały się na poziomie od 33,94 zł (2006 r.) do 50,45 zł (2010 r.) za 1 tonę buraków cukrowych; płatność do roślin energetycznych, będących źródłem energii odnawialnej i przeznaczonej do produkcji biopaliw; wypłacana od 2005 r. w kwocie 213,4 zł za 1 ha plantacji (dot. tylko upraw wierzby energetycznej i róży bezkońcowej); w następnych latach miało miejsce poszerzenie listy dotowanych upraw (np. o żyto, rzepak, buraki cukrowe) oraz spadek kwoty dotacji (np. w ,33 zł/1 ha), ze względu na zmianę przepisów wspólnotowych płatności te nie były realizowane w 2010 r.; Tabela 2 Uzupełniające płatności obszarowe (UPO) pozyskane przez gospodarstwa rolne w Polsce w latach w mln zł i % Kategoria płatności UPO Lata Lata Razem lata Płatność podstawowa (tzw. inne rośliny) ,7 Płatność cukrowa ,0 Płatność do roślin energetycznych ,1 Płatność do chmielu Płatności zwierzęce ,7 Płatność do owoców miękkich ,5 Płatność do pomidorów ,2 Płatność do roślin strączkowych ,1 Płatność do krów ,2 Płatność do owiec ,0 Płatności dla producentów surowca tytoniowego* ,1 Kwotowanie produkcji skrobi ziemniaczanej* ,6 Dopłaty do materiału siewnego* ,8 Uzupełniające płatności obszarowe Razem * płatności realizowane przez ARR płatność do powierzchni upraw chmielu, w przypadku płatności związanych z produkcją zmniejszająca się od 1013,81 zł/1 ha (2004 r.) do 507,54 (2009 r.), jednak rekompensowana wprowadzeniem od 2008 r. płatności nie związanych z produkcją (tzw. historycznych), rekompensujących odchodzenie gospodarstw od tego kierunku produkcji roślinnej (861,32 zł/1 ha w 2009 r.); płatność z tytułu owoców i warzyw (tzw. płatność do pomidorów), wprowadzona od 2008 r ,56 zł/tonę (w 2010 r. 157,16 zł/tonę); przejściowe płatności z tytułu owoców miękkich, wprowadzono od 2008 r ,68 zł/ha (2009 r ,80 zł/ha, ,88 zł), dotyczy uprawy truskawek (wpływ na strukturę zasiewów) oraz malin (uprawy trwałe poza strukturą zasiewów); specjalna płatność obszarowa do powierzchni upraw strączkowych i motylkowych drobnonasiennych przyznawana w 2010 r., ze względu na duże znaczenie tych upraw dla ochrony lub poprawy stanu środowiska (207,28 zł/1 ha upraw); %

54 W latach ARiMR realizowała płatności uzupełniające związane z produkcją zwierzęcą, jednak ze względu na wpływ na produkcję pasz uwzględnione w niniejszej analizie, tj.: płatność zwierzęca - do powierzchni upraw uprawianych na pasze uprawianych na trwałych użytkach zielonych wypłacana od 2007 r. - stawka 438 zł za 1 ha (w 2010 r ,03 zł/1 ha); płatność do krów przyznawane w 2010 r. w celu wsparcia produkcji mleczarskiej oraz produkcji wołowiny i cielęciny w małych gospodarstwach położonych na obszarach wrażliwych gospodarczo (duże rozdrobnienie gospodarstw) oraz środowiskowo (obszary górskie), posiadających niewielkie stada (nie więcej niż 10 krów) na terenie województw: lubelskiego, małopolskiego, podkarpackiego, śląskiego i świętokrzyskiego (stawka 346,43 zł/1 szt.); płatność do owiec przyznawana w 2010 r. w celu utrzymania pogłowia w rejonach o dużych tradycjach tego kierunku produkcji zwierzęcej, skierowana do gospodarstw posiadających co najmniej 10 samic z gatunku owca domowa, położonych na terenie województw: małopolskiego, podkarpackiego, śląskiego, opolskiego i dolnośląskiego (stawka - 105,91 zł/1 szt.); Ponadto, w ramach płatności uzupełniających uwzględniono dotacje wypłacane rolnikom przez Agencję Rynku Rolnego, tj.: płatność dla producentów surowca tytoniowego, wynosząca w przeliczeniu na 1 kg od 5 zł w 2004 r. do 11,7 zł (dla tytoniu jasnego odmian typu Virginia) i 9,5 zł (dla tytoniu typu Burley i innych) w 2010 r.; kwotowanie produkcji skrobi ziemniaczanej w przeliczeniu na 1 tonę skrobi od 250,82 zł w sezonie 2004/2005 do 225,26 zł w roku gospodarczym 2008/2009; wsparcie finansowania do zużycia kwalifikowanego materiału siewnego kategorii elitarny lub kwalifikowany przyznawane od 2007 r. w celu zwiększenia ilości stosowanego materiału siewnego w polskich gospodarstwach (stawka refundująca część kosztów dopłaty do 1 ha gruntów, dotyczące ziemniaków (500 zł), roślin strączkowych (160 zł) oraz zbóż jarych i ozimych (100 zł; kwoty dotacji z 2011 r.).; w ramach łącznej dotacji w latach w kwocie 223,5 mln zł, 12,3 mln zł stanowiła pomoc z tytułu suszy. Przeprowadzona analiza wykazała bardzo szeroki pakiet roślin uprawnych upoważniających do ubiegania się o przyznanie uzupełniających płatności obszarowych - systemem tym nie objęto przede wszystkim upraw ziemniaków (poza skrobiowymi) i warzyw [np. por. Instrukcja 2008]. Tak ukierunkowana pomoc UE w większym stopniu związana jest z egalitaryzmem społecznym (zapewnienie wsparcia finansowego możliwie największej grupie gospodarstw), a nie z kształtowaniem określonej (pożądanej) struktury zasiewów. Wskazuje na to niewielkie zróżnicowanie regionalne środków UPO, zarówno pod względem ich udziału w ogólnej sumie pozyskanych środków WPR (średnio 30,9% - od ok. 26% w woj. łódzkim i mazowieckim do 36 % w dolnośląskim), jak i w ich przeliczeniu na 1 UR (średnio 2,1 tys. ha od 1,8 tys. w woj. lubuskim, mazowieckim i śląskim do 2,5 w kujawsko-pomorskim). Istotne różnice regionalne odnotowano w przypadku przeliczenia środków UPO z lat na 1 gospodarstwo rolne (średnio 20,1 tys. zł od 7,3 tys. w woj. małopolskim do 52,2 tys. zł w woj. zachodniopomorskim; por. tab. 3). Tabela 3 Uzupełniające płatności obszarowe pozyskane przez gospodarstwa rolne w latach wybrane elementy oceny Województwo W tym Płatności UPO w mln zł w % ogółu tys. zł/ tys. zł/ środków WPR 1 ha UR 1 gospodarstwo rolne Dolnośląskie ,0 2,1 30,0 Kujawsko-Pomorskie ,2 2,5 36,9 Lubelskie ,9 2,4 17,6 Lubuskie ,0 1,8 33,1 Łódzkie ,4 1,7 12,7 Małopolskie ,6 2,0 7,3 Mazowieckie ,2 1,8 15,7 Opolskie ,6 2,2 37,5 Podkarpackie ,1 2,3 9,8 Podlaskie ,2 2,1 25,2 Pomorskie ,9 2,0 35,9 Śląskie ,8 1,8 11,5 Świętokrzyskie ,4 2,2 11,7 Warmińsko-Mazurskie ,2 1,9 42,4 Wielkopolskie ,3 2,1 29,0 Zachodniopomorskie ,9 1,9 52,2 Polska razem ,9 2,1 20,

55 2. Struktura zasiewów jako element analizy porównawczej wyników spisów rolnych w latach 2002 i 2010 według wybranych grup upraw Zasiewy zbóż Według wyników PSR 2010 pod względem zajmowanej powierzchni najważniejszą grupę upraw w Polsce stanowią zboża. Obejmuje ona cztery zboża podstawowe (pszenica 2142 tys. ha, żyto 1063 tys. ha, jęczmień 974 tys. ha, owies 577 tys. ha) oraz inne zboża przeznaczone do zbioru ziarna pszenżyto (1330 tys. ha), mieszanki zbożowe (1100 tys. ha), kukurydzę na ziarno (343 tys. ha) oraz grykę, proso i inne zbożowe (razem 117 tys. ha, w tym gryka 88,5 tys. ha, proso 11,9 tys., amarantus, kanar i inne zbożowe 16,3 tys. ha). Ponadto, statystyka rolnicza uwzględnia podział zbóż na formy jare i ozime. Należy zaznaczyć, że według GUS w grupie zbóż podstawowych od połowy lat 80. uwzględnia się pszenżyto, jednak ze względu na nowatorski charakter tego zboża w analizie uwzględniono je w ramach kategorii inne zboża. Łączny areał zbóż w Polsce w 2010 r. wynosił 7646 tys. ha - od 207 tys. ha w woj. lubuskim do 1076 tys. ha w woj. wielkopolskim, co stanowiło 73,3% ogólnej powierzchni zasiewów (od 64,3% w woj. zachodniopomorskim do 79,4% w woj. śląskim; por. tab. 4). Analiza udziału poszczególnych zbóż w ogólnej powierzchni zasiewów upraw zbożowych wykazała silne zróżnicowanie zarówno w ujęciu ogólnopolskim, jak i regionalnym, tj. zgodnie z rangą zajmowanej przez dane zboże powierzchni: (1) pszenica średnio w kraju 28,0% - od 8,0% w woj. podlaskim do 50,6% w dolnośląskim; (2) pszenżyto średnio 17,4% - od 6,5% w woj. dolnośląskim do 23,5% w wielkopolskim; (3) mieszanki zbożowe średnio 14,4% - od 2,6% w woj. dolnośląskim do 39,4% w podlaskim; (4) żyto średnio 13,9% - od 3,9% w woj. opolskim do 23,0% w łódzkim; (5) jęczmień średnio 12,7% - od 4,7% w woj. podlaskim do 20,8% w świętokrzyskim; (6) owies średnio 7,6% - od 2,7% w woj. kujawsko-pomorskim do 13,1% w podkarpackim; (7) kukurydza na ziarno średnio 4,5% - od 1,0% w woj. zachodniopomorskim do 13,1% w opolskim; (8) pozostałe zbożowe średnio 1,5% - od 0,2% w woj. kujawsko-pomorskim i małopolskim do 4,6% w lubuskim. Tabela 4 Struktura zasiewów upraw zbożowych w Polsce (2010 r.) W tym w % 4 zboża podstawowe inne uprawy zbożowe Zboża ogółem (ZB) Typ Województwo gryka, proso i pozostałe zb. (g) kukurydza na ziarno (k) mieszanki zb. (mz) pszenżyto (pż) owies (o) jęczmień (j) żyto (ż) w % zasiewów pszenica (p) w tys. ha Dolnośląskie 510,3 70,9 50,6 7,4 12,0 4,5 6,5 2,6 12,1 4,3 p4 j1 I1 k1 Kujawsko-Pomorskie 596,4 66,2 32,0 10,5 17,8 2,7 20,5 11,1 5,2 0,2 p3 j1 pż1 mz1 Lubelskie 800,4 78,7 32,7 8,0 15,7 9,1 14,7 15,1 2,3 2,3 p3 j1 pż1 mz1 Lubuskie 207,3 73,3 27,3 20,5 12,8 6,6 18,4 4,9 5,0 4,6 p2 ż1 j1 pż2 Łódzkie 583,1 79,0 15,5 23,0 9,3 8,0 22,7 18,8 2,0 0,6 p1 ż2 pż2 mz1 Małopolskie 207,8 69,1 41,7 3,9 18,0 8,9 8,2 13,3 5,8 0,2 p4 j1 mz1) Mazowieckie 924,6 76,5 13,7 21,5 6,3 11,9 21,7 20,1 3,8 0,9 p1 ż1 o1 pż2 mz1 Opolskie 323,4 71,1 46,0 3,9 19,3 2,5 8,0 6,8 13,1 0,4 p4 j1 k1 Podkarpackie 226,7 73,2 41,2 6,9 8,4 13,1 8,0 14,9 5,5 2,0 p3 o1 mz2 Podlaskie 467,5 77,1 8,0 16,6 4,7 11,2 16,6 39,4 2,7 0,9 ż1 o1 pż1 mz3 Pomorskie 406,9 71,5 33,4 13,8 10,7 9,0 17,3 12,2 1,2 2,3 p3 ż1 pż1 mz1 Śląskie 216,2 79,4 30,6 13,9 14,7 6,6 15,3 10,5 7,0 1,4 p2 ż1 j1 pż1 mz1 Świętokrzyskie 243,9 74,8 28,3 9,5 20,8 7,0 17,9 13,2 1,5 2,0 p2 j2 pż1 mz1 Warmińsko-Mazurskie 429,5 72,4 33,5 9,2 10,4 7,0 20,9 15,0 1,9 2,2 p3 j1 pż1 mz1 Wielkopolskie 1076,4 73,4 19,3 17,7 15,8 4,6 23,5 13,3 5,4 0,4 p2 ż1 j1 pż1 mz1 Zachodniopomorskie 425,9 64,3 39,2 16,3 14,2 9,3 13,6 3,5 1,0 2,9 p3 ż1 j1 pż1 Polska razem 7646,4 73,3 28,0 13,9 12,7 7,6 17,4 14,4 4,5 1,5 p2 ż1 j1 pż1 mz1 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PSR

56 Łączna analiza upraw zbożowych wykazała ukształtowanie się wielu typów strukturalnych, charakteryzujących się: wysokim udziałem pszenicy wraz z: bardzo małymi udziałami jęczmienia i kukurydzy na ziarno (p4 j1 k1 woj. dolnośląskie i opolskie), bardzo małymi udziałami jęczmienia i mieszanek zbożowych (p4 j4 mz1 woj. małopolskie), bardzo małymi udziałami owsa i mieszanek zbożowych (p4 o1 mz1 woj. podkarpackie); znacznym udziałem pszenicy wraz z: bardzo małymi udziałami jęczmienia, pszenżyta i mieszanek zbożowych (p3 j1 pż1 mz1 woj. kujawsko-pomorskie, lubelskie, warmińsko-mazurskie), bardzo małymi udziałami żyta, pszenżyta i mieszanek zbożowych (p3 ż1 pż1 mz1 woj. pomorskie), bardzo małymi udziałami żyta, jęczmienia i pszenżyta (p3 ż1 j1 pż1 woj. zachodniopomorskie); niskimi udziałami pszenicy wraz z: bardzo niskimi udziałami żyta i jęczmienia oraz niskimi pszenżyta (p2 ż1 j1 pż2 woj. lubuskie), niskim udziałem jęczmienia oraz bardzo niskimi udziałami pszenżyta i mieszanek zbożowych (p2 j2 pż1 mz1 woj. świętokrzyskie), niskimi udziałami żyta, jęczmienia, pszenżyta i mieszanek zbożowych (p2 ż1 j1 pż1 mz1 woj. wielkopolskie i śląskie; typ ten charakteryzuje także przeciętną strukturę zasiewów zbóż w Polsce; por. tab. 4); bardzo niskimi udziałami pszenicy wraz z: niskimi udziałami żyta i pszenżyta oraz bardzo niskim udziałem mieszanek zbożowych (p1 ż2 pż2 mz1 woj. łódzkie), niskimi udziałami żyta, owsa, mieszanek zbożowych (p1 ż1 o1 pż2 mz1 woj. mazowieckie); brakiem istotnego udziału pszenicy w warunkach bardzo niskich udziałów żyta, owsa i pszenżyta oraz znaczącego udziału mieszanek zbożowych (ż1 o1 pż1 mz3 woj. podlaskie). Wykazano, że struktura zasiewów zbóż wyróżnia się silnym zróżnicowaniem regionalnym (na 16 województw wydzielono aż 11 typów strukturalnych). Nawiązuje przede wszystkim do zmienności warunków przyrodniczych (np. wysokie udziały pszenicy i jęczmienia w regionach o korzystnych warunkach przyrodniczych) oraz kierunków produkcji rolniczej (wysoki udział mieszanek zbożowych głównie z przeznaczeniem na pasze w woj. podlaskim). Odnotowana w 2010 r. powierzchnia upraw zbóż była mniejsza w porównaniu z 2002 r. o 647,3 tys. ha. Przeciętny wskaźnik zmian powierzchni upraw zbożowych wynosił 92 pkt (areał w 2002 = 100 pkt). Pozytywnego zjawiska zmniejszenia dominującej rangi zbóż w omawianym okresie nie stwierdzono jedynie w woj. lubuskim (103 pkt) i śląskim (101 pkt), a najwyraźniej zaznaczyło się w woj. małopolskim (81 pkt). Wyżej wymienione przemiany były wypadkową zmian zachodzących w poszczególnych uprawach zbożowych, obejmujących zarówno wzrost, jak i spadek ich powierzchni. Przeciętnie w kraju wzrost powierzchni zasiewów odnotowano w przypadku upraw: pszenżyta 141 pkt (przybyło 386 tys. ha), w układzie województw od 115 pkt w woj. małopolskim do ponad dwukrotnego wzrostu powierzchni zasiewu w woj. łódzkim (207 pkt); kukurydzy na ziarno 108 pkt (przybyło 24 tys. ha) od spadku areału w 4 woj. (dolnośląskie, lubuskie, opolskie, zachodniopomorskie) do wzrostu w pozostałych, w tym ponad dwukrotnego w woj. podlaskim (290 pkt) i pomorskim (282 pkt); gryki, prosa i pozostałych zbożowych 324 pkt (przybyło 81 tys. ha) wzrost areału tej grupy zbożowych odnotowano we wszystkich województwach, w tym rekordowo wysoki ponad dziesięciokrotny w woj. lubuskim i opolskim. Wzrost powierzchni upraw pszenżyta i kukurydzy na ziarno jest wynikiem ich dużego zapotrzebowania paszowego. Szczególnie pozytywnie należy ocenić wyraźny przyrost powierzchni gryki, prosa i zbóż pozostałych wskazujących na wzrost bioróżnorodności w rolnictwie, tym bardziej, że zjawisko to bardzo wyraźnie zaznaczyło się w województwach Polski Zachodniej dolnośląskim (wzrost o 15,9 tys. ha) i zachodniopomorskim (wzrost o 9,8 tys. ha). Jakkolwiek tendencję spadkową odnotowano w przypadku zasiewów: pszenicy 89 pkt w układzie województw wzrost odnotowano jedynie w woj. lubuskim (101 pkt) i śląskim (106 pkt), a największy spadek areału w podlaskim (66 pkt); żyta 68 pkt spadek areału we wszystkich regionach, najsilniejszy dotyczący ok. 50% stanu zasiewów w 2002 r. w woj. lubelskim, małopolskim, podkarpackim i świętokrzyskim; jęczmienia 93 pkt wzrost jedynie w woj. lubelskim (106 pkt), łódzkim (116 pkt) i wielkopolskim (104 pkt), w pozostałych regionach spadek największy w województwach Polski Północnej: pomorskim (79 pkt), warmińsko-mazurskim (77 pkt) i zachodniopomorskim (81 pkt); owsa średnia krajowa 98 pkt spadek w 11 woj., największy przekraczający 1/3 stanu powierzchni uprawy w 2002 r. w woj. małopolskim; największy wzrost w woj. lubuskim (122 pkt); mieszanek zbożowych 81 pkt w układzie województw spadek w 13 regionach (największy w woj. dolnośląskim 52 pkt i zachodniopomorskim 54 pkt. Przyjmując podział powierzchni zasiewu zbóż na dwie podgrupy 4 zboża podstawowe (pszenica, żyto, jęczmień, owies; wskaźnik zmian w kraju 84 pkt) oraz inne zboża (pszenżyto, mieszanki zbożowe, kukurydzę na ziarno i inne gryka, proso i pozostałe; wskaźnik zmian w kraju 96 pkt) wzrost powierzchni areału zbóż odnotowano jedynie w ramach kategorii inne zboża w przypadku 8 województw zlokali

57 zowanych zarówno w Polsce Północnej, cechującej się korzystną strukturą obszarową gospodarstw (woj. pomorskie, zachodniopomorskie), jak i w bardziej rozdrobnionej agrarnie centralnej i południowo-wschodniej części kraju (woj. lubelskie, łódzkie, mazowieckie, podkarpackie, podlaskie i świętokrzyskie najwyższy w kraju wskaźnik zmian 120 pkt). Wskazuje to na zachodzące zjawisko odchodzenia od tradycyjnej struktury upraw zbożowych. Jako pozytywne zjawisko uznać także należy zwiększenie udziału zbóż ozimych w ogólnej powierzchni zbóż podstawowych z mieszankami zbożowymi z 57,8% w 2002 r. do 62,6% w 2010 r., co przyczynia się do większego pokrycia ziemi roślinnością, przez co do zmniejszenia wypłukiwania składników mineralnych z gleby oraz zmniejszenia erozji wietrznej. W odniesieniu do łącznego ujęcia poszczególnych gatunków zbóż w układzie województw wzrost powierzchni zasiewów był zróżnicowany pod względem liczby zbóż, dotyczył czterech zasadniczych grup typów strukturalnych (sygnatury 1 wzrost, 2 spadek powierzchni zasiewu), tj. wzrost 2 zbóż: pszenżyta i pozostałych typ p1 ż1 j1 o1 pż2 mz1 k1 g2 (opolskie, zachodniopomorskie); 3 zbóż: owsa, pszenżyta i pozostałych zbożowych typ p1 ż1 j1 o2 pż2 mz1 k1 g2 (dolnośląskie, lubuskie), pszenżyta, kukurydzy, pozostałych typ p1 ż1 j1 o1 pż2 mz1 k2 g2 (kujawsko-pomorskie, mazowieckie, pomorskie, świętokrzyskie - typ ten charakteryzuje kierunki zmian w strukturze upraw zbożowych w Polsce); 4 zbóż: jęczmienia, pszenżyta, kukurydzy i pozostałych typ p2 ż1 j2 o1 pż1 mz1 k1 g2 (lubelskie), pszenicy, owsa, pszenżyta i pozostałych typ p2 ż1 j1 o2 pż2 mz1 k1 g2 (lubuskie), pszenżyta, mieszanek zbożowych, kukurydzy i pozostałych typ p1 ż1 j1 o1 pż2 mz2 k2 g2 (małopolskie, podkarpackie, podlaskie), pszenicy, pszenżyta, kukurydzy i pozostałych typ p2 ż1 j1 o1 pż2 mz1 k2 g2 (śląskie), owsa, pszenżyta, kukurydzy i pozostałych typ p1 ż1 j1 o2 pż1 mz1 k2 g2 (warmińsko-mazurskie); 5 zbóż: jęczmienia, owsa, pszenżyta, kukurydzy i pozostałych typ p1 ż1 j2 o2 pż2 mz1 k2 g2 (łódzkie, wielkopolskie; por. tab. 5). Wyżej wymienione zmiany w mniejszym stopniu wiążą się z oddziaływaniem funduszy UE. Wszystkie zboża i mieszanki zbóż objęte są bowiem systemem płatności obszarowych uzupełniających [por. Instrukcja 2008], a zmiany są wynikiem zmieniających się potrzeb alimentacyjnych, paszowych i przemysłu spożywczego. Jako pozytywny aspekt tych przemian uznać należy spadek łącznej ogólnej powierzchni zbóż, w warunkach wzrostu powierzchni zbóż pozostałych (wzrost różnorodności biologicznej). Tabela 5 Zmiany zasiewów upraw zbożowych w Polsce w latach (stan w 2002 r.=100 pkt) W tym zasiewy 4 zboża podstawowe inne uprawy zbożowe) Typ* gryka, proso i pozostałe zb. (g) kukurydza na ziarno (k) pszenżyto (pż) jęczmień (j) Zboża - ogółem (w tys. ha) Województwo mieszanki zb. (mz) razem owies (o) żyto (ż) razem pszenica (p) Dolnośląskie p1 ż1 j1 o2 pż2 mz1 k1 g2 Kujawsko-Pomorskie p1 ż1 j1o1 pż2 mz1 k2 g2 Lubelskie p1 ż1 j2 o1 pż2 mz1 k2 g2 Lubuskie p2 ż1 j1 o2 pż2 mz1 k1 g2 Łódzkie p1 ż1 j2 o2 pż2 mz1 k2 g2 Małopolskie p1 ż1 j1 o1 pż2 mz2 k2 g2 Mazowieckie p1 ż1 j1 o1 pż2 mz1 k2 g2 Opolskie p1 ż1 j1 o1 pż2 mz1 k1 g2 Podkarpackie p1 ż1 j1 o1 pż2 mz2 k2 g2 Podlaskie p1 ż1 j1 o1 pż2 mz2 k2 g2 Pomorskie p1 ż1 j1 o1 pż2 mz1 k2 g2 Śląskie p2 ż1 j1 o1 pż2 mz1 k2 g2 Świętokrzyskie p1 ż1 j1 o1 pż2 mz1 k2 g2 Warmińsko-Mazurskie p1 ż1 j1 o2 pż2 mz1 k2 g2 Wielkopolskie p1 ż1 j2 o2 pż2 mz1 k2 g2 Zachodniopomorskie p1 ż1 j1 o1 pż2 mz1 k1 g2 Polska razem p1 ż1 j1 o1 pż2 mz1 k2 g2 *1 spadek powierzchni zasiewu, 2 wzrost powierzchni zasiewu Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych PSR 2002 i PSR 2010 (tab. 5-10). 112

58 Zasiewy strączkowych jadalnych i powierzchnia uprawy ziemniaków W ramach PSR 2010 wydzielono grupę upraw strączkowych jadalnych, którą stanowiły przede wszystkim uprawy fasoli jadalnej (17,8 tys. ha, 40,8%) i grochu jadalnego (16,7 tys. ha, 38,3% ogółu strączkowych jadalnych). Pozostałe strączkowe jadalne miały znaczenie marginalne (bór jadalny 2,8 tys. ha; soczewica, cieciorka, soja na konsumpcję ziarna i inne strączkowe jadalne razem 6,3 tys. ha). Łączna powierzchnia analizowanej grupy upraw wynosiła 43,7 tys. ha była zróżnicowana według województw od poniżej 0,6 tys. w opolskim, podlaskim i śląskim do 16,4 tys. ha w lubelskim. Strączkowe jadalne miały marginalne znaczenie w strukturze zasiewów średnio w kraju 0,4%, a w układzie województw próg 1% przekraczały jedynie w lubelskim (1,6%) i świętokrzyskim (1,3%; por. tab. 6). W latach powierzchnia upraw strączkowych jadalnych w Polsce zmniejszyła się o 1,7 tys. ha. Jednak wskaźnik zmian tego areału (średnia krajowa 96 pkt) był silnie zróżnicowany regionalnie od województw cechujących się odchodzeniem od tego kierunku produkcji (najwyraźniej woj. kujawsko-pomorskie wskaźnik zmian 56 pkt i zachodniopomorskie 53 pkt) do ponad dwukrotnego (opolskie, podlaskie, śląskie), a nawet siedmiokrotnego wzrostu powierzchni uprawy (woj. lubuskie 2002 r. 118 ha, 2010 r. 836 ha wskaźnik zmian 708 pkt). Omawianą grupę upraw dopiero od 2010 r. objęto jednolitą płatnością uzupełniającą (kategoria specjalna płatność obszarowa do powierzchni upraw strączkowych i motylkowych drobnonasiennych), co powinno przyczynić się do poniesienia jej areału w przyszłości. Przedtem rośliny te objęte były płatnościami UPO jedynie w przypadku uprawy wyki, soczewicy i ciecierzycy [np. por. Instrukcja 2008]. Według Powszechnego Spisu Rolnego w 2010 r. powierzchnia uprawy ziemniaków wyniosła 388,3 tys. ha. Areał ten w układzie województw wahał się od 5,4 tys. ha w lubuskim do 54,2 tys. ha w mazowieckim. Średnio w kraju ziemniaki stanowiły 3,7% ogólnej powierzchni zasiewów udział ten był zróżnicowany regionalnie od 1,8-1,9% w woj. lubuskim, opolskim i warmińsko-mazurskim do ponad 10% w woj. małopolskim (11,9%) i podkarpackim (11,1%; por. tab. 6). Analiza porównawcza wyników spisów powszechnych z lat 2002 i 2010 wykazała wyraźny spadek powierzchni uprawy ziemniaków - ubyło 415,1 tys. ha, najwięcej ponad 50 tys. ha w woj. lubelskim (51 tys. ha), łódzkim (52 tys. ha) i mazowieckim (69 tys. ha). W porównaniu do stanu w 2002 r. (100 pkt) areał ten zmniejszył się w kraju o ponad 50% (48 pkt). Spadkowy kierunek zmian odnotowano we wszystkich regionach - jego dynamika była zróżnicowana od pkt w woj. lubelskim i podlaskim do pkt w woj. dolnośląskim, pomorskim i zachodniopomorskim (por. tab. 6). Tabela 6 Powierzchnia zasiewów strączkowych jadalnych i ziemniaków w Polsce stan w 2010 r. oraz zmiany w latach Strączkowe jadalne (SJ) Ziemniaki (Z) Województwo 2010 zmiany ha w latach tach zmiany ha w la- tys. ha % zasiewów (2002=100) tys. ha % zasiewów (2002=100) Dolnośląskie 2,6 0, ,2 3,2 65 Kujawsko-Pomorskie 2,6 0, ,8 2,1 49 Lubelskie 16,4 1, ,1 2,8 35 Lubuskie 0,8 0, ,4 1,9 51 Łódzkie 1,8 0, ,9 5,8 45 Małopolskie 2,0 0, ,9 11,9 57 Mazowieckie 2,0 0, ,2 4,5 44 Opolskie 0,6 0, ,9 1,9 57 Podkarpackie 0,9 0, ,4 11,1 53 Podlaskie 0,6 0, ,4 2,9 31 Pomorskie 2,6 0, ,9 3,7 66 Śląskie 0,6 0, ,1 4,4 45 Świętokrzyskie 4,3 1, ,2 6,2 44 Warmińsko-Mazurskie 2,8 0, ,7 1,8 47 Wielkopolskie 2,2 0, ,2 2,7 56 Zachodniopomorskie 0,9 0, ,1 2,3 64 Polska razem 43,7 0, ,3 3,7 48 Ziemniaki są objęte systemem wsparcia finansowego UE jedynie w formie kwotowania produkcji skrobi ziemniaczanej. Jednak skala tego oddziaływania jest niewielka (ok. 8 tys. plantatorów) i pod względem zróżnicowania regionalnego w niewielkim stopniu nawiązuje do rejonów uprawy ziemniaka w Polsce - brak kwotowania skrobi wystąpił w płd.-wsch. regionach kraju [Rudnicki 2010, s. 113]. Dlatego odnotowany w latach wyraźny spadek powierzchni ich uprawy jest przede wszystkim spowodowany zmniejszeniem zapotrzebowania na tę roślinę bulwiastą, głównie konsumpcyjnego i paszowego. Uprawy przemysłowe Analiza danych PSR 2010 wykazała, że powierzchnia upraw przemysłowych wynosiła 1172,4 tys. ha, w tym 206,4 tys. ha - buraki cukrowe, 507,2 tys. ha - rzepak i rzepik, 4,1 tys. ha len i konopie (len 4,0 tys. ha, w tym zaledwie 0,5 tys. ha lnu włóknistego; konopie 0,1 tys. ha) oraz tytoń 15,7 tys. ha (według statystyki rolni

59 czej GUS inne, nie wymienione wyżej, rośliny przemysłowe uwzględniono w ramach grupy pozostałe uprawy ). Uprawy przemysłowe stanowiły średnio 11,2% ogólnej powierzchni zasiewów, a odsetek ten wahał się od 1,6% w woj. podlaskim do 22,5% w woj. opolskim (por. tab. 7). W strukturze upraw przemysłowych zdecydowanie przeważał rzepak i rzepik średnio w kraju 80,7% (od 51,2% w woj. lubelskim do 95,8% w woj. lubuskim). Drugą lokatę zajmowały uprawy buraka cukrowego 17,6% (od 2,3% w woj. lubuskim do 39,7% w woj. świętokrzyskim). Znacznie mniejsze udziały charakteryzowały uprawę tytoniu (średnio 1,3% - od braku upraw w woj. zachodniopomorskim do 19,5% w woj. małopolskim) oraz przede wszystkim lnu i konopi (średnio w kraju 0,3% - od 0,0% w woj. opolskim i śląskim do 2,2% w podkarpackim). Bazując na danych PSR 2010 wydzielono 5 typów strukturalnych upraw przemysłowych w Polsce, tj. 1) dominacja rzepaku i rzepiku rz6 woj.: dolnośląskie, lubuskie, opolskie, podlaskie, pomorskie, śląskie, warmińsko-mazurskie i zachodniopomorskie; 2) bardzo niski udział upraw buraków cukrowych i bardzo wysoki udział upraw rzepaku i rzepiku bc1 rz5 woj.: kujawsko-pomorskie, łódzkie, mazowieckie, podkarpackie, wielkopolskie (typ ten charakteryzuje także przeciętną strukturę zasiewów upraw przemysłowych w Polsce); 3) znaczące udziały upraw buraka cukrowego oraz rzepaku i rzepiku bc3 rz3 woj. lubelskie; 4) bardzo mały udział buraków cukrowych i tytoniu w warunkach wysokiego udziału upraw rzepaku i rzepiku bc1 rz4 t1 woj. małopolskie; 5) mały udział buraków cukrowych, znaczący udział rzepaku i rzepiku oraz bardzo mały udział upraw tytoniu b2 rz3 t1 woj. świętokrzyskie. Z reguły uprawy przemysłowe kojarzone są z regionami Polski Północnej i Zachodniej, zwłaszcza z terenami o korzystnych warunkach przyrodniczych i dobrze rozwiniętym przemysłem rolno-przetwórczym. Do takiego układu terytorialnego nie przystaje jedynie uprawa tytoniu, którego udział w strukturze upraw przemysłowych zaznacza się tylko w woj. małopolskim i świętokrzyskim. W latach łączna powierzchnia zaliczana przez GUS do roślin przemysłowych (buraki cukrowe, rzepak i rzepik, len i konopie oraz tytoń) wzrosła o 414,9 tys. ha (najwięcej ok. 62 tys. ha w woj. dolnośląskim i wielkopolskim). W przypadku tej grupy upraw przyjęty do analizy wskaźnik zmian powierzchni zasiewu (stan w 2002=100 pkt) wynosił przeciętnie dla kraju 155 pkt i wahał się od 94 pkt (woj. świętokrzyskie jedyny region w Polsce cechujący się spadkiem powierzchni upraw przemysłowych) do ponad dwukrotnego wzrostu w woj. lubuskim (233 pkt; por. tab. 7). Zróżnicowanie to odzwierciedla zmiany powierzchni zasiewów zachodzące w obrębie poszczególnych upraw przemysłowych zarówno w ujęciu ogólnopolskim, jak i regionalnym, tj.: buraki cukrowe wskaźnik zmian w kraju 68 pkt (ubyło 96,6 tys. ha) od 4 pkt w woj. podlaskim (od 6,5 tys. ha w 2002 r. do zaledwie 0,3 tys. ha w 2010 r. głównie efekt likwidacji cukrowni w Łapach) do blisko 90 pkt w woj. małopolskim i zachodniopomorskim; rzepak i rzepik wskaźnik zmian w kraju 216 pkt (przybyło 507,2 tys. ha) wzrost powierzchni zasiewów wystąpił we wszystkich województwach, najwyższy w podlaskim (462 pkt od 1,8 tys. ha w 2002 r. do 8,3 tys. ha w 2010 r.); len i konopie wskaźnik zmian w kraju 79 pkt (ubyło 1,1 tys. ha) wynik spadku zasiewów w woj. podlaskim, śląskim oraz przede wszystkim lubelskim (wskaźnik zmian 20 pkt; od 4,1 tys. ha w 2002 r. 79% upraw w kraju do 0,8 tys. ha w 2010 r. 20% upraw w kraju); wzrost w pozostałych regionach, zwłaszcza o niewielkich powierzchniach zasiewu w 2002 r. (np. woj. zachodniopomorskie wskaźnik zmian pkt; 2002 r. 4 ha, 2010 r. 534 ha); tytoń wskaźnik zmian w kraju 153 pkt (przybyło 5,4 tys. ha) spadek powierzchni upraw odnotowano jedynie w woj. dolnośląskim, łódzkim, opolskim i podlaskim, wzrost charakteryzował pozostałe regiony, a największą skalę osiągnął w woj. lubelskim (od 4,1 tys. w 2002 r. do 7,6 tys. ha w 2010 r., wskaźnik zmian 187 pkt); należy zaznaczyć, że zarówno w 2002 r. jak i 2010 r. nie stwierdzono uprawy tytoniu w woj. zachodniopomorskim). Przeciętnie w kraju w warunkach wzrostu ogólnej powierzchni upraw przemysłowych odnotowano wzrost powierzchni rzepaku i rzepiku oraz tytoniu, ale też spadek powierzchni upraw buraków cukrowych oraz lnu i konopi (typ zmian - bc1 rz2 lk1 t2). Jednak zmiany te były zróżnicowane regionalnie, co ilustrują wydzielone typy strukturalne, tj.: wzrost powierzchni upraw rzepaku i rzepiku oraz lnu i konopi w warunkach spadku powierzchni zasiewów buraków cukrowych i tytoniu (typ bc1 rz2 lk2 t1) woj. dolnośląskie, łódzkie, opolskie; wzrost powierzchni upraw rzepaku i rzepiku oraz lnu i konopi w warunkach spadku powierzchni zasiewów buraków cukrowych (brak uprawy tytoniu; typ bc1 rz2 lk2) woj. zachodniopomorskie; spadek powierzchni uprawy buraków cukrowych w warunkach wzrostu powierzchni rzepaku i rzepiku, lnu i konopi i tytoniu (typ zmian bc1 rz2 lk2 t2) woj. kujawsko- -pomorskie, lubuskie, małopolskie, mazowieckie, podkarpackie, pomorskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie;

60 spadek powierzchni upraw buraków cukrowych oraz lnu i konopi w warunkach wzrostu powierzchni upraw rzepaku i rzepiku oraz tytoniu (typ zmian bc1 rz2 lk1 t2) woj. lubelskie (typ ten charakteryzuje przeciętne kierunki zmian powierzchni upraw przemysłowych w Polsce); wzrost powierzchni uprawy rzepaku i rzepiku w warunkach spadku areału buraków cukrowych, lnu i konopi oraz tytoniu (typ bc1 rz2 lk1 t1) woj. podlaskie, śląskie (por. tab. 7). W grupie upraw przemysłowych dotacje z tytułu UPO objęły tylko rośliny oleiste (rzepak, rzepik, słonecznik, soja), len włóknisty i oleisty, konopie na włókno. Płatności uzupełniające dotyczyły także uprawy chmielu i roślin energetycznych [np. por. Instrukcja 2008]. Ponadto, spośród ww. upraw przemysłowych pomoc finansowa dla gospodarstw rolnych w Polsce objęła producentów buraków cukrowych. Jednak uruchomiona po raz pierwszy w 2006 r. tzw. płatność cukrowa nie jest ukierunkowana na wzrost produkcji buraków cukrowych. Jest bowiem formą rekompensaty finansowej za niekorzystne dla polskiego rolnictwa skutki reformy unijnego rynku cukru [Rudnicki 2010, s. 105]. Zmiany w strukturze zasiewów upraw przemysłowych są wynikiem zaspokojenia potrzeb rynku (np. rozwój produkcji biopaliwa rzepakowego). Wiążą się także z zagadnieniem restrukturyzacji (często likwidacji) branż przemysłu spożywczego. Dobrym przykładem takiego oddziaływania jest zmniejszająca się w Polsce liczba cukrowni (z 40 w 2005 r. do 18 w 2009 r.; według Szemplińskiego 2012, s. 130), z reguły prowadząca do spadku powierzchni upraw (np. likwidacja cukrowni w Łapach w woj. podlaskim i spadek powierzchni uprawy buraków cukrowych w rym regionie od 6,5 tys. ha w 2002 r. do 0,3 tys. ha w 2010 r.). Uprawy pastewne Według danych PSR 2010 do grupy uprawy pastewne, obejmującej łącznie 864 tys. ha zasiewów, zaliczono: kukurydzę na zielonkę 387 tys. ha; strączkowe pastewne 144 tys. ha, w tym strączkowe pastewne na ziarno (99 tys. ha - najwięcej łubin słodki - 76 tys. ha; pozostałe uprawy strączkowe pastewne na ziarno miały niewielkie znaczenie w strukturze zasiewów peluszka/groch polny 6 tys. ha, wyka 5 tys. ha, bobik 7 tys. ha i inne strączkowe pastewne 5 tys. ha), strączkowe pastewne na zielonkę (18 tys. ha) oraz mieszanki zbożowo-strączkowe na ziarno (27 tys. ha); okopowe pastewne - 17 tys. ha, w tym najwięcej upraw buraków pastewnych (13 tys. ha); Tabela 7 Powierzchnia zasiewów upraw przemysłowych w Polsce - stan w 2010 r. oraz zmiany w latach Typ W tym buraki cukrowe (bc) rzepak i rzepik (rz) len i konopie (lk) tytoń (t) Uprawy przemysłowe razem (P) zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw przem. zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw przem. zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw przem. zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw przem zmiany ha w latach tys. ha % zasiewów (2002=100) Województwo struktura zmiany* Dolnośląskie 147,2 20, , , , ,3 66 rz6 bc1 rz2 lk 2t1 Kujawsko-Pomorskie 166,2 18, , , , ,0 175 bc1 rz5 bc1 rz2 lk2 t2 Lubelskie 86,3 8, , , ,9 20 8,8 187 bc3 rz3 bc1 rz2 lk1 t2 Lubuskie 40,6 14, , , , ,1 113 rz6 bc1 rz2 lk2 t2 Łódzkie 27,9 3, , , , ,1 77 bc1 rz5 bc1 rz2 lk2 t1 Małopolskie 8,6 2, , , , ,5 181 bc1 rz4 t1 bc1 rz2 lk2 t2 Mazowieckie 59,7 4, , , , ,6 128 bc1 rz5 bc1 rz2 lk2 t2 Opolskie 102,1 22, , , , ,0 81 rz6 bc1 rz2 lk2 t1 Podkarpackie 22,2 7, , , , ,1 114 bc1 rz5 bc1 rz2 lk2 t2 Podlaskie 9,5 1, ,9 4 87, ,6 90 8,6 84 rz6 bc1 rz2 lk1 t1 Pomorskie 83,7 14, , , , ,4 165 rz6 bc1 rz2 lk2 t2 Śląskie 22,4 8, , , ,0 20 0,1 75 rz6 bc1 rz2 lk1 t1 Świętokrzyskie 12,9 3, , , , ,3 129 bc1 rz3 t1 bc1 rz2 lk2 t2 Warmińsko-Mazurskie 72,7 12, , , , ,3 159 rz6 bc1 rz2 lk2 t2 Wielkopolskie 181,3 12, , , , ,0 217 bc1rz5 bc1 rz2 lk2 t2 Zachodniopomorskie 129,2 19, , , , rz6 bc1 rz2 lk2 Polska - razem 1172,4 11, , , ,3 79 1,3 153 bc1 rz5 bc1 rz2 lk1 t2 *1 spadek powierzchni zasiewu, 2 wzrost powierzchni zasiewu 118

61 motylkowe drobnonasienne tys. ha, w tym: na zielonkę: (302 tys. ha), w tym motylkowe pastewne na zielonkę (162 tys. ha), trawy polowe na zielonkę (125 tys. ha), inne pastewne na gruntach ornych na zielonkę (15 tys. ha) oraz motylkowe pastewne na nasiona (5 tys. ha); trawy polowe i inne pastewne na gruntach ornych na nasiona 10 tys. ha. Łączny areał upraw pastewnych stanowił 8,3% krajowej powierzchni zasiewów. Udział ten wahał się od 3-4% w woj. dolnośląskim i opolskim do ponad 10% w warmińsko-mazurskim (11,5%) oraz przede wszystkim podlaskim (17,7%). Również dużym zróżnicowaniem charakteryzowała się struktura zasiewów upraw pastewnych - wydzielono jej następujące typy: bardzo wysoki udział kukurydzy na zielonkę i bardzo mały udział motylkowych i innych pastewnych typ kz5 mip1 - woj. opolskie; wysoki udział kukurydzy na zielonkę i mały udział motylkowych i innych pastewnych typ kz4 mip2 woj. wielkopolskie, podlaskie i wielkopolskie; znaczący udział kukurydzy na zielonkę, bardzo mały udział strączkowych jadalnych i bardzo mały udział motylkowych i innych pastewnych typ kz3 sp1 mip2 - woj. dolnośląskie, lubelskie, łódzkie, mazowieckie, śląskie (typ ten odzwierciedla także przeciętną strukturę upraw pastewnych w Polsce); mały udział upraw kukurydzy na zielonkę, strączkowych jadalnych i motylkowych oraz innych pastewnych typ kz2 sp2 mip2 woj. lubuskie, pomorskie; mały udział upraw kukurydzy na zielonkę, bardzo mały udział strączkowych jadalnych i znaczący udział motylkowych oraz innych pastewnych typ kz2 sp1 mip3 woj. warmińsko-mazurskie; bardzo mały udział kukurydzy na zielonkę i strączkowych pastewnych, bardzo wysoki udział motylkowych i innych pastewnych typ kz1 sp1 mip4 woj. małopolskie, podkarpackie, zachodniopomorskie; bardzo mały udział kukurydzy na zielonkę, mały udział strączkowych pastewnych, znaczący udział motylkowych i innych pastewnych typ kz1 sp2 mip3 woj. świętokrzyskie (por. tab. 7). Według PSR 2010, w porównaniu do danych z 2002, nastąpiło zwiększenie powierzchni uprawy roślin pastewnych o 302,2 tys. ha od 562,1 tys. do 843,3 tys. (najwięcej 54,3 tys. ha w woj. podlaskim od 52,8 tys. ha w 2002 r. do 107,1 tys. w 2010 r.). Przyjęty do analizy wskaźnik zmian powierzchni wynosił 154 pkt wahał się od spadku powierzchni w przypadku 3 województw Polski Południowej opolskiego (87 pkt), podkarpackiego (86 pkt) oraz przede wszystkim małopolskiego (74 pkt, ubyło blisko 9 tys. ha) do ponad dwukrotnego wzrostu powierzchni w woj. podlaskim (203 pkt) i zachodniopomorskim (295 pkt). Odnotowane zmiany powierzchni upraw pastewnych były przede wszystkim efektem znacznego przyrostu powierzchni kukurydzy na zielonkę przybyło 190,8 tys. ha (od 196,1 tys. ha w 2002 r. do 386,8 tys. ha w 2010), w tym najwięcej w woj. mazowieckim (37,5 tys. ha) i podlaskim (38,8 tys. ha). Wzrost areału kukurydzy odnotowano we wszystkich województwach, a przyjęty wskaźnik zmian powierzchni (średnio dla Polski 197 pkt) wahał się od pkt (woj. dolnośląskie, opolskie) do 277 pkt (woj. podlaskie) i 286 pkt (woj. dolnośląskie). Wzrost powierzchni upraw pastewnych wiązał się także z podniesieniem wielkości areału upraw strączkowo-pastewnych w Polsce o 71,2 tys. ha (łącznie z mieszankami zbożowymi na ziarno). Wzrost ten wystąpił we wszystkich regionach, najwięcej ponad 8 tys. ha - w woj. lubelskim (8,3 tys. ha), mazowieckim (11,2 tys. ha) i zachodniopomorskim (9,1 tys. ha). Przeciętny dla Polski wskaźnik zmian powierzchni wynosił 198 pkt, a w układzie województw był zróżnicowany od 126 pkt w woj. pomorskim do blisko 350 pkt w świętokrzyskim i zachodniopomorskim. Ogólnokrajową tendencję do wzrostu powierzchni zasiewów odnotowano także w przypadku upraw motylkowych pastewnych (razem z innymi pastewnymi i trawami) przybyło 74,7 tys. ha (najwięcej w woj. warmińsko-mazurskim 20,4 tys. ha i zachodniopomorskim 25,1 tys. ha). Jednak w przypadku 7 regionów wystąpił spadek powierzchni (najwięcej 4,7 tys. ha w woj. małopolskim). Dlatego w warunkach pozytywnych wartości wskaźnika zmian w Polsce (131 pkt.), jego zróżnicowanie regionalne wahało się od 73 pkt. w opolskim do blisko czterokrotnego wzrostu w woj. zachodniopomorskim (od 8,4 tys. ha w 2002 r. do 33,5 tys. ha w 2010 r.). W grupie roślin pastewnych powszechną, obejmującą wszystkie regiony, tendencją do spadku powierzchni zasiewów charakteryzowała się uprawa okopowych pastewnych ubyło 34,4 tys. ha (najwięcej 6,5 tys. ha w woj. małopolskim). W przypadku tej grupy upraw przyjęty do analizy wskaźnik zmian powierzchni średnio dla Polski wynosił zaledwie 33 pkt był zróżnicowany według województw od 12 pkt w opolskim do 50 pkt w dolnośląskim. W ramach analizy przemian struktury upraw pastewnych w latach wydzielono dwa typy, przede wszystkim określone przez regionalne zróżnicowanie tempa i kierunków zmian w obrębie roślin motylkowych, tj.: wzrost powierzchni upraw kukurydzy na ziarno, strączkowych i motylkowych pastewnych oraz spadek areału okopowych pastewnych (typ kz2 sp2 op1 mip 2) głównie województwa północnej i zachodniej Polski, tj.: dolnośląskie, kujawsko- -pomorskie, lubuskie, mazowieckie, podlaskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie (typ ten odzwierciedla kierunki przemian w grupie upraw pastewnych w Polsce);

62 wzrost powierzchni upraw kukurydzy na ziarno i strączkowych oraz spadek motylkowych pastewnych i okopowych pastewnych (typ kz2 sp2 op1 mip 1) głównie województwa centralnej i południowej Polski: lubelskie, łódzkie, małopolskie, opolskie, podkarpackie, śląskie i świętokrzyskie (por. tab. 8). Uprawy pastewne z reguły objęte są systemem uzupełniających płatności obszarowych np. rośliny strączkowe, motylkowe i okopowe, z wyłączeniem ziemniaków pastewnych [Instrukcja 2008]. Dlatego na zmiany w strukturze zasiewów tej grupy miało wpływ przede wszystkim wprowadzenie nowej technologii żywienia zwierząt gospodarskich zwiększające zużycie kukurydzy na ziarno i zielonkę, głównie kosztem ograniczenia zużycia ziemniaków. Zasiewy upraw pozostałych Według danych PSR 2010 grupa uprawy pozostałe obejmowała 313 tys. ha powierzchni zasiewów. W areale tym znaczącą pozycję 139 tys. ha zajmowały warzywa gruntowe (najwięcej 21 tys. ha w woj. kujawsko-pomorskim), w ramach których, oprócz kategorii pozostałe warzywa gruntowe (53 tys. ha), przekroczenie progu 10 tys. ha uprawy odnotowano w przypadku kapusty (17 tys. ha), cebuli (22 tys. ha), marchwi jadalnej (16 tys. ha) i ogórków gruntowych (11 tys. ha). Znacznie mniejsze areały upraw dotyczyły kalafiorów (8 tys. ha), buraków ćwikłowych (6 tys. ha) i pomidorów (6 tys. ha). Analizowaną grupę upraw stanowiły także uprawy: truskawek i poziomek gruntowych (34 tys. ha), innych przemysłowych (60 tys. ha) i innych upraw nasiennych (4 tys. ha), kwiatów i roślin ozdobnych gruntowych (4 tys. ha), upraw pod osłonami (7 tys. ha) oraz pozostałych, nie wymienione wyżej (66 tys. ha). W celu pełniejszego rozpoznania analizowanej grupy upraw należy zaznaczyć, że zgodnie z danymi PSR 2010: kategoria upraw inne przemysłowe (nie uwzględniana według klasyfikacji GUS w grupie upraw przemysłowych) obejmowała głównie uprawy oleiste na ziarno (36 tys. ha w tym słonecznik na ziarno 3 tys. ha, soja na ziarno /oleista/ 0,2 tys. ha oraz przede wszystkim mak, gorczyca i inne oleiste na ziarno razem 33 tys. ha); ponadto, odnotowano uprawy ziół i przypraw (14 tys. ha), chmielu (2 tys. ha), cykorii korzeniowej (1 tys. ha) oraz innych nie wymienionych wyżej upraw przemysłowych (razem 6 tys. ha), w tym zaledwie 106 ha upraw energetycznych na gruntach ornych (ranga terytorialna upraw energetycznych była znacznie wyższa w obrębie gruntów leśnych 32,9 tys. ha); kategoria upraw pod osłonami obejmuje blisko 5 tys. ha warzyw oraz kwiaty i rośliny ozdobne (1,6 tys. ha), jak też truskawki, poziomki i inne uprawy pod osłonami (0,2 tys. ha); w grupie warzyw pod osłonami zaznaczają się wysokie udziały Tabela 8 Powierzchnia zasiewów upraw pastewnych w Polsce - stan w 2010 r. oraz zmiany w latach W tym Typ motylkowe i inne pastewne (mip) okopowe pastewne (op) strączkowe pastewne (sp) kukurydza na zielonkę (kz) Uprawy pastewne razem (PS) Województwo struktura zmiany* zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw past. zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw past. zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw past. zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw past zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów tys. ha Dolnośląskie 21,5 3, , , , ,1 163 kz3 sp1 mip2 kz2 sp2 op1 mip2 Kujawsko-Pomorskie 86,9 9, , , , ,7 120 kz4 mip2 kz2 sp2 op1 mip2 Lubelskie 53,3 5, , , , ,0 82 kz3 sp1 mip2 kz2 sp2 op1 mip1 Lubuskie 21,2 7, , , , ,7 289 kz2 sp2 mip2 kz2 sp2 op1 mip2 Łódzkie 57,7 7, , , , ,7 95 kz3 sp1 mip2 kz2 sp2 op1 mip1 Małopolskie 25,1 8, , , , ,1 77 kz1 sp1 mip4 kz2 sp2 op1 mip1 Mazowieckie 118,6 9, , , , ,1 111 kz3 sp1 mip2 kz2 sp2 op1 mip2 Opolskie 15,9 3, , , , ,2 73 kz5 mip1 kz2 sp2 op1 mip1 Podkarpackie 16,8 5, , , , ,1 96 kz1 sp1 mip4 kz2 sp2 op1 mip1 Podlaskie 107,1 17, , , , ,8 141 kz4mip2 kz2 sp2 op1 mip2 Pomorskie 43,3 7, , , , ,8 141 kz2 sp2 mip2 kz2 sp2 op1 mip2 Śląskie 15,8 5, , , , ,6 81 kz3 sp1 mip2 kz2 sp2 op1 mip1 Świętokrzyskie 24,6 7, , , , ,2 96 kz1 sp2 mip3 kz2 sp2 op1 mip1 Warmińsko-Mazurskie 68,1 11, , , , ,3 241 kz2 sp1 mip3 kz2 sp2 op1 mip2 Wielkopolskie 132,6 9, , , , ,4 136 kz4 mip2 kz2 sp2 op1 mip2 Zachodniopomorskie 55,7 8, , , , ,0 398 kz1 sp1 mip4 kz2 sp2 op1 mip2 Polska razem 864,3 8, , , , ,7 131 kz3 sp1 mip2 kz2 sp2 op1 mip2 *1 spadek powierzchni zasiewu, 2 wzrost powierzchni zasiewu 122

63 papryki (1,5 tys. ha), pomidorów (1,5 tys. ha) i ogórków (0,9 tys. ha), stanowiących łącznie aż 81% ogółu warzyw pod osłonami. Wyżej wymienione uprawy pozostałe stanowią średnio w kraju 3,0% ogólnej powierzchni zasiewów w układzie województw udział ten był zróżnicowany od poniżej 1% w podlaskim (0,8%) i opolskim (0,9%) do ponad 5% w zachodniopomorskim (5,3%), świętokrzyskim (6,2) i małopolskim (7,1%; por. tab. 9). W celu oceny zróżnicowania regionalnego uprawy pozostałe przedstawiono w formie trzech kategorii, tj.: warzywa gruntowe 44,6% upraw pozostałych w kraju od 6,5% w woj. zachodniopomorskim do 69,1% w woj. kujawsko-pomorskim; truskawki 10,7% upraw pozostałych w kraju od poniżej 4% w woj. kujawsko- -pomorskim (3,6%) i zachodniopomorskim (3,4%) do ponad 25% w woj. mazowieckim (25,7%) i podlaskim (26,7%); pozostałe uprawy (nie wydzielone w analizie) 44,7% ogółu upraw pozostałych w kraju od 20,9% w woj. małopolskim do 90,1% w zachodniopomorskim. Wyżej wymieniony podział umożliwił wydzielenia wielu typów struktury zasiewów upraw pozostałych, tj.: bardzo wysoki udział warzyw i bardzo mały udział upraw pozostałych (typ wg5 poz1) woj. małopolskie; wysoki udział warzyw i mały udział upraw pozostałych (typ wg4 poz2) woj. kujawsko-pomorskie, łódzkie, wielkopolskie; wysoki udział warzyw i bardzo mały udział truskawek i upraw pozostałych (typ wg4 tr1 poz1) woj. świętokrzyskie; znaczące udziały warzyw i upraw pozostałych (typ wg3 poz3) woj. dolnośląskie i pomorskie (typ ten odzwierciedla przeciętną krajową strukturę upraw pozostałych); znaczący udział warzyw, bardzo mały udział truskawek i mały udział upraw pozostałych (typ wg3 tr1 poz2) woj. mazowieckie; mały udział warzyw i wysoki udział pozostałych (typ wg2 poz4) woj. lubuskie, woj. podkarpackie, śląskie; mały udział warzyw, bardzo mały udział truskawek i znaczący udział pozostałych (typ wg2 tr1poz3) woj. lubelskie, podlaskie; mały udział warzyw i bardzo wysoki udział upraw pozostałych (typ wg1poz5) woj. opolskie i warmińsko-mazurskie; dominacja upraw pozostałych (typ poz6) woj. zachodniopomorskie (por. tab. 9). Tabela 9 Powierzchnia zasiewów upraw pozostałych w Polsce - stan w 2010 r. oraz zmiany w latach W tym Uprawy pozostałe razem (POZ) Typ warzywa gruntowe (wg) truskawki (tr) pozostałe (poz) zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw pozost. zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw pozost. zmiany ha w latach (2002=100) % zasiewów upraw pozost zmiany ha w latach Województwo struktura zmiany* (2002=100) % zasiewów tys. ha Dolnośląskie 14,6 2, ,0 88 8, ,0 191 wg3 poz3 wg1 tr1 poz2 Kujawsko-Pomorskie 30,1 3, , , ,3 86 wg4 poz2 wg2 tr1 poz1 Lubelskie 32,5 3, , , ,1 122 wg2 tr1 poz3 wg1 tr1 poz2 Lubuskie 7,5 2, ,4 72 9, ,5 125 wg2 poz4 wg1 tr2 poz2 Łódzkie 25,1 3, ,6 70 8, ,5 101 wg4 poz2 wg1 tr1 poz2 Małopolskie 21,2 7, ,1 95 5, ,9 99 wg5 poz1 wg1 tr1 poz1 Mazowieckie 49,7 4, , , ,4 175 wg3 tr1 poz2 wg1 tr2 poz2 Opolskie 3,9 0, ,4 57 4, ,2 131 wg1 poz5 wg1 tr1 poz2 Podkarpackie 8,6 2, ,7 50 6, ,0 122 wg2 poz4 wg1 tr1 poz2 Podlaskie 4,6 0, , , ,0 104 wg2 tr1 poz3 wg1 tr1 poz2 Pomorskie 11,5 2, ,3 80 9, ,8 85 wg3 poz3 wg1 tr1 poz1 Śląskie 5,3 1, ,3 56 6, ,8 145 wg2 poz4 wg1 tr1 poz2 Świętokrzyskie 20,3 6, , , ,7 195 wg4 tr1 poz1 wg1 tr1 poz2 Warmińsko-Mazurskie 9,2 1, ,9 58 9, ,7 196 wg1 poz5 wg1 tr1 poz2 Wielkopolskie 33,2 2, ,1 96 4, ,2 83 wg4 poz2 wg1 tr1 poz1 Zachodniopomorskie 35,2 5, ,5 65 3, ,1 772 poz6 wg1 tr1 poz2 Polska razem 312,6 3, , , ,7 150 wg3 tr3 wg1 tr1 poz2 *1 spadek powierzchni zasiewu, 2 wzrost powierzchni zasiewu 124

64 Wykazano silne zróżnicowanie regionalne struktury upraw pozostałych, związane przede wszystkim z relacją między warzywami (np. bardzo wysoki udział w małopolskim) i uprawami pozostałymi (np. dominacja w woj. zachodniopomorskim). W strukturze badanych upraw truskawki zaznaczają się (1 iloraz) jedynie w woj. mazowieckim, podlaskim i świętokrzyskim. Analiza porównawcza wyników spisów powszechnych z lat 2002 i 2010 wykazała niewielki wzrost powierzchni zasiewów roślin zaliczanych do grupy pozostałe. Przeciętnie w skali kraju przybyło 10,4 tys. ha (wskaźnik zmian 103 pkt), jednak areał tych zmian był silnie zróżnicowany regionalnie od znaczących spadków powierzchni (najwięcej 5,5 tys. ha w woj. lubelskim) do bardzo wyraźnego wzrostu powierzchni zasiewów omawianej grupy upraw (najwięcej 25,9 tys. ha w woj. zachodniopomorskim). W ramach analizy zmian w grupie upraw pozostałych wydzielono 3 kategorie warzywa gruntowe, truskawki oraz pozostałe uprawy charakteryzujące się dużym zróżnicowaniem pod względem tempa i kierunków przemian. W latach powierzchnia warzyw gruntowych w Polsce zmniejszyła się o 31,8 tys. ha (wskaźnik zmian 81 pkt). Największy spadek obejmował 6-7 tys. ha i wystąpił w woj. lubelskim, łódzkim i mazowieckim, a najniższą wartością wskaźnika zmian odnotowano w woj. podlaskim (39 pkt). Wzrost powierzchni upraw warzyw gruntowych wystąpił tylko w woj. kujawsko-pomorskim (przybyło 6,6 tys. ha, wskaźnik zmian 146 pkt). W latach spadek powierzchni dotyczył także uprawy truskawek gruntowych ubyło 4,4 tys. ha, w tym najwięcej w woj. lubuskim (1,8 tys. ha). Przeciętny krajowy wskaźnik zmian wynosił 81 pkt i wahał się od 43 pkt w woj. podkarpackim do ponad 100 pkt jedynie w przypadku 2 woj. lubuskiego (151 pkt przybyło 0,2 tys. ha) oraz przede wszystkim mazowieckiego (128 pkt przybyło 2,8 tys. ha). W ramach analizy zasiewów upraw pozostałych, oprócz warzyw i truskawek, wydzielono także grupę innych upraw (nie wymienionych w opracowaniu). W latach ten różnorodny zespół upraw (inne przemysłowe, nasienne, pod osłonami itp.), charakteryzował się wyraźnym wzrostem powierzchni zasiewów przybyło 46,6 tys. ha, najwięcej w woj. zachodniopomorskim 27,6 tys. ha (od 4,1 tys. ha w 2002 r. do 31,8 tys. ha w 2010 r.). Przeciętny dla kraju wskaźnik zmian powierzchni wynosił 150 pkt w układzie województw wahał się od wartości poniżej 100 pkt (spadek pow. zasiewów) jedynie w przypadku 4 jednostek (kujawsko-pomorskie, małopolskie, pomorskie i wielkopolskie) do 772 pkt w woj. zachodniopomorskim. Przeciętnie w skali kraju grupa upraw pozostałych charakteryzowała się spadkiem powierzchni warzyw i truskawek oraz wzrostem areału upraw innych (typ w1 t1 i2). Taki typ przemian strukturalnych wystąpił w 10 województwach. Pod tym względem różnice odnotowano w woj. kujawsko-pomorskim (typ w2 t1 i2 wzrost powierzchni warzyw oraz spadek powierzchni truskawek i innych), lubuskim, mazowieckim (typ w1 t2 i2 wzrost powierzchni truskawek i innych oraz spadek warzyw) oraz małopolskim, pomorskim i wielkopolskim (typ w1 t1 i1 - spadek powierzchni upraw warzyw, truskawek i innych). W latach zmiany regionalne w strukturze upraw pozostałych w niewielkim stopniu wiązały się z oddziaływaniem jednolitych płatności uzupełniających, np. w 2008 r. UPO w tym zakresie dotyczyły jedynie roślin przeznaczonych na materiał siewny [Instrukcja 2008]; głównie były wynikiem zachodzącego zjawiska dywersyfikacji produkcji roślinnej, związanego zarówno z poszukiwaniem nowych kierunków produkcji, często w powiązaniu z ich ekologizacją. Zmiany te dobrze ilustruje przykład woj. zachodniopomorskiego, zdominowanego przez gospodarstwa wielkoobszarowe (głównie dzierżawa), często objęte programami rolnośrodowiskowymi i stosującymi płodozmian jako istotny element poprawiający strukturą gleb oraz kwotowanie produkcji. 3. Syntetyczne ujęcie powierzchni i struktur upraw rolnych uwagi końcowe Strukturę zasiewów w Polsce kształtują przede wszystkim uprawy zbożowe. Występują one jako element dominujący (ZB6) w strukturze krajowej oraz w 6 województwach lubelskim, łódzkim, mazowieckim, podkarpackim, śląskim i świętokrzyskim. W pozostałych regionach udział zbóż w strukturze zasiewów określany jest jako bardzo wysoki i najczęściej towarzyszy bardzo małemu udziałowi roślin przemysłowych (typ ZB5, P1 woj. dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, opolskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie). Ponadto, w przypadku dwóch województw odnotowano bardzo małe udziały ziemniaków (typ ZB5 Z1 woj. małopolskie) i upraw pastewnych (ZB5 PS1 woj. podlaskie, por. tab. 10). Tabela 10 Powierzchnia i struktura zasiewów w Polsce - stan w 2010 oraz zmiany w latach Zmiany powierzchni zasiewów (stan Powierzchnia zasiewów (2010 r.) Województwo w 2002=100pkt) tys. ha typ struktury Ogółem Struktura* Dolnośląskie 719,4 ZB5 P1 102 ZB1 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ2 Kujawsko-Pomorskie 901,1 ZB5 P1 99 ZB1 Z1 SJ1 P2 PS2 POZ

65 Województwo Powierzchnia zasiewów (2010 r.) Zmiany powierzchni zasiewów (stan w 2002=100pkt) tys. ha typ struktury Ogółem Struktura* Lubelskie 1017,0 ZB6 93 ZB1 Z1 SJ1 P2 PS2 POZ1 Lubuskie 282,9 ZB5 P1 114 ZB2 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ2 Łódzkie 738,6 ZB6 93 ZB1 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ1 Małopolskie 300,7 ZB5 Z1 78 ZB1 Z1 SJ2 P2 PS1 POZ1 Mazowieckie 1208,8 ZB6 93 ZB1 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ2 Opolskie 454,8 ZB5 P1 101 ZB1 Z1 SJ2 P2 PS1 POZ1 Podkarpackie 309,6 ZB6 84 ZB1 Z1 SJ1 P2 PS1 POZ1 Podlaskie 606,8 ZB5 PS1 95 ZB1 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ1 Pomorskie 568,8 ZB5 P1 102 ZB1 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ1 Śląskie 272,3 ZB6 99 ZB2 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ1 Świętokrzyskie 326,3 ZB6 86 ZB1 Z1 SJ1 P1 PS2 POZ1 Warmińsko-Mazurskie 592,9 ZB5 P1 101 ZB1 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ2 Wielkopolskie 1465,9 ZB5 P1 101 ZB1 Z1 SJ1 P2 PS2 POZ1 Zachodniopomorskie 662,0 ZB5 P1 110 ZB1 Z1 SJ1 P2 PS2 POZ2 Polska razem 10427,7 ZB6 97 ZB1 Z1 SJ1 P2 PS2 POZ2 *1 spadek powierzchni zasiewu, 2 wzrost powierzchni zasiewu Zmniejszenie się ogólnej powierzchni zasiewów z 10,8 mln ha do 10,4 mln ha, tj. o blisko 337 tys. ha (wskaźnik zmian powierzchni 97 pkt) jest głównie efektem znacznego spadku liczby gospodarstw rolnych zajmujących się produkcją roślinną i przez to dużego spadku powierzchni zasiewów w gospodarstwach posiadających do 1 ha UR (o 51,6%). Zjawisko spadku powierzchni zasiewów było zróżnicowane regionalnie, charakteryzowało przede wszystkim województwa centralnej i południowo-wschodniej Polski, zwłaszcza lubelskie - 80,7 tys. ha, małopolskie - 82,7 tys. ha, mazowieckie - 95,0 tys. ha, podkarpackie - 58,0 tys. ha i świętokrzyskie ubyło 51,4 tys. ha (najniższe wartości wskaźnika zmian wystąpiły w przypadku woj. małopolskiego 78 pkt i podkarpackiego 84 pkt). Jakkolwiek odnotowano wiele województw charakteryzujących się wzrostem powierzchni zasiewów, położonych głównie w pasie województw północnej i zachodniej Polski, przede wszystkim w lubuskim (przybyło 34,9 tys. ha wskaźnik zmian 114 pkt) i zachodniopomorskim (przybyło 58,2 tys. ha, wskaźnik zmian 110 pkt; por. tab. 10). Przyrost ten można uznać jako efekt oddziaływania Wspólnej Polityki Rolnej, w tym wprowadzenia płatności obszarowych (jednolitych i uzupełniających). Płatności te stymulowały poszerzenie areału gruntów użytkowanych rolniczo w dobrej kulturze rolnej, co bezpośrednio wiązało się ze wzrostem wielkości dotacji UE do gospodarstw rolnych. W latach zachodziły także istotne przemiany w strukturze zasiewów. Przyjmując kierunek zmian powierzchni danej grupy upraw (sygnatury: 1 spadek, 2 - wzrost), wydzielono 9 typów zmian strukturalnych, tj.: (1) spadek powierzchni zasiewów zbóż i ziemniaków oraz wzrost powierzchni zasiewów strączkowych jadalnych, przemysłowych, pastewnych i pozostałych typ ZB1 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ2 woj. dolnośląskie, mazowieckie i warmińsko-mazurskie; (2) spadek powierzchni zasiewów zbóż, ziemniaków i strączkowych jadalnych oraz wzrost powierzchni zasiewów przemysłowych, pastewnych i pozostałych typ ZB1 Z1 SJ1 P2 PS2 POZ2 woj. kujawsko-pomorskie i zachodniopomorskie (typ ten ilustruje główne kierunki zmian struktury zasiewów w rolnictwie polskim); (3) spadek powierzchni zasiewów zbóż, ziemniaków, strączkowych jadalnych i pozostałych oraz wzrost powierzchni zasiewów przemysłowych i pastewnych typ ZB1 Z1 SJ1 P2 PS2 POZ1 woj. lubelskie i wielkopolskie; (4) spadek powierzchni zasiewów ziemniaków oraz wzrost powierzchni zasiewów zbóż, strączkowych jadalnych, przemysłowych, pastewnych i pozostałych typ ZB2 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ2 woj. lubuskie; (5) spadek powierzchni zasiewów zbóż, ziemniaków i pozostałych upraw oraz wzrost powierzchni zasiewów strączkowych jadalnych, przemysłowych i pastewnych typ ZB1 Z1 SJ2 P2 PS2 POZ1 woj. łódzkie, podlaskie, pomorskie; (6) spadek powierzchni zasiewów zbóż, ziemniaków, pastewnych i pozostałych upraw oraz wzrost powierzchni zasiewów strączkowych jadalnych i przemysłowych typ ZB1 Z1 SJ2 P2 PS1 POZ1 woj. małopolskie i opolskie; (7) spadek powierzchni zasiewów zbóż, ziemniaków, strączkowych jadalnych, przemysłowych i pozostałych upraw oraz wzrost powierzchni zasiewów roślin pastewnych typ ZB1 Z1 SJ1 P1 PS2 POZ1 woj. świętokrzyskie; (8) spadek powierzchni zasiewów zbóż, ziemniaków, strączkowych jadalnych, pastewnych i pozostałych upraw oraz wzrost powierzchni zasiewów przemysłowych typ ZB1 Z1 SJ1 P2 PS1 POZ1 woj. podkarpackie; (9) spadek powierzchni zasiewów ziemniaków i pozostałych upraw oraz wzrost powierzchni zasiewów zbóż, strączkowych jadalnych, przemysłowych i pastewnych typ ZB2 Z2 SJ1 P2 PS2 POZ1 woj. śląskie (por. tab. 10). Przeprowadzona analiza wykazała, że w rolnictwie polskim w latach zachodziły ważne, wielokierunkowe zmiany struktury zasiewów. W ujęciu ogólnopolskim charakteryzowały się one spadkiem powierzchni zasiewów zbóż, ziemniaków i strączkowych jadalnych, ale też podniesieniem areału upraw roślin przemysłowych, pastewnych i pozostałych. Zmiany powyższe przyczyniają się do pogłębiania różnic regionalnych w strukturze zasiewów wskazują na zachodzący proces specjalizacji danego regionu (np. ukierunkowanie struktury zasiewów woj. podlaskiego

66 na potrzeby produkcji zwierzęcej, por. wzrost powierzchni zasiewu kukurydzy - ważnego komponentu pasz dla krów mlecznych). Duża liczba ww. typów wskazuje na różnorodność czynników oddziałujących na zmiany struktury zasiewów w rolnictwie polskim przyrodniczych, ekonomicznych, historycznych, politycznych itp. Zmiany te związane są także z objęciem gospodarstw rolnych Wspólną Polityką Rolną UE. Członkostwo Polski w UE przyczyniło się do istotnej poprawy sytuacji finansowej rolnictwa (wsparcie gospodarstw rolnych kwotą blisko 93 mld zł w latach ), w tym wydatkowania 29 mld zł w ramach uzupełniających płatności obszarowych ważnego narzędzia WPR bezpośrednio kształtującego strukturę zasiewów. Jednak zestaw upraw objętych płatnościami UPO był bardzo szeroki - nie dotyczył tylko ziemniaków (bez uprawianych na skrobię), warzyw oraz części roślin przemysłowych i upraw pozostałych, co ograniczyło zróżnicowanie terytorialne oddziaływania tego czynnika. Powyższa uwaga może stanowić podstawę dyskusji na temat kształtu WPR w przyszłym okresie finansowym UE (lata ). Literatura Bański J., 2007, Geografia rolnictwa Polski. PWE, Warszawa. Falkowski J., 1981, Wpływ urbanizacji i uprzemysłowienia na przemiany w strukturze przestrzennej rolnictwa. Rozprawy UMK, Toruń. Głębocki B., 2007, Rolnictwo, [w:] Geografia społeczno-gospodarcza Polski, H. Rogacki (red.). PWN, Warszawa. Instrukcja wypełniania wniosku o przyznanie płatności na rok 2008, ARiMR, Warszawa. Kostrowicki J. (red.) 1978, Przemiany struktury przestrzennej rolnictwa Polski w latach Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, 127, Warszawa. Olszewski T., 1985, Geografia rolnictwa Polski. PWE, Warszawa. Rudnicki R., 2010, Zróżnicowanie przestrzenne wykorzystania funduszy Unii Europejskiej przez gospodarstwa rolne w Polsce. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Szempliński W. (red.), 2012, Rośliny rolnicze. Wyd. UWM, Olsztyn. Uprawy rolne i wybrane metody produkcji roślinnej, 2011, Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa. Użytkowanie gruntów, powierzchnia zasiewów i pogłowie zwierząt gospodarskich, 2003, Powszechny Spis Rolny 2002, GUS, Warszawa. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski, 2000, IUNiG, Puławy. Wioletta Kamińska Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Przemiany struktury i poziomu wykształcenia ludności wiejskiej w Polsce w latach Abstract: Transformation of the Structure by Education Level of Rural Population in Poland in Years. The aim of this article is to analyse changes in the structure by education level of rural population which took place between 2002 and 2011 as well as to assess trends of these changes in relation to population of Polish cities. Attention in the paper has also been paid to diversification of rate of changes in rural population s educational attainment in particular regions of Poland: Eastern, Central and Western Poland. Analysis was conducted at the level of powiaty (powiaty plural of powiat: secondary unit of territorial and administrative division in Poland). The research revealed that structure of population by education level in rural areas of Poland between 2002 and 2011 underwent favourable changes. Share of the people with at least secondary education grew while share of the least educated people decreased. Well-developed non-agricultural functions favour fast growth of number of at least secondary senior school graduates. Whereas, agriculture fixes unfavourable structure of educational attainment. Key words: Agricultural and non-agricultural functions, education, rural areas. Wstęp Głównym celem polityki spójności (cohesion policy) prowadzonej w UE jest wyrównywanie dysparytetów regionalnych. Według Jędrzejczyk [2008] w Polsce są to głównie dysparytety między przestrzenią wiejską a regionami wysoce zurbanizowanymi, między regionami staroprzemysłowymi a regionami o korzystnej strukturze gospodarczej i społecznej oraz między regionami Polski Zachodniej i Polski Wschodniej. Dysparytety te mają być niwelowane w ramach działań zmierzających do podniesienia spójności terytorialnej, ekonomicznej i społecznej kraju. Polityka kohezji opiera się na 3 zasadach: konwergencji, konkurencyjności i europejskiej współpracy regionalnej. W ramach konwergencji zakłada się wspieranie rozwoju przedsiębior

67 czości i tworzenia nowych miejsc pracy. Konkurencyjność regionalna dotyczy stymulowania gospodarki opartej na wiedzy oraz proinnowacyjnych zmian na rynku pracy, a europejska współpraca regionalna związana jest z promowaniem harmonijnego i zrównoważonego rozwoju poszczególnych obszarów UE. W Polsce od 2004 r. konsekwentnie wprowadzane są elementy i instrumenty europejskiej polityki spójności. Efekty tych działań są zróżnicowane przestrzenie. Obok regionów, które osiągnęły sukces ekonomiczny są i takie, które odznaczają się niską konkurencyjnością, a stopień spójności ekonomicznej, społecznej i terytorialnej jest co najmniej niezadowalający [Gorzelak 2007; Swianiewicz 2007; Szlachta 2007; Markowski, Turała 2012]. Do obszarów charakteryzujących się wysoką konkurencyjnością gospodarki zwykle zalicza się wielkie miasta, do obszarów biedy klasyfikuje się obszary wiejskie zwłaszcza położone peryferyjnie względem ośrodków miejskich i układów komunikacyjnych. Poziom rozwoju obszarów wiejskich zależy od wielu czynników [Heffner, Rosner 2005; Bański 2008]. Ich znaczenie zmieniało się w czasie i przestrzeni. W XIX w. to ziemia, kapitał fizyczny i finansowy odgrywały decydującą rolę w ich rozwoju gospodarczym. Na przełomie XX i XXI w. do najważniejszych faktorów zalicza się kapitał ludzki i społeczny. Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich oraz wprowadzania gospodarki opartej na wiedzy powodują wzrost zapotrzebowania na wykwalifikowaną kadrę również na wsi, a zrównoważony rozwój tych terenów wymaga świadomych i wykształconych mieszkańców. Dotychczasowe badania jednoznacznie wskazują, że mieszkańcy polskiej wsi byli gorzej wykształceni niż osoby zamieszkujące miasta [Janc, Czapiewski 2005; Frenkel 2012]. Transformacja systemowa, rozwój szkół i uczelni niepublicznych stworzyły wyjątkowe warunki do podnoszenia i uzupełniania formalnego wykształcenia zarówno ludności miejskiej, jak i wiejskiej. Zdecydowanie podniosły się wskaźniki skolaryzacji na poziomie szkół średnich i wyższych 1. Powstaje pytanie czy w ostatniej dekadzie zmniejszyły się różnice w poziomie wykształcenia ludności miejskiej i wiejskiej w Polsce oraz między ludnością obszarów wiejskich wschodniej i zachodniej Polski? Pytanie jest uzasadnione, zarówno w kontekście polityki spójności, jak i w świetle rozwoju gospodarki opartej na wiedzy. W obydwu przypadkach sukces gospodarczy w znacznym stopniu uzależniony jest od struktury wykształcenia. W świetle powyższych uwag celem opracowania jest analiza zmian, jakie zaszły w strukturze wykształcenia mieszkańców wsi w latach oraz ocena tenden- 1 Współczynnik skolaryzacji na poziomie szkół wyższych brutto wzrósł z 12,9% w roku akademickim 1990/1991 do 53,8% w roku akademickim 2010/2011, a netto odpowiednio z 9,8% do 40,8%. cji (konwergencja, dywergencja) tych zmian w stosunku do populacji polskich miast. W pracy zwrócono także uwagę na zróżnicowanie tempa zmian wykształcenia ludności wiejskiej w poszczególnych regionach kraju: wschodniej, centralnej i zachodniej Polsce. Analizę przeprowadzono w przekroju powiatów. W trakcie badań pojawiły się problemy metodologiczne dotyczące porównywalności poszczególnych poziomów wykształcenia. W 2002 r. w statystykach GUS wyszczególniano wykształcenie podstawowe, zawodowe, średnie, policealne i wyższe. W 2011 r. wprowadzono poziom wykształcenia gimnazjalnego, a do ludności z wykształceniem wyższym zaliczano osoby posiadające dyplom ukończenia 3-letnich studiów (licencjat). W prezentowanej pracy dokonano pewnych uproszczeń, mianowicie przyjęto, że do kategorii wykształcenie podstawowe - zaliczono osoby, które posiadały właśnie ten poziom wykształcenia w Spisie z 2002 r. oraz osoby z ukończoną podstawówką i gimnazjum w Spisie z 2011 r. Kierowano się głównie zbliżoną liczbą lat nauki (przed reformą szkoła podstawowa trwała 8 lat, obecnie 6 lat, a gimnazjum 3 lata) oraz liczbą etapów niezbędnych do podjęcia studiów (w obu przypadkach należy ukończyć szkołę średnią z maturą). W porównaniach regionalnych takie uproszczenie nie będzie rzutować na prawidłową ocenę zjawiska, bowiem ewentualny błąd będzie dotyczyć wszystkich jednostek przestrzennych. W pracy łącznie analizowano liczbę osób z wykształceniem średnim, policealnym i wyższym, aby wyeliminować różnice wynikające z wprowadzenia licencjatu. Jest to uzasadnione tym, że istnieje wysoka korelacja między liczbą osób z ukończonymi studiami i liczbą absolwentów szkół średnich. Rozkład przestrzenny wskaźników opisujących rozmieszczenie ludności z wykształceniem wyższym i średnim jest bardzo zbliżony. 1. Badania nad wykształceniem ludności przegląd literatury Badania nad wykształceniem ludności były prowadzone głównie przez ekonomistów, socjologów i geografów. Ekonomiści kładli nacisk na rolę edukacji we wzroście/rozwoju gospodarczym [np. Arrow 1962; Lucas 1988; Jimenez et al. 2012], socjologowie określali głównie zależność między poziomem wykształcenia a statusem człowieka w społeczeństwie [np. Coleman et al. 1966; Giddens 1991; Anderson, Taylor 2009], a geografowie analizowali przestrzenne zróżnicowanie struktury wykształcenia mieszkańców miast i wsi [Gałczyńska, Kulikowski 1986; Gałczyńska 1988; 1998, Kamińska 2011a,b]. Problematyka kwalifikacji ludności pojawiała się w studiach ekonomicznych już w XVII, XVIII i XIX w. Jednak dopiero w II połowie XX w. wykształcenie zostało na stałe wprowadzone do ekonomii jako czynnik produkcji w modelach rozwoju

68 Modele te oparte na koncepcjach kapitału ludzkiego pokazują ścisłą zależność między wykształceniem i postępem technicznym [Nelson, Phelps 1966; Lucas 1988] oraz między wiedzą a produktywnością i tempem dyfuzji technologii [Arrow 1962; Nelson, Phelps 1966; Romer 1990]. Wymienieni wyżej autorzy podkreślali dwojaki wpływ wiedzy na gospodarkę. Po pierwsze, zasób wiedzy wyznacza efektywność procesu produkcji. Po drugie, zasób wiedzy determinuje produktywność kapitału ludzkiego w sektorze badawczym umożliwiając coraz szybszy postęp techniczny [Cichy 2008]. W II połowie XX w. wykształcenie stało się kluczowym czynnikiem wzrostu gospodarczego [Jimenez et al. 2012]. Wielu dowodów na związki między wykształceniem a wzrostem gospodarczym dostarczają studia empiryczne. Dotyczyły one głównie wyliczeń stopy zwrotu inwestycji w edukację i podnoszenie kwalifikacji [Miller 1960; Becker 1964; Psacharopoulos, Patrinos 2004; Denny, O Sullivan 2007; Jimenez et al. 2012], określenia roli wykształcenia we wzroście gospodarczym regionów [Kendrick 1961; Denison 1971; Heston et al. 2002; De la Fuente, Ciccone 2003; Kirchoff et al. 2007; Jimenez et al. 2012] oraz oszacowania korzyści zewnętrznych z inwestycji w edukację [Acemoglu 1996; de Barros et al. 2000; McMahon 2001; Wilson, Briscoe 2004]. W badaniach tych wykazano, że stopa zysku z inwestycji w studia jest prawie taka sama, jak w przypadku nakładów inwestycyjnych na rynku kapitałowym, rynku nieruchomości czy w lokaty bankowe [Miller 1960; Becker 1964]. Stwierdzono także, że wykształcenie zwiększa dochody indywidualne ponad wysokość nakładów [Psacharopoulos, Patrinos 2004], zmniejsza dyspersję płac [Jimenez et al. 2012] oraz może stanowić substytut innych czynników w generowaniu zysku [Denny, O Sullivan 2007]. Rzeczą znamienną jest, że podobne wyniki otrzymano prowadząc badania w państwach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego: w USA [Buchinsky 1994] w krajach południowej Afryki [Mwabu, Schultz 1996], w wybranych państwach europejskich [Harmon et al. 2003; Denny, O Sullivan 2007; Jimenez et al. 2012] oraz w krajach reformujących się [Fleisher, Wang 2004; Munich et al. 2004, Newell, Socha 2005; Flabbi et al. 2007]. Niektórzy badacze podjęli próby oszacowania wpływu wykształcenia na wzrost gospodarczy. Kendrick [1961] obliczył, że w latach ok. 50% wzrostu produkcji było wynikiem zwiększonej efektywności i wykorzystania nakładu kapitału dzięki poprawie wykształcenia pracujących, a Denison [1971] podał, że w latach wydajność pracy w Stanach Zjednoczonych zwiększyła się dzięki wzrostowi kwalifikacji o 19,6%. Denison wyliczył także, że w tych latach wykształcenie przeciętnego pracownika wzrastało o prawie 2% rocznie, co przekładało się na wzrost wydajności pracy o 0,97%. Również badania Mankiwa, Romera i Weila [1992] potwierdziły istotny wpływ edukacji na bogactwo narodów. Autorzy wyliczyli, że przyrost miary kapitału ludzkiego o 10% przełożył się na wzrost PKB per capita od 6,7-7,6%. Natomiast Barro [1998] podał, że każdy dodatkowy rok nauki na poziomie ponadpodstawowym oznacza wzrost przyszłej stopy wzrostu gospodarczego o 0,7 pp. Z kolei badania autorstwa De la Fuente, Ciccone [2003] wykazały, że każdy dodatkowy rok edukacji w przeciętnym państwie europejskim może podnieść produktywność nawet o 6%. Dodatnią korelację między wskaźnikiem skolaryzacji (na poziomie ponadpodstawowym) a wielkością PKB per capita potwierdzili także: Heston et al. [2002], Barro, Lee [2000], Fleischer et al. [2008], Cooray [2009]. W nowszych badaniach autorzy kładą większy nacisk na jakość niż długość kształcenia. Hanushek i Woessmann [2008] stwierdzili, że rzeczywiste umiejętności są bardziej skorelowane z wielkością indywidualnych dochodów oraz wzrostem gospodarczym niż długość pobierania nauki w szkole. Natomiast według Jimeneza [et al. 2012] dla wzrostu gospodarczego obok wiedzy na podstawowym poziomie, ważne są umiejętności komunikacji, pracy w zespole, oraz umiejętności charakterystyczne dla danego zawodu. Większość zawodów wymaga bowiem mieszanki różnego rodzaju umiejętności na określonym poziomie. Natomiast z badań traktujących o zewnętrznych korzyściach inwestycji w edukację wynika, że wartość dodana z inwestycji w podnoszenie kwalifikacji nie dotyczy wyłącznie osób zaangażowanych w te inwestycje lecz rozlewa się (spill over) na całe społeczeństwo [McMahon 2001; Wilson, Briscoe 2004]. Lepiej wyedukowani obywatele odznaczają się lepszą wydajnością pracy od słabiej wykształconych kolegów, a firmy zatrudniające wysoko wykwalifikowaną kadrę ponadprzeciętnie wykorzystują swój kapitał fizyczny i więcej inwestują w badania i naukę [Acemoglu 1996]. McMahon [2001] oszacował, że ok. 75% tych korzyści może mieć charakter nierynkowy i choć trudno ująć je w modele wzrostu, to ich wpływ na rozwój gospodarczy jest niewątpliwy. Chodzi np. o zdrowie, długość życia, umieralność niemowląt, ograniczanie przestępczości, a także stosunek społeczeństwa do środowiska przyrodniczego, demokratyzacji życia społecznego, egzekwowania praw obywatelskich itd. Według de Barrosa [et al. 2000] edukacja ma bardzo istotny bezpośredni wpływ na wzrost liczby ludności, poprawę opieki rodzicielskiej oraz zwiększenie uczestnictwa ludności w życiu politycznym. Edukacja wpływa także na wzrost efektywności gospodarki, zmniejszenie ubóstwa i ułatwia mobilność społeczną. Socjologowie zaś, zwracają uwagę na związki wykształcenia z: umiejętnością radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych, adaptacją do nowych warunków (ekonomicznych, społecznych, kulturowych), poziomem tolerancji, możliwościami samorealizacji, rolami społecznymi pełnionymi w społeczeństwie oraz umiejętnością funkcjonowania w grupie itd. [Anderson, Taylor 2009]

69 W polskich badaniach także wykazano pozytywną korelację między wykształceniem a: efektami produkcyjnymi gospodarstw rolnych [Trzciński 1979; Gałczyńska, Kulikowski, 1986; Gałczyńska 1988; Kulikowski 2001; Wawrzyniak 2001], poziomem rozwoju obszarów wiejskich [Janc, Czapiewski 2005; Kamińska 2013], sytuacją ekonomiczną gospodarstw rolnych [Gołębiewska, Klepacki 2004], poziomem i jakością życia ludności [Stawicka, Wołoszyn 2007], możliwościami absorbcji innowacji w gospodarstwach rolnych [Gałczyńska 1998] oraz pozyskiwaniem funduszy z UE [Bański, Stola 2002; Ciok, Rabczyk 2006]. Należy jednak podkreślić, że istnieją badania niewykazujące ścisłej zależności między wykształceniem a poziomem rozwoju gospodarczego [Barro, Lee 1996; Caselli et al. 1996; Bils, Klenow 2000; Prichett 2001]. Wymienieni autorzy wykorzystując zaawansowane narzędzia ekonometryczne wskazywali na negatywny (lub nie tak oczywisty, jak to opisano wyżej) wpływ edukacji na tempo wzrostu gospodarczego. Krytycy koncepcji znaczenia wykształcenia w rozwoju gospodarczym argumentują, że edukacja, nie dając żadnych prawdziwych umiejętności nie wpływa w zasadniczy sposób na gospodarowanie i bogactwo narodowe. Jednak ponieważ pracodawcy używają jej do wartościowania w procesie selekcji kandydatów do pracy lub awansów, to wyższe wykształcenie prowadzi do uzyskania lepszych stanowisk i wysokich wynagrodzeń [Grodzicki 2003; Wilson, Briscoe 2004]. Z badań nad zróżnicowaniem przestrzennym struktury wykształcenia ludności wynika, że istnieją znaczne różnice w podziale: miasto - wieś, metropolie pozostałe miasta oraz obszary wiejskie: podmiejskie i peryferyjne [Eastwood, Lipton 2000; Korkeaoja 2001; Kamińska 2010 a,b, 2011]. Szczególnie uprzywilejowane pod tym względem są metropolie i wielkie miasta, a w przypadku wsi obszary położone w zasięgu oddziaływania ponadregionalnych ośrodków wzrostu oraz wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. 2. Zmiany struktury wykształcenia ludności wiejskiej i miejskiej w Polsce W latach zaszły istotne, pozytywne zmiany w strukturze wykształcenia mieszkańców Polski. Obserwujemy bowiem zdecydowany wzrost odsetka osób z wykształceniem wyższym - o 7,8 pp. (tab. 1). Wzrost ten związany był po części z nowymi warunkami kształcenia na poziomie szkolnictwa wyższego, co wynikało ze zniesienia limitów osób przyjmowanych na studia i uruchomieniem uczelni niepublicznych, a po części ze zmianami organizacyjnymi kształcenia i wprowadzeniem studiów licencjackich, które po 3 latach dają status osoby z wyższym wykształceniem. Następną pozytywną zmianą był wzrost odsetka ludności z wykształceniem średnim i policealnym. Wzrost ten nie był tak spektakularny, jak w przypadku wykształcenia wyższego, bo wyniósł 1,2 pp. Zdecydowanie obniżył się procent Polaków legitymujących się wykształceniem gimnazjalnym i podstawowym (o 5,9 pp.) oraz osób bez wykształcenia (o 2,3 pp.). Te pozytywne zmiany zaobserwowano zarówno w miastach, jak i na wsiach, przy czym należy zwrócić uwagę na dwie prawidłowości. Po pierwsze, w miastach tempo wzrostu odsetka osób z wykształceniem wyższym był wolniejsze niż na wsi (por. tab. 1). Po drugie, to wysokie tempo wzrostu odsetka osób po studiach na obszarach wiejskich nie zmniejszyło dystansu między miastem a wsią, wręcz przeciwnie - widoczna jest tendencja do dywergencji tzn., że różnica między odsetkiem ludności z analizowanym poziomem wykształcenia w miastach i na wsi zwiększyła się (w 2002 r. wynosiła 9,4%, a w 2011 r - 12,4%). Tabela 1 Zmiany w strukturze wykształcenia ludności miejskiej i wiejskiej w latach 2002 i 2011 Poziom wykształcenia Rok Polska Miasta Wieś Różnica miedzy miastem a wsią (4-5) odsetek mieszkańców wyższe ,1 13,6 4,2 9, ,9 22,7 10,3 12,4 średnie i policealne ,1 38,4 21,7 16, ,3 37,5 26,7 10,8 zasadnicze zawodowe , ,2-7, ,9 19,8 27,6-7,9 gimnazjalne i podstawowe* ,4 24, , , ,1-14,1 bez wykształcenia ,7 2,4 5,9-3, ,4 0,9 2,2-1,3 razem x x Źródło: Zestawienie własne na podstawie danych BDL, Narodowy Spis Ludności 2002 i 2011 (tab. 1-13). * W 2002 r. grupa ta obejmuje tylko wykształcenie podstawowe. W przypadku wykształcenia średniego i policealnego tendencje zmian w miastach i na wsi są inne niż te opisane wyżej. Odsetek ludności z tym poziomem wykształcenia w miastach obniżył się o 0,9 pp., a na wsi wzrósł o 5 pp. Te odmienne trendy wynikały zapewne z intensywnego podnoszenia formalnego wykształcenia na studiach przez tych mieszkańców miast, którzy posiadali dyplomy szkół średnich,

70 oraz przez tych mieszkańców wsi, którzy posiadali świadectwa szkół zawodowych i podstawowych. W wyniku opisanego zjawiska zmniejszyła się różnica w zakresie odsetka osób z wykształceniem średnim i policealnym między miastem a wsią. W 2002 r. wynosiła ona 16,7%, a w 2011r. już tylko 10,8%. W latach udział ludności z wykształceniem zasadniczym zawodowym w ogólnej liczbie populacji dorosłej zarówno w miastach, jak na wsi utrzymał się na zbliżonym poziomie. W dalszym ciągu większe znaczenie w strukturze wykształcenia mają osoby po zawodówkach na wsi niż w miastach. Jak wskazuje Kacprzak [2010] wśród młodzieży wiejskiej silne dążenie do zdobycia konkretnego zawodu jest związane w znacznej mierze z mentalnością ugruntowaną w minionych wiekach oraz intensywnym rozwijaniem szkolnictwa zawodowego w latach 70. i 80. XX w. Krótki okres kształcenia, dobra dostępność szkół zawodowych nie powodują dużego obciążenia rodziny kosztami nauki, a młody człowiek szybko usamodzielnia się. Jednak jak wskazuje cytowana autorka, to podejście powoli się zmienia i młodzież coraz częściej wybiera kierunki ogólnokształcące. Zarówno w miastach, jak i na obszarach wiejskich zmniejszył się procent Polaków, którzy ukończyli gimnazja i szkoły podstawowe. W ośrodkach miejskich spadek ten wyniósł 5,6 pp., a na obszarach wiejskich 6,9 pp. i choć ta grupa ludności jeszcze stanowi blisko 1/3 populacji wiejskiej, to zarysowane zmiany należy ocenić pozytywnie. Wynikały one z dwóch głównych powodów. Po pierwsze, wystąpiło naturalne wymieranie ludności starszej, czyli grupy, wśród której udział osób z ukończoną szkołą elementarną był największy, a po drugie nastąpił wzrost znaczenia wykształcenia w świadomości mieszkańców wsi, co spowodowało podnoszenie przez nich kwalifikacji w szkołach średnich [Baran 2013]. Warto także zauważyć spadek odsetka osób bez szkolnego wykształcenia: w miastach o 1,5 pp., a na obszarach wiejskich o 3,7 pp. Dystans miedzy polskimi miastami a wsią, w tym zakresie, zdecydowanie się obniżył. Było to związane z naturalnymi procesami wymierania ludności najstarszej, często najsłabiej wyedukowanej. 3. Dynamika liczby osób z wykształceniem średnim i wyższym na obszarach wiejskich w latach W latach liczba Polaków z wykształceniem co najmniej średnim wzrosła o ponad 1/5. Jest to wzrost spektakularny zważywszy na to, że w analizowanym okresie liczba ludności utrzymywała się prawie na niezmienionym poziomie (wzrost o 0,8%) (tab. 2). Tendencja wzrostowa liczby osób legitymujących się ukończeniem co najmniej szkoły średniej dotyczyła zarówno mieszkańców miast, jak i wsi, przy czym wskaźnik dynamiki dla obszarów miejskich wyniósł 113,2%, a dla wiejskich 148,3%. Oznacza to, że nowe warunki związane z możliwością kształcenia się w większym stopniu wykorzystywała ludność wiejska niż miejska. Chociaż taka dynamika spowodowała zmniejszenie się różnicy między poziomem wykształcenia mieszkańców miast i wsi, to w dalszym ciągu prawie 72% ludności kraju posiadającej dyplom szkoły średniej lub wyższej miało zameldowanie w miastach. O trendzie do konwergencji świadczy także iloraz lokalizacji 2 : w miastach obniżył się on z 1,25 do 1,18, a na wsi wzrósł z 0,59 do 0,71. Jednak nadal mamy do czynienie z nadreprezentacją osób z wykształceniem co najmniej średnim w stosunku do liczby mieszkańców w miastach i z niedoborem tej grupy ludności na wsi. Wyszczególnienie Dynamika liczby ludności z wykształceniem co najmniej średnim na obszarach miejskich i wiejskich w Polsce w latach Liczba ludności (mln) Dynamika liczby ludności Liczba osób z wykształceniem co najmniej średnim (tys.) Dynamika liczy osób z wykształceniem co najmniej średnim % ludności % osób z wykształceniem co najmniej średnim Tabela 2 Iloraz lokalizacji Polska 38,2 38,5 100, , ,9 121, ,00 1,00 Miasto 23,6 23,4 99, , ,5 113,2 61,7 60,7 77,0 71,9 1,25 1,18 Wieś 14,6 15,1 103,4 3081,5 4570,4 148,3 38,3 39,3 23,0 28,1 0,59 0,71 Na obszarach wiejskich wskaźnik dynamiki liczby osób posiadających dyplom ukończenia co najmniej szkoły średniej wahał się od 108,2% do 205,5% przy średniej 148,3% (tab. 3). Tempo wzrostu tej grupy ludności koresponduje z tempem wzrostu liczby mieszkańców. Współczynnik korelacji wynosi 0,745, a współczynnik determinacji 0,555. Oznacza to, że zmiany liczby ludności wyjaśniają 55,5% zmienności (wariancji) w zakresie dynamiki liczby osób z wykształceniem na poziomie średnim lub wyższym. Wartości poniżej średniej wskaźnik dynamiki osiągnął w 178 powiatach (56,7% ich ogólnej liczby), które łącznie skupiały 55,2% mieszkańców polskiej wsi. Skoncentrowane są one głównie we wschodniej i południowo-wschodniej Polsce oraz w woj. opolskim (ryc. 1). W woj. opolskim zjawisko to można tłumaczyć zagranicz- 2 Iloraz lokalizacji liczony jest jako stosunek odsetka ludności miast (wsi) z wykształceniem co najmniej średnim do odsetka mieszkańców miast (wsi). Wartość powyżej 1 świadczy o nadreprezentacji osób z danym poziomem wykształcenia w stosunku do potencjału demograficznego; wartość mniejsza od 1 oznacza niedobór tej grupy osób, natomiast jeśli iloraz równa się 1 mamy do czynienia z równowagą obydwu cech

71 nymi migracjami wykształconej i młodej ludności [Rauziński 2010; Jończy 2010; Heffner, Rauziński 2013], a we wschodniej i południowo-wschodniej Polsce strukturą gospodarki - dominacją funkcji rolniczej [Bański, Stola 2002]. Natomiast ponadprzeciętne wartości wskaźnik dynamiki osiągnął na obszarach wiejskich 136 powiatów (43,3%), które łącznie obejmowały 44,8% mieszkańców polskiej wsi. Dynamika liczby ludności z wykształceniem co najmniej średnim na obszarach wiejskich w Polsce w latach Tabela 3 Wskaźnik dynamiki Liczba Liczba ludności Przeciętny wskaźnik dyna- Odsetek (%) powiatów (tys.) miki liczby ludności (%) powiatów ludności 116,2 i mniej 3 80,3 87,6 1,0 0,6 116,3-132, ,1 96,8 12,4 13,0 132,6-148, ,3 100,9 43,3 41,6 148,4-164, ,8 103,8 31,8 31,1 164,2-179, ,1 107,3 7,3 8,6 180,0-195, ,3 119,9 2,2 2,4 195,8 i więcej 6 506,0 129,0 1,9 2,7 Razem ,9 103,4 100,0 100,0 Rozkład przestrzenny analizowanego wskaźnika można objaśniać w świetle koncepcji rdzeń-peryferia (ryc. 1). Wysokie wartości przyjmuje on w powiatach położonych w sąsiedztwie wielkich miast, przy czym maksimum osiąga na obszarach leżących wokół dużych ośrodków miejskich zachodniej Polski (Poznań, Gdańsk, Toruń, Bydgoszcz). W miarę oddalania się od aglomeracji analizowany wskaźnik obniża się osiągając wartości minimalne na peryferiach poszczególnych województw. Można również stwierdzić, że na obszarach o wysokim odsetku osób z wykształceniem co najmniej średnim w 2002 r, tempo przyrostu tej grupy osób jest wysokie i odwrotnie, w powiatach o niekorzystnej strukturze wykształcenia wskaźniki dynamiki są niskie. Widoczne są też wyraźne różnice między wschodnią centralną i zachodnią Polską (tab. 4). W takim zestawieniu obszary wiejskie we wschodniej Polsce wypadają zdecydowanie niekorzystnie. Cechują się one bowiem najniższym tempem wzrostu ludności najlepiej wyedukowanej. Należy jednak dodać, że dysproporcje wewnątrzregionalne w Polsce Wschodniej, w świetle analizowanego wskaźnika, w porównaniu z pozostałymi regionami kraju są najmniejsze: różnica między maksymalnym a minimalnym wskaźnikiem dynamiki wyniosła tylko 61,4 pp. Ryc. 1. Przestrzenne zróżnicowanie wskaźnika dynamiki liczby osób z wykształceniem co najmniej średnim na obszarach wiejskich w Polsce w latach Źródło: Opracowanie własne (ryc. 1-11). Najkorzystniejsze zmiany w tempie wzrostu liczby osób posiadających dyplom szkół wyższych i średnich wystąpiły w zachodniej Polsce. Wskaźnik dynamiki wyniósł tam 153,7%. Zróżnicowanie wewnątrzregionalne w tej części kraju jest niezwykle wysokie. Różnica między maksymalnym i minimalnym wskaźnikiem dynamiki wynosiła aż 97,3 pp. Na obszarze zachodniej Polski znajdują się powiaty o ekstremalnych wskaźnikach dynamiki osób z wykształceniem co najmniej średnim w całym kraju. Największy przyrost osób posiadających ukończoną przynajmniej szkołę średnią wystąpił w powiatach, które znajdują się bezpośrednio przy granicy w woj. zachodniopomorskim, w sąsiedztwie Poznania w woj. wielkopolskim oraz

72 w powiecie lubińskim w woj. dolnośląskim, na terenie którego funkcjonuje spółka KGHM Polska Miedź oraz Zakłady Górnicze Lubin i huta miedzi Cedynia w Orsku. Dzięki tym zakładom przeciętne wynagrodzenie w powiecie lubińskim jest najwyższe w Polsce [Cieślak- Wróblewska 2011], co z kolei sprzyja napływowi wysoko wykwalifikowanej kadry. Tabela 4 Wskaźnik dynamiki liczby osób z wykształceniem wyższym na obszarach wiejskich we wschodniej, centralnej i zachodniej Polsce w latach Wyszczególnienie Liczba powiatów Wskaźnik dynamiki liczby mieszkańców osób z wykształceniem co najmniej średnim Wskaźnik dynamiki liczby osób z wykształceniem co najmniej średnim wartość min. wartość maks. Rozpiętość (różnica) między wartością minimalną a maksymalną Polska Wschodnia 87 99,9 139,0 116,9 178,3 61,4 Polska Centralna ,1 150,8 109,4 203,2 93,8 Polska Zachodnia ,9 153,7 108,2 205,5 97,3 Polska razem ,4 148,3 108,2 205,5 97,3 Polska Wschodnia obejmuje województwa: warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie i świętokrzyskie. Polska Centralna obejmuje województwa: mazowieckie, łódzkie, małopolskie, opolskie, śląskie, pomorskie i kujawsko-pomorskie. Polska Zachodnia to województwa: zachodniopomorskie, lubuskie, wielkopolskie i dolnośląskie. W Polsce centralnej wskaźnik dynamiki liczby osób, które ukończyły przynajmniej szkołę średnią wynosił 150,8%. Zróżnicowanie wewnątrzregionalne było wysokie (rozpiętość między maksymalnym i minimalnym wskaźnikiem wyniosła 93,8 pp.). 4. Zmiany w rozmieszczeniu ludności z wykształceniem średnim i wyższym na obszarach wiejskich w Polsce Zróżnicowana dynamika (opisana powyżej) wpłynęła na zmiany rozmieszczenia osób z wykształceniem co najmniej średnim. We wszystkich powiatach wzrósł procent osób z tym poziomem wykształcenia. Do podstawowych zmian w rozkładzie odsetka ludności z wykształceniem co najmniej średnim w latach 2002 i 2011 należy zaliczyć (tab. 5, ryc. 2, 3): 1. Zdecydowany spadek liczby powiatów, w których analizowany wskaźnik mieścił się w granicach 19,6% -25,8% (średnia z 2002 r. minus odchylenie standardowe). W 2002 r. takich powiatów było 192 (61,1% ich ogólnej liczby), na terenie których mieszkało 53,9% ludności wiejskiej kraju, a w 2011 r. grupę tę reprezentowało zaledwie 3 (1%) powiaty, skupiające 0,5% mieszkańców wsi. 2. Zdecydowany wzrost liczby jednostek przestrzennych, w których odsetek osób z wykształceniem co najmniej średnim oscylował w granicach 32,1%-38,2% (średnia plus 2 odchylenia standardowe). W 2002 r. do tej grupy zaklasyfikowano 14 powiatów (4,5%), które łącznie skupiały 5,9% mieszkańców wsi, podczas gdy w 2011 r. grupa ta była najliczniejsza i obejmowała 156 powiatów (49,7%), w których mieszkała ponad połowa ludności wiejskiej kraju. Tabela 5 Zróżnicowanie odsetka ludności z wykształceniem co najmniej średnim na obszarach wiejskich w latach 2002 i 2011 Odsetek ludności z wykształceniem Liczba powiatów Odsetek powiatów Odsetek mieszkańców średnim, policealnym i wyższym 2002 r r r r r r. 13,4-19, ,1 0,0 3,1 0 19,6-25, ,1 1,0 53,9 0,5 25,9-32, ,3 24,8 35,2 17,4 32,1-38, ,5 49,7 5,9 51,1 38,3-44, ,3 18,5 1,3 21,4 44,6-50, ,6 3,2 0,6 5,1 50,9 i więcej ,9 0 4,5 Razem , ,0 3. Liczbowy wzrost grupy jednostek przestrzennych o najkorzystniejszej strukturze wykształcenia. Liczba powiatów, w których procent osób legitymujących się ukończeniem przynajmniej szkoły średniej kształtował się powyżej 38,3% (średnia plus trzy odchylenia standardowe) wzrosła z 6 do 77 (tj. z 1,9% do 24,6% ich ogólnej liczby), a liczba ich mieszkańców z 1,9% do 31% ogółu ludności wiejskiej w kraju. Ogólne prawidłowości w rozkładzie analizowanego wskaźnikach w latach 2002 i 2011 nie zmieniły się: tam gdzie wskaźnik był wysoki na początku XXI w. tam był również wysoki 10 lat później (ryc. 2, 3). Można zatem mówić o samopowielaniu struktur. W układzie przestrzennym wyraźnie widać wpływ regionalnych i krajowych ośrodków miejskich na strukturę wykształcenia ludności. Im większe miasto tym strefa obszarów z korzystnym odsetkiem mieszkańców najlepiej wyedukowanych jest większa i wyższy jest analizowany odsetek. Porównując Polskę Wschodnią z Centralną i Zachodnią pod względem odsetka mieszkańców posiadających dyplom szkół średnich lub wyższych należy stwierdzić,

73 że nie ma dużych dysproporcji regionalnych, jakkolwiek są one zauważalne i dotyczą trzech elementów. Po pierwsze, w 2011 r Polska Wschodnia odznaczała się najniższym procentem najlepiej wyedukowanych mieszkańców. Wynosił on 36,0% przy średniej dla polskiej wsi 37,0%, dla Polski Zachodniej 36,8 % i Centralnej 37,7% (tab. 6). Po drugie, wzrost analizowanego odsetka w latach w Polsce Wschodniej był najniższy z 25,7% do 36,0% czyli o 10,3 pp., podczas gdy w zachodniej części kraju o 11,4 pp., a w centralnej o 11,5 pp. Po trzecie, w badanym okresie powiększył się dystans między Polską Wschodnią a pozostałymi regionami kraju. W 2002 r. różnica między udziałem procentowym najlepiej wykształconej grupy ludzi w Polsce (obszary wiejskie) i w Polsce Wschodniej wynosiła 0,2 pp., a w 2011 r. już 1,0 pp. W przypadku Polski Zachodniej w 2002 r. różnica ta wynosiła 0,5 pp., a w 2011 r. 0,2 pp. Natomiast Polska Centralna wypadała pod tym względem najkorzystniej: dystans powiększył się na korzyść centralnej części z 0,3 pp. do 0,7 pp. W latach zwiększyły się także różnice wewnątrzregionalne. W 2011 r. dystans między najlepiej i najgorzej notowanym powiatem w kraju wynosił aż 41,3 pp. i w stosunku do 2002 r. wzrósł o 4,1 pp. Największe dysproporcje wewnątrzregionalne pod względem odsetka ludności z wykształceniem co najmniej średnim zanotowano w Polsce Centralnej: różnica między ekstremalnymi wartościami analizowanego wskaźnika wyniosła 37,8 pp. i była wyższa niż w 2002 r. o 1,6 pp. Powiększyły się także nierówności w powiatach należących do Polski Zachodniej. Dystans między najlepszym i najsłabszym, pod tym względem, powiatem wyniósł 36,5 pp. i był wyższy niż w początkowym okresie o 9,3 pp. Najmniejsze dysproporcje odnotowano w Polsce Wschodniej, gdzie ekstremalne wartości wynosiły: 25,2% i 44,6%, a różnica 19,4 pp. (w 2002 r. 16,9 pp.). Oznacza to, że mimo znacznego przyrostu liczby mieszkańców wsi z wykształceniem co najmniej średnim dysparytety międzyregionalne (Polska Wschodnia Centralna - Zachodnia) oraz wewnątrzregionalne nie zmniejszają się. Miernikiem opisującym rozmieszczenie osób z wykształceniem średnim i wyższym jest także iloraz lokalizacji. W 2011 r. w 64,3% powiatów iloraz lokalizacji był niższy od 1, czyli na tych obszarach wiejskich mamy do czynienia z niedoborem osób najlepiej wyedukowanych w stosunku do całej populacji (tab. 7). Należy zwrócić przy tym uwagę na dwie sprawy. Po pierwsze, w stosunku do 2002 r. grupa tych powiatów nieznacznie wzrosła o 3 (tj. z 63,3% do 64,3%). Po drugie, w obrębie tej grupy zmniejszyła się liczba jednostek przestrzennych o najniższych wartościach ilorazu lokalizacji (0,6-0,79) prawie o 1/3 oraz zwiększyła się liczba powiatów o wartościach analizowanego wskaźnika 0,8-0,99 o 12,8%. Wymienione powiaty charakteryzują się dominacją funkcji rolniczej i znacznym udziałem (w przeszłości) państwowych gospodarstw rolnych (woj. warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie). Natomiast w pozostałych jednostkach przestrzennych (tj. w 112 powiatach, co stanowiło 35,7% ich ogólnej liczby) iloraz lokalizacji kształtował się powyżej 1. Są to niemal wyłącznie obszary położone w sąsiedztwie dużych miast, przy czym im miasto jest większe tym wartości ilorazu lokalizacji są wyższe (ryc. 4, 5). Ryc. 2. Przestrzenne zróżnicowanie odsetka osób z wykształceniem co najmniej średnim na obszarach wiejskich w 2002 r

74 względu na to, że migrują głównie ludzie młodzi i dobrze wykształceni, proporcje między osobami z wykształceniem co najmniej średnim a ogółem populacji zostały na tych terenach zdeformowane [por. Gorzelak, Smętkowski 2005]. Tabela 6 Odsetek ludności z wykształceniem co najmniej średnim na obszarach wiejskich wschodniej, centralnej i zachodniej Polski w latach 2002 i 2011 Wyszczególnienie Liczba powiatów Odsetek ludności z wykształceniem co najmniej średnim Odsetek ludności z wykształceniem co najmniej średnim wartość min. wartość maks. Rozpiętość (różnica) między wartością min. a maks. Odsetek ludności z wykształceniem co najmniej średnim wartość min. wartość maks. Rozpiętość (różnica) między wartością minimalną a maksymalną 2002 r r r r r r r r. Polska Wschodnia 87 25,7 36,0 17,4 34,3 16,9 25,2 44,6 19,4 Polska Centralna ,2 37,7 18,0 54,2 36,2 27,8 65,6 37,8 Polska Zachodnia 87 25,4 36,8 17,0 44,2 27,2 24,3 60,8 36,5 Polska razem 31 25,9 37,0 17,0 54,2 37,2 24,3 65,6 41,3 Ryc. 3. Przestrzenne zróżnicowanie odsetka osób z wykształceniem co najmniej średnim na obszarach wiejskich w 2011 r. W latach w 165 powiatach iloraz lokalizacji obniżył się, w 3 nie uległ zmianie, a w 146 wzrósł. Wzrost analizowanego wskaźnika obserwuje się na obszarach podmiejskich (czyli tam, gdzie w 2002 r. był on już wysoki), a spadek na obszarach peryferyjnych, typowo rolniczych. Najwięcej powiatów, w których iloraz lokalizacji zmniejszył się znajduje się we wschodniej Polsce (61 jednostek przestrzennych, tj. 70,1% ich ogólnej liczby w tym regionie). W zachodniej Polsce takich powiatów było 48, co stanowiło 55,2%, a w centralnej Polsce 57 powiatów, tj. 40,7%. Wynika z tego, że w najgorszej sytuacji są obszary wiejskie wschodniej Polski. Cechują się one ubytkiem ludności, który jest efektem ujemnego salda migracji [Baran 2013]. Ze Zmiany ilorazu lokalizacji wykształcenie co najmniej średnie na obszarach wiejskich w latach Tabela 7 Iloraz lokalizacji Liczba powiatów Dynamika Struktura powiatów (%) liczby powiatów (%) ,6-0, ,6 16,2 11,1 0,8-0, ,8 47,1 53,2 1,0-1, ,0 26,8 28,3 1,21-1, ,2 7,3 4,8 1,41-1, ,0 0,6 1,3 1,61 i więcej ,7 1,9 1,3 razem Dynamika liczby osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym na obszarach w wiejskich w latach W latach liczba osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym zmniejszyła się o 3,7 pp. (tab. 8). Tendencję spadkową zaobserwowano również w polskich miastach, gdzie wskaźnik dynamiki wynosił 92%. Natomiast na obszarach wiejskich grupa osób legitymujących się tym poziomem wykształcenia zwiększyła się o 1,6 pp. Ta zróżnicowana dynamika spowodowała, że odsetek osób posiadają

75 cych świadectwo ukończenia szkół zawodowych zameldowanych w miastach (w stosunku od ich ogólnej liczby) obniżył się z 55,3% do 52,9%, a mieszkających na wsi wzrósł z 44,7% do 47,1%. W porównaniu do liczby mieszkańców, w całym badanym okresie, mamy do czynienia z nadreprezentacją osób, które ukończyły zawodówki na wsi i z ich niedoborem w miastach. Iloraz lokalizacji dla miast wynosi 0,87 (w 2002 r. 0,90), a dla wsi 1,20 (w 2002 r. 1,17). Jest to zgodne z tezą Kacprzak [2010], że wiejska młodzież częściej wybiera szkoły przygotowujące bezpośrednio do konkretnego zawodu, niż ich koledzy mieszkający w miastach. Ryc. 5. Przestrzenne zróżnicowanie ilorazu lokalizacji -wykształcenie co najmniej średnie na obszarach wiejskich Polski w 2011 r. Ryc. 4. Przestrzenne zróżnicowanie ilorazu lokalizacji - wykształcenie co najmniej średnie na obszarach wiejskich Polski w 2002 r. Wyszczególnienie Tabela 8 Dynamika liczby ludności z wykształceniem zasadniczym zawodowym na obszarach miejskich i wiejskich w Polsce w latach Liczba osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (tys.) Dynamika liczby osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (%) % ludności % osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym Iloraz lokalizacji r 2011 r r r r r. Polska 7539,8 7260,8 96, ,0 100,0 1,00 1,00 Miasto 4173,3 3841,3 92,0 61,7 60,7 55,3 52,9 0,90 0,87 Wieś 3366,5 3419,5 101,6 38,3 39,3 44,7 47,1 1,17 1,

76 Tempo zmian liczby ludności z wykształceniem zawodowym na obszarach wiejskich było zróżnicowane, a wskaźnik dynamiki wahał się od 80,3% do 119,0%. Ubytek tej grupy osób zaobserwowano w 91 powiatach, tj. 29,0% ich ogólnej liczby, które skupiały 28,9% mieszkańców polskiej wsi. W układzie przestrzennym te jednostki skoncentrowane były głównie na obszarach rolniczych wschodniej i centralnej Polski oraz na obszarach przemysłowych województw: śląskiego, opolskiego i dolnośląskiego (ryc. 6). W przypadku woj. opolskiego ubytek ten ma związek z migracjami dobrych fachowców za granicę głównie do Niemiec [Solga 2002; Rauziński 2010; Heffner, Rauziński 2013], natomiast w przypadku Śląska zarówno Dolnego, jak i Górnego spadek liczby tej grupy osób należy wiązać z upadkiem wielu zakładów przemysłowych i odpływem robotników do ich rodzinnych stron (w tym do woj. warmińsko-mazurskiego). Ryc. 6. Dynamika liczby osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym na obszarach wiejskich w Polsce w latach Na obszarze 37 powiatów liczba osób z ukończoną szkołą zasadniczą zawodową nie uległa zmianie (wskaźnik dynamiki wahał się od 99,0% do 101%). Te jednostki przestrzenne mają charakterystyczne położenie - skoncentrowane są na peryferiach województw. Natomiast na obszarach wiejskich 186 powiatów (59,2% ich ogólnej liczby) nastąpił wzrost liczby osób posiadających świadectwa ukończenia szkół zawodowych. Są to głównie tereny północnej i zachodniej Polski, które w przeszłości należały do zaboru pruskiego. Na tych obszarach posiadanie konkretnego zawodu oraz kultura przedsiębiorczości była od zawsze silniej rozwinięta niż w innych regionach (zaborach) kraju [por. Chołaj 1976; Wieloński 1991; Chmiel 1997; Kamińska 1997, 2006, 2011a]. 6. Zmiany w rozmieszczeniu ludności z wykształceniem zasadniczym zawodowym na obszarach wiejskich w Polsce w latach Przedstawione powyżej tempo zmian liczby osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym nie wpłynęło w istotny sposób na rozmieszczenie tej grupy ludności. W 2011 r. udział osób z ukończoną edukacją na poziomie zawodowym w ogólnej liczbie ludności dorosłej na wsi wynosił 27,6% i w stosunku do 2002 r. obniżył się o 0,5 pp. W poszczególnych powiatach analizowany odsetek wahał się od 13,3% do 38,8%. W obu przekrojach czasowych najliczniejszą grupę stanowiły jednostki przestrzenne, w których udział osób legitymujących się świadectwem szkoły zawodowej oscylował wokół średniej dla polskiej wsi (przedziały: średnia plus odchylenie standardowe i średnia minus odchylenie standardowe). W 2011 r. takich powiatów było 225 (tj. 71,7%), a w 2002 r. 220 (tj. 70,1%) (tab. 9). Tabela 9 Zróżnicowanie odsetka ludności z wykształceniem zasadniczym zawodowym na obszarach wiejskich w latach 2002 i 2011 Odsetek ludności z wykształceniem zasadniczym zawodowym Liczba powiatów Odsetek powiatów Odsetek mieszkańców 2002 r r r r r r. 18,1 i mniej ,9 3,2 1,3 2,8 18,2-22, ,6 8,9 8,2 7,9 22,9-27, ,2 42,7 38,6 44,6 27,6-32, ,8 29,0 32,3 29,6 32,3-36, ,9 14,0 17,2 13,1 37,0 i więcej 8 7 2,5 2,2 2,4 2,0 razem

77 Zdecydowanie mniej było powiatów, w których zanotowano ekstremalne wartości analizowanego wskaźnika (średnia minus dwa i trzy odchylenia standardowe 36 jednostek w 2002 r. i 38 w 2011 r. oraz średnia plus dwa i trzy odchylenia standardowe 58 powiatów w 2002 r. i 51 w 2011r. ). W układzie przestrzennym rozkład tego wskaźnika nawiązuje do rozkładu zaborów (ryc. 7). Na obszarze zaboru rosyjskiego odsetek osób posiadających konkretny zawód kształtuje się na ogół poniżej średniej dla polskiej wsi, tereny zaboru austriackiego cechują się przeciętnymi wartościami badanego wskaźnika. Natomiast ponadprzeciętny procent osób z wykształceniem zawodowym zanotowano w obrębie zaboru pruskiego. Wyjątek stanowią woj. zachodniopomorskie i warmińsko-mazurskie. Mały udział ludności po zawodówkach jest związany z procesami zasiedlania (po II wojnie światowej) tych rejonów przez ludność z obszarów wschodnich, a więc ludność o specyficznej (wschodniej, mało przedsiębiorczej) mentalności. We wschodniej Polsce zaledwie co 4 mieszkaniec legitymuje się ukończeniem zawodówki, podczas gdy w centralnej części kraju 28,3% osób posiada ten poziom wykształcenia, a w zachodniej Polsce 29,8%. Jest to niekorzystna sytuacja, bowiem w pozostałej grupie ludności dorosłej na wschodzie kraju nie dominują osoby z wykształceniem średnim czy wyższym ale podstawowym i gimnazjalnym. Jeśli nie ma możliwości uzyskania wyższego poziomu wykształcenia (brak chęci, impulsu itd.), to chociaż konkretny zawód mógłby pomóc w znalezieniu pracy i dodatkowych źródeł dochodów. W XXI w. ubywa pracy dla ludności o najniższych kwalifikacjach i przybywa dla tych najbardziej i najwszechstronniej wykwalifikowanej [Thurow 1999]. Nieproporcjonalność rozmieszczenia ludności z wykształceniem zasadniczym zawodowym pokazuje także iloraz lokalizacji (ryc. 8). Zdecydowany niedobór tej grupy ludności występuje we wschodniej Polsce (zwłaszcza w woj. podlaskim i warmińsko-mazurskim) oraz w centralnej części kraju. Natomiast na zachodzie (szczególnie w woj. wielkopolskim) mamy do czynienia z nadreprezentacją tej grupy osób w stosunku do ogółu populacji. Współpraca przygraniczna, migracje przygotowanych do wykonywania konkretnego zawodu ludzi do Niemiec [Rauziński 2010], mentalność mieszkańców, a także rozwój rzemiosła i przedsiębiorczości w zachodniej Polsce sprzyja podejmowaniu nauki w szkołach zawodowych. Dysproporcje regionalne pod względem odsetka osób z wykształceniem zawodowym utrzymują się na niezmienionym poziomie, natomiast nierówności wewnątrzregionalne w Polsce wschodniej zmniejszyły się, a w centralnej i zachodniej Polsce wzrosły. Rozpiętość między minimalną i maksymalną wartością w Polsce Wschodniej w 2002 r. wynosiła 19,4 pp., a w 2011 r. 17,7 pp. Analogiczne wartości dla Polski Centralnej i Zachodniej wynoszą: 21,9 pp. (2002 r.) i 24,4 pp. (2011 r.) oraz 17,9 pp. i 22,8 pp. Ryc. 7. Przestrzenne zróżnicowanie odsetka osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym na obszarach wiejskich w Polsce w 2011 r

78 wsi występuje zdecydowana nadwyżka tej grupy osób. Nie jest to korzystna sytuacja, bowiem jak wynika z badań Krosny [2001] podstawowym czynnikiem decydującym o modernizacji rolnictwa i zwiększeniu jego efektywności, a także o rozwoju cywilizacyjnym i kulturowym wsi są właśnie kwalifikacje i poziom wykształcenia ludności. Natomiast według Wawrzyniaka [2001] wraz ze skłonnością do podnoszenia kwalifikacji zmienia się mentalność ludzi, poszerzają oni horyzonty myślowe, lepiej rozumieją rygory gospodarki rynkowej, są bardziej skłonni ponosić ryzyko zmian, lepiej potrafią wykorzystać nadarzające się możliwości, bowiem w nowych propozycjach są skłonni upatrywać szans i nadziei, a nie nieszczęść, rzadziej poddają się apatii i zwątpieniu. Wyszczególnienie Tabela 10 Dynamika liczby ludności z najniższym poziomem wykształcenia na obszarach miejskich i wiejskich w Polsce w latach Liczba osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym (tys.) Dynamika liczby osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym (%) % ludności % osób z wykształceniem gimnazjalnym i niższym Iloraz lokalizacji 2002 r r. 2002r 2011 r. 2002r. 2011r. 2002r r. Polska 10831,9 8241,6 76, Miasto 5359,2 3883,9 72,5 61,7 60,7 49,5 47,1 0,80 0,78 Wieś 5472,7 4357,7 79,6 38,3 39,3 50,5 52,9 1,29 1,35 Ryc. 8. Przestrzenne zróżnicowanie ilorazu lokalizacji wykształcenie zasadnicze zawodowe na obszarach wiejskich Polski w 2011 r. 7. Dynamika liczby osób z najniższym poziomem wykształcenia 3 na obszarach w wiejskich w latach W latach liczba ludności posiadająca najniższy poziom wykształcenia zmniejszyła się niemal o ¼ (tab. 10). Spadek ten był zdecydowanie większy w miastach (o 27,5 pp.) niż na obszarach wiejskich (20,4 pp.). W całym badanym okresie ponad połowa osób o najniższych kwalifikacjach formalnych mieszkała na polskiej wsi (w 2002 r. było to 50,5%, a w 2011 r. 52,9%). W przypadku najniższego poziomu wykształcenia na obszarach wiejskich iloraz lokalizacji jest wyższy od 1, i w analizowanym okresie wzrósł z 1,29 do 1,35. Oznacza to, że w stosunku do całej populacji na 3 Grupa ta obejmuje ludność z wykształceniem podstawowym, podstawowym niepełnym i bez wykształcenia szkolnego w 2002 r. oraz ludność z wykształceniem gimnazjalnym, podstawowym, niepełnym podstawowym oraz bez wykształcenia szkolnego w 2011 r. W przekroju powiatów (obszary wiejskie) wskaźnik dynamiki liczby osób o najniższych formalnych kwalifikacjach wahał się od 60,8% do 98,5%, czyli we wszystkich jednostkach przestrzennych grupa osób z analizowanym poziomem wykształcenia zmniejszyła się (tab. 11). Tempo zmian liczby tej grupy osób koresponduje z tempem zmian liczby ludności. Współczynnik korelacji wynosił 0,651, a współczynnik determinacji 0,424. Oznacza to, że dynamika zmian liczby ludności w 42,4% wyjaśnia zmienność (wariancję) dynamiki liczby osób z wykształceniem podstawowym (gimnazjalnym) i niższym. Największy spadek liczby osób z najniższymi kwalifikacjami (powyżej 25%) wystąpił w 43 powiatach skoncentrowanych głównie w Polsce Wschodniej, Opolszczyźnie oraz południowej części woj. dolnośląskiego (ryc. 9). Są to tereny, na których zanotowano ubytek demograficzny [Rosner 2010], przy czym był on spowodowany głównie wysokim wskaźnikiem zgonów [Baran 2013]. Są to obszary o zaawansowanej starości demograficznej [Rosner 2010; Baran 2013]

79 Najliczniejszą grupę stanowią powiaty, w których ubytek ludności z najniższymi kwalifikacjami kształtował się w granicach 15,8-24,9% (czyli wskaźnik dynamiki kształtował się na poziomie 75,1%-84,2%). Takich jednostek było 231, tj. prawie ¾. Występują one na terenie całej Polski, jednak we wschodniej części jest ich najwięcej. Tabela 11 Dynamika liczby ludności z najniższym poziomem wykształceniem na obszarach wiejskich w Polsce w latach Wskaźnik dynamiki (%) Liczba Przeciętny wskaźnik dynamiki liczby ludności (%) powiatów ludności Struktura (%) powiatów ludności (tys.) 65,8 i mniej 1 20,8 81,6 0,3 0,1 65,9-70, ,9 92,2 1,3 0,8 70,5-75, ,4 96,9 12,1 10,6 75,1-79, ,9 100,9 39,5 40,2 79,7-84, ,7 104,2 34,1 34,5 84,3-89, ,3 108,5 10,5 11,0 89,1 i więcej 7 422,8 121,6 2,2 2,8 Razem ,9 103,4 100,0 100,0 Natomiast w pozostałych 40 powiatach ubytek osób z wykształceniem podstawowym (gimnazjalnym) i niższym był relatywnie niewielki w granicach 1,5%- 15,7%. Są one zlokalizowane głównie w północnej Polsce (w woj. warmińsko-mazurskim, pomorskim, kujawsko-pomorskim i zachodniopomorskim), a więc ich rozkład nawiązuje do wielkoobszarowego, po-pgr-owskiego rolnictwa. Na tych obszarach udział ludności z niskimi kwalifikacjami był zawsze bardzo wysoki [Gałczyńska 1988]. Analiza tempa spadku liczby ludności z wykształceniem gimnazjalnym i niższym w przekroju Polska Wschodnia Centralna Zachodnia nie wykazuje znacznych dysproporcji regionalnych. Największy ubytek tej grupy mieszkańców wsi wystąpił wprawdzie na obszarach Polski Wschodniej, gdzie wskaźnik dynamiki wyniósł 78,6% ale w pozostałych częściach kraju kształtował się on na poziomie 80% (tab. 12). Należy także zwrócić uwagę na dysproporcje wewnątrzregionalne. Rozpiętość między powiatem o najmniejszym i największym wskaźniku dynamiki w kraju wyniosła 34 pp. Największe dysparytety wewnątrzregionalne wystąpiły w centralnej Polsce (różnica między maksymalnym i minimalnym wskaźnikiem dynamiki wyniosła 27,6 pp., a najmniejsze we wschodniej Polsce (20,6 pp.). Ryc. 9. Przestrzenne zróżnicowanie dynamiki liczby osób z najniższym poziomem wykształcenia na obszarach wiejskich Polski w latach Tabela 12 Wskaźnik dynamiki liczby osób z najniższym poziomem wykształcenia na obszarach wiejskich we wschodniej, centralnej i zachodniej Polsce w latach Wyszczególnienie Liczba powiatów ludności Wskaźnik dynamiki liczby osób z najniższym poziomem wykształcenia Wskaźnik dynamiki liczby osób z najniższym poziomem wykształcenia wartość minimalna wartość maksymalna Rozpiętość (różnica) między wartością minimalną a maksymalną Polska Wschodnia 87 99,9 78,6 68,8 89,2 20,6 Polska Centralna ,1 80,0 67,2 94,8 27,6 Polska Zachodnia ,9 80,1 60,8 87,6 26,8 Polska razem ,4 79,6 60,8 94,8 34,

80 8. Zmiany w rozmieszczeniu osób z najniższym poziomem wykształcenia Zróżnicowana dynamika liczby osób z najniższym poziomem wykształcenia wpłynęła na zmiany ich rozmieszczenia. Zmniejszyła się liczba powiatów, które odznaczały się najwyższym (powyżej 44%) udziałem tej grupy ludności z 215 do 35 (tab. 13). Zdecydowanie natomiast powiększyła się grupa jednostek przestrzennych, w których udział osób posiadających świadectwo ukończenia co najwyżej gimnazjum (szkoły podstawowej) wahał się od 31,5% do 37,7% (wzrost z 16 do 129). Tabela 13 Zróżnicowanie odsetka ludności z najniższym poziomem wykształcenia na obszarach wiejskich w latach 2002 i 2011 Odsetek ludności z najniższym Liczba powiatów Odsetek powiatów Odsetek mieszkańców poziomem wykształcenia 2002 r r r r r r. 25,1 i mniej ,5 0 6,1 25,2-31, ,3 13,7 1,2 17,9 31,5-37, ,1 41,1 7,1 42,9 37,8-44, ,2 29,6 28,8 26,4 44,1-50, ,6 9,2 36,4 5,6 50,3 i więcej ,9 1,9 26,4 1,1 Razem ,0 100,0 100,0 100,0 W rozkładzie przestrzennym analizowanego wskaźnika widać, że najwyższe jego wartości występują na obszarach północno-wschodniej oraz północno-zachodniej Polski, gdzie funkcjonujące w XX w. państwowe gospodarstwa rolne stworzyły miejsca pracy dla niewykwalifikowanej siły roboczej (ryc. 10). Brak (lub mała liczba) alternatywnych (pozarolniczych) źródeł utrzymania wpływał na utrwalenie się niekorzystnej struktury wykształcenia mieszkańców tych terenów. Jak się okazuje trwałość tych deformacji jest tak duża, że nawet nowe warunki gospodarowania, nowe możliwości kształcenia się nie są istotnym impulsem do podnoszenia kwalifikacji. Jest to na pewno związane z możliwościami finansowymi, ale także z mentalnością mieszkańców tych obszarów. Istotne jest także to, że najniższy poziom wykształcenia posiada głównie ludność w niemoblinym (starszym) wieku produkcyjnym, co może stanowić dobrą stronę zaistniałej sytuacji. Jednak należy podkreślić, że niewykształceni rodzice mają wpływ na przebieg nauki swoich dzieci [Herbst 2004; Śleszyński 2004], a to może w dalszym ciągu utrwalać niekorzystną strukturę wykształcenia. Ryc. 10. Przestrzenne zróżnicowanie odsetka osób z najniższym poziomem wykształcenia na obszarach wiejskich w 2011 r. Porównując wschodnią Polskę z centralną i zachodnią pod względem odsetka mieszkańców posiadających najniższy poziom wykształcenia należy stwierdzić, że istnieją widoczne dysproporcje regionalne na niekorzyść wschodniej Polski, która odznaczała się najwyższym procentem najsłabiej wyedukowanych mieszkańców (tab. 14). Wynosił on 49,4% w 2002 r. i 39,0% w 2011 r. W obu przekrojach czasowych analizowany odsetek kształtował się powyżej średniej dla polskiej wsi (odpowiednio 45,9% i 35,3%). W zachodniej i centralnej Polsce udział tej grupy osób w ogólnej liczbie mieszkańców zarówno w 2002 r., jak i w 2011 r. kształtował się korzystniej niż przeciętnie na wsi. Dodatkowo w badanym okresie powiększył się dystans między wschodnią Polską a pozostałymi regionami kraju. W 2002 r. różnica między udziałem procento

81 wym najsłabiej wykształconej grupy ludzi w Polsce i we wschodniej Polsce wynosiła (minus) -3,5pp, a w 2011 r. już (minus) -3,9 pp. W przypadku zachodniej Polski w 2002 r. różnica ta wynosiła +1,6 pp., a w 2011 r. +1,9 pp. Natomiast w centralnej Polsce dystans nieznacznie się obniżył z 1,3 pp. do 1,2 pp. Tabela 14 Odsetek ludności z najniższym poziomem wykształcenia na obszarach wiejskich wschodniej, centralnej i zachodniej Polski w latach 2002 i 2011 Wyszczególnienie Liczba powiatów Odsetek ludności z najniższym poziomem wykształcenia Odsetek ludności z najniższym poziomem wykształcenia wartość min. wartość maks. Rozpiętość (różnica) między wartością minimalną a maksymalną Odsetek ludności z najniższym poziomem wykształcenia wartość min. wartość maks. Rozpiętość (różnica) między wartością minimalną a maksymalną 2002 r r r r r r r r. Polska wschodnia 87 49,4 39,0 39,2 65,2 26,0 30,0 55,6 26,6 Polska centralna ,6 34,1 28,4 59,8 31,4 21,0 48,8 27,8 Polska zachodnia 87 44,3 33,4 33,1 57,1 24,0 21,7 47,9 26,2 Polska razem 31 45,9 35,3 28,4 65,2 34,6 21,0 55,6 34,6 W latach nie zmieniły się dysproporcje wewnątrzregionalne. Zarówno w 2002 r., jak i w 2011 r. dystans między najlepiej i najgorzej notowanym powiatem w kraju wynosił 34,6 pp. Największe dysproporcje wewnątrzregionalne pod względem odsetka ludności z wykształceniem najniższym zanotowano w centralnej Polsce: różnica między ekstremalnymi wartościami analizowanego wskaźnika wyniosła 27,8 pp. i była niższa niż w 2002 r. o 3,6 pp. Natomiast w powiatach należących do zachodniej i wschodniej Polski nierówności wewnątrzregionalne nieznacznie powiększyły się. Dystans między najlepszym i najsłabszym, pod tym względem, powiatem w zachodniej Polsce wyniósł 26,2 pp. i był wyższy niż w początkowym okresie o 2,2 pp., a we wschodniej Polsce w 2011 r. ekstremalne wartości wynosiły: 30% i 55,6%, a różnica 26,6 pp. (w 2002 r. 26,0 pp.). Regionalne różnice w rozmieszczeniu osób z najniższym poziomem wykształcenia pokazuje także iloraz lokalizacji. Wyraźny jest podział Polski na wschodnią i centralną oraz zachodnią (ryc. 11, 12). Nadreprezentacja osób o najniższych kwalifikacjach w stosunku do ogółu ludności występuje we wschodniej, centralnej oraz w północno-zachodniej części kraju, głównie na obszarach o przeważających funkcjach rolniczych i wielkoobszarowych gospodarstwach rolnych. Wyjątkiem są tutaj wiejskie obszary podmiejskie, gdzie iloraz lokalizacji kształtuje się znacznie poniżej 1. Natomiast w części obejmującej tereny od woj. pomorskiego przez kujawsko- -pomorskie (środkowa część), wielkopolskie oraz w całej południowej część kraju (od dolnośląskiego do małopolskiego i podkarpackiego) mamy do czynienia z proporcjonalnym niedoborem tej grupy ludności w stosunku do ogółu mieszkańców. Można więc stwierdzić, że rolnictwo, zwłaszcza wielkoobszarowe sprzyja koncentracji osób o niskim formalnym wykształceniu. Wyjątkiem jest woj. podkarpackie, gdzie mimo dominujących funkcji rolniczych występuje względnie korzystna struktura wykształcenia ludności. Edukacja stanowi tutaj ważny kanał odchodzenia od pracy w rolnictwie rodzinnym, postrzeganej przez młodzież jako nieatrakcyjna [Rosner, Stanny 2007]. Natomiast tereny o dobrze rozwiniętym pozarolniczym rynku pracy cechują się małą koncentracją ludzi o niskim wykształceniu. Ryc. 11. Przestrzenne zróżnicowanie ilorazu lokalizacji najniższy poziom wykształcenia na obszarach wiejskich Polski w 2002 r

82 Ryc. 12. Przestrzenne zróżnicowanie ilorazu lokalizacji najniższy poziom wykształcenia na obszarach wiejskich Polski w 2011 r. Podsumowanie Przedstawiona analiza pozwala stwierdzić, że: 1. W latach struktura ludności według wykształcenia na obszarach wiejskich Polski uległa korzystnym zmianom. Zwiększył się udział osób z wykształceniem co najmniej średnim i zmniejszył się odsetek ludności z najniższym poziomem edukacji. 2. Tempo wzrostu liczby ludności o najwyższych kwalifikacjach jest największe tam, gdzie w okresie początkowym osób z takimi kwalifikacjami było najwięcej i odwrotnie na terenach o niskim odsetku obywateli najlepiej wykształconych tempo przyrostu ich liczby jest słabe (poniżej średniej dla obszarów wiejskich). Można postawić tezę o samopowielaniu struktur. 3. Dobrze rozwinięte funkcje pozarolnicze sprzyjają szybkiemu wzrostowi liczby ludności posiadającej ukończoną co najmniej szkołę średnią. 4. Rolnictwo, zwłaszcza na obszarach z dominacją (w przeszłości) państwowych gospodarstw rolnych utrwala niekorzystną strukturę wykształcenia mieszkańców (na tych terenach zaobserwowano najwyższy odsetek osób o najniższych kwalifikacjach oraz niskie tempo wzrostu liczby osób posiadających świadectwo ukończenia szkoły średniej lub wyższej). 5. Na wsi występuje nadreprezentacja osób posiadających świadectwo ukończenia szkół zawodowych i obywateli z najniższym poziomem wykształcenia w stosunku do ogółu ludności. Sytuacja taka wystąpiła zarówno w 2002 r. jak w 2011 r. Widoczny jest także niedobór osób o najwyższych formalnych kwalifikacjach. 6. Zauważalny jest wpływ miejskich ośrodków na strukturę wykształcenia otaczających je powiatów. Mają one wpływ szczególnie na koncentrację osób z wykształceniem średnim i wyższym. Jest to spowodowane dostępnością szkół w miastach oraz migracjami osób dobrze wyedukowanych na obszary podmiejskie. 7. Widoczny jest wpływ uwarunkowań historycznych (zabory) na rozmieszczenie ludności z wykształceniem zawodowym. Na obszarach zaboru pruskiego odsetek osób z tym poziomem wykształcenia jest najwyższy, na terenach zaboru rosyjskiego najniższy. 8. Położenie przy zachodniej granicy kraju jest czynnikiem sprzyjającym koncentracji osób z wykształceniem średnim i wyższym, położenie przy wschodniej granicy jest czynnikiem wypychającym najlepiej wyedukowaną część społeczeństwa. 9. Na obszarach wiejskich wzrosła liczba osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Niestety w Polsce Wschodniej występuje niedobór tej grupy ludności w stosunku do potencjału demograficznego, co jest wyjątkowo niekorzystne. Słabo rozwinięta gospodarka innowacyjna na tych terenach [Stryjakiewicz 1999], postępujący wielofunkcyjny rozwój wsi [Stola, Bański 2002] oraz wysokie bezrobocie powinny sprzyjać uzyskiwaniu konkretnego fachu. Taka sytuacja ma miejsce w zachodniej Polsce, gdzie odsetek osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym osiąga nawet wartość (maksymalną) 38,7%. 10. W latach zwiększył się dystans między miastem a wsią pod względem udziału osób o najwyższym formalnym wykształceniu (tendencja do dywergencji) oraz zmniejszyły się różnice pod względem odsetka osób

83 z wykształceniem średnim oraz udziału osób najsłabiej wyedukowanych (tendencja do konwergencji). 11. Zwiększył się dystans między Polską Wschodnią a pozostałymi regionami kraju w zakresie struktury wykształcenia (odsetek osób o najwyższym wykształceniu był najniższy, a udział obywateli o najniższych formalnych kwalifikacjach ponadprzeciętny). W Polsce Wschodniej nie poprawiają się proporcje między liczbą osób najlepiej wykształconych a liczbą mieszkańców. Na tych obszarach ilorazy lokalizacji kształtują się poniżej W badanych latach wzrosły także dysproporcje wewnątrzregionalne. Największe są one na ogół w Polsce Centralnej, najmniejsze w Polsce Wschodniej. W pracy przedstawiono ilościową stronę struktury wykształcenia ludności wiejskiej. Pominięto jakościowe aspekty ze względu na brak danych. Literatura Acemoglu D., 1996, Microfoundation for Social Increasing Returns in Human Capital Accumulation. Quarterly Journal of Economics, 111 (3), s Anderson M. L., Taylor H. F., 2009, Sociology: The Essentials. Thomson Wadsworth, Belmont. Arrow K., 1962, The Economic Implications of Learning by Doing. Review of Economic School Studies, 29, s Bański J., 2008, Wiejskie obszary sukcesu gospodarczego koncepcja i diagnoza. Studia Obszarów Wiejskich, t. XIV, IGiPZ PAN, PTG, Warszawa. Bański J., Stola W., 2002, Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich, Studia Obszarów Wiejskich, 3, PTG, IGiPZ PAN, Warszawa. Baran E., 2011, Wiejskie obszary depopulacji w Polsce. Przykład Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Obszary wiejskie: wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, W. Kamińska, K. Heffner (red). Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa, s Barro R. J., 1998, Human Capital and Growth in Cross-Country Regressions. Working Paper, Harvard University. Barro R. J., Lee J. W., 1996, International Measures of Schooling Years and Schooling Quality. American Economic Review Papers and Proceedings, 86, s Barro R. J., Lee J. W., 2000, International Date on Educational Attainment: Updates and Implications. CID Working Paper, 42, (accessed 15 December 2011). Becker G. S., 1964., Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis with Special Reference to Education. The University of Chicago Press, Chicago. Bils M., Klenow P., 2000, Does Schooling Cause Growth? American Economic Review, 90, s Buchinsky M., 1994, Changes in the US Wage Structure : An Application of Quantile Regression. Econometrica 62(2), s Caselli F., Esquivel G., Lefort F., 1996, Reopening the Convergence Debate: A New Look at Cross-Country Growth Empirics. Journal of Economic Growth, 1(3), s Chmiel J., 1997, Małe i średnie przedsiębiorstwa a rozwój regionów. ZBSE, GUS, Warszawa. Chołaj H., 1976, W cieniu wielkiego przemysłu. Omega, Warszawa. Cichy K., 2008, Kapitał ludzki i postęp techniczny jako determinanty wzrostu gospodarczego. Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa. Cieślak-Wróblewska A., 2011, Gdzie zarabia się najwięcej. Rzeczpospolita z 9 stycznia. Ciok S., Rabczyk A., 2006, An Evolution of the Implementation of Polish-German Crossborder Cooperation within INTERREG IIIA. Conference Paper presented at Towards Sustainble Border Region Analysis, Strategies and Approaches for Transboundary Spatial Development. Coleman J., Campbell E. Q., Hobson C. J., Mc Partland J., Mood A. M., Weinfeld F. D., York R. L., 1966, Equality of Educational Opportunity. Washington D.C., US Government Printing Office. Cooray A.V., 2009, The Role of Education in Economic Growth. Proceedings of Australian Conference of Economists Adelaide, Australia, South Australian Branch of the Economic Society of Australia, s De Barros R. P., Henriques R., Mendonça R., 2000, Education and Equitable Economic Development. Economia, Associação Nacional dos Centros de Pósgraduação em Economia [Brazilian Association of Graduate Programs in Economics], 1(1), s De la Fuente A., Ciccone A., 2003, Human Capital in a Global and Knowledge-Based Economy. Working Papers , Unitat de Fonaments de l Anàlisi Econòmica (UAB) and Institut d Anàlisi Econòmica (CSIC). Denison E. F., 1971, Education, Economic Growth, and Gaps in Information, [in:] Education and the Economics of Human Capital, R. A. Wykstra (red.). Collier-Macmillan, London. Denny K., O`Sullivan V., 2007, Can Education Compensate for Low Ability? Evidence from British Data. Applied Economics Letters, 14(19), s Eastwood R., Lipton M., 2000, Rural-urban Dimensions of Inequality Change. Working Papers, nr 200, UNU World Institute for Development Economics Research, Helsinki. Flabbi L., Paternostro S., Tiogson E. R., 2007, Returns to Education in the Economic Transition: A Systematic Assessment Using Comparable Data. World Bank Policy Research Working Paper, Fleisher B., Wang X., 2004, Skill Differentials, Return to Schooling, and Market Segmentation in a Transition Economic: The Case of Mainland China. Journal of Development Economics, 73, s

84 Fleischer B. M., Li H., Zhao M. Q., 2008, Human Capital, Economic Growth, and Regional Inequality in China. Working Paper, 3576, Institute for the Study of Labor (IZA). Frenkel I., 2012, Ludność wiejska, [w:] Polska wieś Raport o stanie wsi, I. Frenkel, I. Nurzyńska (red.). Fundacja na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Wyd. Scholar, Warszawa. Gałczyńska B., 1988, Wykształcenie ludności zatrudnionej w rolnictwie indywidualnym w Polsce. Analiza przestrzenna, Przegląd Geograficzny, 60, 3, s Gałczyńska B., 1998, Zróżnicowanie przestrzenne poziomu wykształcenia ludności rolniczej w Polsce, [w:] Gospodarka przestrzenna obszarów wiejskich Polski. XV Ogólnopolskie Seminarium Geograficzno-Rolnicze, Białystok-Toruń. Gałczyńska B., Kulikowski R., 1986, Poziom wykształcenia zatrudnionych w rolnictwie a efekty produkcyjne. Przegląd Geograficzny, 58,4, s Giddens A., 1991, Introduction to Sociology. W.W. Norton & Company, New York. Gołębiewska B., Klepacki B., 2004, Wykształcenie rolników jako forma różnicująca sytuacjęgospodarstw rolniczych, [w:] Kapitał ludzki i intelektualny jako czynnik wzrostu gospodarczego i ograniczania nierówności społecznych, M. G. Woźniak (red.). Wyd. Mittel, Rzeszów, s Gorzelak G., 2007, Strategiczne kierunki rozwoju Polski Wschodniej. Ekspertyza przygotowana na potrzeby Strategii Rozwoju Obszarów Polski Wschodniej, MRR, Warszawa. Gorzelak G., Smętkowski M., 2005, Metropolia i jej region. Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa. Grodzicki J., Rola kapitału ludzkiego w rozwoju gospodarki globalnej. Wyd. Uniw. Gdańskiego, Gdańsk. Hanushek, E. A., Woessmann L., 2008, The Role of Cognitive Skills in Economic Development. Journal of Economic Literature, 46(3), s Harmon C., Oosterbeek H., Walker I., 2003, The Returns to Education A Review of Evidence, Issues and Deficiencies in the Literature. Journal of Economic Surveys, 17(2), s Heffner K., Rosner A., 2005, Czynniki rozwoju obszarów wiejskich rola małych miast, [w:] Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa, s Heffner K., Rauziński R., 2013, Predominantly Rural Region as Migration Region, Its Evolution in Poland. The Case Study of Opole Silesia, [in:] Transformation Processes of Rural Areas, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia Regionalia KPZK PAN, t. 36, Warszawa. Herbst M., 2004, Zróżnicowanie jakości kapitału ludzkiego w Polsce. Od czego zależą wyniki edukacyjne. Studia Regionalne i Lokalne, nr 3 (17). Heston A., Summers R., Aten B., 2002, Penn World, Table Version 6.1. Center for International Comparisons at the University of Pensylwania (CICUP). Janc K., Czapiewski K. Ł., 2005, Wykształcenie czynnikiem wspierającym rozwój gospodarczy obszarów wiejskich, [w:] Obszary sukcesu na polskiej wsi, B. Głębocki, U. Kaczmarek (red.). Studia Obszarów Wiejskich, 8, IGiPZ PAN, PTG, Warszawa, s Jędrzejczyk I., (red.), 2008, Ocena komplementarności polityki spójności, Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej na obszarach wiejskich. Wyd. SGGW, Warszawa. Jimenez E., Nguyen V., Patrinos H. A., 2012, Stuck in the Middle? Human Capital Development and Economic Growth in Malasia and Thailand. Policy Researches Working Paper, 6283, The World Bank Human, Development Network. Education Unit. Washington DC. Jończy R., 2010, Migracje zagraniczne z obszarów wiejskich województwa opolskiego po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Wybrane aspekty ekonomiczne i demograficzne. UE, Wrocław, Politechnika Opolska, Opole-Wrocław. Kacprzak E., 2010, Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego i społecznego na obszarach wiejskich woj. wielkopolskiego, [w:] Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXVI, Warszawa, s Kamińska W., 1997, Przemiany struktury przestrzennej pozarolniczej indywidualnej działalności gospodarczej w Polsce w latach , Przegląd Geograficzny 69 (1-2), s Kamińska W., 2006, Pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza w Polsce w latach Prace Geograficzne, nr 230, IGiPZ PAN, Warszawa. Kamińska W., 2010a, Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego i społecznego na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego, [w:] Kapitał ludzki i społeczny w... op. cit, s Kamińska W., 2010b, Urbanizacja obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego. Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii, Kielce. Kamińska W., 2011a, Pozarolnicza aktywność gospodarcza osób fizycznych na obszarach wiejskich w Polsce, [w:] Obszary wiejskie, wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa, s Kamińska W., 2011b, Kapitał ludzki i społeczny na obszarach wiejskich w Polsce. Przykład województwa świętokrzyskiego. IG UJK, Kielce. Kamińska W., 2013, Educational Attainment vs. Level of Economic Development of Rural Areas in Poland. Quaestiones Geographicae, Wyd. Nauk. Bogucki, Poznań, w druku. Kendrick J. W., 1961, Productivity Trends in the United States. A Study by the National Bureau of Economic Research, Princeton University Press, New York. Kirchhoff, B., Newbert, S., Hasan, I., Armington C., 2007, The Influence of University R&D Expenditures on New Business Formations and Employment Growth. Entrepreneurship Theory and Practice, 31, s

85 Korkeaoja J., 2001, Situation and Prospects of Young People in Rural Areas. Committee on the Environment and Agriculture, Bruksela. Krosny J., 2001, Oświata i doradztwo rolnicze w RFN. IRWiR PAN, Warszawa. Kulikowski R., 2001, Problemy społeczne wsi i rolnictwa w Polsce, [w:] Społeczne problemy wsi, J. Bański, E. Rydz (red.). Studia Obszarów Wiejskich, 2, IGiPZ PAN, PTG, Warszawa, s Lucas R., 1988, On the Mechanics of Economics Development. Journal of Monetary Economics, 22, s Mankiw N. G., Romer D., Weil D. N., 1992, A Contribution to the Empirics of Economic Growth. Quarterly Journal of Economics, 107, s McMahon W. W., 2001, The Impact of Human Capital on Non-market Outcomes and Feedbacks on Economic Development, [w:] The Contribution of Human and Social Capital to Sustained Economic Growth and Well Being, J. F. Helliwell (red.). Hull Quebec. Government of Canada. Markowski T., Turała M., (red.), 2012, Territorial Cohesion Policy in Poland - Issues in Impact Assessment. Studia Regionalia KPZK PAN, t. 33, Warszawa. Miller H. P., 1960, Annual and Lifetime Income in Relation to Education. American Economic Review, 50, s Munich D., Svejnar J., Terrell K., 2004, Do Markets Favor Women s Human Capital More than Planners? IZA, Bonn, Discussion Paper, Mwabu G., Schultz T, 1996, Education Returns Across Quantiles of the Wage Functions: Alternative Explanations For Returns to Education by Race in South Africa. American Economic Review, 86(2), s Nelson R., Phelps E., 1966, Investment in Humans, Technological Diffusion, and Economic Growth. American Economic Review, 5, s Newell A., Socha M. W., 2005, The Distribution of Wages in Poland, IZA Discussion Paper, nr 1485, Bonn. Pritchett L., 2001, Where Has All the Education Gone? World Bank Economic Review, 15(3), s Psacharopoulos G., Patrinos H. A., Returns to Investment in Education: A Further Update. Education Economics, 12, s Rauziński R., 2010, Migracje zagraniczne za pracą i jej społeczne konsekwencje na Śląsku Opolskim w 20-leciu ( ), [w:] Człowiek w pracy i polityce społecznej, J. Szambelańczyk, M. Żukowski (red.). Wyd. UE, Poznań. Romer P. M., 1990, Endogenous Technological Change. Quarterly Journal of Economics, 98, s Rosner A., 2010, Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego na obszarach wiejskich w Polsce, [w:] Kapitał ludzki i społeczny... op. cit., s Rosner A., Stanny M., 2007, Zróżnicowanie przestrzenne aktywności władz lokalnych w korzystaniu z instrumentów polityki rozwoju gminy, [w:] Zróżnicowanie rozwoju społeczno- -gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, A. Rosner A (red.). IRWiR PAN, Warszawa. Solga B., 2002, Migracje polsko-niemieckie i ich konsekwencje społeczno-ekonomiczne na obszarach wiejskich Śląska Opolskiego. Stowarzyszenie Instytut Śląski w Opolu, Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Opole. Stawicka E., Wołoszyn J., 2007, Wiedza rolników jako determinant w rozwoju gospodarstw rolnych, [w:] Wiedza w gospodarce, społeczeństwie, przedsiębiorstwach: pomiar, charakterystyka, zarządzanie, K. Piech, E. Skrzypek (red.). Instytut Wiedzy i Innowacji, Warszawa, s Stryjakiewicz T., 1999, Adaptacja przestrzenna przemysłu w Polsce w warunkach transformacji. Wyd. Nauk. UAM, Poznań. Swianiewicz P., 2007, Strategiczna analiza stanu spójności ekonomicznej i społecznej przeprowadzona na poziomie obszarów NUTS 4i NUTS 5. Ekspertyza przygotowana na potrzeby Strategii rozwoju obszarów Polski Wschodniej, MRR, Warszawa. Szlachta J., 2007, Problemy rozwoju Polski Wschodniej a zagadnienie kohezji społecznej, gospodarczej i przestrzennej, [w:] Rola polskiej przestrzeni w integrującej się Europie, T. Markowski, T. Stasiak (red.). Biuletyn KPZK PAN, z. 233, Warszawa, s Śleszyński P., 2004, Ekonomiczne uwarunkowania wyników sprawdzianu szóstoklasistów i egzaminu gimnazjalnego przeprowadzonych w latach MENiS, PAN, IGiPZ, Warszawa. Thurow L. C., 1999, The Future of Capitalism. How Do Contemporary Economic Forces Form the World of Tomorrow. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław. Trzciński J., 1979, Wykształcenie a ekonomiczne efekty gospodarowania w rolnictwie, [w:] Zatrudnienie i kwalifikacje ludności rolniczej, I. Frenkel (red.). PWRiL, Warszawa, s Wawrzyniak B. M., 2001, Luka edukacyjna barierą procesu integracji polskiej wsi i rolnictwa Unii Europejskiej. Wieś i Rolnictwo, nr 3 (112), s Wieloński A., 1991, Rzemiosło jak czynnik strukturalnych zmian gospodarki krajowej. Rocznik SIB,4, Warszawa, s Wilson R. A., Briscoe G., 2004, The Impact of the Human Capital on Economic Growth: A Review, [w:] Impact of Education and Training, P. Descy, M. Tessaring (red.). Third Report On Vocational Training Research in Europe: Background Report. Luxembourg, Office for Official Publications of the European Communities, 54, s

86 Ewa Baran Iwona Kopacz-Wyrwał Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Poziom życia a procesy depopulacji na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski Abstract: Standard of Living and Processes of Depopulation on the Rural Areas of South-Eastern Poland. The aim of this work is the analysis of the spatial diversification of the standard of living of rural population as well as to indicate the location of the process of depopulation on the rural areas in the South-Eastern Poland. Moreover, the author tries to determine the relationships between the standard of living and depopulation processes. The study examined rural areas from four voivodeships: Małopolskie, Świętokrzyskie, Lubelskie and Podkarpackie. In total 602 municipalities were studied. Spatial units located in the vicinity of major urban centers, located along transport routes and the tourism functions are characterized by a high standard of living and high rates of growth in population. Key words: Depopulation rural areas, South-Eastern Poland, standard of living. Wstęp Zachodzące współcześnie przemiany w zagospodarowaniu przestrzennym obszarów wiejskich wyzwalają lub ujawniają różnorodne problemy społeczne, ekonomiczne i ekologiczne wsi, których zakres i skala są zróżnicowane na szczeblu regionalnym i lokalnym [Bański, Stola 2002]. W niwelowaniu różnic społeczno- -gospodarczych między regionami pomóc ma polityka spójności, która definiowana jest jako grupa działań mających na celu zmniejszenie ekonomicznych i społecznych dysproporcji między krajami członkowskimi, regionami oraz grupami społecznymi [Rajkowska 2008]. W ramach polityki spójności wyróżnia się spójność ekonomiczną, społeczną i terytorialną. Jak podaje Churski [2009] spójność ekonomiczną interpretuje się w powiązaniu z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego danego obszaru wynikającym ze stanu i struktury gospodarki, poziomu rozwoju infrastruktury gospodarczej, sytuacji finansowej podmiotów gospodarczych oraz ich otoczenia, a także innowacyjności i produktywności. Natomiast spójność społeczną analizuje się w powiązaniu z poziomem rozwoju społecznego danego obszaru wynikającym z dostępu do rynku pracy, poziomu i warunków życia będących rezultatem poziomu dochodów oraz występujących więzi społecznych. Z kolei spójność terytorialna to sieciowa organizacja regionu pozwalająca na wzrost spójności w wymiarze ekonomicznym i społecznym zapewniająca racjonalne funkcjonowanie układu społeczno-gospodarczego. Tym samym spójność terytorialną wiąże się przede wszystkim z kształtowaniem sieci powiązań umożliwiających rozwój relacji funkcjonalnych zachodzących w wymiarze ekonomicznym i społecznym, które zapewniają komplementarność układu regionalnego [Churski 2009]. Polityka spójności polega na wyrównywaniu szans między regionami, a tym samym, między poziomem życia ludności. Różnice w poziomie życia mieszkańców niewątpliwie przyczyniają się do wzrostu nierówności społecznych, co z kolei prowadzi do powstawania obszarów cechujących się negatywnymi procesami społeczno- -ekonomicznymi (nierozwinięta infrastruktura, rosnące bezrobocie, niski poziom wykształcenia, starzenie się społeczeństwa, ubytek ludności). W świetle powyższych uwag, celem prezentowanego opracowania jest analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia ludności oraz wydzielenie wiejskich obszarów depopulacji na terenie południowo-wschodniej Polski. Ponadto, podjęto próbę określenia zależności między poziomem życia ludności wiejskiej a depopulacją. W pracy poziom życia rozumiany jest jako stopień zaspokojenia potrzeb materialnych, kulturalnych i duchowych społeczeństwa przez strumień dóbr i usług odpłatnych. Takie podejście prezentowali w swoich pracach m.in. Bywalec [1985], Luszniewicz [1983], Liszewski [1995], Szymla [2004]. Natomiast przez depopulację rozumiemy znaczny i długotrwały spadek zaludnienia, prowadzący do zachwiania równowagi płci i starzenia się społeczeństwa [Frenkel 1989; Pięcek 2006]. Należy bowiem mieć na uwadze, że znaczne i systematyczne obniżanie się liczby ludności określonego obszaru przynosi nie tylko ilościowe, ale i jakościowe następstwa demograficzne. Do najważniejszych należy zaliczyć zmiany w strukturze wieku ludności. Swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania opuszczają zwykle ludzie młodzi wchodzący w wiek produkcyjny. Oznacza to, że regiony emigracyjne mają wysoki udział ludności w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym, z tym że w miarę upływu czasu wzrasta udział ludzi starych i maleje udział dzieci. Wywołane to jest spadkiem liczby małżeństw oraz stopy urodzeń [Baran 2011]. Badaniem objęto wszystkie gminy wiejskie oraz część wiejską w gminach miejsko-wiejskich z obszaru 4 województw, tj. świętokrzyskiego, małopolskiego, lubel

87 skiego i podkarpackiego. W sumie analizie poddano 602 gminy które zamieszkiwało 4818,1 tys. osób. Stanowiło to 31,8% ogólnej liczby ludności wiejskiej kraju. W dalszej części pracy badany obszar będzie nazywany południowo-wschodnią Polską. Należy przy tym zaznaczyć, że w każdym z badanych województw ponad połowa ludności zamieszkuje obszary wiejskie, co nie jest zgodne z ogólnopolską tendencją. W 2011 r. Polska wieś skupiała 39,3% ludności. Natomiast w badanych województwach odsetek ludności wiejskiej wahał się od 50,9% w woj. małopolskim do 58,6% w woj. podkarpackim. 1. Poziom życia, depopulacja - dotychczasowy stan badań Poziom życia ludności, jak również procesy depopulacji to ważne problemy badawcze podejmowane przez wielu autorów. Jednak o ile badania dotyczące poziomu życia cieszą się od wielu lat rosnącą popularnością, o tyle prac traktujących o depopulacji w ostatnich latach (po 1989 r.) powstało niewiele. Problematyka poziomu życia ludności stanowiła duże zainteresowanie wśród badaczy zagranicznych. Tematyką tą zajmowali się m.in.: Knox [1974], Kristensen [1978], Gillingham, Reece [1980], Cutter [1985], Coombes et al. [1989]. Z nowszych studiów warto natomiast wymienić prace traktujące o poziomie życia w skali globalnej, wśród nich takich autorów, jak: Groot [2000], Johansson [2002] oraz Schyns [2012]. W Polsce, wśród licznych studiów poświęconych problematyce poziomu życia ludności na uwagę zasługują niewątpliwie prace Bywalca [1986], Chojnickiego, Czyż [1991], Lipiety et al. [2000] oraz Zeliasia [2000], którzy prowadzili badania w skali kraju stosując wskaźniki syntetyczne. Podobna metodologia została zastosowana również w publikacjach Bywalca et al. [1993], Czermińskiej [2001] i Zeliasia [2004], którzy poszerzyli swe badania również o kraje europejskie. Badaniami nad zróżnicowaniem poziomu życia ludności w ośrodkach miejskich zajmowała się Jażdżewska [2004], stosując przy tym analizę opisową składowych poziomu życia ludności i dzieląc je na czynniki zewnętrzne (np. położenie geograficzne, historia miasta) oraz wewnętrzne (charakter zabudowy, dostęp do placówek usługowych i społecznych, demografia). Problematyką zróżnicowania poziomu życia ludności w miastach zajmowali się także m.in.: Muzioł [1983], Liszewski [1995] Parysek [2004] oraz Śleszyński [2004]. Na obszary wiejskie uwagę zwrócili natomiast m.in. Gulbicka, Niewęgłowska [1995], Pięcek [2005] oraz Kopacz [2011]. Często jednak badania dotyczące poziomu życia ludności mają charakter regionalny i lokalny. Za pomocą wskaźników syntetycznych poziom życia ludności w woj. małopolskim badali m.in.: Berbeka [2002], Szymla [2004] oraz Płaziak [2004], w woj. opolskim Nytko-Wołoszczuk [2004], natomiast w woj. podkarpackim Sobala- -Gwosdz [2004], wykorzystując przy tym wskaźnik centralności. Wyżej wymienione prace wykazały znaczne przestrzenne zróżnicowanie poziomu życia ludności. W zależności od przyjętej metody oraz mierników i zasięgu terytorialnego czynnikami różnicującymi warunki życia ludności były: poziom rozwoju gospodarczego i jego dynamika, a zwłaszcza poziom przedsiębiorczości [Gulbicka, Niewęgłowska 1995; Berbeka 2002; Nytko-Wołoszczuk 2004], warunki pracy [Bywalec 1986; Liszewski 1995], hierarchia, wielkość i funkcje miasta [Płaziak 2004; Sobala-Gwosdz 2004], wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich [Gulbicka, Niewęgłowska 1995; Pięcek 2005; Kopacz 2011], polityka państwa i władz lokalnych [Bywalec et al. 1993], stan zagospodarowania przestrzeni i wyposażenie w infrastrukturę techniczną i socjalną [Liszewski 2004; Szymla 2004], dostęp do usług [Berbeka 2002; Szymla 2004; Śleszyński 2004; Kopacz 2011], poziom dochodów [Bywalec 1986; Chojnicki, Czyż 1991; Liszewski 2004], warunki mieszkaniowe [Zeliaś 2000; Parysek 2004], procesy demograficzne [Gulbicka, Niewęgłowska 1995; Berbeka 2002; Nytko- -Wołoszczuk 2004], poziom identyfikacji terytorialnej i społecznej oraz charakter stosunków międzyludzkich [Berbeka 2002; Pięcek 2005], warunki i stan środowiska przyrodniczego [Berbeka 2002; Jażdżewska 2004]. Problematyka zmian w zaludnieniu zarówno kraju, jak i poszczególnych regionów była podejmowana przez wielu badaczy. Pierwsze prace naukowe na temat obszarów depopulacyjnych były autorstwa: Grabowskiego [1916], Wakarego [1932], Fogelsona [1937], Pohoskiego [1963], Latucha [1976]. Na uwagę zasługuje praca Wakarego [1932], który wykazał, że w kształtowaniu się bilansu demograficznego Prus Wschodnich dominowała emigracja nad przyrostem naturalnym. Autor stwierdził, że powiaty posiadające na swym terenie duże ośrodki miejskie zwiększały liczbę mieszkańców. Natomiast w powiatach rolniczych pojawił się ubytek ludności. Obszary, na których ponad 50% mieszkańców utrzymywało się z rolnictwa dostarczały najwięcej emigrantów do ośrodków miejskich, a więc im większy odsetek rolników tym większe wyludnianie. Dokładniejsze badania, ale obejmujące swym zasięgiem niewielkie obszary kraju, były prowadzone w latach 70. i 80. XX w. w Koszalinie, Wrocławiu i Warszawie. Z ośrodka koszalińskiego procesami depopulacji Pomorza Zachodniego zajmowali się: Zdrojewski [1976], Grucza [1983], Jasiulewicz [1986]. Autorzy dowodzili,

88 że największy odpływ ludności ze wsi miał miejsce z terenów położonych z dala od miast i szlaków komunikacyjnych. Z ośrodka wrocławskiego problematykę depopulacji regionu sudeckiego podejmowali: Chachaj [1978], Miszewska [1978], Plewniak [1978], Salwicka [1978]. Autorzy wskazywali na powolne znikanie wsi położonych wysoko w Sudetach. Dobre połączenia komunikacyjne z pobliskimi ośrodkami przemysłowymi umożliwiły mieszkańcom wsi prace w zawodach pozarolniczych. Jak wykazały badania z takiej oferty korzystali przede wszystkim ludzie młodzi. Podjęcie pracy w mieście wiązało się z zaniechaniem prowadzenia gospodarstwa rolnego, a w dłuższej perspektywie z przeniesieniem się na stałe do miasta. Niekorzystne warunki klimatyczne, słaba jakość gleb oraz utrudniona mechanizacja rolnictwa przyczyniały się do opuszczenia wsi. Natomiast z ośrodka warszawskiego Kuciński i Rakowski [1982] podjęli problematykę depopulacji obszarów górskich Podkarpacia. Przedmiotem zainteresowania autorów były powiązania migracyjne wybranych gmin i miast woj. nowosądeckiego z innymi jednostkami tego województwa oraz innymi regionami kraju. Według Kucińskiego i Rakowskiego [1982] czynnikiem hamującym tendencje do wyludniania było sąsiedztwo z ośrodkami miejskimi, pod warunkiem że istniały dobre połączenia komunikacyjne. Dobrze rozwinięty pozarolniczy rynek pracy w ośrodkach gminnych także znacznie ograniczał odpływ ludności. W pracy podkreślano także wysoki udział kobiet wśród migrujących ze wsi do miast. Na szczególną uwagę zasługuje praca Eberhardta [1989], która objęła zasięgiem obszar całej Polski. Autor wydzielił 12 regionów wyludniających się w latach Za obszary wyludniające się Eberhardt [1989] uważał te jednostki przestrzenne, na terenie których występował ubytek ludności między badanymi przekrojami czasowymi, bez względu na kształtowanie się salda migracji i ruchu naturalnego. Wymienione powyżej prace, traktujące o procesach depopulacji są niewątpliwie cenne naukowo, jednak w wyniku upływu czasu są już mało aktualne. Problematyka obszarów wiejskich po zmianie systemu ustrojowego, tj. po 1989 r. była i jest podejmowana przez wielu naukowców. Jednak mimo tak dużego zainteresowania obszarami wiejskimi, po 1989 r. swoją uwagę na procesy depopulacji w Polsce zwrócił tylko Rosner [2011, 2012]. Należy wspomnieć także pracę Heffnera [1990], który pisał o przebiegu procesów depopulacji w regionie opolskim. Studia dotyczące procesów depopulacji były prowadzone także w wielu krajach. Należy wymienić m.in. pracę Seville a [1957] dotyczącą zmian zaludnienia na obszarach wiejskich Anglii i Walii w latach Warto wspomnieć również prace Engströma i Sahlberga [1973], Miczewa [1980], Sofranko [1984]. Z nowszych opracowań można wskazać prace Fesera, Sweeney a [2003], Pinilla [2008]. 2. Metody badawcze i mierniki zastosowane w pracy W pracy poziom życia wyrażono syntetycznym wskaźnikiem skonstruowanym metodą sum standaryzowanych (wskaźnik Perkala), z wykorzystaniem 15 cech cząstkowych (tab.1). Podstawową zaletą tej metody jest mała utrata informacji podczas agregacji danych oraz łatwość i prostota obliczeń. Metoda sum standaryzowanych w polskich badaniach geograficzno-ekonomicznych ma wieloletnią tradycję i daje dobre rezultaty, w pracach stosowali ją m.in.: Chojnicki, Czyż [1991], Zeliaś [2000], Rosner [2007] oraz Kamińska [2010]. Przy doborze mierników, określających poziom życia ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski, kierowano się następującymi przesłankami: wybrane mierniki powinny możliwie wszechstronnie charakteryzować poziom życia ludności badanych jednostek; mierniki te powinny odznaczać się relatywnie dużym zróżnicowaniem przestrzennym; mierniki powinny opierać się na ogólnie dostępnych informacjach statystycznych. Początkowo wybrano 28 mierników, jednak wstępna obróbka statystyczna (m.in. analiza współczynników korelacji i zmienności) pozwoliła na zredukowanie tej liczby do 15. Wartości współczynnika zmienności wyrażone w procentach dla dobranych cech wahają się od 23,4 do 145,5 przy średniej 51,4. Natomiast współczynniki korelacji między poszczególnymi miernikami zawierają się w przedziale od -0,53 do 0,49 co pozwala przyjąć je do dalszej analizy oraz uznać, że dobrane cechy mają zarówno odpowiednią zmienność przestrzenną, jak również istotną wartość informacyjną. Standaryzowane wartości mierników cząstkowych, mających charakter destymulant (mierniki 1, 2, 3, 4, 6 i 15) pomnożono przez (-1) w celu uzyskania dla każdej jednostki przestrzennej 15 jednakowo ukierunkowanych wartości standaryzowanych. Mierniki podzielono na demograficzno społeczne, mierniki warunków mieszkaniowych oraz ekonomiczne. Pierwsza grupa, tj. mierniki demograficzno-społeczne, pozwala na ocenę zróżnicowania stanu zdrowia ludności (stopa zgonów), dostępności do usług socjalnych i kulturalnych (liczba osób na 1 aptekę oraz liczba osób na 1 placówkę biblioteczną), poziomu kształcenia i jego powszechności (uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu, współczynnik skolaryzacji netto), a także stanu zamożności społeczeństwa (liczba osób w gospodarstwach domowych korzystająca ze środowiskowej pomocy społecznej). Grupa druga mierniki warunków mieszkaniowych informuje o stanie i dynamice budownictwa (powierzchnia użytkowa mieszkań/1 osobę), standardzie mieszkań (mieszkania wyposażone w łazienki w % ogółu mieszkań) oraz o stanie infrastruktury technicznej (ludność korzystająca z oczyszczalni i instalacji wodociągowej w % ogółu

89 ludności, sieć rozdzielcza kanalizacyjna i gazowa na 100 km 2 ). Jak zauważa Hydzik [2012], stan infrastruktury społecznej i technicznej jest istotnym uwarunkowaniem współczesnego rozwoju społeczno-ekonomicznego, a tym samym przesłanką decydującą o poziomie życia ludności. Z całą stanowczością należy stwierdzić, że braki infrastrukturalne są barierą rozwojową, zwłaszcza dla obszarów wiejskich. Mierniki Mierniki demograficzno - społeczne Mierniki poziomu życia zastosowane w pracy Wyszczególnienie Tabela 1 1 Zgony ogółem na 1000 mieszkańców w 2011 r. 2 Liczba osób na 1 aptekę w 2011 r. 3 Liczba osób na 1 placówkę biblioteczną w 2011 r. Uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku 4 uczniów (szkoły podstawowe + gimnazja) w 2011 r. 5 Współczynnik skolaryzacji netto (gimnazja) w 2011 r. Liczba osób w gospodarstwach domowych korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej 6 w stosunku do ludności ogółem w 2011 r. 7 Powierzchnia użytkowa mieszkań/ 1 osobę w m 2 w 2010 r. 8 Mieszkania wyposażone w łazienki w % ogółu mieszkań w 2010 r. 9 Ludność korzystająca z oczyszczalni w % ogółu ludności w 2011 r. 10 Ludność korzystająca z instalacji wodociągowej w % ogółu ludności w 2011 r. 11 Sieć rozdzielcza kanalizacyjna na 100 km 2 w 2011 r. 12 Sieć rozdzielcza gazowa na 100 km 2 w 2011 r. 13 Wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego na 1 mieszkańca w 2011 r. 14 Jednostki nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na ludności w 2011 r. 15 Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w % w 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Mierniki warunków mieszkaniowych Mierniki ekonomiczne Mierniki ekonomiczne ukazują z kolei wiele interesujących zjawisk na rynku gospodarczym i rynku pracy. Informują przede wszystkim o aktywności inwestycyjnej i zamożności jednostek przestrzennych (wydatki budżetów jednostek samorządu terytorialnego na 1 mieszkańca), a także aktywności gospodarczej społeczeństwa (jednostki nowo zarejestrowane w rejestrze REGON na ludności, udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym). Należy podkreślić, że inwestycje publiczne są ważnym warunkiem rozwoju gospodarczego, a tym samym poprawy poziomu życia ludności [Swianiewicz 2005]. Powyższe mierniki są powszechnie stosowane w badaniach poziomu życia ludności. W swych pracach stosowali je m.in. Berbeka [2002], Jażdżewska [2004], Kopacz [2011], Nytko-Wołoszczuk [2004], Płaziak [2004], Śleszyński [2004], Zeliaś [2000, 2004], i wielu innych. Należy zdawać sobie jednak sprawę z tego, że o poziomie życia ludności decyduje wiele różnorakich czynników i niemożliwe jest uwzględnienie w danym badaniu wszystkich zmiennych jednocześnie. Ponadto, część z nich jest trudna a czasem wręcz niemożliwa do zbadania, dlatego też w badaniach poziomu życia zazwyczaj ujmuje się takie zmienne i dane, które są ogólnie dostępne i porównywalne zarówno w czasie, jak i przestrzeni. W niniejszej pracy przy doborze mierników wykorzystano dane liczbowe dostępne w Banku Danych Lokalnych GUS dla modułu gminnego za 2010 i 2011 r. Autorki uważają, że istniejące materiały statystyczne pozwalają określić poziom życia ludności, a przynajmniej uzyskać obraz zróżnicowania stopnia zaspokojenia niektórych potrzeb ogólnospołecznych na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski [Kopacz 2011]. Do przedstawienia zmian w odniesieniu do procesów depopulacji wykorzystano najczęściej stosowany wskaźnik dynamiki, obrazujący tempo wzrostu lub spadku liczby ludności w latach na obszarze południowo-wschodniej Polski. Wskaźnik ten jest powszechnie wykorzystywany w pracach traktujących o procesach depopulacji [np. Eberhardt 1989; Rosner 2011]. 3. Poziom życia na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski Obserwując wartości syntetycznego wskaźnika poziomu życia (tab. 2), można stwierdzić, że na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski występuje znaczne zróżnicowanie przestrzenne poziomu życia ludności (ryc. 1). W 2011 r. syntetyczny wskaźnik poziomu życia ludności na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski, wahał się w przedziale od -1,278 (gmina Wola Mysłowska w woj. lubelskim) do 1,347 (gmina Czorsztyn w woj. małopolskim), przy średniej wartości -0,001. Przyjmując za kryterium wartości powyższego wskaźnika, na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski wyróżniono 5 typów gmin: Gminy o bardzo niskim poziomie życia, gdzie wskaźnik syntetyczny przyjął wartości poniżej -0,290. W grupie tej znalazło się 35 gmin, które zamieszkuje 8,7% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Najniższe wartości odnotowano w gminach: Wola Mysłowska (-1,278, lubelskie), Stąporków (-0,878, świętokrzyskie) oraz Miączyn (-0,746, lubelskie). Gminy te leżą peryferyjnie w stosunku do największych ośrodków miejskich, jak również w stosunku do głównych szlaków komunikacyjnych. Były to głównie gminy o charakterze rolniczym, przy czym rolnictwo prowadzone przeważnie w rozdrobnionych, rodzimych gospodarstwach

90 wykazywało niską towarowość oraz niski poziom kultury rolnej [Kulikowski 2012]. Jednostki te charakteryzowały się najniższymi wartościami we wszystkich badanych dziedzinach określających poziom życia. Odznaczały się przede wszystkim wysokim odsetkiem osób bezrobotnych oraz korzystających z pomocy społecznej, niskim odsetkiem ludności korzystającej z instalacji wodociągowej, niskim odsetkiem mieszkań wyposażonych w łazienki, a także niskim odsetkiem nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. Gminy o niskim poziomie życia, w których wskaźnik syntetyczny przyjął wartości w przedziale od -0,289 do -0,002; grupę tę stanowiły 73 jednostki, które skupiały 14,3% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Były to głównie gminy położone peryferyjnie w stosunku do dużych ośrodków miejskich, gdzie dostęp do usług wyższego rzędu jest znacznie ograniczony. Ponadto, jednostki te to przeważnie tereny rolnicze, cechujące się dobrze rozwiniętymi, silnymi więziami obywatelskimi, co może wskazywać na wysoki poziom kapitału społecznego [Kamińska 2010b]. Z całą pewnością jednostki takie będą zmierzać w kierunku wielofunkcyjnego rozwoju. Jednak obecnie charakteryzują się niskim odsetkiem ludności korzystającej z oczyszczalni, niskim współczynnikiem skolaryzacji oraz wysokim odsetkiem osób bezrobotnych. Gminy o średnim poziomie życie, gdzie wskaźnik syntetyczny wahał się od -0,001 do 0,286, do której weszły 162 gminy, skupiające 27,8% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Jednostki te położone były między gminami o wysokim i niskim poziomie życia, a sporą ich grupę stanowiły części wiejskie gmin miejsko-wiejskich oraz jednostki położone wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Charakteryzują się one względnie wysokimi wydatkami budżetów jednostek samorządu terytorialnego na 1 mieszkańca oraz wysokim odsetkiem nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych, zaś pozostałe omawiane cechy oscylują w granicach średnich. Syntetyczny wskaźnik poziomu życia na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski w 2011 r. Tabela 2 Syntetyczny wskaźnik Liczba Struktura (%) gmin ludności gmin ludności Bardzo wysoki (0,575 i więcej) ,3 14,3 Wysoki (0,287-0,574) ,9 34,9 Średni (-0,001-0,286) ,9 27,8 Niski (-0, ,002) ,1 14,3 Bardzo niski (-0,290 i mniej) ,8 8,7 Razem ,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (stat.gov.pl). Ryc. 1. Przestrzenne zróżnicowanie syntetycznego wskaźnika poziomu życia na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski Źródło: Opracowanie własne na podstawie (ryc. 1-3). Gminy o wysokim poziomie życia stanowiły najliczniejszą grupę, w której wskaźnik syntetyczny mieścił się w granicach od 0,287 do 0,574; grupę tę tworzyły

91 gminy, skupiające 34,9% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Położone są w większości wokół największych miast regionu, wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych oraz na obszarach o dobrze rozwiniętych funkcjach pozarolniczych, głównie turystycznych [Bański, Stola 2002]. Jednostki te cechują się relatywnie niską stopą zgonów, niskim bezrobociem, wysokim odsetkiem mieszkań wyposażonych w łazienki oraz wysokim odsetkiem ludności korzystającej z instalacji wodociągowej i oczyszczalni ścieków. Ich charakterystyczne położenie wokół gmin o bardzo wysokim poziomie życia pozwala przypuszczać, że w najbliższej przyszłości przy sprzyjających warunkach społeczno-gospodarczych - mogą się one znaleźć właśnie w tej grupie gmin. Gminy o bardzo wysokim poziomie życia, gdzie wskaźnik syntetyczny przyjął wartości powyżej 0,575; do grupy tej zaliczono 98 gmin, które skupiały 14,3% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Najwyższe wartości odnotowano w gminach: Czorsztyn (1,347, małopolskie), Zielonki (1,309, małopolskie) oraz Wielka Wieś (1,154, małopolskie). Były to głównie gminy leżące w strefach podmiejskich największych miast regionu, tj. Krakowa, Tarnowa, Rzeszowa, Lublina i Kielc, czyli na obszarach o dobrze wykształconych funkcjach usługowych i mieszkaniowych. Ponadto, do grupy tej weszły gminy położone wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych, gminy uprzemysłowione oraz te o dominujących funkcjach turystycznych i uzdrowiskowych. Śmiało można powiedzieć, że są to wiejskie obszary progresji, charakteryzujące się na ogół stałym trendem wzrostu gospodarczego, wynikającym z pomyślnej realizacji różnorodnych przedsięwzięć społeczno-gospodarczych [Bański 2008]. Badania Kamińskiej [2010b, 2011] potwierdziły ponadto, że są to gminy o wysokich zasobach kapitału ludzkiego, na stan którego decydujący wpływ miały silnie rozwijające się funkcje przemysłowe oraz układy komunikacyjne decydujące o dostępności poszczególnych gmin do ośrodków miejskich. Obszary te charakteryzowały się ponadto dużym odsetkiem nowo zarejestrowanych podmiotów gospodarczych, bardzo wysokimi wydatkami budżetów jednostek samorządu terytorialnego na 1 mieszkańca, niskim odsetkiem osób bezrobotnych, niskimi wartościami współczynnika zgonów oraz dobrym wyposażeniem mieszkań w infrastrukturę komunalną. 4. Procesy depopulacji na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski w latach W latach w 3 województwach (świętokrzyskie, lubelskie, podkarpackie) zanotowano zmniejszenie się liczby ludności wiejskiej (tab. 3). Spadek ten był niewielki, oscylował w granicach 1%. Tylko w woj. małopolskim nastąpił wzrost liczby ludności wiejskiej o 6,3%. Nieco odmienną tendencję zaobserwowano w miastach. W badanych latach w 2 województwach, tj. świętokrzyskim i lubelskim zanotowano spadek liczby ludności miejskiej. Był to niewielki kilkuprocentowy spadek. Natomiast w woj. podkarpackim i małopolskim wystąpił wzrost liczby ludności miejskiej, odpowiednio o 3,1% i 0,5%. W latach wskaźnik dynamiki liczby ludności na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski wahał się od 64,6% w gminie Tyczyn (pow. rzeszowski, woj. podkarpackie) do 140,5% w gminie Głusk (pow. lubelski, woj. lubelskie). Tak duży ubytek ludności w gminie Tyczyn wynika ze zmian granic administracyjnych. W latach dwie wsie gminy Tyczyn, tj. Biała i Budziwój zostały przyłączone do miasta Rzeszowa. Natomiast wzrost liczby ludności o 40,5% w gminie Głusk wynikał z jej położenia - stanowi strefę podmiejską stolicy regionu Lublina. Zmiany liczby ludności na obszarach wiejskich i miejskich południowo-wschodniej Polski w latach Tabela 3 Liczba ludności (tys.) Dynamika (%) Województwo 2001 r r. ludność ludność na wsi w mieście na wsi w mieście wiejska miejska Świętokrzyskie 702,7 596,6 702, 6 575, 5 99,9 96,4 Małopolskie 1 602, , , ,8 106,3 100,5 Lubelskie 1 175, , , ,1 98,9 98,3 Podkarpackie 1 250,2 853, ,9 880,7 99,8 103,1 Razem 4 731, , , ,2 101,8 99,9 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS. Przyjmując za kryterium wskaźnik dynamiki liczby ludności obszarów wiejskich południowo-wschodniej Polski wyróżniono następujące typy gmin: progresywne, stagnujące, regresywne (tab. 4, ryc. 2). Gminy progresywne cechują się wzrostem liczby ludności (wskaźnik dynamiki wynosił 105% i więcej). W grupie tej znalazło się 154 gminy, co stanowiło 25,6% wszystkich badanych jednostek przestrzennych. W 2011 r. gminy te zamieszkiwało 36,0% badanej ludności wiejskiej. Są to obszary należące w przeważającej części do woj. małopolskiego (97 gmin, tj. 63% wszystkich gmin progresywnych). Gminy te obejmują środkową i południowo-wschodnią część województwa. Środkowa część skupia jednostki stanowiące strefę podmiejską Krakowa. Obszary wiejskie położone wokół dużych miast cechuje szybki rozwój, który opiera się głównie na zasobach pracy i potencjale kolonizującym strefy powiązane z dużymi centrami miejskimi

92 [Heffner 2012]. Natomiast gminy położone w południowo-wschodniej części woj. małopolskiego to obszary atrakcyjne turystycznie oraz uzdrowiskowe. Według Bańskiego [2008] atrakcyjna lokalizacja pod kątem turystyki odgrywa bardzo ważną rolę w generowaniu sukcesu gminy. Położenie na obszarach górskich i podgórskich jest praktycznie jedynym atutem tych jednostek. W związku z tym działania mieszkańców gmin i samorządowych władz lokalnych skierowane są na wzbogacenie oferty turystycznej oraz marketing i promocję. W pozostałych województwach gminy progresywne mają charakter wyspowy i stanowią bezpośrednie sąsiedztwo: ośrodków stołecznych województw (Kielce, Lublin, Rzeszów). Gminy tworzące strefę podmiejską mają dodatni przyrost naturalny i saldo migracji. Stanowią magnes przyciągający głównie mieszkańców miast. Według Falkowskiego [2009] w strefy podmiejskie przenosi się przede wszystkim ludność młoda, jednak już z pewnym doświadczeniem zawodowym oraz dorobkiem ekonomicznym. Prowadzi to do rozwoju działalności usługowej na tych obszarach ze względu na niskie koszty wynajmu np. lokali biurowych. Typy gminy (wskaźnik dynamiki) Wskaźnik dynamiki liczby ludności na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski w latach Liczba gmin Liczba ludności 2001 (tys.) Liczba ludności 2011 (tys.) Wskaźnik dynamiki Tabela 4 Struktura ludności gmin 2011 progresywne (105% i więcej) , ,6 110,5 25,6 36,0 stagnujące (95%-104,9%) , ,5 99,3 56,1 52,0 regresywne (94,9% i mniej) ,5 581,0 90,4 18,3 12,0 Razem , ,1 101,8 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS. Gminy progresywne w południowo-wschodniej Polsce położone są w bliskiej odległości od ośrodka miejskiego, w związku z tym średni czasu dojazdu do pracy w mieście zajmuje około min. Jest to zgodne z tezą Czapiewskiego [2011], że wiejskie obszary sukcesu mają korzystną dostępność czasową do ośrodków miejskich. Skupienie wiejskich obszarów progresywnych wokół mniejszych ośrodków miejskich jest efektem istnienia lokalnych zakładów przemysłowych i usługowych stanowiących miejsca pracy dla ludności z najbliższej okolicy. W woj. lubelskim zlokalizowanie gmin progresywnych wokół miasta Biłgoraj wynika z istniejących Ryc. 2. Zmiany liczby ludności na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski w latach zakładów przemysłowych m.in. Black Red White (produkcja drewna), Ambra (produkcja win), PolSkone (produkcja okien i drzwi). W Puławach istnieją Zakłady Azotowe Puławy będące największym producentem nawozów sztucznych w Polsce. W woj. podkarpackim skupienie gmin progresywnych wokół miasta Mielec wynika z funkcjonującej Doliny Lotniczej, w skład której wchodzą zakłady związane z lotnictwem (np. Polskie Zakłady Lotnicze). Dodatkowo w Mielcu działa Specjalna Strefa Ekonomiczna Euro Park Mielec. W Dębicy z kolei silnie rozwinięty jest przemysł gumowy i chemiczny (np. zakłady Dębica SA produkcja opon,

93 fabryka farb i lakierów Śnieżka ). W Przemyślu działają m.in. zakłady kosmetyczne Inglot, Zakłady Płyt Pilśniowych Fibris oraz wytwórnia farb i pomocy szkolnych Pollena Astra. Natomiast na terenie woj. świętokrzyskiego obszary progresywne, oprócz strefy podmiejskiej Kielc, odnotowano: w Połańcu, gdzie znajduje się jedna z największych w Polsce elektrowni cieplnych; w sąsiedztwie Skarżyska-Kamiennej (m.in. zakłady Bumar Amunicja - produkcja broni i amunicji) oraz w Busku - Zdroju o prężnie rozwijających się funkcjach uzdrowiskowych. W drugiej grupie znalazły się gminy stagnujące, czyli takie, w których wskaźnik dynamiki wahał się w granicach 95%-104,9%. Jest to najliczniejsza grupa w jej skład weszło 338 jednostek przestrzennych, tj. 56,1% ogółu badanych obszarów wiejskich. W 2011 r. gminy te zamieszkiwało 52,0% ludności wiejskiej. Najwięcej tego typu gmin zlokalizowanych było w woj. podkarpackim i lubelskim. Jednostki stagnujące w woj. podkarpackim stanowiły 77,1% wszystkich gmin województwa (tj. 111 gmin) natomiast w woj. lubelskim 52,0% wszystkich gmin województwa (tj. 100 gmin). Należy podkreślić, że są to obszary wiejskie posiadające niekorzystną sytuację demograficzną, ponieważ znajdują się na granicy ubytku ludności. W przeważającej części gminy te cechowały się wskaźnikiem dynamiki liczby ludności poniżej 100%. W przyszłości gminy te mogą zasilić grupę regresywnych obszarów wiejskich. W związku z taką sytuacją samorządowe władze lokalne powinny zwrócić szczególną uwagę na sytuację demograficzną swoich gmin przy opracowywaniu strategii rozwoju gmin [Baran 2011]. Ostatnią grupę stanowią gminy regresywne obszary wiejskie odznaczające się spadkiem liczby ludności (wskaźnik dynamiki 94,9% i mniej). W grupie tej znalazło się 110 jednostek przestrzennych, tj. 18,3% ogółu badanych gmin, które w 2011 r. zamieszkiwało 12,0% ludności wiejskiej. Najwięcej gmin regresywnych zlokalizowano w woj. lubelskim 72 jednostki, co stanowiło 37,3% wszystkich gmin regresywnych. Gminy regresywne posiadają położenie peryferyjne, wzdłuż regionalnych i lokalnych granic administracyjnych. Według Miszczuka i Wesołowskiej [2012] depopulacja obejmuje głównie obszary peryferyjne identyfikowane zarówno w wymiarze przestrzennym, jak i społeczno-ekonomicznym. Obszary peryferyjne w pierwszym aspekcie, tj. przestrzennym to tereny położone z dala od centrów gospodarczych natomiast w drugim aspekcie, tj. społeczno-ekonomicznym to tereny peryferyjne utożsamiane z regionami przygranicznymi. Gminy regresywne to obszary głównie o charakterze rolniczym, cechujące się małą powierzchnią obszarową gospodarstw rolnych. Średnia powierzchnia gospodarstwa na badanym obszarze wahała się od 3,92 ha w woj. małopolskim do 7,50 ha w woj. lubelskim, przy średniej krajowej 10,42 ha. Są to gospodarstwa ekstensywne, produkujące przede wszystkim na własne potrzeby. W woj. lubelskim według Instytutu Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej jest bardzo wysoka. Najlepsze warunki i gleby występują w południowo- -wschodniej części województwa niestety rolnictwo w tym obszarze jest niskotowarowe ze względu na duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych. Jak wskazywali Bański i Stola [2002] struktura wielkościowa gospodarstw ma duży wpływ na wielkość i strukturę nakładów pracy i kapitału w rolnictwie, jego efektywność oraz stopień i poziom towarowości. Obszary regresywne posiadają niską gęstość zaludnienia oraz wysoki odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym. Według Miszczuk [2009] najważniejszym czynnikiem wpływającym na potencjał finansowy gmin w Polsce jest liczba ludności i jej struktura wiekowa. Potencjał demograficzny gminy wpływa na jej rozwój w sposób bezpośredni i pośredni. W sposób bezpośredni przez wysokość przyznawanej gminom subwencji ogólnej (kwota podstawowa jest proporcjonalna do liczby mieszkańców gminy) i oświatowej (liczba uczniów w szkołach) oraz przez wpływy z podatków lokalnych. Natomiast w sposób pośredni przez pozarolniczą działalność gospodarczą i funkcjonujące podmioty gospodarcze (udział w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa). Obszary wiejskie opuszczają zwykle ludzie młodzi i przedsiębiorczy nie bojący się podjęcia ryzyka zawodowego. W związku z tym gmina wyludniająca się zostaje pozbawiona potencjalnych właścicieli działalności pozarolniczej. Brak rozwoju prywatnej inicjatywy prowadzi do bardzo małych przychodów gminy, co z kolei przyczynia się do słabego inwestowania gminy w infrastrukturę społeczną i techniczną, która mogła by przyciągnąć inwestorów z zewnątrz. Jak wskazuje Zalewski [2005] infrastruktura tak społeczna, jak i techniczna obsługuje działalność gospodarczą, zaspokaja podstawowe potrzeby bytowe mieszkańców oraz pozwala na racjonalne wykorzystanie zasobów środowiska. Na tempo przemian społeczno-gospodarczych obszarów wiejskich wpływa przede wszystkim jakość kapitału ludzkiego, którą określa poziom wykształcenia ludności [Kulikowski 2002; Janc, Czapiewski 2005; Heffner 2007, 2010; Kamińska 2008]. Niestety wiejskie obszary depopulacyjne opuszcza przede wszystkim ludność młoda i dobrze wykształcona. Od lat obserwuje się także zjawisko wyjazdu młodzieży do szkół i uczelni w pobliskich miastach. Po zakończeniu edukacji młodzież ta najczęściej nie wraca już na wieś, ponieważ to w mieście upatruje lepszych warunków do życia. Według Kamińskiej [2011] to właśnie niski poziom wykształcenia ludności wiejskiej jest jednym z podstawowych, społecznych problemów wsi. Ludność słabiej wykształcona rzadziej podejmuje ryzyko prowadzenia prywatnej działalności gospodarczej. Jest także niechętna do wprowadzania wszelkich nowości technologicznych w gospodarstwie rolnym z obawy że się nie uda

94 5. Zależność między poziomem życia a depopulacją na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski Przeprowadzona analiza wykazała, że istnieje umiarkowana korelacja między poziomem życia i wskaźnikiem dynamiki liczby ludności na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski. Współczynnik korelacji wyniósł 0,412. Ogólnie ujmując, wysokim poziomem życia i wskaźnikiem dynamiki liczby ludności charakteryzowały się gminy położone w strefach podmiejskich największych miast regionu (Krakowa, Tarnowa, Rzeszowa, Lublina i Kielc), czyli na obszarach o dobrze wykształconych funkcjach przemysłowych, usługowych i mieszkaniowych. Ponadto, do grupy tej weszły gminy o rozwiniętych funkcjach turystycznych i uzdrowiskowych oraz te, położone wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych, gdzie dostępność do ośrodków kształcenia oraz zakładów pracy jest najwyższa [Kamińska 1996, 1997, 2010a]. Badania Kamińskiej [2011] wykazały, że są to gminy o wysokich zasobach kapitału ludzkiego, wysoce zurbanizowane, w których tylko brak formalnych praw miejskich odróżnia je od sąsiednich ośrodków. Z kolei obszary charakteryzujące się niskim poziomem życia i ubytkiem liczby ludności to głównie tereny położone peryferyjnie zarówno w stosunku do dużych ośrodków miejskich, jak i w stosunku do dróg głównych. Ze względu na wysokość poziomu życia i wskaźnika dynamiki liczby ludności w południowo-wschodniej Polsce wyróżniono 9 typów gmin (tab. 5; ryc. 3): Gminy progresywne o wysokim poziomie życia (typ A), gdzie wskaźnik dynamiki liczby ludności przekracza 105,0% i syntetyczny wskaźnik poziomu życia jest wyższy od 0,287. W grupie tej znalazło się 60 gmin, skupiających 14,1% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Są to w większości gminy woj. małopolskiego, gminy strefy podmiejskiej dużych miast (Krakowa, Tarnowa, Rzeszowa, Lublina i Kielc), gminy miejsko-wiejskie, leżące wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych oraz te, gdzie bardzo dobrze wykształcone są funkcje przemysłowe, usługowe, mieszkaniowe i turystyczne. To wiejskie obszary sukcesu gospodarczego, charakteryzujące się pomyślnym przebiegiem procesów społeczno-gospodarczych, które pobudzają lub wzmacniają rozwój ich struktur przestrzennych [Bański 2008]. Ponadto, w gminach tych prowadzona jest świadoma i konsekwentna polityka inwestycyjna w kapitał ludzki [Kamińska 2011]. Gminy progresywne o średnim poziomie życia (typ B), gdzie wskaźnik dynamiki liczby ludności przekracza 105,0% i syntetyczny wskaźnik poziomu życia waha się w przedziale od -0,001 do 0,286. Grupę tę stanowiło 48 gmin, czyli 11,0% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Gminy te przylegają bezpośrednio do jednostek grupy A, w dużej mierze są to również części wiejskie gmin miejsko- -wiejskich o dobrze wykształconych funkcjach pozarolniczych, przeważnie usługowych [Bański, Stola 2002]. Tabela 5 Typologia gmin ze względu na wysokość poziomu życia i wskaźnika dynamiki liczby ludności w południowo-wschodniej Polsce Typ gminy Liczba gmin Liczba ludności % gmin % ludności A (progresywne, wysoki PŻ) ,0 14,1 B (progresywne, średni PŻ) ,0 11,0 C (progresywne, niski PŻ) ,3 9,9 D (stagnujące, wysoki PŻ) ,8 7,0 E (stagnujące, średni PŻ) ,5 15,0 F (stagnujące, niski PŻ) ,5 31,8 G (regresywne, wysoki PŻ) ,8 1,1 H (regresywne, średni PŻ) ,0 1,3 I (regresywne, niski PŻ) ,1 8,8 Razem ,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Gminy progresywne o niskim poziomie życia (typ C), gdzie wskaźnik dynamiki liczby ludności przekracza 105,0% i syntetyczny wskaźnik poziomu życia jest mniejszy niż -0,002. Grupę tę stanowiły 44 gminy, czyli 9,9% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Położone są wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych oraz wokół miast powiatowych. Otaczają one gminy z poprzedniej grupy, jednostki te pretendują do gmin rozwiniętych, przede wszystkim dzięki intensywnemu i towarowemu rolnictwu [Kulikowski 2012]. Ponadto, jak podają Kłodziński i Dzun [2003] różnice w wykorzystaniu instrumentów wspierających rozwój lokalny nie wynikają z poziomu zasobów materialnych, jakimi dysponują poszczególne gminy, ale z zaangażowania ludzi, gdyż to oni są główną determinantą sukcesu, ich przedsiębiorczość oraz zdolność do samoorganizowania i współdziałania

95 Ryc. 3. Zależność między poziomem życia a procesami depopulacji na obszarach wiejskich południowo-wschodniej Polski Gminy stagnujące o wysokim poziomie życia (typ D), gdzie wskaźnik dynamiki liczby ludności waha się w przedziale od 95,0% do 104,9% i syntetyczny wskaźnik poziomu życia jest wyższy od 0,287. Grupę tę stanowiło 41 gmin, czyli 7,0% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Rozmieszczone są wyspowo, mają dobrze rozwinięte funkcje turystyczne [Bański, Stola 2002]. Gminy stagnujące o średnim poziomie życia (typ E), gdzie wskaźnik dynamiki liczby ludności waha się w przedziale od 95,0% do 104,9% i syntetyczny wskaźnik poziomu życia wynosi od -0,001 do 0,286. Grupę tę stanowiło 99 gmin, czyli 15,0% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Również ta grupa gmin rozmieszczona jest wyspowo, głównie wokół mniejszych miast (Jasło, Krosno, Sanok, Przeworsk, Puławy). Gminy stagnujące o niskim poziomie życia (typ F) grupa najliczniejsza, gdzie wskaźnik dynamiki liczby ludności waha się w przedziale od 95,0% do 104,9% i syntetyczny wskaźnik poziomu życia jest mniejszy niż -0,002. Grupę tę stanowiło 220 gmin, czyli 31,8% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Są to głównie gminy położone peryferyjnie w stosunku do największych miast regionu, a także w cieniu małych miast powiatowych. Charakteryzują się towarowym rolnictwem [Kulikowski 2012], średnio rozwiniętymi funkcjami pozarolniczymi, a także średnimi zasobami kapitału ludzkiego [Kamińska 2011]. W zależności od tendencji rozwojowych oraz zaangażowania społeczności lokalnych, jednostki te w najbliższych latach mogą stać się obszarami o wysokim lub niskim poziomie życia ludności. Gminy regresywne o wysokim poziomie życia (typ G), gdzie wskaźnik dynamiki liczby ludności wynosi mniej niż 94,9% i syntetyczny wskaźnik poziomu życia jest wyższy od 0,287. Grupę tę stanowiło 5 gmin, czyli 1,1% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Są to gminy rozmieszczone wyspowo, głównie o charakterze rolniczym, w których kładzie się nacisk na aktywizację ludności wiejskiej. Lokalna społeczność powinna uczynić wszystko, aby wykorzystać szansę i sprawić, aby wysoki poziom życia stał się przyczynkiem do osiedlania się tam ludności - w przeciwnym przypadku będą skazane na przegraną, dalsze wyludnianie i spadek poziomu życia. Gminy regresywne o średnim poziomie życia (typ H), gdzie wskaźnik dynamiki liczby ludności wynosi mniej niż 94,9% i syntetyczny wskaźnik poziomu życia waha się w przedziale od -0,001 do 0,286. Grupę tę stanowiło 12 gmin, czyli 1,3% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Również są to gminy rozmieszczone wyspowo, położone peryferyjnie, głównie na obszarach rolniczych. Gminy regresywne o niskim poziomie życia (typ I), gdzie wskaźnik dynamiki liczby ludności wynosi mniej niż 94,9% i syntetyczny wskaźnik poziomu życia jest mniejszy niż -0,002. Grupę tę stanowiły 73 gminy, czyli 8,8% ludności wiejskiej południowo-wschodniej Polski. Są to gminy słabo rozwinięte, o dużym odsetku osób bezrobotnych, małej liczbie ludności oraz niskim kapitale ludzkim - położone peryferyjnie zarówno w stosunku do dużych ośrodków miejskich, jak i w stosunku do dróg głównych [Kamińska 2011]. W gminach tych należałoby, jak najszybciej podjąć działania zmierzające do podnoszenia kwalifikacji i aktywizacji lokalnych społeczności. Brak działań ze strony władz lokalnych prowadzić

96 będzie na tych obszarach do pogłębiających się procesów depopulacji i starzenia się społeczeństwa. Wnioski Badania wykazały, że istnieje umiarkowana korelacja między poziomem życia a wskaźnikiem dynamiki liczby ludności. Współczynnik korelacji wyniósł 0,412. Zależność między poziomem życia a procesami depopulacji potwierdziła się w 133 badanych jednostkach przestrzennych (22,9%). Natomiast w pozostałych 469 gminach takiej zależności nie stwierdzono. Poziom życia oraz procesy depopulacji są wypadkową wielu różnych czynników, które wykraczają poza mierniki przyjęte w niniejszej pracy. W związku z tym w gminach tych, istnieje potrzeba przeprowadzenia dalszych, szczegółowych badań, które być może pozwolą wyjaśnić brak zależności między poziomem życia a procesami depopulacji. Najwyższe wartości syntetycznego wskaźnika poziomu życia odnotowano na wiejskich obszarach progresywnych, położonych w sąsiedztwie dużych ośrodków miejskich (Kraków, Rzeszów, Tarnów, Lublin, Kielce), wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych, na obszarach o dobrze rozwiniętych funkcjach usługowych, przemysłowych, mieszkaniowych i turystycznych. Ponadto, część tego typu gmin ma bardzo dobrze rozwinięte funkcje rolnicze, ponieważ pobliskie miasto jest chłonnym rynkiem zbytu dla płodów rolnych. Rolnicy uprawiają przede wszystkim warzywa i owoce, które znajdują zbyt na miejskich targowiskach i w osiedlowych sklepach. Według Bańskiego [2008] najbardziej podatne na sukces gospodarczy są gminy położone w sąsiedztwie dużych ośrodków miejskich. W wyniku nagromadzenia różnych zjawisk społecznych (np. napływ migracyjny, aktywność mieszkańców, wysoki poziom wykształcenia) i ekonomicznych (napływ inwestycji, dobre wyposażenie w infrastrukturę, sąsiedztwo dużego rynku zbytu i rynku pracy) sprzyjających rozwojowi gospodarczemu są one skazane na sukces. Najniższe wartości syntetycznego wskaźnika poziomu życia odnotowano na obszarach depopulacyjnych (regresywnych). Są to gminy przede wszystkim o funkcjach rolniczych. Należy podkreślić także, że obszary depopulacyjne położone są przede wszystkim na peryferiach województw (a w przypadku woj. lubelskiego dodatkowo w pobliżu granicy będącej jednocześnie granicą Polski z Białorusią i Ukrainą). Przyczyny wyludniania się tych obszarów tkwią w odpływie ludności młodej w wieku produkcyjnym. Taka sytuacja prowadzi do spadku liczby zawieranych małżeństw oraz stopy urodzeń. Według Bańskiego [2005] twórcą sukcesu gospodarczego na obszarach peryferyjnych powinien być przede wszystkim rolnik - przedsiębiorca, który zdecyduje się na ryzyko podjęcia nowych inwestycji. Problem jednak w tym, że obszary peryferyjne posiadają wysoki odsetek ludności słabo wykształconej, która niechętnie podejmuje ryzyko prowadzenia prywatnej działalności gospodarczej w obawie przed niepowodzeniem. Mieszkańcy o słabym wykształceniu są bierni zawodowo, ponieważ boją się że nie poradzą sobie np. z prowadzeniem księgowości, załatwianiem spraw w urzędach. Jak pisał Thurow [1999] sukces gospodarczy będzie zależał od gotowości i zdolności dokonywania długookresowych inwestycji społecznych w kwalifikacje, edukację, wiedzę i infrastrukturę. Badania wykazały ponadto, że istnieją gminy cechujące się niskim poziomem życia ale wzrostem liczby ludności. Gminy te położone są przede wszystkim w południowej części woj. małopolskiego. Niewielkie skupienie tego typu gmin występuje także w południowej części woj. podkarpackiego. Taka sytuacja wynikać może z atrakcyjnego (pod względem krajobrazowym i przyrodniczym) położenia tych gmin są to malownicze tereny górskie i podgórskie, w których prężnie rozwija się działalność turystyczna i uzdrowiskowa. Obecnie ludność coraz bardziej ceni sobie walory krajobrazowe i estetykę przyrodniczą miejsca, w którym mieszka lub wypoczywa. Ponadto, są to gminy położone wzdłuż głównych arterii komunikacyjnych, co umożliwia mieszkańcom łatwy dostęp do pobliskich ośrodków miejskich. Ciekawym przypadkiem są gminy o wysokim poziomie życia ale ubytku ludności. Są to gminy położone peryferyjnie wzdłuż granic wojewódzkich. Według Bańskiego [2008] im dalej w kierunku peryferii, tym znacznie trudniej o sukces gospodarczy nie związany z działalnością rolniczą. Mimo wysokiego poziomu życia, obszary wiejskie położone z dala od krajowych lub regionalnych centrów ekonomicznych są mniej atrakcyjne dla potencjalnych inwestorów, mają także mniejsze szanse rozwoju zróżnicowanych funkcji gospodarczych. Wyjątek stanowią 2 jednostki przestrzenne w woj. podkarpackim. Gminy te sąsiadują z Rzeszowem oraz gminami miejsko-wiejskimi np. Łańcut, Głogów Małopolski, Boguchwała. Mieszkańców tych gmin, wchłaniają sąsiednie miasta - zarówno stolica regionu, jak i mniejsze ośrodki miejskie. Podsumowując, poziom życia ludności na obszarach wiejskich południowo- -wschodniej Polski wykazuje duże zróżnicowanie przestrzenne, co wynika z ogólnego rozwoju społeczno-ekonomicznego tych obszarów. Na taką sytuację wpłynął również poziom uprzemysłowienia, stopień urbanizacji obszarów wiejskich oraz funkcjonowanie aglomeracji miejskich [Zeliaś 2004; Kamińska 2010]. Wypadkową tej sytuacji są niewątpliwie procesy depopulacji, których zasięg i natężenie powinien stanowić zainteresowanie przede wszystkim samorządowych władz lokalnych. To głównie od ich działalności, a także rzeczowo prowadzonej polityki spójności, będzie w dużej mierze zależeć proces wyrównywania szans między gminami południowo- -wschodniej Polski

97 Literatura Bański J., 2005, Sukces gospodarczy na obszarach wiejskich, [w:] Obszary sukcesu na polskiej wsi, B. Głębocki, U. Kaczmarek (red.). Studia Obszarów Wiejskich, t. VIII, Warszawa. Bański J., 2008, Wiejskie obszary sukcesu gospodarczego. IGiPZ PAN, Warszawa. Bański J., Stola W., 2002, Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich w Polsce. Studia Obszarów Wiejskich, t. III, IGiPZ PAN, Warszawa. Baran E., 2011, Wiejskie obszary depopulacji w Polsce. Przykład Polski południowo-wschodniej, [w:] Obszary wiejskie: wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa. Berbeka J., 2002, Poziom życia w ocenie gospodarstw domowych województwa małopolskiego (na podstawie wyników badań ankietowych). Zeszyty Naukowe, nr 612. AE, Kraków. Bywalec C., 1985, Wprowadzenie do ekonomiki konsumpcji. AE w Krakowie. Kraków. Bywalec C., 1986, Wzrost gospodarczy a przemiany poziomu życia społeczeństwa polskiego w latach Zeszyty Naukowe AE, nr 70, Kraków. Bywalec C., Czermińska M., Wydymus S., 1993, Wielowymiarowa analiza poziomu życia ludności w krajach Wspólnoty Europejskiej i w Polsce. AE, Kraków. Chachaj J., 1978, Problem wsi znikającej. Prace Inst. Geogr. UWr., ser. B, 2, Wrocław. Chojnicki Z., Czyż T., 1991, Zróżnicowanie przestrzenne poziomu i warunków życia ludności. Biuletyn KPZK PAN, z. 153, Warszawa. Churski P., 2009, Polityka regionalna a kształtowanie się spójności i konkurencyjności regionu wielkopolskiego. Wyniki projektu badawczego zrealizowanego w ramach konkursu dotacji MRR w zakresie wdrażania funduszy strukturalnych na poziomie Narodowej Strategii Spójności. Coombes H. G., Findlay A. M., Morris A. M., Rogerson R. J., 1989, Indicators of Quality of Live some Methodological Issues. Environment and Planning A 21. Cutter S. L., 1985, Rating Places: a Geographers View on Quality of Live. Washington. Czapiewski K., 2011, Location Matters analiza zależności pomiędzy dostępnością przestrzenną a sukcesem społeczno-gospodarczym obszarów wiejskich Mazowsza, [w:] Wiejskie obszary peryferyjne uwarunkowania i czynniki aktywizacji, M. Wesołowska (red.). Studia Obszarów Wiejskich, t. XXVI, Warszawa. Czermińska M., 2001, Poziom życia ludności Polski i krajów Unii Europejskiej - analiza taksonometryczna. Zeszyty Naukowe nr 556, AE, Kraków. Eberhardt P., 1989, Regiony wyludniające się w Polsce. Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 148, Wrocław. Engström M. G., Sahlberg N. W., 1973, Travel Demand Transport Systems and Regional Development. Lund Stud. Geogr., Ser. B, 39. Falkowski J., 2009, Przekształcenia funkcjonalno-przestrzenne obszarów wiejskich w strefach podmiejskich obszarów metropolitarnych Polski, [w:] Miejsce obszarów wiejskich w zagospodarowaniu przestrzennym, T. Komornicki, R. Kulikowski (red.). Studia Obszarów Wiejskich, t. XVIII, Warszawa. Feser E., Sweeney S., 2003, Out-migration, Depopulation and the Geography of U.S. Economic Distress. International Regional Science Review 26, nr 1. Fogelson S., 1937, Rola wędrówek w rozwoju demograficznym Polski. Ekonomista, 1. Frenkel I., 1989, Opinie o wyludnianiu się wsi polskiej, IRWiR PAN, Warszawa. Gillingham R., Reece W. S., 1980, Analytical Problems in the Measurement of the Quality of Life. Social Indicators Research, nr 1-2. Grabowski E., 1916, Wpływ wędrówek na skupianie się ludności w Królestwie Kongresowym ( ). Warszawa. Groot W., 2000, Adaptation and Scale of Reference Bias in Self Assessment of Quality of Life. Journal of Health Economics, 19. Grucza J., 1983, Wpływ migracji na stan i strukturę demograficzną ludności gmin województw koszalińskiego i słupskiego. IG i PZ PAN, Warszawa. Gulbicka B., Niewęgłowska G., 1995, Poziom życia ludności wiejskiej. Studia i Monografie 74, IERiGŻ, Warszawa. Heffner K., 1990, Przebieg procesów depopulacyjnych na Opolszczyźnie, [w:] Procesy wyludniania się wsi w regionie opolskim, K. Heffner (red.). Instytut Śląski, Instytut Naukowo- -Badawczy w Opolu. Heffner K., 2007, Rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich. Definicje Uwarunkowania Zależności Czynniki Skutki. Badania zróżnicowania rozwoju obszarów wiejskich, [w:] Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich, a zróżnicowanie dynamiki przemian, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa. Heffner K., 2010, Rozwój obszarów wiejskich w woj. opolskim, [w:] Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXVI, Warszawa. Heffner K., 2012, Wiejskie rynki pracy w Polsce kurczące się zasoby czy niewyczerpane rezerwy?, [w:] Wiejskie rynki pracy zasoby, aktywizacja, nowe struktury, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXLV, Warszawa. Hydzik P., 2012, Zastosowanie metod taksonomicznych do oceny poziomu rozwoju społeczno- -ekonomicznego powiatów województwa podkarpackiego. Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej, Ekonomia i Nauki Humanistyczne, z. 19, Rzeszów. Janc K., Czapiewski K. Ł., 2005, Wykształcenie czynnikiem wspierającym rozwój gospodarczy obszarów wiejskich, [w:] Obszary sukcesu na polskiej wsi, B. Głębocki, U. Kaczmarek (red.). Studia Obszarów Wiejskich, t. VIII, Warszawa. Jasiulewicz M., 1986, Procesy migracji z obszarów wiejskich (na przykładzie woj. koszalińskiego). IGiPZ PAN Warszawa

98 Jażdżewska I., 2004, Warunki życia mieszkańców Brzezin, [w:] Zróżnicowanie warunków życia ludności w mieście, I. Jażdżewska (red.). XVII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź. Johansson S., 2002, Conceptualizing and Measuring Quality of Life for National Policy. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht. Kamińska W., 1996, Pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza jako nowy element w strukturze gospodarczej Polski Południowo-Wschodniej. Biuletyn KPZK PAN, z. 174, Warszawa. Kamińska W., 1997, Przemiany struktury przestrzennej pozarolniczej indywidualnej działalności gospodarczej w Polsce w latach , Przegląd Geograficzny 69 (1-2), s Kamińska W., 2008, Obszary wiejskie objęte semiurbanizacją w woj. świętokrzyskim, [w:] Obszary urbanizacji i semiurbanizacji wsi polskiej a możliwości ich rozwoju w ramach PROW , T. Markowski, Z. Strzelecki (red.). Studia KPZK PAN, t. CXIX, Warszawa. Kamińska W., 2010a, Urbanizacja obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego. IG UJK. Kielce. Kamińska W., 2010b, Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego i społecznego na obszarach wiejskich województwa świętokrzyskiego, [w:] Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXVI, Warszawa. Kamińska W., 2011, Kapitał ludzki i społeczny na obszarach wiejskich w Polsce. Przykład województwa świętokrzyskiego. IG UJK, Kielce. Kłodziński M., Dzun W., 2003, Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych. IRWiR PAN, KROWiOGŻ AR, Szczecin, Warszawa. Knox P. L., 1974, Level of Living. A Conceptual Framework for Monitoring Regional Variations in Well-being. Regional Studies, 8. Kopacz I., 2011, Poziom życia a procesy depopulacji na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego, [w:] Obszary wiejskie: wielofunkcyjność,... op. cit. Kristensen H., 1978, Living Conditions and Environmental Preferences of Households. NORD-REFO, Nordic Commission on Regional Policy Research. Kuciński K., Rakowski W., 1982, Emigracja w procesie wyludniania się wsi w woj. nowosądeckim. Rocznik Sądecki, 17. Kulikowski R., 2002, Problemy społeczne wsi i rolnictwa w Polsce, [w:] Społeczne problemy wsi, J. Bański, E. Rydz (red.). Studia Obszarów Wiejskich, t. II, Warszawa. Kulikowski R., 2012, Produktywność i towarowość rolnictwa w Polsce. Barometr Regionalny. Analizy. Prognozy 4. Latuch M., 1976, Kierunki przepływów migracyjnych pomiędzy miejscowościami według ich wielkości. Przegląd Geograficzny, 48, 1. Lipieta A., Papież M., Pawełek B., 2000, Ścieżka rozwoju poziomu życia ludności Polski. Prace Naukowe, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie. Liszewski S., 1995, Zróżnicowanie przestrzenne poziomu i jakości warunków życia ludności w aglomeracjach miejskich (Program badań, pierwsze wyniki). Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, nr 20. Łódź. Luszniewicz A., 1983, Statystyka poziomu życia ludności. PWE. Warszawa. Miczew N., 1980, Nasielienietona Bułgarija. Seria Geogr. BAN, Sofija. Miszczuk M., 2009, Wpływ suburbanizacji na potencjał dochodowy gmin wiejskich, [w:] Miejsce obszarów wiejskich w zagospodarowaniu przestrzennym, T. Komornicki, R. Kulikowski (red.). Studia Obszarów Wiejskich, t. XVIII, Warszawa. Miszczuk A., Wesołowska M., 2012, Uwarunkowania demograficzne wiejskich rynków pracy Polski Wschodniej ujęcie typologiczne, [w:] Wiejskie rynki pracy... op. cit. Miszewska B., 1978, Zmiany w użytkowaniu ziemi we wsiach Kamienica i Nowa Morawica w ciągu Prace Inst. Geogr. UWr, ser. B, 2, Wrocław. Muzioł A., 1983, Typologia miast Polski na podstawie zróżnicowania warunków życia ludności. Biuletyn Informacyjny IGiPZ PAN, z. 42. Warszawa. Nytko-Wołoszczuk B., 2004, Zróżnicowanie poziomu życia ludności w małych miastach woj. opolskiego, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych, J. Łoboda (red.). VIII/2, Wrocław. Parysek J., 2004, Warunki życia w miastach polskich w okresie transformacji, [w:] Zróżnicowanie warunków życia ludności w mieście, I. Jażdżewska (red.). XVII Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Łódź. Pięcek B., 2005, Lokalne uwarunkowania poziomu życia ludności wiejskiej, [w:] Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa. Pięcek B., 2006, Czy polska wieś się wyludnia? Wieś i Rolnictwo, nr 1. Pinilla V., Ayuda M. S., Sáez L.A., 2008, Rural Depopulation and the Migration Turnaround In Mediterranean Western Europe: A Case Study of Aragon. Journal of Rural and Community Development 3. Plewniak W., 1978, Zmiany w środowisku geograficznym doliny Dzikiej Orlicy w Górach Bystrzyckich wywołane wyludnianiem wsi. Prace Inst. Geogr. UWr, ser. B, 2, Wrocław. Płaziak M., 2004, Poziom życia ludności miast woj. małopolskiego ze szczególnym uwzględnieniem miast małych i najmniejszych, [w:] Zróżnicowanie warunków życia... op. cit. Pohoski M., 1963, Migracje ze wsi do miast. PWE Warszawa

99 Rajkowska N., 2008, Czy jest możliwe jednoczesne wsparcie konkurencyjności gospodarki i wyrównywanie poziomu rozwojowego poszczególnych regionów, [w:] Polityka spójności ocena i wyzwania. Materiały z konferencji, MRR, Warszawa. Rosner A., 2007, Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian. IRWiR PAN, Warszawa. Rosner A., 2011, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich a pożądane kierunki ich rozwoju, [w:] Obszary wiejskie:... op. cit. Rosner A., 2012, Zmiany rozkładu przestrzennego zaludnienia obszarów wiejskich. Wiejskie obszary zmniejszające zaludnienie i koncentrujące ludność wiejską. IRWiR PAN, Warszawa. Salwicka B., 1978, Zmiany w zaludnieniu i użytkowaniu ziemi wsi górskich masywu Śnieżnika w granicy rolno-leśnej. Prace Inst. Geogr. UWr, ser. B, 2, Wrocław. Schyns P., 2012, Wealth of Nations, Individual Income and Life Satisfaction in 42 Countries. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht. Seville J., 1957, Rural Depopulation in England and Wales London. Sobala-Gwosdz A., 2004, Poziom życia w miastach woj. podkarpackiego a ich położenie, funkcje i pozycja w hierarchii, [w:] Zróżnicowanie warunków... op. cit. Sofranko A., 1984, Internal Migration in the USA the Trend toward Living in Small Towns and Rural Areas, Mitt. Dt. Akad. Städteb. Landesplan. 28, 2, Hanower. Swianiewicz P., 2005, Strategiczna analiza stanu spójności ekonomicznej i społecznej przeprowadzona na poziomie obszarów NUTS4 i NUTS5, Szymla Z., 2004, Przestrzenne zróżnicowanie warunków... op. cit. Śleszyński P., 2004, Warunki życia w Warszawie w świetle dostępności przestrzennej mieszkańców do wybranych usług na początku XXI wieku, [w:] Zróżnicowanie warunków... op. cit. Thurow L. C., 1999, Przyszłość kapitalizmu. Jak dzisiejsze siły ekonomiczne kształtują świat jutra. Wyd. Dolnośląskie, Wrocław. Wakar W., 1932, Struktura demograficzna Prus Wschodnich. Przeszłość i teraźniejszość, [w:] Prusy Wschodnie: przeszłość i teraźniejszość, M. Zawidzki (red.). Poznań. Zalewski A., 2005, Reformy sektora publicznego w duchu nowego zarządzania publicznego, [w:] Nowe zarządzanie publiczne w polskim samorządzie terytorialnym, A. Zalewski (red.). SGH, Warszawa. Zdrojewski E. Z., 1976, Problematyka demograficzna Pomorza Środkowego w latach Kosz. Ośr. Nauk.-Bad., Koszalin. Zeliaś A., 2000, Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym. AE, Kraków. Zeliaś A., 2004, Poziom życia w Polsce i krajach Unii Europejskiej. PWE, Warszawa. Krzysztof Janc Uniwersytet Wrocławski Konrad Ł. Czapiewski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie Internet jako czynnik poprawy sytuacji społecznej i ekonomicznej obszarów wiejskich Abstract: Internet as a Factor in Improving the Social and Economic Conditions of Rural Areas. The main aim of article is to show the role of Internet, with regard to the socioeconomic development of rural areas. An analysis of both the literature and data referring to Polish rural areas has been conducted in the light of cohesion policy of European Union. It is worth emphasizing that the advantages resulting from the access and use of ICT are not available for everyone. According to the analysis of Polish digital divide we could state that the accessibility is not as much important as the possibility of using the resources of the Web. Key words: Digital divide, Internet, Poland, rural areas, socio-economic development. Wprowadzenie Współcześnie Internet jest istotny, czy wręcz niezastąpiony, praktycznie we wszystkich dziedzinach życia. Jakiekolwiek zmiany w zakresie funkcji, poprawy sytuacji społecznej i ekonomicznej poszczególnych obszarów, nie są możliwe bez wykorzystania infrastruktury XXI w. Internetu. Stanowi on formę (sposób) dostępu do zdeponowanych na całym świecie (niezależnie od lokalizacji w przestrzeni) nieprzebranych zasobów danych oraz umożliwia komunikację. Internet jest również czynnikiem zmieniającym podstawy funkcjonowania ludzi w przestrzeni, sposoby organizowania się społeczności. Jeden z bohaterów filmu o losach twórców Facebook a stwierdza: Żyliśmy na wsi, następnie w miastach, a teraz zaczynamy żyć w Internecie [Sorkin 2010, s. 155] 1. Nie należy powyższych słów traktować jednak 1 Precyzując, cytat pochodzi z oryginalnego scenariusza filmu The Social Network, bazującego na powieści Bena Mezricha The Acidental Billionaires. Za rok ukazania się opracowania przyjęto pre

100 tylko jako wskazania ciągu przemian postrzegania istotności danej formy organizowania przestrzeni na potrzeby funkcjonowania człowieka. Można również stwierdzić, że przenosząc środek ciężkości funkcjonowania społecznego i ekonomicznego do tej części świata, do której dostęp mamy za pomocą Internetu, znajdujemy nowe sposoby poprawy funkcjonowania starych światów w tym obszarów wiejskich. Uwzględniając powyższe celem opracowana jest ukazanie roli Internetu dla szeroko pojmowanego rozwoju obszarów wiejskich. Rozpatrywanie tego zagadnienia w kontekście poprawy sytuacji społecznej i ekonomicznej jest zgodne z oczekiwaniami (często mającymi charakter życzeniowy) odnośnie do roli, jaką powinny odegrać technologie informacyjno-komunikacyjne, w tym zwłaszcza Internet. Ogólnie opracowanie koncentruje się głównie na analizie literatury przedmiotu oraz dokumentów strategicznych. Część empiryczna służyć ma ilustracji opisywanych zagadnień w kontekście polskich obszarów wiejskich. Scharakteryzowano je w niej w zakresie dostępu i wykorzystania Internetu. Analizy literatury i danych statystycznych prowadzone są w większości przypadków w ujęciu globalnym dla całości obszarów wiejskich, mimo ich dużej różnorodności. Zakres czasowy opracowania dotyczy ostatnich kilku lat w związku z tym, że wówczas powstawały dokumenty strategiczne obowiązujące współcześnie. Dodatkowo wiarygodne i porównywalne dane odnoście do polskiego Internetu publikowane są dla relatywnie krótkiego okresu 2. Na wstępie należy poczynić kilka uwag terminologicznych. Słowo Internet jest jednym z częściej pojawiających się w codziennym życiu. Potocznie (również w literaturze naukowej) nadano mu znaczenie wszelkich zasobów, do których mamy dostęp dzięki korzystaniu z urządzeń umożliwiających połączenie z nim. Internet jest jednak pojęciem ściśle technicznym i odnosi się do połączonych ze sobą komputerów za pomocą sieci. Ta sieć (w ujęciu infrastrukturalnym) umożliwia korzystanie z Sieci (w ujęciu zasobów zgromadzonych na serwisach WWW). 1. Znaczenie Internetu dla rozwoju społecznego i ekonomicznego na obszarach wiejskich 1.1. Internet na obszarach wiejskich wymiar infrastrukturalny Poziom rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych (TIK) jest ściśle uzależniony od poziomu rozwoju ekonomicznego [Billon et al. 2009; Chin, Fairmierę filmu; tłumaczenie cytatu własne. 2 Można przyjąć, że Internet wszedł do powszechnego użycia w 1995 r. Od tego momentu należy rozpatrywać go w kategoriach czynnika rozwoju [Castells 2003]. W przypadku gromadzenia danych statystycznych musi wystąpić pewne opóźnienie czasowe (dostrzeżenie znaczenia zjawiska, opracowanie metodologii gromadzenia danych, etc.). lie 2006; Kiiski, Pohjola 2001]. Ta zależność konstytuuje występowanie istotnego zjawiska: nierównomiernej dystrybucji dostępu oraz korzystania z TIK. Zazwyczaj z perspektywy przestrzennej problem ten rozpatrywany jest w skali miasto-wieś, różnic między regionami, państwami [por. Chakraborty, Bosman 2005; Grubesic 2006; Grubesic, Murray 2002; Whitacre, Mills 2007]. Zjawisko to nazywane jest zazwyczaj wykluczeniem cyfrowym. Zależność między zamożnością a dostępem oraz użytkowaniem Internetu zachodzi również na poziomie jednostkowym. Bogatsi, lepiej wykształceni czują większą potrzebę i mają większe możliwości korzystania z dostępu do Sieci. Ważną cechą wpływającą na użytkowanie Internetu jest wiek osoby starsze są mniej chętne do korzystania z niego niż młodsze. Kolejną grupę czynników należy powiązać z aspektami społecznymi funkcjonowania ludzi. Zaliczyć do nich można budżet czasu, jakim dysponuje dana jednostka; zasoby mentalne (wiedza, społeczne i techniczne umiejętności); zasoby społeczne (społeczne sieci i relacje w miejscu zamieszkania i pracy); zasoby kulturalne [Selwyn, Facer 2007]. Wskazuje to na bardzo istotną cechę wykluczenia cyfrowego: właściwe wykorzystanie, czy w ogóle korzystanie z Internetu, zależy nie tylko od możliwości podłączenia się do sieci lecz czynników, takich jak: status ekonomiczny i społeczny, wiek, kapitał ludzki i kapitał społeczny. To implikuje występowanie zróżnicowania w dostępie i wykorzystaniu Internetu między obszarami wiejskimi a miastami, gdyż obszary te różnią się znacznie pod względem wymienionych czynników. Ogólnie można stwierdzić, że dostępność oraz poziom wykorzystania TIK warunkują czynniki: technologiczne, edukacyjne, społeczno-gospodarcze i lokalizacyjne [Measuring 2011]. Należy mieć na względzie, że zjawisko wykluczenia cyfrowego, czy też jak niekiedy się je określa cyfrowego podziału, nie powinno być rozpatrywane w kontekście tylko różnic w korzystaniu z technologii informacyjno-komunikacyjnych, ale głównie w kontekście różnic prowadzących do wykluczenia społecznego [Batorski 2006]. Wykluczenie cyfrowe wiąże się bowiem również z wykluczeniem z czerpania korzyści z dostępu, posiadania, wykorzystania informacji możliwej do pozyskania via Internet, co finalnie prowadzi do stratyfikacji społecznej tworzenia się klasy zwycięzców i przegranych społeczeństwa informacyjnego [Fuchs 2008]. Wykluczenie cyfrowe jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym. Dotyczy nie tylko, jak powszechnienie mniemano kilkanaście lat temu, dostępu do komputera czy Internetu, ale kilku rodzajów dostępu do TIK [van Dijk 2010]. Podstawą przyswajania Internetu jest motywacja, kolejnymi warunkami są oczywiście aspekty finansowe, umiejętności oraz finalnie sposoby i częstotliwość użytkowania (ryc. 1). Właśnie dostęp użytkowy warunkuje jest fundamentem przyswojenia nowych rozwiązań pojawiających się w TIK (vide efekt Mateusza opisany w dalszej części pracy)

101 dostęp motywacyjny (motywacja do korzystania) dostęp materialny (posiadanie Internetu) dostęp kompetecyjny umiejętności (strategiczne, informacyjne, operacyjne) dostęp użytkowy (różne zastosowanie) Ryc. 1. Rodzaje dostępu do zasobów cyfrowych Źródło: [van Dijk 2010]. następna innowacja Rozpatrując Internet jako potencjalny czynnik rozwoju społeczno-ekonomicznego obszarów wiejskich, po pierwsze należy podkreślić, że obszary wiejskie w stosunku do miast posiadają niższy potencjał rozwojowy. Dezawantaż ten, spowodowany jest głównie przez mniejszą gęstość zaludnienia, odległość od rynków miejskich oraz informacji, pracy, edukacji i większości pozostałych zasobów. W przypadku Internetu zróżnicowanie między obszarami wiejskim a miastami oznacza większe koszty stworzenia infrastruktury. Dodatkowo należy podkreślić, że na obszarach wiejskich występuje zdecydowanie mniej wielkoskalowych użytkowników Internetu, dlatego też okres oczekiwanego zwrotu inwestycji jest znacznie dłuższy niż w mieście. Wiąże się z tym tzw. problem ostatniej mili. Dotyczy on kosztów ostatniego połączenia w sieci - połączenia indywidualnego odbiorcy z siecią, którego koszty w ostatecznym rozliczeniu należą do największych. Nieprzypadkowo więc, jak zauważają Poncet i Ripert [2007], Internet wraz z pozostałymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi z natury przynależy do miast, związany jest z miejskością - miejskim stylem życia. Tempo dyfuzji Internetu na obszarach wiejskich jest zdecydowanie wolniejsze niż w miastach. Zgodnie z teorią gęstości miejskiej koszty adopcji zmniejszają się wraz ze wzrostem gęstości zaludnienia. Związane jest to z: dostępem do infrastruktury, odpowiednim rynkiem pracy, przepływem wiedzy [Forman et al. 2005]. Konieczność posiadania Internetu jest większa w miastach, gdyż przedsiębiorstwa zaawansowane technologicznie (te najczęściej wymagają najnowszych technologii informacyjno-komunikacyjnych) lokalizują się zazwyczaj w miastach. Należy jednak podkreślić, że korzyści z adopcji technologii informacyjno-komunikacyjnych dla przedsiębiorstw mogą być większe na obszarach słabiej zaludnionych. Wynika to z tego, że technologie informacyjno-komunikacyjne w przypadku przedsiębiorstw znajdujących się w mniej zurbanizowanych obszarach, niwelują większe bariery między organizacjami, jak i jednostkami (pracownikami, klientami) niż w miastach. Dlatego też, mimo większych kosztów adopcji Internetu oraz pozostałych technologii informacyjno-komunikacyjnych, spodziewane korzyści mogą być dużo większe Internet na obszarach wiejskich wymiar ekonomiczny i społeczny Rozwój obszarów wiejskich (jak zresztą i miast) zawsze związany był ze zmianami technologicznymi, wprowadzaniem do szerokiego zastosowania nowych form wytwarzania, transportu i komunikacji. Obserwowane współcześnie zmiany, związane głównie z komunikacją, oddziałują bardzo silnie na ekonomiczne aspekty funkcjonowania społeczeństw. W produkcji obserwuje się wzrost znaczenia informacji, transferu wiedzy, transportu, robotyki, sztucznej inteligencji, inżynierii genetycznej i innych dziedzin silnie uzależnionych od zaawansowanych technologii. W dodatku, wzrasta znaczenie usług, zwłaszcza związanych z przetwarzaniem informacji, a zmniejsza się znaczenie produkcji przedmiotów, szczególnie surowców [Johnson 2001]. Ludzie są bardziej mobilni, bardziej elastyczni w swoich wyborach zatrudnienia i zamieszkania oraz mają większy dostęp do informacji. Podobnie jak w przypadku aspektu infrastrukturalnego związanego z Internetem należy przytoczyć podstawowe różnice między obszarami wiejskimi a miastami w kontekście prowadzania działalności ekonomicznej. W tym kontekście, dwie cechy dystans względem ośrodków miejskich oraz niska gęstość zaludnienia generują istotne wyzwania dla obszarów wiejskich. Jak zauważają Malecki i Moriset [2008] odległość od miast oznacza trudniejszy dostęp do rynków, czynników produkcji, kosztowne i czasochłonne podróże służbowe. Mniejsza gęstość to, poza wspomnianymi wcześniej, rozproszenie lokalnych zasobów głównie w tym przypadku istotnych zasobów ludzkich (kapitału ludzkiego) oraz rynków zbytu. Oczywiście dystans nie jest mierzony tylko kilometrami, ale również jest odczuwany w znaczeniu czasu, potrzeb, wygody, dostępu do ludzi, kosztów [Rusten, Skerratt 2008]. Dystans względem miast oznacza również brak odpowiedniego poziomu kontaktów bezpośrednich istotnych w przypadku tworzenia wartości dodanej wynikającej z wymiany infor

102 macji w lokalnym środowisku. Te niekorzystne cechy funkcjonowania obszarów wiejskich znalazły również odzwierciedlenie w jednym z raportów OECD [The New Rural ], gdzie stwierdzono, że mniejsza gęstość zaludnienia oznacza mniejszą masę krytyczną potrzebną do rozwoju usług i infrastruktury. Skutkuje to mniejszą przedsiębiorczością (relatywną liczbą tworzonych przedsiębiorstw), co wpływa oczywiście na mniejszą liczbę miejsc pracy. Co oznaczają technologie informacyjno-komunikacyjne dla obszarów wiejskich? Przede wszystkim dostęp do TIK to dostęp do pracy (telepracy), urzędów, edukacji, usług oferowanych on-line niemożliwych do uzyskania w miejscu zamieszkania, różnego rodzaju baz danych, rozrywki oraz kontaktów z innymi użytkownikami. Można więc rozróżnić zarówno aspekty społeczne, jak i ekonomiczne. Oba z nich warunkują możliwości rozwoju transformacji obszarów wiejskich. Jest to istotne w kontekście tego, że poza oczywistymi korzyściami z podłączenia i używania zasobów globalnej Sieci na obszarach wiejskich, negatywne skutki dla osób niepołączonych są ogromne. Zwraca na to uwagę Warren [2007] stwierdzając, że część mieszkańców obszarów wiejskich może być pozbawiona dobrodziejstw korzystania z Internetu. Związane jest to z tzw. błędnym kołem technologicznym, czyli powiększania się dystansu między osobami wcześniej korzystającymi z nowych rozwiązań względem tych, którzy zaczynają później. Podobnie LaRose et al. [2007] zwracają uwagę, że jednym z czynników zmniejszającym wykluczenie cyfrowe jest wcześniejsze doświadczenie w użytkowaniu Internetu 3. Zjawisko to określane również jako Efekt Mateusza ( bogatsi stają się jeszcze bogatsi ) [van Dijk 2010]. Powracając również do wspomnianych czynników konstytuujących wykluczenie cyfrowe, można zauważyć, że na umiejętność korzystania z Internetu wpływa kilka czynników (zasobów), które jednocześnie są efektami korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych (Internetu) (ryc. 2). Jak zauważa Warschauer [2003], zasoby fizyczne (dostęp do komputera, Internetu), cyfrowe (materiał dostępny on-line), ludzkie (wykształcenie, umiejętności), społeczne (struktury społeczne, instytucjonalne), są niezbędne do użytkowania (efektywnego wykorzystania) Internetu, jakkolwiek są efektem tego użytkowania. Tak więc słabe wykorzystanie technologii informacyjno- -komunikacyjnych jest drogą wiodącą do wykluczenia społecznego. Przedstawione de facto negatywne oblicze zagadnień związanych z Internetem na obszarach wiejskich, jednocześnie wskazuje na te elementy zagadnienia, dzięki którym polityka wyrównania szans rozwojowych może być skuteczna. Od momentu powszechnego użytkowania Internetu, zaczęto postrzegać go jako środek do pokonania oporu dystansu, rozumianego jako hamującego wpływu dystansu na ekonomiczną i społeczną działalność człowieka [Gannon 2006]. Znamienne jest jednak, że mimo rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz powszechności ich wykorzystywania w działalności gospodarczej, w dalszym ciągu obserwuje się znaczenie dostępności fizycznej (drogowej) na efektywność podmiotów gospodarczych [np. Agarwal et al. 2009]. zasoby fizyczne zasoby cyfrowe zasoby ludzkie zasoby społeczne Efektywne wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych do dostępu, adaptacji i tworzenia wiedzy zasoby fizyczne zasoby cyfrowe zasoby ludzkie zasoby społeczne Ryc. 2. Zasoby a dostęp i wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych Źródło: [Warschauer 2003]. W poprawie sytuacji mieszkańców obszarów wiejskich w zakresie rynku pracy bardzo istotna jest możliwość pracy przez (z pomocą) Internet. Intencjonalnie telepraca niesie korzyści dla przedsiębiorstw zwiększenie produktywności pracowników, zmniejszenie kosztów utrzymania biura, większą elastyczność struktur organizacji, zmniejszenie absencji i spóźnień, efektywniejsze wykorzystanie łączy teleinformatycznych. Dla pracowników główne korzyści to praca w warunkach bezstresowych, możliwość większej koncentracji, elastyczność godzin pracy, zwiększenie dostępności pracy dla osób wykluczonych z normalnego trybu pracy (matki opiekujące się dziećmi, niepełnosprawni). Telepraca jest dużą szansą dla mieszkańców obszarów wiejskich 4. Bardzo ważną korzyścią jest możliwość wykonywania dobrze płatnej, prestiżowej pracy bez konieczności przeprowadzania (przemieszczania) się do miast. Zatrzymanie, lub nawet pozyskanie, najbardziej zdolnej, przedsiębiorczej części społeczności wiejskiej może mieć długofalowe korzyści dla rozwoju obszarów 3 Jedną z rekomendacji dla instytucji zajmujących się wspieraniem wykorzystania Internetu jest stymulowanie kontaktów między potencjalnymi użytkownikami a tymi bardziej doświadczonymi [LaRose et al. 2007]. 4 Należy zauważyć, że istotność telepracy na obszarach wiejskich była podkreślana zdecydowanie wcześniej niż Internet w obecnej formie stał się popularny [m.in. Di Martino, Wirth 1990]. Już wówczas wskazywano na przytoczone w niniejszym opracowaniu potencjalne korzyści z telepracy

103 wiejskich. Ta grupa mieszkańców decyduje o obliczu społeczności lokalnych najczęściej angażuje się w działania w trzecim sektorze (organizacje pozarządowe), tworzy klimat dla działalności na niwie społecznej oraz gospodarczej. Na przedstawione korzyści z telepracy na obszarach wiejskich należy jednak spojrzeć z perspektywy realnych możliwości. Charakter telepracy zdaje się predestynować ją do specyficznych grup zawodów, związanych zazwyczaj z wysokim poziomem wykształcenia. Liczba tych osób, zwłaszcza w peryferyjnie położonych obszarach wiejskich nie jest tak duża, aby mogła stanowić o istotności wpływu na strukturę pracujących [Grimes 2000]. Uwzględniając szerszy kontekst, korzyści jakie oferuje Internet obszarom wiejskim, warto przyjrzeć się ryc. 3. Zwraca uwagę, że technologie informacyjno-komunikacyjne mogą być istotne w procesach przeobrażania obszarów wiejskich na wielu płaszczyznach. Albowiem, nie są one tylko bezpośrednio związane ze wspomnianymi możliwościami telepracy, lecz również są przydatne przy pozyskiwaniu wiedzy koniecznej w gospodarowaniu czy działaniach, umożliwiających funkcjonowanie na arenie ekonomicznej (reklama, kontakt z urzędami). Internet umożliwia również utylizację zasobów i lokalnej wiedzy [Park 2004]. Może być to szczególnie przydatne na tych obszarach wiejskich, gdzie występują wyspecjalizowane uprawy (np. zioła), tradycje. Można powiązać lokalne przedsiębiorstwa nowoczesnymi technologiami z instytucjami badawczymi, uczelniami, firmami, w celu przepływu wiedzy, jej wykorzystaniu do stworzenia nowych produktów (np. lekarstwa). GIS w zarządzaniu zasobami naturalnymi czynności oficjalne (podatki, bank etc.) e-handel technologie informacyjnokomunikacyjne transfer wiedzy z miast na obszary wiejskie i vice versa doradztwo/szkolenia dla mieszkańców reklama turystyki wiejskiej Ryc. 3. Korzyści, jakie oferują technologie informacyjno-komunikacyjne dla obszarów wiejskich z perspektywy działalności ekonomicznej Źródło: [Akca et al. 2007] Internet na obszarach wiejskich w kontekście tworzenia i dyfuzji wiedzy w rolnictwie Rozważając znaczenie Internetu dla rozwoju obszarów wiejskich warto zwrócić uwagę na to, że za większość usprawnień prowadzących do podniesienia jakości życia i efektywności gospodarowania odpowiada technologia, współcześnie technologie informacyjno-komunikacyjne. Wspólną cechą, która pozwala odnaleźć powiązania między komputerami, Internetem a takimi zjawiskami, jak irygacja, poprawa zbiorów, wykształcenie, zdrowie jest know how, czyli wiedza. Internet umożliwia wymianę, dzielenie się wiedzą [Grimshaw 2011]. Dzięki Internetowi rolnik zdobywa i poszerza wiedzę, nawiązuje kontakty z innymi producentami, promuje swoje wyroby i usługi, zamawia niezbędne środki produkcji oraz załatwia sprawy urzędowe [Heilig 2003]. Dlatego też nieprzypadkowo znaczenie Internetu jest podkreślane w kontekście transferu wiedzy, innowacji i informacji w rolnictwie [Floriańczyk et al. 2012]. Odniesienie się do transferu wiedzy jest dlatego istotne, że współcześnie wiedza jest jednym z podstawowych czynników wpływających na efektywność produkcji we wszystkich sektorach gospodarki. W związku ze zmianami otoczenia politycznego, technologicznego oraz społeczno-ekonomicznego rolnictwa, niezbędne jest ciągłe uzupełnianie wiedzy i podnoszenie kwalifikacji przez rolników. Rozproszony charakter produkcji rolnej i miejsc zamieszkania rolników powoduje ich peryferyzację w dostępie do tradycyjnych źródeł wiedzy (szkolnictwo i zasoby zgromadzone w bibliotekach, instytucjach). Dzięki rozwojowi i właściwemu wykorzystaniu Internetu bariera przestrzenna stopniowo może być niwelowana [Johnson 2001; Malecki 2003]. Polepszyć się mogą warunki gospodarowania, co może przełożyć się na wzrost efektywności funkcjonowania gospodarstw rolnych. TIK, w tym przede wszystkim dostęp i umiejętności korzystania z zasobów zgromadzonych w Sieci, umożliwiają poszerzenie posiadanej wiedzy i pozyskanie niezbędnych nowych informacji, a jednocześnie niwelowanie niekorzystnych uwarunkowań lokalizacyjnych (izolacji przestrzennej). Z perspektywy funkcjonowania rolnictwa istotny jest wspomniany aspekt przestrzenny, również w kontekście tzw. bliskości. Bliskość fizyczna między aktorami lokalnej sceny ekonomicznej i społecznej umożliwia przyspiesza dzielenie się informacjami i wiedzą [m.in. Boschma, Lambooy 1999; Törnqvist 2004]. Od momentu popularyzacji podziału wiedzy na ukrytą (niejawną) i skodyfikowaną [Nonaka, Takeuchi 1995], zaczęto zwracać uwagę na znaczenie nie tylko jednej z nich, ale na ich komplementarność. Na wymienione dwa rodzaje wiedzy można spojrzeć z perspektywy łatwości ich nabycia. Wiedza skodyfikowana jest łatwo przekazywalna. Można ją pozyskać przez takie źródła, jak: książki, prasę, edukację (system szkolnictwa) oraz oczywiście Internet. Wiedza ukryta, określana mianem lokalnej (osobista, zależna od kontekstu i od miejsca w przestrzeni), nabywana jest przez doświadczenie,

104 rozwiązywanie problemów, interakcje. Wiedza ukryta postrzegana jest jako kluczowa w procesach tworzenia nowej wiedzy, jej transfer odbywa się w procesie socjalizacji dlatego też bliskość jest w tym kontekście tak istotna. Dodatkowo, należy podkreślić, że wiedza ukryta (nieskodyfikowana) może być przekazywana, wtedy gdy między ludźmi (aktorami) występuje współdzielenie społecznego kontekstu: wspólne wartości, język, kultura [Gertler 2003]. Wspólny kontekst zazwyczaj jest możliwy właśnie dzięki bliskości fizycznej, gęstości sieci społecznych, mobilności kapitału ludzkiego, kultury, sprawności organizacyjnej. Odnosząc się do opracowania Boschmy [2005], możemy wyróżnić pięć typów bliskości (w kontekście tworzenia i transferu wiedzy): kognitywna (luka kognitywna), organizacyjna (zaufanie związane z relacjami między organizacjami), społeczna (zaufanie bazujące na relacjach społecznych), instytucjonalna (zaufanie bazujące na wspólnych instytucjach) oraz geograficzna (dystans fizyczny). Należy skonstatować, że wszystkie z nich są ważne, wszystkie z nich stanowią jednocześnie o dystansie między centralnymi obszarami (miastami wraz otoczeniem) a wsią, zwłaszcza tą peryferyjnie położoną. Można założyć, że korzystanie z zasobów Sieci jako istotnego źródła informacji prowadzi do skurczenie się dystansu fizycznego względem źródeł wiedzy. Powinno to oznaczać lepszy transfer wiedzy w rolnictwie. Oczywiście należy zastanowić się czy wszystkich rodzajów wiedzy. Na pewno tak ma miejsce w przypadku wiedzy skodyfikowanej. Dla wiedzy ukrytej uwzględniając kontekst przestrzenny, znaczenie bliskości na pewno nie. Oczywiście kategoryczność tego stwierdzenia ulega i będzie ulegać zmniejszeniu. Zmiany w społeczeństwie i charakterze Sieci mogą doprowadzić do wypracowania mechanizmów transmisji wiedzy nieformalnej. Już współcześnie blogi, wideokonferencje, sieci społecznościowe są kanałami przekazywania opinii, własnego doświadczenia. W tym kontekście można upatrywać szans pełnego transferu wiedzy, jednak ze świadomością innych czynników ograniczających jego skuteczność (m.in. kapitał ludzki i społeczny). 2. Miejsce Internetu w dokumentach strategicznych Przedstawione zależności, oczekiwania względem Internetu, czy szerzej technologii informacyjno-komunikacyjnych, w kontekście rozwoju społeczno-ekonomicznego obszarów wiejskich wpisują się w unijną politykę spójności. Uogólniając podstawowy cel tej polityki, czyli wspieranie działań mających doprowadzić do wyrównania warunków ekonomicznych i społecznych w europejskich regionach, Internet jest jednym z istotniejszych narzędzi umożliwiających jego osiągnięcie. Dlatego też od kilkunastu lat w dokumentach unijnych obecne są zapisy mające na celu rozwój infrastruktury oraz wykorzystania Internetu niemal na wszystkich płaszczyznach życia. Pochodzący z 1994 r. tzw. Raport Bengemanna [Report on Europe 1994] wyraźnie wskazywał, że technologie informacyjno-komunikacyjne mają potencjał do poprawy jakości życia mieszkańców Europy, wzrostu efektywności organizacji społecznej i ekonomicznej, wzmocnienia kohezji. Zwraca się uwagę na telepracę i e-learning, jako zastosowania mające zwiększyć spójność z perspektywy mieszkańców obszarów peryferyjnych. Kolejny kluczowy dokument, a mianowicie Strategia Lizbońska z 2000 r., zwracał uwagę, że osiągnięcie dominującej roli Unii Europejskiej na świecie, jest możliwe m.in. przez rozwój społeczeństwa informacyjnego. TIK, w tym Internet, postrzegano jako czynnik umożliwiający wzrost spójności, z jednoczesnym staraniem się o zapewnienie takiej samej dostępności do TIK dla wszystkich mieszkańców UE. Częścią Strategii Lizbońskiej był plan eeurope 2005 [eeurope ], wyznaczający w horyzoncie 2005 r. stworzenie fundamentów funkcjonowania społeczeństwa informacyjnego (dostęp do usług on-line, zapewnienie dostępu do szerokopasmowego Internetu). Stworzenie systemu usług dostępnych on-line (edukacja, zdrowie, rząd) powinno być ważnym elementem tzw. włączenia społecznego obywateli wszystkich państw UE. Kolejnym istotnym dokumentem był komunikat i Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia [2005] wprowadzający strategię i 2010, zastępującą działania do 2005 r. Po raz kolejny podkreślono znaczenie TIK we wspieraniu integracji społecznej, podnoszeniu jakości życia. Dostrzega się powagę przemian w sposobie życia, pracy, interakcjach między ludźmi. Wzmocnieniu spójności ekonomicznej i społecznej ma służyć wzrost dostępności do Internetu i usług elektronicznych we wszystkich regionach UE. W okresie do 2010 r. dostrzegano, że obszary wiejskie są zdecydowanie gorzej rozwinięte pod względem dostępu i wykorzystania Internetu. W komunikacie Lepszy dostęp do najnowszych technologii informacyjno-komunikacyjnych na obszarach wiejskich [2009] zwraca się uwagę, że wykorzystanie potencjału obszarów wiejskich w rozwoju przedsiębiorczości jest możliwe dzięki zapewnieniu szerokopasmowego dostępu do Internetu. Obecnie dokumentem wyznaczającym kierunki rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Europie jest Europejska agenda cyfrowa [2010]. Stanowi ona jeden z kilku projektów Strategii Europa Wyraźnie sprecyzowano w niej, że to właśnie Internet (spośród wszystkich TIK) jest najważniejszym środkiem działalności gospodarczej i społecznej. W dokumencie zwrócono m.in. uwagę na brak inwestycji w nowoczesne sieci internetowe, słabe umiejętności korzystania z Internetu pośród obywateli UE, niewykorzystanie potencjału TIK w zakresie rozwiązywania problemów społecznych. Wybrane działania postulowane w dokumencie to: szybki i bardzo dobry dostęp do Internetu m.in. zapewnienie do końca 2013 r. dostępu do szerokopasmowego Internetu wszystkim mieszkańcom UE;

105 wspieranie edukacji, pracy i kariery w zawodach związanych z TIK oraz wspieranie umiejętności korzystania z Internetu pośród pozostałych obywateli UE; wykorzystanie TIK w celu redukcji emisji gazów cieplarnianych, stabilizacji opieki zdrowotnej, promowania różnorodności kulturowej i kreatywności, rozpowszechnienie usług e-administracji, wprowadzenie inteligentnych systemów transportowych. Przedstawione wybrane działania w ramach Europejskiej agendy cyfrowej [2010] wyraźnie nawiązują do polityki spójności. Intencjonalnie niosą istotne korzyści obszarom wiejskim, albowiem powszechność dostępu do Internetu oraz korzystanie z niego są ważnymi czynnikami rozwoju społeczno-ekonomicznego. Uogólniając należy stwierdzić, że technologie informacyjno-komunikacyjne uznawane są przez instytucje europejskie za kluczowy czynnik rozwojowy. Podkreślana jest ich wielofunkcyjność: mają odgrywać istotną rolę nie tylko w rozwoju praktycznie wszystkich sektorów gospodarki, ale też w podnoszeniu jakości życia, dostępności do usług publicznych i innych, kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego, propagowaniu kultury, zapewnianiu miejsc pracy, etc. Mają być głównym narzędziem i warunkiem koniecznym budowania przewagi konkurencyjnej Unii Europejskiej w świecie w praktycznie wszystkich sferach rozwoju społeczno-gospodarczego. W przedstawionych dokumentach Unii Europejskiej ostatniej dekady powtarzają się w zasadzie te same cele i priorytety. Autorzy dokumentów posługują się zestawem pojęć haseł, które łączą najważniejsze elementy omawianej polityki: społeczeństwo informacyjne, gospodarka oparta na wiedzy, e-integracja [Czapiewski et al. 2012]. Polityka dotycząca obszarów wiejskich również uznaje podstawowe znaczenie technologii informacyjno-komunikacyjnych dla rozwoju wsi, w tym różnicowania gospodarki wiejskiej, poprawy jakości życia na wsi i modernizacji rolnictwa. W coraz większym stopniu dostrzega się konieczność wykorzystania Internetu w łańcuchu produkcji, przetwórstwa i dystrybucji produktów rolnych oraz w usługach związanych z rolnictwem i instytucjach otoczenia rolnictwa. Akcentuje się konieczność wykorzystania środków wspólnotowych na poprawę dostępności TIK na obszarach wiejskich, peryferyjnych pod względem gospodarczym [Czapiewski et al. 2012]. Do zaprezentowanych dokumentów unijnych nawiązują oczywiście polskie. Ogólnie założenia krajowej polityki rozwoju technologii informacyjno-komunikacyjnych, w tym w odniesieniu do obszarów wiejskich, są zgodne z założeniami polityki europejskiej. Podkreśla się ich wpływ na rozwój wsi, zwłaszcza na szeroko rozumianą poprawę warunków życia jej mieszkańców. Rola Internetu w rozwoju rolnictwa nie jest natomiast wyeksponowana, choć wspomina się o zwiększaniu konkurencyjności rolnictwa dzięki wykorzystaniu tych technologii [Czapiewski et al. 2012]. Koncentrując się na dokumentach obowiązujących, należy zwrócić uwagę na Długookresową Strategię Rozwoju Kraju Polska 2030 Trzecia fala nowoczesności [2012]. Jednym z kierunków interwencji w obszarze konkurencyjności i innowacyjności gospodarki jest Polska Cyfrowa. Podkreśla się w nim trzy elementy: konieczność inwestycji infrastrukturalnych, tak aby szerokopasmowy Internet był dostępny dla wszystkich; zwiększenie potrzeb użytkowania Internetu (m.in. rozwój e-usług, e-gospodarki); zwiększenie kompetencji cyfrowych społeczeństwa. Zauważalne jest więc nawiązanie do Europejskiej Agendy Cyfrowej [2010] i występują podobne powiązania względem polityki spójności. Warto jednak podkreślić, że w dokumencie polskim dostępność do Internetu szerokopasmowego w 2030 r. powinna wynosić 85%. Jest to więc niespójne z założeniami unijnymi kwestia oczywiście co określimy mianem Internetu szerokopasmowego i dostępności. Reasumując należy stwierdzić, że świadomość znaczenia Internetu, jako czynnika warunkującego skuteczną politykę spójności jest duża. Przyjęte wytyczne zarówno na poziomie europejskim, jak i polskim mają na celu redukcję wykluczenia cyfrowego we wszystkich wymiarach. 3. Polskie wykluczenie cyfrowe 3.1. Polska a Europa Przed analizami zróżnicowania wyposażenia i użytkowania Internetu w Polsce, warto krótko wskazać jej pozycję w relacji do innych krajów europejskich. Polska należy do państw o relatywnie niskim poziomie rozwoju technologii informacyjno- -komunikacyjnych i ich wykorzystania w skali europejskiej. Zarówno badania zrealizowane w ramach projektu ESPON Identification of Spatially Relevant Aspects of the Information Society, jak również analizy ITU (Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny) wskazują na istotne różnice w tym zakresie w Europie. Kraje Północne i zachodnioeuropejskie osiągają znacznie wyższe wartości wskaźników poziomu rozwoju społeczeństwa informacyjnego, niż kraje środkowoeuropejskie i częściowo południowoeuropejskie [por. Measuring the Information Society 2011; Olechnicka, Gorzelak 2007]. W Polsce wartości obydwu analizowanych wskaźników (ESPON i ITU) osiągają niskie lub bardzo niskie wartości. Należy jednak podkreślić, że tempo zmian w ostatnich latach wskazuje na nadrabianie zaległości w tym zakresie w stosunku do krajów o wysokich wskaźnikach społeczeństwa informacyjnego (np. w dostępie do Internetu) Dostęp do Internetu Wszelkie dostępne statystyki odnośnie do dostępu oraz wykorzystania TIK w Polsce wskazują na występujące dysproporcje między obszarami wiejskimi a mia

106 stami [Społeczeństwo informacyjne ]. Warto jednak podkreślić, że dystans między miastami a obszarami wiejskimi w zakresie dostępu do Internetu stale się zmniejsza. W celu zobrazowania tego zagadnienia przyjęto prostą miarę, którą jest odniesienie wartości dla danej cechy na obszarach wiejskich do wartości w tym samym roku w miastach (zarówno dużych ponad 100 tys. mieszkańców, jak i mniejszych poniżej 100 tys. mieszkańców) 5. Im wartość, tak obliczonej miary, jest wyższa tym mniejszy dystans obszarów wiejskich do miast (sytuacja idealna to wartość 1 czyli taki sam poziom na wszystkich obszarach). Kilka lat pozwoliło na silną redukcję zapóźnienia obszarów wiejskich względem miast w zakresie dostępu do Internetu (ryc. 4). Od 2004 r. zarówno w przypadku dostępu do Internetu ogółem 6 oraz dostępu do Internetu szerokopasmowego 7 obserwować można niwelowanie różnic między obszarami wiejskimi i miastami. W analizowanym okresie w przypadku dostępu do Internetu doszło niemal do zrównania poziomu między obszarami wiejskimi a mniejszymi miastami (0,95). Bardzo silna redukcja wykluczenia cyfrowego miała miejsce także w przypadku dostępu do Internetu szerokopasmowego w odniesieniu do miast dużych z 0,07 do 0,81; do mniejszych z 0,11 do 0,92. Sytuacja obszarów wiejskich, tratowanych en bloc, w zakresie dostępu do Internetu zdaje się być zadowalająca, szczególnie w związku z wyraźnym trendem wzrostowym udziału osób posiadających i wykorzystujących Internet. Wyraźnie zauważalne jest stopniowe wypełnianie zapisów pochodzących z dokumentów strategicznych odnośnie do infrastrukturalnego aspektu niwelowania wykluczenia cyfrowego. Dostęp do Internetu w wymiarze infrastrukturalnym można również scharakteryzować w układzie przestrzennym na podstawie penetracji budynkowej 8 (ryc. 5). Warte podkreślenia jest, że zarówno w przypadku penetracji budynkowej z uwzględnieniem telefonii komórkowej, jak i bez niej, na obszarze zdecydowanej większości gmin mierzony w ten sposób dostęp do Internetu przekracza wartość 90% (80% gmin powyżej tej wartość w pierwszym przypadku i 57% w drugim). Dla zróżnicowania 5 Podział ten związany jest z publikowaniem przez GUS danych odnośnie do społeczeństwa informacyjnego w przedstawionej agregacji. Z perspektywy niniejszego opracowania podział ten umożliwia uwypuklenie miejskości Internetu. 6 Udział gospodarstw domowych z osobami w wieku lat posiadających dostęp do Internetu i korzystających z niego pośród wszystkich gospodarstw domowych z osobami w podanym wieku. 7 Dla gospodarstw domowych z grupy określonej identycznie, jak przy poprzedniej określono udział gospodarstw posiadających i korzystających z Internetu szerokopasmowego. 8 W tym przypadku miarą jest udział posesji (niezależnie od typu oraz liczby lokali mieszkalnych w budynku), dla których przedsiębiorcy telekomunikacyjni zadeklarowali występowanie zakończeń własnych sieci kablowych lub obecność zainstalowanych stacjonarnych bezprzewodowych terminali dostępowych. Penetracja budynkowa nie jest jednoznaczna z dostępnością gospodarstw domowych [por. Raport pokrycia ]. Ryc. 4. Porównanie obszarów wiejskich z miastami w zakresie wybranych cech w latach : A - dostęp do Internetu; B dostęp do Internetu szerokopasmowego Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. przestrzennego analizowanego zagadnienia (z uwzględnieniem operatorów telefonii komórkowej jako dostarczycieli Internetu) najsłabiej prezentują się obszary wiejskie centralnej Polski głównie woj. mazowieckie, łódzkie i świętokrzyskie. Niemal kompletne pokrycie dostępem do Internetu występuje na południu i zachodzie kraju. Ten wzorzec przestrzenny zachowany jest w przypadku nieuwzględnienia operatorów sieci komórkowych, przy czym wyraźniejszy jest kontrast między najlepszymi i najsłabszymi obszarami w analizowanej dziedzinie. Obraz ten w dużej mierze koresponduje ze strukturą sieci osadniczej w Polsce wskazane trzy województwa cechują się co prawda największą gęstością osadnictwa wiejskiego (przeciętnie 2-3 wsie na 10 km 2 ), jednak w większości są to niewielkie osady, rzadko mające więcej niż 200 mieszkańców [Bański 2006]. O tym również informują dane w ujęciu miejscowości (dla ponad miejscowości). Pośród miejscowości nie posiadających zasięgu sieci kablowych i bezprzewodowych (z uwzględnieniem sieci komórkowych) ponad 4600 to miejscowości poniżej 100 mieszkańców (20% miejscowości tej kategorii wielkościowej; 99% ogółu miejscowości bez zasięgu). Poza tą kategorią wielkościową do miejscowości pozbawionych zasięgu można zaliczyć 47 o liczbie mieszkańców Oznacza to, że problem z brakiem dostępu do Internetu dotyczy najmniejszych miejscowości, które nie posiadają odpowiedniej liczby potencjalnych użytkowników niska możliwość rekompensaty poniesionych kosztów na rozwój infrastruktury. Koresponduje to wyraźnie z problemem ostatniej mili. Opublikowany przez Urząd Komunikacji Elektronicznej dokument [Raport pokrycia..., 2013] wskazuje, że uwzględniając procentowy udział miejscowości, w których żaden podmiot

107 Faktyczna różnica w kompetencjach widoczna jest w przypadku uwzględniania udziału osób potrafiących wykonać daną czynność w grupie osób, które korzystają z Internetu. Wówczas poziom kompetencji internautów z obszarów wiejskich jest zbliżony do tych z mniejszych miast. Różnice w analizowanych rodzajach umiejętności są co najwyżej kilkuprocentowe. Rzeczywisty i wyraźny podział cyfrowy występuje w relacji do mieszkańców największych miast, co jest potwierdzeniem wielkomiejskości całokształtu zagadnień związanych z Internetem. Największe różnice między użytkownikami Internetu z dużych miast i obszarów wiejskich (kilkunastoprocentowe) występują w przypadku wysłania i, ustawiania zaawansowanych opcji w przeglądarce, wyszukiwaniu oraz pobieraniu oprogramowania. W przypadku udziału w czatach, grupach dyskusyjnych zauważalny jest brak różnic między mieszkańcami poszczególnych obszarów. Finalnie można stwierdzić, że największe różnice między obszarami występują również w przypadku umiejętności wymagających większej wiedzy. Kolejnym istotnym elementem rozważań związanym z wykorzystaniem Internetu jest cel wykorzystania przyłączenia do sieci (ryc. 7). Podobnie jak w przypadku umiejętności korzystania z Internetu różnice w korzystaniu z niego w przypadku ogółu populacji są na korzyść mieszkańców największych miast. To co jest istotne to to, że najpopularniejszym celem korzystania z Internetu dla mieszkańców ze wszystkich obszarów jest komunikowanie się (m.in. poczta elektroniczna, telefonowanie, serwisy społecznościowe) i wyszukiwanie informacji. Najmniej popularnymi są uczestnictwo w sprawach społecznych i politycznych (umieszczanie własnych opinii na serwisach, petycje, konsultacje społeczne) oraz wykorzystanie Internetu do rozwoju zawodowego (poszukiwanie pracy, udział w społecznościach ułatwiających kontakty zawodowe). Występuje więc wyraźne rozgraniczenie między standardowymi celami a tymi związanymi z podniesieniem poziomu wiedzy, efektywniejszej pracy, zaangażowania w życie społeczne. Ponownie, wymiar polskiego podziału cyfrowego wyraźnie widoczny jest w przypadku uwzględnienia struktury celów pośród internautów. O ile podstawowe, powszechnie utożsamiane z korzyściami z sieci, formy praktycznie nie różnicują poszczególnych społeczności i są powszechne (np. komunikowanie się - 94% duże miasta; 89% obszary wiejskie), o tyle bardziej zaawansowane wyraźnie wskazują na istniejące podziały. Korzystanie z usług elektronicznych (24% mniejsze użytkowanie przez mieszkańców obszarów wiejskich niż dużych miast), udział w szkoleniach (15%), rozwój zawodowy (11%), wskazują na to, że Internet nie jest wykorzystywany w Polsce jako czynnik zrównujący miasto ze wsią (przynajmniej w obecnych uwarunkowaniach). Zauważalne jest ważne zjawisko: niwelowanie luki cyfrowej odbywa się wcześniej w zakresie infrastrukturalnym vide dostęp do Internetu; później w zakresie użytkowania (wymagających wiedzy, umiejętności). Przykładem jest korzystanie z Internetu do kupowania wybranych towarów (ryc. 8). Po części, należy uznać taką zależność za spodziewane następstwo przyczynowo-skutkowe, gdyż przede wszystkim niezbędna jest podstawowa infrastruktura (czyli komputer i Internet), aby następnie za jej pomocą wykonywać różne działania (np. dokonywać zakupów). Jednak jest to również powiązane z dotychczasowymi priorytetami polityki spójności. Projekty w ramach programów unijnych w większym stopniu były (częściowo w dalszym ciągu są) ukierunkowane na rozwój infrastruktury, a w mniejszym na poprawę kompetencji mieszkańców w tym zakresie. Ryc. 7. Porównanie obszarów wiejskich z miastami w zakresie celu korzystania z Internetu w 2012 r. I udział pośród osób w wieku lat, II udział pośród osób w wieku lat kiedykolwiek korzystających z Internetu. A - komunikowanie się; B - wyszukiwanie informacji; C - rozrywka; D - usługi; E - szkolenia; F - sprawy społeczne i polityczne; G - rozwój zawodowy Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Odnosząc się do wyników analizy warto podkreślić, że zmniejszenie się znaczenia wykluczenia cyfrowego w aspekcie dostępu infrastrukturalnego w zależności od gęstości zaludnienia jest obserwowane w większości państw europejskich [Vicente, Lopez 2011]. W perspektywie kilku lat (od 2013 r.) szerokopasmowy dostęp do Internetu powinien być powszechny [por. Europejska Agenda Cyfrowa 2010]. Tak więc

108 to pozostałe formy wykluczenia cyfrowego, związane z używaniem Internetu, będą dominować, co wyraźnie jest obserwowalne obecnie w Polsce w zakresie dostępu użytkowego. Ryc. 8. Porównanie obszarów wiejskich z miastami w zakresie korzystanie z Internetu do zakupów w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Podsumowanie Internet, wraz z pozostałymi technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, niewątpliwie ma istotny wpływ na możliwości rozwojowe obszarów wiejskich. Poziom dostępności do infrastruktury będzie powoli tracił na znaczeniu stopniowo dostępność do sieci będzie powszechna na obszarach wiejskich. W związku z czym należy się spodziewać, że to aspekty społeczno-kulturowe będą różnicowały poziom wykorzystania Internetu. Można oczekiwać utrwalenia (lub nawet pogłębienia) istniejących zróżnicowań na niekorzyść obszarów wiejskich. Z wszystkich czynników mających wpływ na poziom rozwoju i wykorzystania Internetu, w przyszłości największe znaczenie będą miały czynniki społeczno-demograficzne w postaci poziomu wykształcenia, wieku oraz tzw. zasobów mentalnych, społecznych i kulturowych. One to bowiem wpływają na obserwowane współcześnie w Polsce przejawy wykluczenia cyfrowego w zakresie dostępu użytkowego. W przypadku wyrównywania poziomu korzystania z zasobów globalnej sieci przez mieszkańców miast i obszarów wiejskich, w dalszym ciągu istotną pozostanie różnica w dostępie do zasobów niemożliwych do zdigitalizowania (kontakty między ludźmi, tradycja, specyfika miejsc). Jest to szczególnie istotne w kontekście transferu wiedzy. Jak wskazano w opracowaniu bliskość (w wielu wymiarach) jest ważna przy przekazywaniu i adaptowaniu nowej wiedzy w rolnictwie, ale również w innych dziedzinach działalności. Internet nie jest w stanie (w chwili obecnej) zniwelować zupełnie wpływu dystansu na funkcjonowanie mechanizmów przekazywania i tworzenia wiedzy. Jest to związane również z miejskością pewnych procesów. Jak wykazała analiza polskiego podziału cyfrowego, obecnie obserwujemy redukcję zróżnicowań miasto-wieś w większości aspektów związanych z dostępem i używaniem Internetu. Jednak uwzględniając czas, a konkretnie wcześniejsze adoptowanie nowych rozwiązań przez mieszkańców miast najważniejszym w redukcji wykluczenia cyfrowego zdaje się być zmniejszenie opóźnienia między mieszkańcami miast i peryferyjnych obszarów wiejskich. Z analizy unijnych i polskich dokumentów wynika, że decydenci mają świadomość konieczności redukcji wykluczenia cyfrowego w zakresie infrastruktury i korzystania z Internetu. Większość zapisów związanych ze wzrostem poziomu rozwoju społecznego i ekonomicznego nawiązuje do znaczenia Internetu. Staje się on głównym czynnikiem mającym za zadania zrównać szanse rozwojowe poszczególnych obszarów. Warto jednak podkreślić, że niektóre zapisy są życzeniowe oraz bardzo trudne do osiągnięcia. W kontekście możliwości wykorzystania zasobów sieci ważne jest wykształcenie, rozumienie potrzeby (szans) wiążących się z wykorzystaniem Internetu oraz pozostałych technologii informacyjno-komunikacyjnych. Należy również pamiętać, że nawet w przypadku zrównania poziomu wykorzystania Internetu na obszarach wiejskich i w miastach, potencjał rozwojowy będzie w dalszym ciągu nierównomiernie dystrybuowany. Szczególnie, że telekomunikacja jest tylko jednym z elementów bardziej skomplikowanej układanki rozwoju obszarów wiejskich [Malecki 2003, s. 212]. Należy zatem pamiętać, że pełne wyposażenie w technologie informacyjno- -komunikacyjne samo w sobie nie stanowi czynnika rozwojowego, choć brak takiego wyposażenia z pewnością jest poważną barierą. Potrzebne są przede wszystkim odpowiednie umiejętności, aby istniejącą infrastrukturę efektywnie wykorzystywać. Opracowanie wykonane w ramach projektu badawczego 2011/01/D/HS4/03295 Modele transferu wiedzy w rolnictwie a efekty produkcyjne gospodarstw rolnych - ujęcie przestrzenne finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki

109 Literatura Agarwal A., Rahman S., Errington A., 2009, Measuring the Determinants of Relative Economic Performance of Rural Areas. Journal of Rural Studies, 25, s Akca H., Sayil M., Esengun K., 2007, Challenge of Rural People to Reduce Digital Divide in the Globalized World: Theory and Practice. Government Information Quarterly, 24, s Bański J., 2006, Geografia wsi polskiej. PWE, Warszawa. Batorski D., 2006, Cyfrowy podział w Polsce: nowe technologie a szanse życiowe i wykluczenie społeczne, [w:] Społeczna przestrzeń internetu, D. Batorski, M. Marody, A.Nowak (red.). Wyd. SWPS, Warszawa, Billon M., Marco R., Lera-Lopez F., 2009, Disparities in ICT Adoption: A Multidimensional Approach to Study the Cross-country Digital Divide. Telecommunications Policy, 33, Boschma R., 2005, Proximity and Innovation: a Critical Assessment. Regional Studies, 39, s Boschma R., Lambooy J. G., 1999, Evolutionary Economics and Economic Geography. Journal of Evolutionary Economics, 9, s Castells M., 2003, Galaktyka Internetu. Rebis. Poznań. Chakraborty J., Bosman M.M., 2005, Measuring the Digital Divide in the United States: Race, Income, and Personal Computer Ownership. The Professional Geographer, 57, s Chinn M. D., Fairlie R. W., 2006, ICT Use in the Developing World: an Analysis of Differences in Computer and Internet. NBER Working Paper nr 12382, NBER, Cambridge. Czapiewski K. Ł., Kulikowski R., Bański J., Bednarek-Szczepańska M., Mazur M., Ferenc M., 2012, Wykorzystanie ICT w rolnictwie Mazowsza - ujęcie przestrzenne. Studia Obszarów Wiejskich 30, Warszawa. Di Martino V., Wirth L., 1990, Telework: A New Way of Working and Living. International Labour Review, 129, s Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju Polska 2030 Trzecia fala nowoczesności, 2012, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, Warszawa. eeurope 2005: An Information Society for All, 2002, European Commision, Bruksela. Europejska Agenda Cyfrowa, 2010, Komisja Europejska, Bruksela. Floriańczyk Z., Janc K., Czapiewski K., 2012, The Importance and Diffusion of Kknowledge in the Agricultural Sector. Geographia Polonica, 85, s Forman C., Goldfarb A., Greenstein S., 2005, Geographical Location and the Diffusion of Internet Technology. Electronic Commerce Research and Applications, 4, s Fuchs C., 2008, Social Theory in the Information Age. Routledge, New York. Gannon R., 2006, Digital Divides within Households, [w:] Information and Communication Technologies in Rural Society. Being Rural in a Digital Age, G. Rusten, S. Skerratt (red.). Routledge, Oxon, s Gertler M. S., 2003, Tacit Knowledge and the Economic Geography of Context, or the Undefinable Tacitness of Being (there). Journal of Economic Geography, 3, s Grimes S., 2000, Rural Areas in the Information Society: Diminishing Distance or Increasing Learning Capacity?, Journal of Rural Studies, 16, s Grimshaw D. J., 2011, Beyond Technology: Making Information Work for Livelihoods, [w:] Strengthening Rural Livelihoods: The Impact of Information and Communication Technologies in Asia, D. J. Grimshaw, S. Kala (red.). International Development Research Centre, Ottawa, s Grubesic T. H., 2006, A Spatial Taxonomy of Broadband Regions in the United States. Information Economics and Policy, 18, s Grubesic T. H., Murray A.T., 2002, Constructing the Divide: Spatial Disparities in Broadband Access. Papers in Regional Science, 81, s Heilig G., 2003, Information Society and the Countryside: Can Internet-based System Bring Income Alternatives to Rural Areas?, [w:] Alternatives for European Rural Areas, J. Bański, J. Owsiński (red.). Rural Areas and Development, 1, s i Europejskie społeczeństwo informacyjne na rzecz wzrostu i zatrudnienia, 2005, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela. Janc K., Czapiewski K. Ł., 2013, Internet as a Development Factor of Rural Areas and Agriculture Theory vs. Practice. Studia Regionalia KPZK PAN, t. 39, (w druku). Johnson T. G., 2001, The Rural Economy in a New Century. International Regional Science Review, 24, s Kiiski S., Pohjola M., 2001, Cross-country Diffusion of the Internet. WIDER Discussion Paper, nr 2001/11. LaRose R., Gregg J. L., Strover S., Straubhaar J., Carpenter S., 2007, Closing the Rural Broadband Gap: Promoting Adoption of the Internet in Rural America. Telecommunications Policy, 31, s Lepszy dostęp do najnowszych technologii informacyjno-komunikacyjnych na obszarach wiejskich, 2009, Komisja Wspólnot Europejskich, Bruksela. Malecki E. J., 2003, Digital Development in Rural Areas: Potentials and Pitfalls. Journal of Rural Studies, 19, s Malecki E. J., Moriset B., 2008, The Digital Economy. Business Organization, Production Processes, and Regional Development. Routledge, Oxon. Measuring the Information Society, 2011, International Telecommunication Union, Genewa. Nonaka I., Takeuchi H., 1995, The Knowledge-creating Company. How Japanese Companies Create the Dynamics of Innovation. Oxford University Press, New York

110 Olechnicka A., Gorzelak G., 2007, Społeczeństwo informacyjne w przestrzeni Europy. Studia Regionalne i Lokalne, 1(27), s Park S. O., 2004, Knowledge, Networks and Regional Development in the Periphery in the Internet Era. Progress in Human Geography, 28, s Poncet P., Ripert B., 2007, Fractured Space: a Geographical Reflection on the Digital Divide. GeoJournal, 68, s Raport pokrycia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej istniejącą infrastrukturą telekomunikacyjną, zrealizowanymi w 2012 r. i planowanymi w 2013 r. inwestycjami oraz budynkami umożliwiającymi kolokację, 2013, Urząd Komunikacji Elektronicznej, Warszawa (dostępne na Report on Europe and the Global Information Society: Recommendations of the High-level Group on the Information Society to the Corfu European Council, 1994, Bulletin of the European Union, Supplement No. 2/94, Luxembourg, s Rusten G., Skerratt S., 2008, Being Rural in a Digital Age, [w:] Information and Communication Technologies in Rural Society. Being Rural in a Digital Ege, G. Rusten, S. Skerratt (red.). Routledge, Oxon, s Selwyn N., Facer K., 2007, Beyond the Digital Divide. Rethinking Digital Inclusion for the 21st Century. Futurelab, Bristol. Sorkin A., 2010, The Social Network. Scenariusz filmu w reżyserii Davida Finchera. Społeczeństwo informacyjne w Polsce, Wynik badań statystycznych z lat , 2012, GUS, Warszawa. The New Rural Paradigm: Policies and Governance, 2006, OECD, Paris. Törnqvist G., 2004, Creativity in Time and Space. Geografiska Annaler, Series B: Human Geography, 86, s van Dijk 2010, Społeczne aspekty nowych mediów. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Vicente M. R., Lopez A. J., 2011, Assessing the Regional Digital Divide across the European Union-27. Telecommunications Policy, 35, s Warren M., 2007, The Digital Vicious Cycle: Links between Social Disadvantage and Digital Exclusion in Rural Areas. Telecommunications Policy, 31, s Warschauer M., 2003, Technology and Social Inclusion. Rethinking the Digital Divide. MIT Press, Cambridge. Whitacre B. E., Mills B. F., 2007, Infrastructure and the Rural-urban Divide in High-speed Residential Internet Access. International Regional Science Review, 30, s Andrzej Miszczuk Uniwersytet Warszawski Rozwój obszarów wiejskich w regionalnych dokumentach strategicznych (na przykładzie województw lubelskiego i podkarpackiego) Abstract: Rural Areas Development in Regional Strategic Documents (on Example of Lubelskie and Podkarpackie Voivodeships). Article presents European and domestic conditions of new methodology of regional strategic planning in Poland in period: Using an example of Lubelskie and Podkarpackie Voivodeships, author analyses the line of thought of rural areas problems in updated regional development strategies. Key words: Cohesion Policy, Lubelskie Voivodeship, Podkarpackie Voivodeship, rural areas, strategic planning. Wstęp Samorząd województwa jest - w polskim systemie administracji publicznej najważniejszym podmiotem prowadzącym politykę rozwoju w wymiarze intraregionalnym. Jej głównym instrumentem realizacyjno-koordynacyjnym w tym zakresie jest strategia rozwoju [Miszczuk et al. 2007, s ]. Sposoby jej opracowywania oraz realizacji w ciągu minionych 15 lat, tj. od powołania samorządów województw, ulegały ewolucji. Dotyczyła ona: pola strategii, jej zakresu, horyzontu czasu oraz instrumentów realizacyjnych. Mimo początkowego dużego zróżnicowania metodologicznego, z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej rozpoczął się proces ujednolicania i dostosowywania planowania strategicznego prowadzonego na poziomie województw do wymogów polityki spójności UE. W latach prowadzono prace nad przygotowaniem nowych dokumentów strategicznych na poziomie województw, przygotowujących je do nowego okresu programowania Celem opracowania jest ukazanie na tle europejskich i krajowych uwarunkowań regionalnego planowania strategicznego oraz jego nowej metodyki kierunków działań wobec obszarów wiejskich, sformułowanych w nowych strategiach woje

111 wództw lubelskiego i podkarpackiego. Wybór tych dwóch województw do przeprowadzenia analizy porównawczej nie był przypadkowy, gdyż poziom ich rozwoju społeczno-ekonomicznego jest niski, mają porównywalny potencjał ludnościowy, przy czym dominuje w nich ludność wiejska, trudniąca się głównie rolnictwem. 1. Europejskie uwarunkowania regionalnego planowania strategicznego w nowym okresie programowania Podstawowym europejskim uwarunkowaniem regionalnego planowania strategicznego jest ewolucja podejścia do prowadzenia polityki rozwoju. Coraz bardziej widoczna słabość podejścia centralistyczno-wyrównawczego, będącego odpowiedzią władz publicznych na zróżnicowanie procesów rozwojowych, spowodowała wzrost popularności nowego podejścia, określanego mianem decentralistyczno-konkurencyjnym. Jest ono traktowane jako polityka dyfuzji rozwoju, związana z wykorzystywaniem potencjału endogenicznego oraz oparta na strategicznych - z punktu widzenia interesów całego kraju - interwencjach regionalnych ze strony rządu, przede wszystkim w formie kontraktów regionalnych. Głównym celem tak rozumianej polityki regionalnej jest wspieranie regionów tzw. lokomotyw rozwoju, dzięki którym następuje dyfuzja impulsów rozwojowych do regionów peryferyjnych [szerzej na ten temat w Regional 2010]. Jej przejawem jest przyjęta dla krajów członkowskich UE na lata nowa średniookresowa strategia: Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, obejmująca następujące priorytety 1 : rozwój inteligentny, oparty na wiedzy i innowacjach, rozwój zrównoważony uwzględniający: efektywne wykorzystanie zasobów naturalnych, konkurencyjność gospodarki, jednocześnie przyjaznej środowisku, rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu przez zatrudnienie, spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną. Realizacja Strategii Europa 2020 jest wprost powiązana z polityką spójności na lata Znajduje to swój wyraz w przekształceniu celów tej polityki z dotychczasowych trzech, realizowanych w latach , tj.: konwergencji (cel 1), regionalnej konkurencyjności i zatrudnienia (cel 2) oraz europejskiej współpracy terytorialnej (cel 3) do dwóch, tj.: inwestowania dla wzrostu i zatrudnienia (cel 1) i europejskiej współpracy terytorialnej (cel 2). 1 Ze wsparcia finansowego w ramach celu 1 polityki spójności Unii Europejskiej w latach będą mogły skorzystać: wszystkie regiony europejskie, przy czym zostały one podzielone - w zależności od kształtowania się ich PKB per capita w stosunku do średniej unijnej - na trzy kategorie (ryc. 1), tj.: regiony mniej rozwinięte (PKB < 75% średniej unijnej), regiony przejściowe (75% < PKB < 90%) oraz regiony bardziej rozwinięte (PKB > 90%), państwa członkowskie, których produkt narodowy brutto (PNB), kształtuje się na poziomie poniżej 90% średniej wspólnotowej. Celem drugim polityki spójności tak jak dotychczas objęto regiony przygraniczne i obszary ponadnarodowe. Związki polityki spójności Unii Europejskiej na lata ze Strategią Europa 2020 widoczne są w przyjętej zasadzie koncentracji. Wsparcie finansowe UE może bowiem dotyczyć tylko jedenastu priorytetów (celów tematycznych), bezpośrednio wynikających ze Strategii Europa Obejmują one 2 : badania naukowe, rozwój technologiczny i innowacje, zwiększenie dostępności, stopnia wykorzystania i jakości technologii informacyjno-komunikacyjnych, podnoszenie konkurencyjności MŚP, sektora rolnego oraz sektora rybołówstwa i akwakultury, wspieranie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną we wszystkich sektorach, promowanie dostosowania do zmian klimatu, zapobiegania ryzyku i zarządzania ryzykiem, ochrona środowiska naturalnego i wspieranie efektywności wykorzystania zasobów, promowanie zrównoważonego transportu i usuwanie niedoborów przepustowości w działaniu najważniejszych infrastruktur sieciowych, wspieranie zatrudnienia i mobilności pracowników, wspieranie włączenia społecznego i walka z ubóstwem, inwestowanie w edukację, umiejętności i uczenie się przez całe życie, wzmacnianie potencjału instytucjonalnego i skuteczności administracji publicznej. Powyższe menu tematyczne określa zakres przedmiotowy zarówno dokumentów strategicznych na poziomie krajowym, jak i regionalnym w państwach członkowskich, w tym także w Polsce. Dodatkowo dla zapewnienia realizacji zasady koncentracji polityki spójności Unii Europejskiej, służącej osiągnięciu priorytetów Strategii Europa 2020 przyjęto, że projekty inwestycyjne realizowane w regionach bardziej rozwiniętych i przejściowych, a współfinansowane przez Europejski Fundusz Roz- 2 Strony/Fundusze_Europejskie_na_lata_2014_2020_Propozycje_MRR_ aspx

112 woju Regionalnego w latach , muszą w co najmniej 80% dotyczyć trzech priorytetów, tj.: efektywności energetycznej i odnawialnych źródłach energii, badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji, wspierania konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw. W odniesieniu do regionów mniej rozwiniętych udział tych priorytetów nie może być mniejszy niż 50% wartości projektów inwestycyjnych. 2. Krajowe uwarunkowania regionalnego planowania strategicznego w nowym okresie programowania Przygotowania do nowego okresu programowania spowodowały także uporządkowanie krajowych dokumentów strategicznych. Obecnie na szczeblu centralnym funkcjonują stanowiąc uwarunkowanie dla strategii rozwoju województw Długookresowa strategia rozwoju kraju do 2030 roku i Średniookresowa strategia rozwoju kraju do 2020 roku (obie przygotowane przez Radę Ministrów), a także dziewięć strategii zintegrowanych, uwzględniających wymiar terytorialny, tj.: Strategia innowacyjności i efektywności gospodarki (Ministerstwo Gospodarki), Strategia rozwoju kapitału ludzkiego (Kancelaria Prezesa Rady Ministrów), Strategia rozwoju transportu (Ministerstwo Infrastruktury), Bezpieczeństwo energetyczne i środowisko (Ministerstwo Gospodarki), Sprawne państwo (Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji), Strategia rozwoju kapitału społecznego (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego), Krajowa strategia rozwoju regionalnego: regiony - miasta obszary wiejskie (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego), Strategia bezpieczeństwa narodowego Rzeczypospolitej Polskiej (Kancelaria Prezesa Rady Ministrów i Ministerstwo Obrony Narodowej), Strategia zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa (Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi), oraz: Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju do 2030 roku (Rada Ministrów). Najważniejsze z punktu widzenia regionalnego planowania strategicznego są: Długookresowa strategia rozwoju kraju do 2030 roku (DSRK), Średniookresowa strategia rozwoju kraju do 2020 rok (ŚSRK), Krajowa strategia rozwoju regionalnego: regiony - miasta obszary wiejskie (KSRR) oraz Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju do 2030 roku (KPZK). Wynikają z nich kluczowe elementy do uwzględnienia w nowych strategiach województw, którymi są: potencjały rozwojowe województwa z uwzględnieniem różnych cech, uwarunkowań wynikających z analizy występujących typów obszarów i ich poziomu rozwoju oraz powiązań funkcjonalnych (zarówno w warstwie diagnostycznej, jak i strategicznej) oraz mechanizmów wzmacniających rozprzestrzeniane się procesów rozwojowych z głównych ośrodków wzrostu; obszary strategicznej interwencji, zarówno tematycznych, jak i geograficznych, w tym delimitację obszarów problemowych; nowy system finansowania polityki regionalnej, opierający się na Wieloletnim Planie Finansowym Państwa oraz kontraktach regionalnych, jako nowych instrumentach koordynujących działania ukierunkowane terytorialnie; konieczność powiązania z dokumentami rządowymi, tak aby strategie regionalne uwzględniały zakres interwencji rządu oraz uzasadniały potrzebę wsparcia w ramach kontraktu terytorialnego; usprawnienie procesów monitorowania i ewaluacji strategii (system obserwatoriów regionalnych, tworzonych w każdym województwie); nowe cele w ujęciu terytorialnym, a w konsekwencji określenie takich priorytetów wsparcia, które uwzględniają zróżnicowane potrzeby różnych rodzajów terytoriów, np. obszarów wiejskich i miejskich. Dla upowszechnienia nowego podejścia do opracowywania strategii rozwoju województw, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego wydało stosowny przewodnik metodyczny [Aktualizacja 2011]. Układ strategii rozwoju woj. lubelskiego i podkarpackiego jest z nim zgodny, jednak sposób podejścia do tematyki obszarów wiejskich jest nieco inny w obu analizowanych dokumentach. 3. Obszary wiejskie a cele strategiczne rozwoju województw lubelskiego i podkarpackiego W przypadku woj. lubelskiego strategia rozwoju nie ma jednego celu strategicznego, sformułowano bowiem cztery równorzędne, które uszczegółowiono przez cele operacyjne. Ich układ zawiera tab. 1. Wynika z niej, że pierwszy cel strategiczny oraz dwa cele operacyjne celu trzeciego (3.1. i 3.2.) dotyczą miast, drugi - obszarów wiejskich, a czwarty i pozostałe cele operacyjne celu trzeciego całego regionu, a zatem także obszarów wiejskich. Działania podejmowane w ramach celu drugiego mają przyczynić się do racjonalizacji produkcji rolnej i zwiększenie jej opłacalności (m.in. przez rozwój gospodarstw dużych obszarowo), a jednocześnie wpłynąć na istotną poprawę warunków życia mieszkańców wsi, którzy w większym, niż dotychczas stopniu będą podejmowali pracę poza rolnictwem, w tym m.in. w usługach dla rolnictwa i turystyce

113 Tabela 1 Cele strategiczne i operacyjne w Strategii rozwoju województwa lubelskiego Cele strategiczne Cele operacyjne 1.1.Rozwijanie funkcji metropolitalnych Lublina 1. Wzmocnienie 1.2.Wspieranie ponadlokalnych funkcji miast urbanizacji regionu 1.3.Poprawa skomunikowania Lublina z obszarami metropolitalnymi Polski i zagranicy 2.1.Poprawa warunków do wzrostu konkurencyjności i towarowości gospodarstw 2.2.Rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego 2.3.Wzmocnienie doradztwa rolniczego oraz promowanie i wspieranie inicjatyw współpracy rolników i mieszkańców wsi 2. Restrukturyzacja rolnictwa i rozwój obszarów wiejskich 2.4. Wspieranie przedsiębiorczości na wsi i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich 2.5. Wyposażenie obszarów wiejskich w infrastrukturę transportową, komunalną i energetyczną 3.1. Wspieranie najbardziej perspektywicznych kierunków badań 3. Selektywne i komercjalizacji ich wyników zwiększanie 3.2. Wspieranie kierunków kształcenia na poziomie wyższym szczególnie istotnych dla potencjału wiedzy, przyszłego rynku pracy regionu oraz mających unikatowe znaczenie w skali ponadregionalnej kwalifikacji, zaawansowania 3.3. Stworzenie systemu wsparcia naukowego, eksperckiego technologicznego, i wdrożeniowego na rzecz rozwoju wybranych sektorów gospodarki przedsiębiorczości 3.4. Rozwijanie systemu kształcenia dostosowanego do specyfiki regionu i innowacyjności regionu 3.5. Wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw 3.6. Rozwój społeczeństwa informacyjnego 4.1. Poprawa wewnętrznego skomunikowania regionu dzięki powiązaniu jego najważniejszych miast sprawną siecią drogową, budowaną przede wszystkim tam, gdzie jej niedoskonałość jest barierą rozwoju 4.2. Wspieranie włączenia społecznego 4. Funkcjonalna, 4.3. Wzmacnianie społecznej tożsamości regionalnej i rozwijanie więzi współpracy wewnątrzregionalnej m.in. przez odwoływanie się do tradycji wielokulturowości i włączaniu przestrzenna, społeczna jej do regionalnych programów edukacyjnych i selektywnie wspieranych działań kulturotwórczych oraz stymulowanie podejmowania wspólnych przedsięwzięć gospodarczych, i kulturowa integracja regionu organizacyjnych, edukacyjnych 4.4. Przełamywanie niekorzystnych efektów przygranicznego położenia regionu 4.5. Racjonalne i efektywne wykorzystywanie zasobów przyrody dla potrzeb gospodarczych i rekreacyjnych, z zachowaniem i ochroną walorów środowiska przyrodniczego Źródło: [Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego 2013]. Z kolei w woj. podkarpackim sformułowano jeden cel generalny, którym jest: efektywne wykorzystanie zasobów wewnętrznych i zewnętrznych dla zrównoważonego i inteligentnego rozwoju społeczno-gospodarczego drogą do poprawy jakości życia mieszkańców, a następnie zbudowano tzw. drzewo celów dla czterech dziedzin działań strategicznych i 19 priorytetów w ich ramach (tab. 2). Dziedziny działań strategicznych i priorytety w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego Tabela 2 Dziedziny działań Priorytety w ramach dziedzin działań strategicznych strategicznych 1.1. Przemysł 1. Konkurencyjna 1.2. Nauka, badania i szkolnictwo wyższe i innowacyjna 1.3. Turystyka gospodarka 1.4. Rolnictwo 1.5. Instytucje otoczenia biznesu 2.1. Edukacja 2.2. Kultura i dziedzictwo kulturowe 2. Kapitał ludzki 2.3. Społeczeństwo obywatelskie i społeczny 2.4. Włączenie społeczne 2.5. Zdrowie publiczne 2.6. Sport masowy 3.1. Dostępność komunikacyjna 3.2. Dostępność technologii informacyjnych 3. Sieć osadnicza 3.3. Funkcje metropolitalne Rzeszowa 3.4. Funkcje obszarów wiejskich 3.5. Spójność przestrzenna i wzmacnianie funkcji ośrodków subregionalnych 4.1. Zapobieganie i przeciwdziałanie zagrożeniom oraz usuwanie ich negatywnych skutków 4. Środowisko 4.2. Ochrona środowiska i energetyka 4.3. Bezpieczeństwo energetyczne i racjonalne wykorzystanie energii Źródło: [Strategia rozwoju województwa Podkarpackie ] (tab. 2 i 3). Układ celów dla poszczególnych dziedzin i priorytetów zawiera tab. 3. Wynika z niej, że identyfikacja celów adresowanych do obszarów wiejskich jest bardziej złożona w porównaniu ze Strategią rozwoju województwa lubelskiego. Wprost obszarów wiejskich dotyczy cel 3.4 traktujący je jako wysokiej jakości przestrzeń do zamieszkania, pracy i wypoczynku. Z kolei wobec miast realizowane mają być cele: 1.2., 3.3., 3.5. W przypadku pozostałych celów dotyczących całego regionu można wyróżnić trzy grupy, tj. takie które oddziałują na obszary wiejskie: w większym stopniu niż na miasta (1.3., 1.4., 4.1., 4.2, 4.3), w równym stopniu ( , 3.2.), w mniejszym stopniu (1.1., 1.5., 3.1.)

114 Cel dziedzinowy 1. Rozwijanie przewag regionu na podstawie kreatywnych specjalizacji, jako przejaw budowania konkurencyjności krajowej i międzynarodowej 2. Rozwój kapitału ludzkiego i społecznego jako czynników: innowacyjności regionu oraz poprawy poziomu życia mieszkańców 3. Podniesienie dostępności oraz poprawa spójności funkcjonalno-przestrzennej, jako element budowania potencjału rozwojowego regionu 4. Racjonalne i efektywne wykorzystanie zasobów z poszanowaniem środowiska naturalnego sposobem na zapewnienie bezpieczeństwa i dobrych warunków życia mieszkańców oraz rozwoju gospodarczego województwa Cele dziedzinowe i priorytetów w Strategii rozwoju województwa Podkarpackie 2020 Tabela 3 Cel priorytetu 1.1. Przemysł nowoczesnych technologii wzmacniający konkurencyjność regionalnej gospodarki 1.2. Rozwój konkurencyjnego szkolnictwa wyższego i sfery badawczo-rozwojowej jako kluczowych czynników stymulujących rozwój regionu 1.3. Budowa konkurencyjnej, atrakcyjnej oferty rynkowej opartej na znacznym potencjale turystycznym regionu 1.4. Poprawa konkurencyjności sektora rolno spożywczego 1.5. Rozwój przedsiębiorczości przez ofertę instytucji otoczenia biznesu 2.1. Dostosowanie systemu edukacji do aktualnych potrzeb i wyzwań przyszłości 2.2. Rozwinięty i efektywnie wykorzystany potencjał kulturowy regionu 2.3. Wzmocnienie podmiotowości obywateli, rozwój instytucji społeczeństwa obywatelskiego oraz zwiększenie ich wpływu na życie publiczne 2.4. Wzrost poziomu adaptacyjności zawodowej i integracji społecznej w regionie 2.5. Zwiększenie bezpieczeństwa zdrowotnego społeczeństwa przez poprawę dostępności i jakości funkcjonowania systemu ochrony zdrowia 2.6. Zwiększenie aktywności ruchowej oraz rozwoju psychofizycznego społeczeństwa 3.1.Poprawa zewnętrznej i wewnętrznej dostępności przestrzennej województwa ze szczególnym uwzględnieniem Rzeszowa jako ponadregionalnego ośrodka wzrostu 3.2. Rozbudowa wysokiej jakości sieci telekomunikacyjnej oraz zwiększenie wykorzystania technologii informacyjnych na terenie całego województwa 3.3. Wzmacnianie pozycji Rzeszowa w przestrzeni krajowej i europejskiej dynamizujące procesy rozwojowe w obrębie województwa 3.4. Obszary wiejskie wysoka jakość przestrzeni do zamieszkania, pracy i wypoczynku 3.5. Wzmacnianie podstaw rozwojowych oraz dywersyfikacja funkcji biegunów wzrostu, w tym ośrodków subregionalnych w wymiarze regionalnym, krajowym i międzynarodowym 4.1. Zabezpieczenie mieszkańców woj. podkarpackiego przed negatywnymi skutkami zagrożeń wywołanych czynnikami naturalnymi oraz wynikającymi z działalności człowieka 4.2. Osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu środowiska oraz zachowanie bioróżnorodności przez zrównoważony rozwój województwa 4.3. Zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego i efektywności energetycznej woj. podkarpackiego przez racjonalne wykorzystanie paliw i energii z uwzględnieniem lokalnych zasobów, w tym odnawialnych źródeł energii Podsumowując tę część rozważań można stwierdzić, że problematyka obszarów wiejskich, jakkolwiek w sposób zróżnicowany metodologicznie znajduje swój wyraz w celach analizowanych strategii rozwoju województw lubelskiego i podkarpackiego. Jednocześnie warto podkreślić, że celów sformułowanych bezpośrednio wobec obszarów wiejskich jest relatywnie mało, znacznie więcej jest celów odnoszących się jednocześnie do obszarów wiejskich i miast, co wydaje się bardziej nowoczesnym podejściem do planowania strategicznego. 4. Kierunki działań wobec obszarów wiejskich, ich terytorializacja oraz efekty w Strategii rozwoju województwa lubelskiego Na podstawie wcześniej zaprezentowanych celów dla woj. lubelskiego sformułowano kierunki działania, ich lokalizacje w przestrzeni województw oraz zakładane efekty, które zostały opisane systemem wskaźników. W tab. 4 zestawiono wybrane cele operacyjne 3 dedykowane wyłącznie obszarom wiejskim oraz całemu regionowi (w tym obszarom wiejskim), kierunki działań oraz zakładane efekty. Najważniejszymi miernikami, pozwalającymi na ocenę skuteczności osiągania założonych w Strategii efektów są: w stosunku do obszarów wiejskich: wydajność pracy w rolnictwie, mierzona wartością dodaną brutto na 1 pracującego w stosunku do średniej krajowej, której wielkość powinna wzrosnąć z 63,3% (2010) do 68,6% (2020); stopa bezrobocia na wsi ludności w wieku 15+ według BAEL, która powinna zmaleć z 8,7% (2011) do 7,9% (2020); udział gospodarstw wielkopowierzchniowych w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych, który powinien się zwiększyć z 9% (2011) do 16% (2020); różnica ludności z odsetkiem ludności wiejskiej korzystającej z wodociągu i korzystającej z kanalizacji sieciowej, która powinna się zmniejszyć z 54,8 (2011) do 20 p.p. (2020); odsetek ludności wiejskiej, korzystającej z sieci gazowej, który powinien wzrosnąć z 13,7% (2011) do 20% (2020); 3 Ze względu na rozmiary opracowania pominięto cele i efekty dotyczące obszaru metropolitalnego Lublina, w skład którego wchodzą także podmiejskie obszary wiejskie

115 Tabela 4 Wybrane cele operacyjne, kierunki działań i zakładane efekty wobec obszarów wiejskich w Strategii rozwoju województwa lubelskiego Cele operacyjne Kierunki działań Zakładane efekty 2.1. Poprawa warunków do wzrostu konkurencyjności i towarowości gospodarstw 2.2. Rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego 2.3. Wzmocnienie doradztwa rolniczego oraz promowanie i wspieranie inicjatyw współpracy rolników i mieszkańców wsi - wspomaganie działań na rzecz promocji i scalania gruntów oraz powiększania obszarów gospodarstw, - współpraca z właściwymi podmiotami na rzecz rozwoju nowych produktów i usług na podstawie lokalnych surowców rolnych, - wspieranie rozwoju systemów odbioru i dystrybucji produktów rolnych. - wspieranie podejmowania/rozszerzania działalności gospodarczej w sektorze przetwórstwa rolno-spożywczego, - wspieranie sieci powiązań producentów rolnych i przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego, - wspieranie zintegrowanych działań promocyjnych regionalnych produktów (w tym żywności wysokiej jakości) na rynkach zewnętrznych, - wspieranie rozwoju technologii dla mikroprzetwórstwa rolno-spożywczego, - wspieranie działalności naukowo-badawczej na rzecz rozwoju i wdrożeń w zakresie przetwórstwa produktów rolnych oraz związków tych placówek ze sferą przedsiębiorczości. - organizacyjne, kompetencyjne i finansowe wzmacnianie prorozwojowych działań instytucji doradztwa rolniczego, - wspieranie inicjatyw na rzecz transferu wyników badań z placówek naukowo- -badawczych do instytucji doradztwa rolniczego, - promowanie różnych form współpracy producentów rolnych, - wspieranie inicjatyw na rzecz edukacji i podnoszenia kompetencji rolników, - poprawa struktury agrarnej w regionie, co zwiększy opłacalność produkcji rolnej, a tym samym dochody rolników, - racjonalizacja produkcji rolnej, co pozwoli na odejście od pracy w rolnictwie pewnej liczby ludności oraz na zwiększenie roli usług dla rolnictwa tworzących pozarolnicze miejsca pracy na wsi i w ośrodkach miejskich, - zwiększenie wartości dodanej przez odejście od modelu produkcji surowców na rzecz produkcji markowych produktów w nowych segmentach rynku spożywczego. - rozwój przetwórstwa żywności, co zwiększy poziom przedsiębiorczości w regionie, zwiększając tym samym dochody ludności oraz lokalną bazę podatkową, - intensyfikacja działań promocyjnych, otwierająca nowe rynki zbytu (szczególnie na droższe produkty ekologiczne ), tym samym zwiększając dochodowość produkcji rolno-spożywczej, - integracja producentów rolnych z przemysłem rolno-spożywczym, co przyczyni się do postępu technicznego i organizacyjnego w rolnictwie, racjonalizacji produkcji rolnej i zwiększenia dochodów. -zwiększenie poziomu kwalifikacji producentów rolnych regionu, - usprawnienie procesu organizacji produkcji, zaopatrzenia i zbytu, co pozwoli na racjonalizację produkcji rolniczej oraz dotarcie do nowych, wysokodochodowych rynków zbytu. - intensyfikacja i wzmocnienie, dostosowanych do wyzwań, działań ośrodków doradztwa rolniczego na rzecz podnoszenia konkurencyjności rynkowej gospodarstw rolnych, reorientacji zawodowej rolników i mieszkańców wsi, wdrażania i upowszechniania innowacyjnych rozwiązań prowadzących do rozwoju sektora rolniczego i przetwórstwa. Cele operacyjne Kierunki działań Zakładane efekty 2.4. Wspieranie przedsiębiorczości na wsi i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich 2.5. Wyposażenie obszarów wiejskich w infrastrukturę transportową, komunalną i energetyczną 3.3. Stworzenie systemu wsparcia naukowego, eksperckiego i wdrożeniowego na rzecz rozwoju wybranych sektorów gospodarki - wzmacnianie sektora usług dla rolnictwa, ich promocja wśród rolników, ich zrzeszeń i organizacji, - wspieranie samorządów lokalnych w ich wysiłkach na rzecz pobudzenia lokalnej przedsiębiorczości, - wsparcie inicjatyw tworzenia i wdrażania lokalnych strategii na rzecz rozwoju funkcji pozarolniczych nastawionych na wykorzystanie lokalnej specyfiki, służących w szczególności pobudzaniu przedsiębiorczości, - promocja i rozwój turystyki na obszarach wiejskich, wspieranie organizacji działających w tej sferze, - działania na rzecz restrukturyzacji programów wsparcia obszarów wiejskich w celu ich silniejszego zorientowania na zintegrowane pobudzanie rozwoju i komplementarności z innymi przedsięwzięciami podejmowanymi na wsi. - wspieranie działań na rzecz uzupełnienia sieci dróg lokalnych o brakujące ogniwa lub ich modernizowanie, - wspieranie działań na rzecz modernizacji i rozwoju lokalnych sieci energetycznych, - rozbudowa i modernizacja systemu energetyki rozproszonej, - wspieranie wysiłków samorządów lokalnych w budowaniu i modernizacji sieci infrastruktury komunalnej oraz infrastruktury melioracyjnej na obszarach wiejskich. - wpieranie programów integrujących badania naukowe i przedsiębiorczość w wybranych segmentach nauki i gospodarki w szczególności w zakresie rolnictwa i przetwarzania żywności, - wzmacnianie roli i funkcji instytucji otoczenia biznesu, w tym instytucji transferu technologii i innowacji. - zwiększenie pozarolniczego zatrudnienie na obszarach wiejskich, stwarzającego większe możliwości odchodzenia z rolnictwa do innych miejsc pracy w regionie, - przyspieszenie zmian strukturalnych w rolnictwie, co uruchomi korzystne procesy synergiczne przeobrażeń wsi. - istotna poprawa warunków życia i gospodarowania na obszarach wiejskich. - selektywne stymulowanie rozwoju najbardziej perspektywicznych dziedzin gospodarki zwiększy atrakcyjność regionu dla inwestycji zewnętrznych, co podniesie jego międzynarodową konkurencyjność, a tym samym dynamikę rozwoju całego regionu, jak również przyczyni się do poprawy sytuacji na rynku pracy i zmniejszenia odpływu najbardziej wykwalifikowanych kadr

116 Cele operacyjne Kierunki działań Zakładane efekty 3.4. Rozwijanie systemu kształcenia dostosowanego do specyfiki regionu 3.5. Wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw 3.6. Rozwój społeczeństwa informacyjnego - wspieranie działań na rzecz indywidualizacji kształcenia m.in. postaw innowacyjnych, kreatywnych, przedsiębiorczych, umiejętności zarządczych, - stworzenie/wsparcie we współpracy z instytucjami rynku pracy i placówkami edukacyjnymi sieci placówek kształcenia ustawicznego, w tym kształcenia na odległość, - wspieranie budowy i rozwoju efektywnego systemu kształcenia zawodowego, m.in. szkoły, szkolenia, doradztwo, - prowadzenie aktywnych form wsparcia na rzecz zatrudnienia, - unowocześnienie i rozwój instytucji pośrednictwa pracy i doradztwa zawodowego, - wspieranie i współpraca w zakresie wypracowania zintegrowanej regionalnej polityki edukacyjnej. - ułatwianie powstawania przedsiębiorstw, - wspieranie procesów współpracy i sieciowania przedsiębiorstw z sektora MŚP, - wspomaganie rozwoju instrumentów inżynierii finansowej, szczególnie dla rozwoju sektora MŚP, - współpraca w zakresie tworzenia terenów inwestycyjnych i stref rozwoju przedsiębiorczości, - wspieranie rozwoju przedsiębiorstw (w tym rozwoju kadr) na podstawie zasobów lokalnych. - zwiększanie dostępu do szerokopasmowego Internetu na obszarach białych, - rozwijanie oferty e-usług, - wspieranie rozwoju nowych modeli e- -biznesu, - cyfryzacja oraz zwiększenie dostępu do zasobów nauki, edukacji i dóbr kultury, - wspieranie rozwoju elektronicznych mediów lokalnych, - rozwój kultury informatycznej i e-learning oraz e-biznes. - lepsze dostosowanie kwalifikacji pracowników do wymogów rynku pracy, co zmniejszy bezrobocie w regionie oraz odpływ migracyjny, - reorientacja zawodowa osób odchodzących z rolnictwa, czemu może służyć wzbogacenie zakresu działalności ośrodków doradztwa rolniczego. - tworzenie trwałych miejsc pracy, co przełoży się na ograniczenie negatywnych tendencji migracyjnych, - podniesienie efektywności i jakości produkcji oraz szeroko rozumianej konkurencyjności regionu, - zwiększenie bazy dochodowej regionu. - lepsze wykorzystanie endogenicznych potencjałów regionu, co zwiększy liczbę szans gospodarczych, ograniczy koszty funkcjonowania przedsiębiorstw i jednostek publicznych oraz umożliwienie ich sieciowanie, - wzrost konkurencyjności regionu, a także podniesienie jakości życia w regionie, szczególnie w społecznościach lokalnych na obszarach wiejskich. Cele operacyjne Kierunki działań Zakładane efekty 4.1. Poprawa wewnętrznego skomunikowania regionu dzięki powiązaniu jego najważniejszych miast sprawną siecią drogową, budowaną w pierwszej kolejności tam, gdzie jej niedoskonałość jest barierą rozwoju 4.2. Wspieranie włączenia społecznego 4.3. Wzmacnianie społecznej tożsamości regionalnej i rozwijanie więzi współpracy wewnątrzregionalnej 4.4. Przełamywanie niekorzystnych efektów przygranicznego położenia regionu - rozwijanie infrastruktury drogowej i modernizacja kluczowych dróg wojewódzkich mających na celu wzmacnianie powiązań wewnętrznych i rozwijanie funkcji gospodarczych zwłaszcza związanych z wykorzystaniem endogenicznych potencjałów rozwojowych województwa, - unowocześnianie i poprawa funkcjonowania regionalnych połączeń kolejowych oraz uzupełnianie ich przez tworzenie drogowych linii komunikacyjnych użyteczności publicznej. - współpraca i integracja działań na rzecz poprawy dostępu i wzrostu jakości usług publicznych, - promocja aktywnej integracji i postaw obywatelskich, - wspieranie inicjatyw organizacji pozarządowych działających na rzecz zmniejszenia wykluczenia, społecznego, - promowanie innowacji społecznych. - opracowanie programów edukacyjnych nt. historii regionu, jego tradycji etnicznych i kulturowych, - wspieranie inicjatyw odtwarzania tradycji kulturowych, gospodarczych i etnicznych regionu, wzmacnianie ich edukacyjnej i kulturotwórczej roli, - wspieranie organizacji prowadzących działalność promującą tradycje regionu oraz jego szanse rozwojowe, - stymulowanie podejmowania i wspieranie wspólnych przedsięwzięć gospodarczych, społecznych, edukacyjnych i kulturalnych, - kompleksowe i systemowe oznakowanie tras turystycznych i dziedzictwa kulturowego regionu. - budowa, rozbudowa i modernizacja przejść granicznych tam gdzie jest to ekonomicznie i społecznie uzasadnione, - tworzenie warunków i wspieranie rozwoju infrastruktury towarzyszącej, - selektywne wspieranie rozwoju funkcji gospodarczych. - zwiększenie gospodarczej i społecznej integracji regionu, - lepsze dostosowanie zasobów pracy do miejsc pracy dzięki zwiększeniu mobilności mieszkańców, - rozwój transportu publicznego, co pozwoli ograniczyć korzystanie z transportu indywidualnego oraz zwiększy przepustowość i efektywność wykorzystania regionalnej infrastruktury drogowej. - racjonalizacja wydatków publicznych i pełniejsze wykorzystanie zasobów ludzkich, - zwiększenie partycypacji społecznej oraz wzrostu jakości życia, - spadek liczby osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym, - zmniejszenie dysproporcji w zakresie dostępu do usług publicznych, w tym w zakresie wsparcia dla osób starszych i niepełnosprawnych. - wzmacnianie poczucia wspólnoty regionalnej, osadzenia jej w tradycji i historii, oraz wykorzystywania tych czynników do podejmowania nowych inicjatyw rozwojowych, - pobudzenie aktywności społecznej, - usprawnienie funkcjonowania samorządów i poprawa ich współdziałania ze społecznościami lokalnymi w regionie, - podniesienia poziomu edukacji, tworzenia i uczestnictwa w kulturze. - aktywizacja gospodarcza obszaru, usprawnienia ruchu granicznego, poprawa bezpieczeństwa publicznego, - zahamowanie negatywnych tendencji demograficznych występujących szczególnie na obszarze przygranicznym

117 Cele operacyjne Kierunki działań Zakładane efekty 4.5. Racjonalne i efektywne wykorzystywanie zasobów przyrody na potrzeby gospodarcze i rekreacyjne, z zachowaniem i ochroną walorów środowiska przyrodniczego - wprowadzanie sposobów upraw i hodowli zmniejszających presję na środowisko przyrodnicze i umożliwiających jego adaptację do zmian klimatu, - poprawa jakości i efektywności korzystania z zasobów wodnych wraz z rozwojem funkcji towarzyszących, - wspieranie ekologicznie/ekonomicznie uzasadnionych działań na rzecz produkcji energii z odnawialnych źródeł, - wspieranie inicjatyw i działań na rzecz racjonalnego wykorzystania energii i zwiększenia efektywności energetycznej, - wspieranie działań na rzecz podejmowania i rozwijania racjonalnej eksploatacji zasobów kopalin mogących mieć szczególny wpływ na rozwój i zmianę struktury gospodarczej województwa (gaz łupkowy, węgiel), - wspieranie inicjatyw na rzecz racjonalnej gospodarki odpadami. - poprawa jakości środowiska przyrodniczego regionu i jego racjonalnego wykorzystania gospodarczego, - racjonalizacja korzystania z zasobów środowiska, zmniejszanie zanieczyszczeń i rozwijanie sposobów gospodarowania (w rolnictwie, przemyśle, usługach turystycznych) wykazujących mniejszą presję na środowisko. Źródło: Zestawienie własne na podstawie: [Strategii rozwoju województwa lubelskiego 2013]. w stosunku do całego regionu (w tym obszarów wiejskich): wskaźnik aktywności zawodowej ludności w wieku 15+, który powinien wzrosnąć z 56,5% (2011) do 58% (2020); odsetek gospodarstw domowych z dostępem do szerokopasmowego Internetu, który powinien wzrosnąć z 43,3% (2011) do 52,7% (2020); liczba MŚP na 10 tys. mieszkańców, która powinna się zwiększyć z 746 (2011) do 808 (2020); udział energii odnawialnej w produkcji energii elektrycznej ogółem, który powinien ulec zwiększeniu z 0,9% (2009) do 3,0% (2020). W Strategii rozwoju województwa lubelskiego zdelimitowano ponadto łącznie 7 obszarów strategicznej interwencji (OSI), z których Nowoczesna wieś (ryc. 1), ukazuje część województwa preferowaną w rozwoju gospodarki rolnej i rybackiej. Pozostałe trzy ryciny (2-4) prezentują OSI, które także dotyczą obszarów wiejskich. Są to: obszary gospodarczego wykorzystania walorów przyrodniczych i kulturowych, obszar potencjalnej eksploatacji złóż kopalin, obszar przygraniczny. Obszary rozwoju gospodarki rolniczej Obszary rozwoju gospodarki rybackiej Obszary rozwoju gospodarki hodowlanej Ryc. 1. Nowoczesna wieś Źródło: Jak w tab. 1 (ryc. 1-4). Zagłębie energetyczno-górnicze Łęczna-Chełm Ryc. 3. Obszar potencjalnej eksploatacji złóż kopalin Obszar funkcjonalny Polesie Obszar funkcjonalny Powiśle Obszar funkcjonalny Roztoczańsko-puszczański oraz obszary o zidentyfikowanym potencjale uzdrowiskowym Ryc. 2. Obszary gospodarczego wykorzystania walorów przyrodniczych i kulturowych Przygraniczny obszar funkcjonalny Strefa oddziaływania Ryc. 4. Obszar przygraniczny

118 5. Kierunki działań wobec obszarów wiejskich, ich terytorializacja oraz efekty w Strategii rozwoju województwa Podkarpackie 2020 Na podstawie wcześniej sformułowanych celów priorytetów, zostały sformułowane kierunki i efekty działań. W tab. 5 dokonano ich wyboru, kierując się kryterium ich bezpośredniego wpływu na obszary wiejskie lub na cały region (w tym na obszary wiejskie) 4. Tabela 5 Wybrane cele priorytetów, kierunki działań i zakładane efekty wobec obszarów wiejskich w Strategii rozwoju województwa Podkarpackie 2020 Cele priorytetów Kierunki działań Zakładane efekty 1.3. Budowa konkurencyjnej, atrakcyjnej oferty rynkowej opartej na znacznym potencjale turystycznym regionu 1.4. Poprawa konkurencyjności sektora rolno-spożywczego Rozwój atrakcji turystycznych oraz infrastruktury turystycznej Podniesienie konkurencyjności produktów turystycznych w kluczowych formach turystyki przyjazdowej do województwa Rozwój promocji turystycznej oraz partnerstwa służącego turystyce przyjazdowej do województwa Poprawa efektywności i dochodowości gospodarstw rolnych przez ich modernizację i zmianę struktur rolnych, rozwój biogospodarki oraz współpracy z ośrodkami naukowo-badawczymi Zwiększenie zorganizowanej obecności rolników i przetwórców na rynku produktów rolnych Rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego, w tym opartego na ekologicznej produkcji rolnej oraz certyfikowanych produktach wysokiej jakości - poprawa dostępności i ekspozycji atrakcji turystycznych, - rozwój nowych atrakcji turystycznych, - rozwój i poprawa stanu infrastruktury dla turystyki wypoczynkowej, uzdrowiskowej, krajoznawczej, aktywnej, przygranicznej, biznesowej i religijno-pielgrzymkowej, - nowe, innowacyjne produkty turystyczne, - poprawa jakości obsługi ruchu turystycznego, - rozwój krajowej i zagranicznej promocji turystycznej województwa. - wzrost koncentracji i specjalizacji gospodarstw rolniczych, - zapewnienie profesjonalnego doradztwa, - rozwój współpracy między jednostkami naukowo- badawczymi a sektorem rolno- -spożywczym, - wzrost sprzedaży bezpośredniej przez gospodarstwa rolnicze, - rozwój istniejącej i tworzenie nowej infrastruktury rynków hurtowych oraz rynków lokalnych, - rozwój istniejących i tworzenie nowych klastrów w branży rolno-spożywczej, - rozwój małych i średnich podmiotów w zakresie przetwórstwa rolno-spożywczego, - promocja produktów tradycyjnych, regionalnych i ekologicznych z terenu woj. podkarpackiego. 4 Ze względu na rozmiary opracowania pominięto cele i efekty dotyczące obszarów funkcjonalnych Rzeszowa i ośrodków subregionalnych, w skład których wchodzą także podmiejskie gminy wiejskie. Cele priorytetów Kierunki działań Zakładane efekty 1.5. Rozwój przedsiębiorczości przez ofertę instytucji otoczenia biznesu 2.1. Dostosowanie systemu edukacji do aktualnych potrzeb i wyzwań przyszłości 2.2. Rozwinięty i efektywnie wykorzystany potencjał kulturowy regionu 2.3. Wzmocnienie podmiotowości obywateli, rozwój instytucji społeczeństwa obywatelskiego oraz zwiększenie ich wpływu na życie publiczne Wzmacnianie potencjału oraz rozwój IOB i sieci ich współpracy Wzmocnienie możliwości instytucjonalnych IOB w zakresie finansowego wsparcia przedsiębiorczości Kreowanie i wspieranie przez IOB przedsięwzięć proinnowacyjnych Poprawa jakości i dostępności usług edukacyjnych Tworzenie atrakcyjnej oferty edukacyjnej dostosowanej do zmieniającego się regionalnego rynku pracy, postępu technologicznego oraz potrzeb branż kluczowych gospodarki regionu Kształtowanie i promocja postaw związanych z uczeniem się przez całe życie Tworzenie warunków do zapewnienia możliwie równego i powszechnego dostępu do oferty kulturalnej, w tym do kultury wysokiej Ochrona, promocja i zarządzanie dziedzictwem kulturowym regionu Wzrost aktywności obywatelskiej i wzmocnienie trzeciego sektora Zwiększenie udziału obywateli i trzeciego sektora w życiu publicznym - polepszenie efektywności, podniesienie jakości oraz rozszerzenie oferty świadczonych usług, - rozwój oferty funduszy poręczeniowych i pożyczkowych. - poprawa dostępności i jakości usług edukacyjnych na wszystkich poziomach nauczania, ze szczególnym uwzględnieniem edukacji przedszkolnej (zwłaszcza na terenach wiejskich), - modernizacja i rozwój infrastruktury dydaktycznej i wyposażenia szkół i placówek oświatowych, - rozwój poradnictwa edukacyjnego i zawodowego, - rozwój oferty edukacyjnej dającej możliwość podnoszenia oraz zmiany kwalifikacji zawodowych na wszystkich etapach życia dostosowanych do potrzeb zmieniającego się regionalnego rynku pracy. - powstanie infrastruktury kulturalnej, odpowiadającej oczekiwaniom współczesnego twórcy i odbiorcy kultury oraz wykorzystującej atuty regionu w zakresie dziedzictwa kulturowego, - tworzenie innowacyjnej infrastruktury kulturalnej, - zwiększenie dostępności zasobów kultury oraz wydarzeń kulturalnych przez digitalizację oraz budowę platform multimedialnych, - kształtowanie krajobrazu kulturowego rozumiane jako zintegrowana ochrona dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego. - zwiększenie uczestnictwa obywateli w życiu publicznym przez edukację obywatelską oraz kształcenie liderów i animatorów inicjatyw społecznych, - zwiększenie współpracy instytucji publicznych z obywatelami i organizacjami pozarządowymi, - ułatwienie dostępu do usług publicznych z wykorzystaniem technologii informacyjno- -komunikacyjnych

119 Cele priorytetów Kierunki działań Zakładane efekty 2.4. Wzrost poziomu adaptacyjności zawodowej i integracji społecznej w regionie 2.5. Zwiększenie bezpieczeństwa zdrowotnego społeczeństwa przez poprawę dostępności i jakości funkcjonowania systemu ochrony zdrowia 2.6. Zwiększenie aktywności ruchowej oraz rozwoju psychofizycznego społeczeństwa 3.1.Poprawa zewnętrznej i wewnętrznej dostępności przestrzennej województwa ze szczególnym uwzględnieniem Rzeszowa jako ponadregionalnego ośrodka wzrostu 3.2. Rozbudowa wysokiej jakości sieci telekomunikacyjnej oraz zwiększenie wykorzystania technologii informacyjnych na terenie całego województwa Zmniejszenie poziomu biedy i wykluczenia społecznego w województwie Wzrost aktywności osób mających trudności z wejściem i utrzymaniem się na rynku pracy Tworzenie zintegrowanego systemu wsparcia dla środowisk zagrożonych marginalizacją i wykluczeniem społecznym Poprawa dostępu do specjalistycznej opieki medycznej Promocja zdrowia Upowszechnienie w społeczeństwie aktywności ruchowej jako składowej zdrowego stylu życia Rozwój sportu dzieci i młodzieży Rozwój infrastruktury sportowej Rozwój infrastruktury i sieci kolejowej zarówno w układzie powiązań zewnętrznych, jak i wewnątrzregionalnych Wzmocnienie drogowych powiązań komunikacyjnych miast powiatowych między sobą oraz z Rzeszowem Wspieranie przedsięwzięć inwestycyjnych z zakresu infrastruktury sieci telekomunikacyjnej nowej generacji na terenach pozbawionych konkurencyjnego Internetu Wspieranie digitalizacji i zwiększanie dostępności zasobów publicznych on-line Wsparcie wykorzystania technologii cyfrowych przez sektor publiczny i prywatny w świadczonych usługach - rozwój nowych form wsparcia indywidualnego i środowiskowego umożliwiających integrację zawodową i społeczną grupom szczególnie narażonym na życie w ubóstwie oraz osobom ze specyficznymi trudnościami na rynku pracy, - stosowanie kompleksowych form aktywizacji osób bezrobotnych. - zwiększenie wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju przez profilaktykę chorób nowotworowych, chorób układu oddechowego, chorób i zaburzeń psychicznych. - poprawa stanu i budowa ogólnodostępnej infrastruktury dla sportu powszechnego, w tym w szczególności placów i urządzeń do zabaw i gier ruchowych. - zwiększenie wykorzystania kolei w transporcie publicznym przez modernizację i rewitalizację linii wewnątrzregionalnych oraz podniesienie dostępności zewnętrznej, - poprawa dostępności drogowej do miejsc koncentracji działalności gospodarczej, w szczególności stref ekonomicznych, oraz miejsc o szczególnym znaczeniu turystycznym. - likwidacja tzw. białych i szarych obszarów dzięki budowie dostępowej i abonenckiej sieci światłowodowej, - poprawa stanu nasycenia infrastrukturą techniczną terenu województwa prowadząca do zwiększenia dostępności nowoczesnych usług świadczonych za pomocą Internetu. Cele priorytetów Kierunki działań Zakładane efekty 3.4. Obszary wiejskie wysoka jakość przestrzeni do zamieszkania, pracy i wypoczynku 4.1. Zabezpieczenie mieszkańców woj. podkarpackiego przed negatywnymi skutkami zagrożeń wywołanych czynnikami naturalnymi oraz wynikającymi z działalności człowieka Rozwój infrastruktury technicznej umożliwiający wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich Aktywizacja lokalnych społeczności ukierunkowana na rozwój przedsiębiorczości jako element wzrostu dochodów ludności wiejskiej Integracja i aktywizacja społeczności wiejskiej służące zaspokajaniu potrzeb społecznych i kulturalnych w kontekście procesu odnowy wsi Modernizacja przestrzeni wiejskiej Zapobieganie, przeciwdziałanie oraz usuwanie negatywnych skutków powodzi Zapobieganie, przeciwdziałanie i minimalizowanie skutków osuwisk - budowa i modernizacja dróg lokalnych poprawiających dostępność komunikacyjną, - rozwijanie infrastruktury telekomunikacyjnej poprawiającej dostępność cyfrową, - modernizacja i rozbudowa energetycznych linii przesyłowych przyczyniających się do tworzenia korzystnych warunków osiedlania się i rozwoju przedsiębiorczości, - poprawa dostępu do sieci wodociągowej, kanalizacyjnej oraz usprawnienie gospodarki odpadami poprawiającej jakość życia i warunki prowadzenia działalności gospodarczej, - wspieranie inicjatyw służących rozwojowi oraz powstawaniu nowych MŚP na obszarach wiejskich, - promowanie lokalnych zasobów (produktów tradycyjnych regionalnych, ekologicznych) w celu powstawania alternatywnych źródeł dochodów, - podnoszenie świadomości społeczności lokalnej w zakresie zwiększenia aktywności na rzecz społeczności lokalnej, w tym przez wdrażanie programów odnowy wsi, - uporządkowanie przestrzeni wiejskiej na potrzeby rozwoju funkcji publicznych, gospodarczych i społecznych terenów wiejskich. - budowa, rewitalizacja i modernizacja urządzeń hydrotechnicznych zapewniających ochronę bierną przed powodziami, opracowanie i realizowanie programu małej retencji na terenach woj. podkarpackiego zagrożonych powodzią, - wykluczenie lokalizacji zabudowy na obszarach zagrożonych osuwaniem się mas ziemi, - wzmocniona przed zniszczeniami infrastruktura techniczna, - mapy osuwisk i terenów zagrożonych oraz system monitoringu powierzchniowego i wgłębnego na wszystkich osuwiskach zlokalizowanych na terenie województwa

120 Cele priorytetów Kierunki działań Zakładane efekty 4.2. Osiągnięcie i utrzymanie dobrego stanu środowiska oraz zachowanie bioróżnorodności przez zrównoważony rozwój województwa 4.3. Zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego i efektywności energetycznej woj. podkarpackiego przez racjonalne wykorzystanie paliw i energii z uwzględnieniem lokalnych zasobów, w tym odnawialnych źródeł energii Zapewnienie dobrego stanu środowiska w zakresie czystości powietrza i hałasu Zapewnienie właściwej gospodarki odpadami Zapewnienie właściwej gospodarki wodno ściekowej Zachowanie i ochrona różnorodności biologicznej Wsparcie rozwoju energetyki wykorzystującej odnawialne źródła energii (OZE) - zrealizowanie programów ochrony powietrza w woj. podkarpackim dla obszarów, na których stwierdzono przekroczenia dopuszczalnych lub docelowych poziomów zanieczyszczeń, - zrealizowanie programów naprawczych w zakresie ochrony przed hałasem, - zapewnienie maksymalnego odzysku wytworzonych odpadów, - unieszkodliwianie odpadów, których nie udało się poddać odzyskowi, - rozbudowa i modernizacja infrastruktury oraz sieci kanalizacji sanitarnej, a także wyrównywanie dysproporcji między siecią wodociągową a kanalizacyjną, - realizacja programów budowy przydomowych oczyszczalni ścieków dla terenów, gdzie jest to uzasadnione, - właściwie chronione siedliska cennych przyrodniczo gatunków zwierząt, roślin i grzybów, w szczególności gatunków wymagających ochrony na podstawie prawa wspólnotowego. - budowa nowych jednostek wytwórczych i modernizacja istniejących źródeł energii elektrycznej i ciepła z OZE. Źródło: Zestawienie własne na podstawie: [Strategia rozwoju województwa Podkarpackie ]. Najważniejszymi miernikami, pozwalającymi na ocenę skuteczności osiągania założonych w Strategii rozwoju województwa Podkarpackie efektów są: dla obszarów wiejskich: przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego, która powinna ulec zwiększeniu z 4,56 ha (2012) do 5,0 ha (2020); wartość produkcji rolniczej z 1 ha, która powinna odnotować wzrost z 2927 zł (2012) do 4000 zł (2020); odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym, który powinien wzrosnąć z 47,1% (2011) do 60,1% (2020); odsetek ludności wiejskiej korzystającej z sieci wodociągowej, który powinien się zwiększyć z 64,8% (2011) do 70,0% (2020); odsetek ludności wiejskiej korzystającej z sieci kanalizacyjnej, który powinien ulec zwiększeniu z 43,1% (2011) do 48,0% (2020); długość dróg na obszarach wiejskich na 100 km 2 powierzchni, która powinna się zwiększyć z 64,5 km (2010) do 65,0 km (2020); liczba podmiotów REGON na 10 tys. mieszkańców na obszarach wiejskich w stosunku do średniej krajowej, która powinna ulec zwiększeniu z 76,8% (2011) do 80,0% (2020); stopa bezrobocia rejestrowanego na wsi, która powinna się zmniejszyć z 12,9% (2012) do 7,0% (2020), dla całego regionu (w tym obszarów wiejskich): roczna liczba udzielonych noclegów w turystycznych noclegach zakwaterowania zbiorowego, która powinna wzrosnąć z 2284 tys. (w tym 147,7 tys. noclegów udzielonych turystom zagranicznym) do 2700, tys. (230,0 tys.); liczba miejsc noclegowych, która powinna ulec zwiększeniu z 34,4 tys. (2011) do 38,0 tys. (2020); liczba i wartość poręczeń dokonanych przez fundusze poręczeń kredytowych, które powinny wykazywać tendencję wzrostu 15% z poziomu 232 poręczeń o łącznej wartości 49,9 mln zł; liczba i wartość pożyczek udzielonych przez fundusze pożyczkowe, które powinny wykazywać tendencję wzrostu 15% z poziomu 118 pożyczek o łącznej wartości 9,99 mln zł; wyniki egzaminów gimnazjalnych i maturalnych, które powinny się utrzymywać na obecnym wysokim poziomie; liczba uczniów przypadających na 1 komputer z dostępem do Internetu, która powinna zmaleć z poziomu 7,95 do 6 w szkołach podstawowych i z 9,2 do 8 w gimnazjach; odsetek osób w wieku lat, uczestniczących w kształceniu ustawicznym, który powinien się zwiększyć z 3,1% (2011) do 9,0% (2020); liczba zwiedzających muzea na 1000 mieszkańców, która powinna się zwiększyć o 20% z poziomu 474 osób; udział podatników przekazując 1% podatku dochodowego na organizacje pożytku publicznego, który powinien się zwiększyć z 46% (2012) do 60% (2020); wskaźnik zagrożenia ubóstwem, które powinien ulec zmniejszeniu z 21,1% (2011) do 17,2%;

121 wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15+, który powinien ulec zwiększeniu z 49,6% do 57%; przeciętne dalsze trwanie życia, które powinno ulec wydłużeniu w przypadku kobiet z 82 do 84 lat, a mężczyzn z 74,1 do 76,0 lat; udział gospodarstw domowych z dostępem do szerokopasmowego Internetu, który powinien się zwiększyć z 59,8 % (2011) do 80,0% (2012); liczba osób zabezpieczonych przed powodzią, która powinna się zwiększyć z 170 tys. (2012) do 250 tys. (2012); udział terenów o przekroczonych standardach zanieczyszczenia powietrza, który powinien się zmniejszać z poziomu 25%; odsetek wód powierzchniowych dobrej jakości, który powinien wzrosnąć z poziomu 14,8%; udział OZE w produkcji energii elektrycznej, który powinien wzrosnąć z 11,1% (2012) do 15,0% (2020). W Strategii rozwoju województwa Podkarpackie 2020 zdelimitowano 18 OSI, nie obejmujących całego województwa. Wybrane tego typu obszary strategicznej interwencji wobec obszarów wiejskich albo wobec części regionu, w tym obszarów wiejskich prezentują ryc Ryc. 7. Obszar strategicznej interwencji dla kierunków: (zagrożenie powodziowe) i (zagrożenie osuwiskami) Ryc. 8. Obszar strategicznej interwencji dla kierunku (ochrona bioróżnorodności) Ryc. 5. Obszar strategicznej interwencji dla kierunku (turystyka) Źródło: Jak w tab. 2 (ryc. 5-10). Ryc. 6. Obszar strategicznej interwencji dla kierunku (Internet) Ryc. 9, 10. Obszar strategicznej interwencji dla kierunku

122 Podsumowanie Na podstawie analizy strategii rozwoju dwóch województw lubelskiego i podkarpackiego, przygotowanych na potrzeby nowego okresu programowania , w odniesieniu do planowanych działań wobec obszarów wiejskich można wysnuć następujące wnioski: oba dokumenty są przykładem konsekwentnego zastosowania nowego - wynikającego z dokumentów europejskich i krajowych - podejścia do procesu planowania strategicznego, czego przejawem jest m.in. identyfikacja obszarów strategicznej interwencji oraz systemu wskaźników monitorujących; część celów i działań oraz OSI adresowana była bezpośrednio do obszarów wiejskich, ale duża ich liczba traktowała obszary wiejskie w sposób zintegrowany z miastami; wspólnymi problemami obszarów wiejskich obu województw są: konieczność poprawy efektywności rolnictwa, przebudowa struktury agrarnej oraz wzmocnienie funkcji pozarolniczych, jednocześnie potraktowane one zostały w kategoriach zasobu kapitału ludzkiego i społecznego; istotnym wspólnym problemem obszarów wiejskich obu województw jest także zagrożenie wykluczeniem cyfrowym, wynikające z utrudnionej dostępności do szerokopasmowego Internetu; bardziej zdecydowanie potraktowano rolnictwo w Strategii Rozwoju Województwa Lubelskiego, ograniczając zasięg obszarów, w których powinno być ono rozwijane oraz wskazując ich specjalizacje; w przypadku woj. podkarpackiego rysują się większe szanse rozwoju funkcji turystycznych na obszarach wiejskich; w obu dokumentach scharakteryzowano systemy ich realizacji, należy jednak pamiętać, że instrumentarium, którym dysponują samorządy województw (programy operacyjne, instrumenty prawno-administracyjne, planistyczne, finansowe, promocyjno-informacyjne) tylko wobec części zaplanowanych działań mogą oddziaływać bezpośrednio, i to nie zawsze w sposób znaczący [szerzej na ten temat w Pawłowska et al. 2013]. Pawłowska A., Gąsior-Niemiec A., Kołomycew A., Kotarba B., 2013, System realizacji strategii rozwoju województwa. CeDeWu, Warszawa. Regional Development Policy in OECD Countries, OECD, Paris, Strategia rozwoju województwa Podkarpackie 2020, Samorząd Województwa Podkarpackiego, Rzeszów, sierpień, Strategia Rozwoju Województwa Lubelskiego na lata (z perspektywą do 2030 r.), Urząd Marszałkowski Województwa Lubelskiego, Lublin, czerwiec, po_2013/debata/strony/fundusze_europejskie_na_lata_2014_2020_propozycje_ MRR_ aspx. Literatura Aktualizacja strategii rozwoju województw z uwzględnieniem uwarunkowań krajowych i unijnych, Przewodnik, 2011, MRR, Warszawa. Miszczuk A., Miszczuk M., Żuk K., 2007, Gospodarka samorządu terytorialnego. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. 244

123 Józef Stanisław Zegar Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie Rolnictwo woj. świętokrzyskiego na tle kraju i Regionu Wschodniego według typu gmin (miejskie, miejsko-wiejskie, wiejskie) Abstract: The Agriculture of Świętokrzyskie Voivodeship vs. Country and Eastern Region by the Type of Gminas (Urban, Urban-Rural, Rural). Agricultural holdings are existing in the rural area which is diversified according to the location in relation to the cities that create the main market for agricultural products and other goods and services produced by this holdings. Historical relations between agriculture and cities known as von Thünen s circles recently has fundamentally changed. The intensity and efficiency of agriculture in the area around the city gave way to more distant places, often known as peripheries. It is because of the proximity of the city generally promotes economic growth but does not promote development of agriculture. The purpose of this article is to determine the diversity of agricultural holdings according to type of gminas in the Świętokrzyskie Voivodeship versus the Eastern Region and whole country. The comparison does not look favorable for holdings of Świętokrzyskie Voivodeship, in particular with respect to the selected sustainability indicators. This is essentially a negative balance of organic substances in agricultural land and the excessive share of cereals in crop structure. In the area of urban gminas there is a clear extensification of agriculture, which would be even desirable, if not a clear withdrawal from agricultural activities. Key words: Agricultural holdings, sustainable development, type of gminas. Wstęp Rolnictwo powszechnie jest jednoznacznie kojarzone z wsią lub z obszarami wiejskimi. Rzadko kiedy zauważa się rolnictwo w miastach. Podstawą kryterium wyróżniania wsi i miast, jak też obszarów wiejskich w Polsce jest podział administracyjny kraju ujęty w systemie TERYT. Takie kryterium jest stosowane przez GUS w publikacjach statystycznych odnoszących się do obszarów wiejskich, w których za obszary wiejskie uznaje się to wszystko, co pozostaje poza miastem [GUS 2013]. Operuje się z reguły gminami, jako jednostkami przestrzennymi, w odniesieniu do których wyróżnia się typy, a mianowicie gminy: wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie. Podstawowymi podmiotami rolnictwa w Polsce są rodzinne gospodarstwa rolne, zwane także gospodarstwami indywidualnymi. Gospodarstwa pełnią różne funkcje, z których podstawową jest funkcja produkcji dóbr służących zaspokajaniu potrzeb żywnościowych. Rolnictwo pełni także wiele innych funkcji, które nie są przedmiotem wartościowania na rynku, natomiast coraz bardziej są cenione przez ludzi - społeczeństwo. Ta wielość funkcji rolnictwa (gospodarstw rolnych) została określona mianem wielofunkcyjności rolnictwa oraz gospodarstw rolnych [Brouwer 2004; Huylenbroeck, Durando 2003; Wilkin 2010; Zegar 2012]. Nabieranie na znaczeniu pozaprodukcyjnych funkcji rolnictwa wpisuje rolnictwo w koncepcję zrównoważonego rozwoju rolnictwa, ale też w koncepcję zrównoważonego rozwoju wsi czy szerzej obszarów wiejskich [Woś, Zegar 2002]. Wnosi to na wokandę problem gospodarstw rolnych, które najlepiej mieszczą się w koncepcji zrównoważonego rozwoju, jak też najlepiej służą produkcji wiejskości, tj. utrzymania środowiska życia i środowiska naturalnego i wiejskich krajobrazów dla przyszłych pokoleń [Halamska 2011]. Gospodarstwa rolne funkcjonują w przestrzeni wiejskiej, zróżnicowanej w zależności od usytuowania w stosunku do miast, które tworzą główny rynek zbytu dla produktów rolnych wytwarzanych przez te gospodarstwa oraz innych dóbr i usług pozakomercyjnych. Związki rozwoju rolnictwa z miastami, zwłaszcza w zakresie produkcji rolniczej, wydatkowania nakładów pracy oraz wzorców życia były badane od dawna. W odniesieniu do produkcji rolniczej znalazły wyraz w XIX-wiecznej koncepcji kręgów Thünena. W zakresie pracy i kultury znajdowały wyraz w koncepcjach migracyjnych i wzorców życia. Obecnie najczęściej znajdują wyraz w koncepcji centrum peryferie. Rozwój rolnictwa oraz postęp w przetwórstwie rolno-spożywczym i transporcie zmieniły charakter kręgów Thünena. Intensywność i sprawność rolnictwa w strefie wokółmiejskiej ustąpiła pola bardziej oddalonym miejscowościom, określanym często mianem peryferii. Badania dowodzą, że rzeczywiście ma miejsce zróżnicowanie rozwoju obszarów wiejskich na osi centrum peryferie [Stanny 2013]. W licznych badaniach wykazano dodatni związek miast z rozwojem ekonomicznym miejscowości podmiejskich, ale niekoniecznie z rozwojem rolnictwa [Bański 2008; Bański, 2011; EEA 2006; Falkowski 2009; Kopacz, Mularczyk 2011; Stanny 2013]. To stanowi pewien problem, jaki jest obecnie podnoszony w związku z kwestią bezpieczeństwa żywnościowego. Otóż w tym zakresie następuje rewitalizacja rynków rolnych w mia

124 stach (targowisk) 1 oraz świadoma budowa lokalnych (w danym przypadku miejskich) systemów żywnościowych, w których ważną rolę odgrywa rolnictwo podmiejskie, jak też rolnictwo bezpośrednio zlokalizowane na terenie miast. Systemy te w krajach rozwiniętych stanowią odzew na ułomności rolnictwa industrialnego i anonimowej żywności oferowanej przez wielkie sieci handlowe. Przypisuje się im istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa żywnościowego, zwłaszcza w produkty mało przetworzone i świeże (skracanie łańcuchów żywnościowych), a także w ograniczaniu zjawiska ubóstwa (na wsi i w mieście), umacnianiu gospodarki lokalnej (zamykanie obiegu pieniądza), umacnianiu więzi międzyludzkich, świadomości dbałości o środowisko [FAO 2011; Marsden, Sonino 2012]. Za przykłady zainteresowania wielkich miast własnymi systemami bezpieczeństwa żywnościowego może służyć Los Angeles [LAFPTF 2010] czy Toronto [TCC 2010]. Przeprowadzony w 2010 r. Powszechny Spis Rolny zgromadził materiał faktograficzny dotyczący gospodarstw rolnych w ujęciu typów gmin: wiejskich, miejsko- -wiejskich i miejskich. Gminy miejskie to ex definitione centrum, natomiast gminy miejsko-wiejskie można uznać za strefę pośrednią, zaś gminy wiejskie za peryferie. Oczywiście to umowny podział, niemniej - statystycznie rzecz ujmując - powinien on charakteryzować gospodarstwa rolne na osi centrum peryferie. Taka charakterystyka, obejmująca potencjał produkcyjny, elementy organizacji, przeznaczenie produkcji, źródła utrzymania oraz zrównoważenie gospodarstw stanowi podstawowy cel prezentowanego opracowania. W analizie uwzględniono tylko indywidualne gospodarstwa rolne o powierzchni użytków rolnych co najmniej 1 ha 2. Przedmiotem zainteresowania jest przeciętne gospodarstwo w woj. świętokrzyskim, na tle analogicznej przeciętnej dla Regionu Wschodniego i całego kraju. 1. Rolnictwo świętokrzyskie na tle kraju i Regionu Wschodniego zarys ogólny Polska należy do tych krajów europejskich, w których dominacja gospodarstw indywidualnych jest bezsprzeczna. Gospodarstwa indywidualne stanowią bowiem 99,8% ogólnej liczby gospodarstw rolnych oraz 88,1% użytków rolnych (UR) będących we władaniu gospodarstw rolnych. W przypadku Regionu Wschodniego 3 we 1 Na przykład w Wielkiej Brytanii pierwszy rynek farmerski powstał w 1997 r., a obecnie jest ich już ponad 7500 [Cioloş 2012]. 2 W opracowaniach GUS (2012, 2013) w grupowaniu gospodarstw według obszaru zamknięcie przedziału jest od góry, tzn. gospodarstwo o powierzchni 1 ha jest ujmowane w grupie obszarowej do 1 ha ; w niniejszym opracowaniu ze względu na kryteria korzystania z transferów WPR, takie gospodarstwo jest ujmowane w grupie obszarowej 1 ha i więcej. 3 Region Wschodni obejmuje cztery województwa: lubelskie, podlaskie, podkarpackie i świętokrzyskie. władaniu gospodarstw indywidualnych znajduje się 96,7%, a woj. świętokrzyskiego aż 98,7% UR. Nie wszystkie gospodarstwa prowadzą działalność rolniczą. W skali kraju 17% (386,4 tys.) formalnych gospodarstw indywidualnych nie prowadzi działalności rolniczej, w Regionie Wschodnim 13,2% (100,5 tys.), a w woj. świętokrzyskim 19,1% (27,0 tys.). Z reguły są to gospodarstwa o niewielkim areale UR. Przeciętnie na takie gospodarstwo przypada UR: Polska 3,2 ha, Region Wschodni 3,4 ha, woj. świętokrzyskie 0,9 ha. Gospodarstwa indywidualne z działalnością rolniczą woj. świętokrzyskiego cechuje wyraźnie niższy potencjał przyrodniczy areał UR przypadający na 1 gospodarstwo indywidualne wynosi w woj. świętokrzyskim 4,42 ha, w Regionie Wschodnim 5,33 ha a w kraju 7,09 ha. Wskazuje to na ogromne rozdrobnienie agrarne w ogóle w Polsce, ale znacznie większe w woj. świętokrzyskim. Z reguły rozdrobnienie to przekłada się na wielkość nakładów pracy na jednostkę powierzchni. Dane PSR 2010 jak najbardziej to potwierdzają. Nakłady pracy w przeliczeniu na 100 ha UR wynoszą bowiem w woj. świętokrzyskim 25,9 AWU (tzw. pełnozatrudnionych) 4, w Regionie Wschodnim 19,4 AWU a w Polsce 15,3 AWU. Ma miejsce zrozumiała zależność polegająca na tym, że w gminach miejskich odsetek najmniejszych obszarowo gospodarstw jest największy, a w gminach wiejskich najmniejszy. Jest to sprawa znana w teorii ekonomii rolnej, ale dane w tab. 1 oraz na ryc. 1 wskazują na różnice skali tego zjawiska w woj. świętokrzyskim na tle Regionu Wschodniego i całego kraju. Liczba gospodarstw indywidualnych według typu gmin (tys.) Tabela 1 Gminy Polska Region Wschodni Woj. świętokrzyskie ogółem < 1 ha > 1 ha ogółem < 1 ha > 1 ha ogółem < 1 ha > 1 ha Wiejskie 1165,4 216,4 949,0 432,5 90,7 341,7 71,5 10,4 61,1 Miejsko-wiejskie 508,1 110,8 397,4 149,9 37,6 112,3 37,8 6,9 30,9 Miejskie 213,4 66,1 147,3 81,1 29,0 52,1 5,5 1,6 3,9 Razem 1886,9 393,3 1493,6 663,5 157,3 506,2 114,8 18,8 96,0 Źródło: Opracowano na podstawie danych PSR 2010 naliczonych przez US w Olsztynie (tab. 1-11). W odniesieniu do użytków rolnych cechą wyróżniającą woj. świętokrzyskie jest mały udział użytków rolnych w gospodarstwach indywidualnych na terenie gmin miejskich 3,0%), a duży w gminach miejsko-wiejskich (31,7); pozostały odsetek UR przypada na gminy wiejskie (65,3%). Analogiczne odsetki w przypadku całego kraju wynoszą odpowiednio: 7,3; 28,9 i 63,8%, a w przypadku Regionu Wschodniego: 8,1; 19,8 i 72,1%. 4 AWU Annual Work Unit ekwiwalent wydatkowania pracy w wymiarze 2120 godz. rocznie

125 Ryc. 1. Odsetek gospodarstw do 1 ha UR w ogólnej liczbie gospodarstw indywidualnych według typu gmin Źródło: Opracowano na podstawie danych PSR 2010 naliczonych przez US w Olsztynie (ryc. 1-11). Dalej ograniczymy się tylko do gospodarstw indywidualnych z działalnością rolniczą o powierzchni użytków rolnych 1 ha i więcej, pomijając gospodarstwa do 1 ha. Dane ryc. 2 wskazują na znacznie większe rozdrobnienie agrarne indywidualnych gospodarstw rolnych woj. świętokrzyskiego. Zaledwie 1,3% gospodarstw ma co najmniej 25 ha UR, co dopiero statystycznie rzecz biorąc daje podstawy do osiągania z rolnictwa dochodu parytetowego. Analogiczne liczby w odniesieniu do Regionu Wschodniego (3,3%) i kraju (5,5%) także nie mogą zadowalać. 2. Potencjał produkcyjno-ekonomiczny gospodarstw według typu gmin Potencjał produkcyjno-ekonomiczny indywidualnych gospodarstw rolnych opisano używając zaledwie kilku podstawowych wskaźników: powierzchni UR, nakładów pracy, pogłowia zwierząt, standardowej produkcji i standardowej nadwyżki bezpośredniej ustalając wielkości przeciętne dla badanych gospodarstw, tj. odnosząc je do przeciętnego gospodarstwa. W tym zakresie różnice między woj. świętokrzyskim a Regionem Wschodnim i krajem zilustrowano na ryc. 3. Łatwo zauważyć, że potencjał ten związany jest w lwiej części ze strukturą agrarną (obszarową) rolnictwa indywidualnego. Ryc. 2. Struktura gospodarstw indywidualnych według grup obszarowych w Polsce, Regionie Wschodnim i woj. świętokrzyskim (gospodarstwa indywidualne 1 ha UR i więcej = 100,0) Przedmiotem oglądu w tym miejscu nie jest sama wielkość absolutna składowych potencjału, lecz różnice w tym zakresie między gospodarstwami na terenie poszczególnych typów gmin. Okazuje się, że układ różnic w wielkości poszczególnych kategorii jest podobny (gminy wiejskie gminy miejsko-wiejskie gminy miejskie) w wyróżnionym układzie przestrzennym (kraj, Region Wschodni, woj. świętokrzyskie) poza trzema wyjątkami: (1) w przypadku użytków rolnych wielkość gospodarstwa w gminach miejsko-wiejskich w całym kraju jest większa w stosunku do przeciętnej, natomiast w Regionie Wschodnim i w woj. świętokrzyskim mniejsza; (2) nakłady pracy są większe w gospodarstwach gmin miejskich woj. świętokrzyskiego w porównaniu z gminami miejskimi Regionu Wschodniego, podobnie jak (3) standardowa nadwyżka bezpośrednia (tab. 2). Tabela 2 Potencjał produkcyjno-ekonomiczny przeciętnego gospodarstwa indywidualnego o powierzchni UR 1 ha i więcej Wyszczególnienie/gminy Użytki rolne (ha) Nakłady pracy (JPZ) Pogłowie zwierząt (SD) Standardowa produkcja (tys. ) Standardowa nadwyżka bezp. (ESU) Polska 8,64 1,27 4,48 10,88 4,23 Wiejskie 8,88 1,32 4,65 11,28 4,39 Miejsko-wiejskie 9,61 1,25 4,46 12,28 4,69 Miejskie 6,60 0,68 1,32 6,91 2,06 Region Wschodni 7,18 1,28 3,59 8,21 3,15 Wiejskie 7,32 1,32 3,69 8,45 3,

126 Wyszczególnienie/gminy Użytki rolne (ha) Nakłady pracy (JPZ) Pogłowie zwierząt (SD) Standardowa produkcja (tys. ) Standardowa nadwyżka bezp. (ESU) Miejsko-wiejskie 6,10 1,21 2,94 7,23 2,60 Miejskie 5,39 0,62 0,83 4,58 1,35 Świętokrzyskie 5,28 1,29 2,21 6,53 2,39 Wiejskie 5,45 1,37 2,34 6,91 2,53 Miejsko-wiejskie 5,23 1,22 1,96 6,62 2,29 Miejskie 3,82 0,68 0,64 4,53 1,41 obrazu, zwłaszcza w zakresie wyższego odsetka gospodarstw utrzymujących drób, zaś mniejszego odsetka z trzodą chlewną (ryc. 4). Walec industrializacji rolnictwa działa bezwzględnie. Ryc. 4. Gospodarstwa ze zwierzętami (w % ogółu gospodarstw według kolumn) Ryc. 3. Potencjał produkcyjny gospodarstw indywidualnych (przeciętnie na gospodarstwo) 3. Elementy organizacji i struktury produkcji W tradycyjnych gospodarstwach rolnych występowały dwa wzajemnie wspierające się działy, a mianowicie produkcja roślinna i produkcja zwierzęca. Procesy unowocześniania rolnictwa związane z industrializacją istotnie zmieniają ten obraz. W szczególności dotyczy to specjalizacji, w wyniku której wewnętrzne więzi gospodarstwa rolniczego zostały rozerwane. Znajduje to obecnie w Polsce wyraz w szybkiej koncentracji produkcji zwierzęcej (chowu zwierząt gospodarskich), z jednoczesnym odchodzeniem od chowu rosnącej liczby (odsetka) gospodarstw rolnych. Już ponad 1/3 gospodarstw (o powierzchni UR 1 ha i więcej) nie utrzymuje zwierząt gospodarskich. Nawet drób jest utrzymywany zaledwie w połowie gospodarstw [Józwiak, Ziętara 2013]. Woj. świętokrzyskie tyko nieznacznie odbiega od tego Ma miejsce wyraźne zróżnicowanie odsetka gospodarstw utrzymujących zwierzęta gospodarskie według typu gminy. W gminach miejsko-wiejskich odsetek ten jest nieco niższy niż w gminach wiejskich, a w gminach miejskich oczywiście jest wyraźnie niższy, bo ponad 2-krotnie. Taki układ relacji między omawianymi odsetkami ma miejsce w przypadku całego kraju, Regionu Wschodniego, ale najwyraźniej przebiega w woj. świętokrzyskim (tab. 3) Tabela 3 Odsetek indywidualnych gospodarstw rolnych ze zwierzętami w ogólnej liczbie gospodarstw według typu gminy/gospodarstwa (1 ha UR i więcej = 100) Gospodarstwa Polska Region Wschodni Woj. świętokrzyskie z zwierzętami W M-W M W M-W M W M-W M Ogółem 67,5 60,1 23,5 69,9 63,4 22,2 67,7 61,5 18,0 Z bydłem 39,8 31,3 7,5 40,4 33,1 6,6 42,0 31,2 5,6 Z krowami mlecznymi 33,4 25,1 5,7 35,2 28,3 5,2 33,7 24,2 4,1 Z trzodą chlewną 28,9 26,2 6,0 29,7 23,6 6,0 21,4 19,5 2,0 Z drobiem 49,9 45,2 16,6 54,9 50,7 15,9 58,3 52,3 12,

127 Większe rozdrobnienie agrarne w woj. świętokrzyskim w porównaniu z całym Regionem Wschodnim i krajem przekłada się na mniejsze pogłowie w gospodarstwach ze zwierzętami (odpowiednio: 3,4 SD, 5,1 SD i 7,0 SD) 5 oraz mniejsze pogłowie w przeliczeniu na 100 ha UR (odpowiednio: 56 SD/100 ha, 64 SD/100 ha i 56 SD/100 ha). Obszar gospodarstwa decyduje, ale ma znaczenie także tradycyjnie mniej intensywna produkcja zwierzęca w woj. świętokrzyskim. Wielkości pogłowia i obsady nie układają się już jak po sznurku w układzie gmin. Przeciętne dla gospodarstw układają się w sposób zróżnicowany. Z reguły wielkości pogłowia są niższe w woj. świętokrzyskim. Wyjątkiem jest obsada zwierząt gospodarskich w gminach miejskich woj. świętokrzyskiego znacznie wyższa niż w przypadku kraju i Regionu Wschodniego. Wynika to z wyższej obsady trzody chlewnej, o czym decyduje kilka większych ferm trzodowych (tab. 4). Tabela 4 Pogłowie zwierząt gospodarskich w gospodarstwach utrzymujących zwierzęta według typu gmin Wyszczególnienie Polska Region Wschodni Woj. świętokrzyskie W M-W M W M-W M W M-W M SD/gospodarstwo 6,9 7,4 5,6 5,3 4,6 3,8 3,5 3,2 3,5 Z bydłem 7,9 8,5 5,4 6,9 6,3 4,7 3,9 3,5 2,4 Z trzodą chlewną 3,3 4,3 3,8 1,8 1,9 2,1 1,9 2,5 5,1 SD/100 ha UR Gminy: W wiejskie, M-W miejsko-wiejskie, M - miejskie W odniesieniu do struktury zasiewów na gruntach ornych gospodarstwa woj. świętokrzyskiego wyróżniają się znacznie większym odsetkiem gospodarstw uprawiających warzywa gruntowe oraz truskawki i poziomki. Także relatywnie więcej gospodarstw uprawia ziemniaki, a mniej oleiste na ziarno. Podobnie jak w całym kraju i Regionie Wschodnim, zboża uprawia zbliżony odsetek gospodarstw. Natomiast relatywnie więcej gospodarstw w woj. świętokrzyskim nie prowadzi zasiewów na gruntach ornych prawie 16% gospodarstw 6 (ryc. 5). To, niestety, zjawisko rozpowszechnione w okresie transformacji ustrojowej. Ma ono związek ze znaczną dowolnością wykorzystania i obrotu ziemią rolniczą, częstym brakiem planów przestrzennego zagospodarowania gmin, konkurencyjnymi cenami gruntów ze strony sektorów pozarolniczych, w tym deweloperów budownictwa mieszkaniowego, jak też zachłyśnięciem się mieszkańców miast, ale i często wsi, tanimi, na ogół wątpliwej jakości produktami żywnościowymi w sieciach handlowych oraz zjawiskiem macdonaldyzacji w kręgach zwłaszcza młodszych generacji. Ryc. 5. Gospodarstwa z zasiewami na gruntach ornych w % ogółu gospodarstw Struktura zasiewów (w gospodarstwach z zasiewami na gruntach ornych) potwierdza powyższy układ. W gospodarstwach woj. świętokrzyskiego są wyższe udziały ziemniaków, warzyw w uprawach polowych oraz truskawek i poziomek w strukturze zasiewów. Niepokojąco duży udział zarówno w całym kraju, Regionie Wschodnim, jak i woj. świętokrzyskiem zajmują zboża znacznie przekraczające zalecany poziom 66% w strukturze zasiewów (ryc. 6). 5 Zastosowane w opracowaniu współczynniki przeliczeniowe sztuk fizycznych na sztuki duże (SD) różnią się od stosowanych przez GUS. Uzasadnienie tego podano w pracy [Zegar 2013, s ]. 6 W gminach miejskich woj. świętokrzyskiego jest to aż 37,4% gospodarstw o pow. UR 1 ha i więcej. Ryc. 6. Udziały wyróżnionych upraw w powierzchni zasiewów (%)

128 4. Orientacja rynkowa gospodarstw rolnych Historycznie rzecz biorąc gospodarstwa rolne (chłopskie, rodzinne) wytworzone produkty rolnicze przeznaczały na własne potrzeby potrzeby rodziny (żywnościowe i pozażywnościowe) oraz wraz z ogólnym rozwojem cywilizacyjnym na potrzeby innych przez rynek lub w sprzedaży bezpośredniej. Stopniowo sprzedaż na rynku zaczęła dominować i obecnie w krajach rozwiniętych stanowi bezsprzecznie podstawową formę realizacji produkcji rolniczej. W tradycyjnym przedindustrialnym rolnictwie na sprzedaż rynkową silny wpływ wywierała dostępność rynku miejskiego, co zostało ujęte w teorii agrarnej pod nazwą kręgów Thünena. Industrializacja rolnictwa oraz rozwój technik komunikacji, w tym zwłaszcza środków transportu, zasadniczo zmieniły tę sytuację. O ile uprzednio o intensywności gospodarstw rolnych przesądzała bliskość rynków zbytu, o tyle obecnie nie jest to już tak oczywiste. Nierzadko nawet bliskość ośrodków miejskich sprzyja wprawdzie ogólnemu rozwojowi wokół nich, ale nie sprzyja rozwojowi rolnictwa, chociażby ze względu na konkurencję o ziemię czy zasoby pracy. Dokonamy przeglądu zagadnienia przeznaczania produkcji rolniczej na rynek i na samozaopatrzenie w analizowanej zbiorowości gospodarstw z uwzględnieniem typu gminy. Poza podziałem dychotomicznym przeznaczenia produkcji 7 samozaopatrzenie (S) i rynek (R) uwzględniono sprzedaż bezpośrednią, którą określono mianem rynku lokalnego (RL). Stosowne dane zamieszczono w tab. 5, które upoważniają do trzech konstatacji. Po pierwsze, w gminach wiejskich relatywnie więcej gospodarstw jest zorientowanych na samozaopatrzenie niż w gminach miejsko- -wiejskich i zwłaszcza miejskich. Po drugie, na rynku lokalnym częściej sprzedają większość produkcji gospodarstwa w gminach miejsko-wiejskich, a jeszcze częściej w gminach miejskich. Po trzecie, gospodarstwa w woj. świętokrzyskim częściej we wszystkich typach gmin przeznaczają produkcję na samozaopatrzenie i sprzedają na rynku lokalnym. Tabela 5 Gospodarstwa według przeznaczenia produkcji rolniczej w układzie typów gmin Wyszczególnienie/ Razem S R RL S R RL gminy Tys. % (razem w wierszu = 100,0) Polska 1493,6 509,0 984,6 205,4 34,1 65,9 13,8 Wiejskie 949,0 339,4 609,6 119,4 35,8 64,2 12,6 Miejsko-wiejskie 397,4 134,3 263,0 55,9 33,8 66,2 14,1 7 Kryterium jest w tym przypadku udział samozaopatrzenia oraz rynku w wartości sprzedaży [GUS 2012, s. 153]. Wyszczególnienie/ Razem S R RL S R RL gminy Tys. % (razem w wierszu = 100,0) Miejskie 147,3 35,3 112,0 30,1 24,0 76,0 20,4 Region Wschodni 506,2 203,8 302,4 60,2 40,3 59,7 11,9 Wiejskie 341,7 139,6 202,2 36,5 40,8 59,2 10,7 Miejsko-wiejskie 112,3 51,4 60,9 13,5 45,8 54,2 12,1 Miejskie 52,1 12,8 39,4 10,1 24,5 75,5 19,4 Świętokrzyskie 96,0 42,4 53,6 16,1 44,2 55,8 16,8 Wiejskie 61,1 27,7 33,5 9,9 45,3 54,7 16,2 Miejsko-wiejskie 30,9 13,7 17,3 5,2 44,2 55,8 17,0 Miejskie 3,9 1,1 2,9 0,9 27,7 72,3 23,2 S samozaopatrzenie, R rynek, RL rynek lokalny 5. Źródła utrzymania rodzin użytkowników gospodarstw rolnych Gospodarstwa domowe w Polsce w całym okresie powojennym przechodzą istotne przeobrażenia także w zakresie źródeł utrzymania. Stają się w istocie wielodochodowe. Na rzecz tego działa konieczność ekonomiczna niskie dochody rolnicze (z gospodarstwa rolnego). Możliwości tych przeobrażeń tworzyła wielkość rodzin rolników, których zasoby pracy nie mogły być wykorzystane w gospodarstwie - nawet mimo stopniowego zwiększania się rozmiarów gospodarstwa rolnego, bo jeszcze szybciej zwiększały się możliwości zwiększenia wydajności pracy z powodu stosowania coraz wydajniejszych narzędzi techniki rolniczej. Proces ten może być w przyszłości powstrzymywany przez zmniejszającą się liczbę osób w rodzinach rolników, jakkolwiek przykład chociażby USA wskazuje na dwuzawodowość nawet relatywnie dużych farm. W Polsce lwia część gospodarstw rolnych posiada pozarolnicze źródła dochodów relatywnie więcej w gminach miejsko-wiejskich i jeszcze więcej w gminach miejskich (ryc. 7). Najczęstszym źródłem pozyskiwania dochodu pozarolniczego jest praca najemna, która dostarcza dochodu dla prawie połowy gospodarstw domowych związanych z użytkownikiem gospodarstwa rolnego. W gospodarstwach na terenie gmin wiejskich jest to nieco mniej, a w gospodarstwach gmin miejsko-wiejskich i miejskich przekracza połowę. Drugim co do częstotliwości źródłem dochodów są renty i emerytury występujące w 30-35% gospodarstw domowych najczęściej w gospodarstwach gmin miejsko-wiejskich. Trzecie źródło stanowią dochody z działalności pozarolniczej na własny rachunek, co dla prostoty określiliśmy mianem biznesu poza

129 rolniczego. To źródło najczęściej występuje w gospodarstwach na terenie gmin miejskich, a najrzadziej na terenie gmin wiejskich (tab. 6). Wyszczególnienie Ryc. 7. Gospodarstwa pozyskujące dochody ze źródeł pozarolniczych razem Gospodarstwa pozyskujące dochody ze źródeł pozarolniczych według rodzaju źródła Polska Liczba (tys.) Region Wschodni Polska Odsetek a Region Wschodni Tabela 6 Ogółem 1493,6 506,2 96,0 100,0 100,0 100,0 - biznes pozarolniczy 293,8 95,2 18,1 19,7 18,8 18,9 - praca najemna 695,3 238,9 43,1 46,6 47,2 44,9 - emerytury i renty 440,7 176,7 32,1 29,5 34,9 33,4 - inne niezarobkowe 99,7 42,1 8,0 6,7 8,3 8,3 Wiejskie 986,4 351,7 64,7 100,0 100,0 100,0 - biznes pozarolniczy 172,5 60,2 11,5 17,5 17,1 17,8 - praca najemna 434,3 154,8 26,5 44,0 44,0 40,9 - emerytury i renty 280,0 118,8 20,3 28,4 33,8 31,4 - inne niezarobkowe 64,1 28,6 4,8 6,5 8,1 7,5 Miejsko-wiejskie 317,2 96,0 26,5 100,0 100,0 100,0 - biznes pozarolniczy 79,4 22,4 5,5 25,0 23,3 20,8 - praca najemna 182,6 54,0 14,6 57,6 56,2 55,0 Wyszczególnienie Polska Liczba (tys.) Region Wschodni Polska Odsetek a Region Wschodni Świętokrzyskie Świętokrzyskie Świętokrzyskie Świętokrzyskie - emerytury i renty 117,1 41,3 10,4 36,9 43,0 39,1 - inne niezarobkowe 25,8 10,1 2,7 8,1 10,5 10,3 Miejskie 147,3 52,1 3,9 100,0 100,0 100,0 - biznes pozarolniczy 41,9 12,6 1,1 28,5 24,2 27,8 - praca najemna 78,4 30,1 2,0 53,2 57,7 50,9 - emerytury i renty 43,7 16,6 1,4 29,6 31,8 36,3 - inne niezarobkowe 9,8 3,5 0,4 6,6 6,6 10,2 a Ponieważ w gospodarstwie domowym/rodzinie może występować więcej niż jedno źródło dochodu poza dochodem z gospodarstwa rolnego, to suma odsetek może przekraczać 100. Poszczególne źródła dochodów z reguły nie są wystarczające do utrzymania rodziny. Dotyczy to w zasadzie wszystkich źródeł. Rozdrobnienie agrarne przeciętnie rzecz biorąc obszarowo małe gospodarstwa nie generują dostatecznego dochodu rolniczego; praca najemna także często z wielu względów jest nisko opłacana, natomiast świadczenia społeczne również nie mogą zadowalać. Dlatego gospodarstw domowych (rodzin) jednorodnych ze względu na źródło utrzymania jest względnie mało. W związku z tym do określenia grup społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych stosuje się kryterium przeważającego dochodu. Dla większej przejrzystości wyodrębniamy tylko pięć grup, w których przeważające źródło stanowią: dochód rolniczy, dochód z pracy najemnej, dochód z działalności pozarolniczej na własny rachunek (biznes pozarolniczy), dochód z tytułu emerytur i rent oraz dochody z pozostałych źródeł. Dla uproszczenia w odniesieniu do niewielkiej liczby gospodarstw dochód rolniczy ujęto łącznie z dochodem z pracy najemnej w przypadku gdy dopiero łącznie dochód rolniczy i dochód z pracy najemnej przeważały w dochodzie ogólnym gospodarstwa domowego. Analogicznie do gospodarstw utrzymujących się z pracy najemnej włączono także niewielką liczebnie grupę gospodarstw, w których dopiero sumaryczny dochód z pracy najemnej i rolnictwa przeważały w dochodzie ogólnym gospodarstwa domowego. Tak ustaloną strukturę gospodarstw domowych według przeważającego źródła dochodu przedstawiono na ryc. 8. Struktura gospodarstw domowych w woj. świętokrzyskim nie odbiega ogólnie rzecz biorąc od analogicznej struktury dla Polski i Regionu Wschodniego. Mniejszy jest jednak odsetek gospodarstw domowych z przeważającym dochodem z rolnictwa, co jest konsekwencją rozdrobnienia agrarnego oraz mniejszy z dochodem z pracy najemnej, bo i mniej rozwinięty jest rynek pracy. W to miejsce wkroczyły dochody ze świadczeń społecznych i dochody z pozostałych tytułów

130 Ryc. 8. Struktura gospodarstw domowych według przeważającego źródła utrzymania (%) 6. Zrównoważenie gospodarstw rolnych Kwestia zrównoważenia stanowi coraz częściej formułowany cel, ale też ważne uwarunkowanie decyzji produkcyjnych i inwestycyjnych. Pojęcie zrównoważenia na ogół odnosi się do trzech sfer (ładów): środowiskowego, ekonomicznego i społecznego. Szczególne zainteresowanie budzi zrównoważenie rolnictwa w sferze środowiskowej, a to ze względu na kluczową rolę rolnictwa (gospodarstw rolnych) w gospodarowaniu przestrzenią oraz liczne interakcje produkcji rolniczej z ekosystemem przyrodniczym. W charakterze kryteriów zrównoważenia środowiskowego gospodarstwa rolnego (przyjazności produkcji rolnej dla środowiska przyrodniczego) przyjęto następujące wskaźniki: udział zbóż w strukturze zasiewów gruntów ornych, liczbę grup roślin uprawianych na gruntach ornych, indeks pokrycia gruntów ornych roślinnością w okresie zimy (tzw. okrywa zimowa), obsadę zwierząt na użytkach rolnych oraz saldo bilansu glebowej substancji organicznej 8. Źródła utrzymania struktura gospodarstw domowych potwierdzają wpływ ośrodków miejskich na rolnictwo i dochody gospodarstw domowych użytkowników gospodarstw rolnych. Dane tab. 7 wskazują na wyraźne zależności w tym zakresie. W przypadku rolniczego źródła utrzymania największe znaczenie ma ono w gminach wiejskich, a najmniejsze w gminach miejskich. Natomiast pozostałe źródła utrzymania relatywnie częściej występują w gminach miejskich, a rzadziej w gminach wiejskich. Taki układ występuje w przypadku Polski, Regionu Wschodniego i woj. świętokrzyskiego. Tabela 7 Struktura gospodarstw domowych według przeważającego źródła utrzymania a w gospodarstwach rolnych według typu gmin Wyszczególnienie Polska Region Wschodni Świętokrzyskie W M-W M W M-W M W M-W M Rolnictwo 38,3 34,8 11,7 36,0 26,7 9,0 34,9 25,3 8,0 Praca najemna 29,7 30,4 41,3 29,4 33,2 45,9 28,0 33,3 39,1 Biznes pozarolniczy 8,1 9,6 16,7 7,2 8,4 12,9 9,3 9,5 12,2 Emerytury i renty 14,2 15,5 20,7 16,9 20,6 22,7 16,6 19,7 28,3 Pozostałe 9,7 9,7 9,6 10,5 11,1 9,5 11,1 12,3 12,4 Gminy: W wiejskie, M-W miejsko-wiejskie, M - miejskie a Rolnictwo i praca najemna łącznie z dwuzawodowymi Ryc. 9. Odsetek gospodarstw spełniających przyjęte kryteria zrównoważenia środowiskowego Relatywnie najwięcej gospodarstw spełnia kryterium pogłowia zwierząt, a najmniej kryterium grup roślin i udziału zbóż 9. Intensywność produkcji zwierzęcej w Polsce ogólnie rzecz biorąc nie zagraża środowisku, jakkolwiek koncentracja chowu zwierząt gospodarskich powoduje przekraczanie dopuszczalnego progu, tj. niespełnianie kryterium obsady, przez niewielki odsetek ferm zwierzęcych, zwłaszcza 8 Uzasadnienie i opis tych wskaźników można znaleźć m.in. w publikacjach [Wrzaszcz 2012; Zegar 2013]. 9 Przypomnimy, że w ustalaniu wartości wskaźnika dotyczącego obsady zwierząt w mianowniku uwzględnia się gospodarstwa ze zwierzętami, a przy ustaleniu pozostałych kryteriów gospodarstwa z uprawami polowymi

131 gdy gospodarstwo nie dysponuje dostatecznym areałem użytków rolnych. Poważnym problemem ekologicznym jest natomiast nadmierny udział zbóż w strukturze zasiewów oraz przede wszystkim ujemny bilans substancji organicznej. Właśnie w odniesieniu do tego ostatniego kryterium gospodarstwa woj. świętokrzyskiego wypadają wyjątkowo niekorzystnie. To bardzo poważny problem ze względu na rolę substancji organicznej w uprawie roślin. Korzystnie natomiast woj. świętokrzyskie plasuje się w odniesieniu do kryterium grup roślin. Gospodarstwa położone na terenie wyróżnionych typów gmin nie wykazują znacznych różnic w spełnianiu poszczególnych kryteriów zrównoważenia środowiskowego. Jedynie gospodarstwa na terenie gmin miejskich w znacznie mniejszym odsetku spełniają kryterium grup roślin (warzywa, truskawki i poziomki to jedna grupa) oraz w nieco mniejszym kryterium okrywy zimowej (tab. 8). Tabela 8 Odsetek gospodarstw spełniających wyróżnione kryteria środowiskowe Kryterium Polska Region Wschodni Woj. świętokrzyskie W M-W M W M-W M W M-W M Okrywa zimowa 61,6 63,2 57,1 55,0 63,2 54,2 58,7 57,6 50,5 Udział zbóż 25,5 26,2 27,0 26,2 26,2 24,7 28,3 30,1 30,7 Grupy roślin 23,7 21,8 10,3 26,4 21,8 10,6 33,4 31,4 9,2 BSO 45,3 46,4 49,1 38,7 46,4 46,0 27,6 24,1 24,5 SD/ha 96,0 95,9 94,8 96,9 95,9 96,4 97,2 96,9 94,1 Gminy: W wiejskie, M-W miejsko-wiejskie, M - miejskie W zakresie zrównoważenia środowiskowego gospodarstw rolnych kluczową rolę przypisuje się zachowaniu substancji organicznej, która stanowi niezbywalny nieusuwalny warunek odtwarzania żyzności gleby (ergo produkcyjności) 10. Gospodarstwa woj. świętokrzyskiego, niestety, umniejszają zasób substancji organicznej. Saldo bilansu substancji organicznej (BSO) jest bowiem ujemne (ubytek 0,08 tony na ha UR, przy czym w gminach wiejskich ubytek wynosi 0,04 t, w gminach miejsko-wiejskich 0,16 oraz w gminach miejskich 0,12 t/ha UR). W całym Regionie Wschodnim także ubywa substancji organicznej (-0,06 t/ha). Natomiast w skali kraju saldo BSO jest dodatnie (0,07 t/ha), jakkolwiek w gospodarstwach na terenie gmin miejskich także występuje ubytek substancji organicznej - ujemny BSO (-0,03 t/ha). Umniejszaniu substancji organicznej w gospodarstwach woj. świętokrzyskiego towarzyszy jednocześnie niższe nawożenie mineralne: świętokrzyskie 89 kg NPK/ha, Region Wschodni 99 kg NPK, Polska 115 kg NPK/ha. Poziom nawożenia mineral- 10 Wykazuje to wiele prac [Kuś, Kopiński 2011; Sadowski 2012; Wrzaszcz 2009 ]. nego jest szczególnie niski w gospodarstwach na terenie gmin miejskich (świętokrzyskie 56 kg NPK, Region Wschodni 65 kg, Polska 74 kg). Podobnie niski jest także poziom nawożenia nawozami organicznymi (obornik, gnojówka, gnojowica), który w gospodarstwach na terenie gmin miejskich wynosi: świętokrzyskie 10 kg NPK/ ha (85 kg w całej zbiorowości gospodarstw), Region Wschodni 15 kg NPK (71 kg), Polska 18 kg NPK (85 kg). Wskazuje to na ekstensyfikację i obumieranie rolnictwa na terenie miast. W odniesieniu do zrównoważenia w sferze ekonomicznej ograniczymy się do dwóch wskaźników, a mianowicie wartości standardowej produkcji (SP) w przeliczeniu na 1 ha UR oraz wartości standardowej nadwyżki bezpośredniej (SNB) w przeliczeniu na jednostkę nakładów pracy (1 pełnozatrudnionego AWU). Wartość standardowej produkcji z jednostki powierzchni UR wyraża produktywność ziemi podstawowego i niezastępowalnego czynnika przyrodniczego produkcji rolniczej. Produkcja przesądza o bezpieczeństwie żywnościowym w ujęciu fizycznym podstawowy warunek dla takiego bezpieczeństwa. Z kolei standardowa nadwyżka bezpośrednia zakreśla ramy dochodów gospodarstwa i opłaty nakładów pracy zaangażowanych w produkcję rolniczą. Przesądza zatem o relacji tej opłaty w działalności rolniczej w stosunku do nakładów pracy w innych sektorach, a zatem przesądza w znacznym stopniu o tzw. parytecie dochodów. Tabela 9 Produktywność ziemi (standardowa produkcja w / ha UR) oraz wydajność ekonomiczna pracy (SNB w ESU/AWU) a w gospodarstwach według typu gmin Wyszczególnienie Polska Region Wschodni Woj. świętokrzyskie SP SNB SP SNB SP SNB Ogółem , , ,9 Wiejskie , , ,8 Miejsko-wiejskie , , ,9 Miejskie , , ,1 a ESU (European Size Unit - Europejska Jednostka Wielkości) stanowi równowartość W odniesieniu do ładu społecznego na poziomie gospodarstwa rolnego szczególne znaczenie przypisuje się wykształceniu, wiekowi i płci użytkowników gospodarstw rolnych. W odniesieniu do wykształcenia uwzględniamy tylko wykształcenie ogólne z braku miejsca, lecz także dlatego, że biorąc pod uwagę ogół gospodarstw rolnych jest ono ważniejsze niż wykształcenie rolnicze [Zegar 2006]. Dane o wykształceniu użytkowników zamieszczono w tab. 10. Użytkownicy gospodarstw rodzinnych w woj. świętokrzyskim nie odbiegają istotnie pod względem poziomu wykształcenia

132 ogólnego w stosunku do Regionu Wschodniego czy kraju poziom wykształcenia jest w zasadzie wyrównany. Różnice ujawniają się w poszczególnych typach gmin. Ma miejsce prawidłowość uzasadniona zresztą że poziom wykształcenia w gminach miejskich jest najwyższy, a w gminach wiejskich najniższy. Gospodarstwa według wykształcenia ogólnego użytkownika (ogół użytkowników = 100,0) Tabela 10 Wyszczególnienie Wykształcenie Polska Region Wschodni Woj. świętokrzyskie Wyższe 9,9 10,0 9,5 Ogółem Średnie 31,1 31,9 30,2 Zasadnicze 39,9 36,8 38,7 Wyższe 7,9 8,2 7,9 Gminy wiejskie Średnie 29,4 30,5 45,4 Zasadnicze 43,2 40,0 42,0 Wyższe 9,7 9,5 10,8 Gminy Średnie 32,9 32,7 33,7 miejsko-wiejskie Zasadnicze 40,8 37,7 37,8 Wyższe 25,9 25,2 28,3 Gminy miejskie Średnie 43,3 45,8 44,9 Zasadnicze 23,8 21,9 19,5 Wyszczególnienie Wiek Polska Region Wschodni Woj. świętokrzyskie Poniżej 44 lat 39,0 37,7 37,0 Gminy miejsko-wiejskie lat 52,4 50,9 52,8 65 i więcej lat 8,6 11,4 10,2 Poniżej 44 lat 30,9 29,9 26,0 Gminy miejskie lat 57,6 57,9 57,2 65 i więcej lat 11,5 12,2 16,8 Przytoczone wskaźniki sugerują relatywnie większe zmiany strukturalne w rolnictwie woj. świętokrzyskiego w porównaniu z Regionem Wschodnim i krajem. Wspierają to także wskaźniki dotyczące udziału kobiet wśród użytkowników gospodarstw rolnych (ryc. 10). Za wskaźnik zrównoważenia społecznego może posłużyć także aktywność w pozyskiwaniu środków w ramach działań programu rozwoju obszarów wiejskich (PROW) i programu rolnośrodowiskowego (PRŚ). W tym zakresie gospodarstwa woj. świętokrzyskiego wykazują większą aktywność w porównaniu z gospodarstwami Regionu Wschodniego oraz kraju (ryc. 11). To dobrze świadczy tak o rolnikach, jak i instytucjach wspierających rolnictwo w woj. świętokrzyskim. Wiek użytkownika, a ściślej biorąc struktura użytkowników według wieku ekonomicznego, cechuje się logicznością. Największy udział użytkowników w wieku młodszym jest w gospodarstwach w gminach wiejskich, a najmniejszy w gminach miejskich. Logicznie wyraża to nastawienie na rozwijanie lub zwijanie działalności rolniczej (gospodarstw rolnych). Wspiera to układający się w przeciwnym kierunku odsetek użytkowników w wieku 65 i więcej lat (tab. 11). Tabela 11 Gospodarstwa według wieku użytkownika (ogół użytkowników = 100,0) Wyszczególnienie Wiek Polska Region Wschodni Woj. świętokrzyskie Poniżej 44 lat 39,7 39,4 38,1 Ogółem lat 52,0 50,8 52,1 65 i więcej lat 8,3 9,8 9,8 Poniżej 44 lat 41,3 41,4 39,4 Gminy wiejskie lat 51,1 49,6 51,5 65 i więcej lat 7,6 9,0 9,1 Ryc. 10. Kobiety użytkujące gospodarstwa rolne (w % ogółu użytkowników)

133 Ryc. 11. Odsetek gospodarstw uczestniczących w działaniach PROW i PRŚ R gospodarstwa ogółem, W gminy wiejskie, M-W gminy miejsko-wiejskie, M gminy miejskie Podsumowanie i wnioski Dane Powszechnego Spisu Rolnego 2010 wspierają wyniki licznych badań w zakresie wpływu ośrodków miejskich na rolnictwo. Relacje między miastem i wsią w zakresie produkcji rolniczej wskazują na odwrócenie historycznych zależności. Bliskość miasta sprzyja na ogół ogólnemu rozwojowi gospodarczemu, lecz nie sprzyja rozwojowi rolnictwa. Dane te pośrednio także potwierdzają poziom rozwoju rolnictwa na osi geograficznej wschód zachód. Województwo świętokrzyskie jedno z czterech Regionu Wschodniego cechuje się bardziej rozdrobnioną strukturą agrarną z dalszymi tego skutkami, ponieważ nadal areał użytków rolnych gospodarstwa przeciętnie rzecz biorąc decyduje o potencjale i wynikach produkcyjno-ekonomicznych gospodarstwa rolnego. Gospodarstwa woj. świętokrzyskiego cechuje mniejsza obsada zwierząt gospodarskich, ale większa intensywność organizacji produkcji roślinnej (wyższy udział warzyw, truskawek i poziomek w strukturze zasiewów). Niepokoić jednak powinno zaniechanie upraw (zasiewów) przez 16% gospodarstw rolnych, a na terenie gmin miejskich nawet przez 37%. Gospodarstwa rolne w woj. świętokrzyskim relatywnie częściej wytwarzają płody rolne na samozaopatrzenie i rynek lokalny. Wynika to oczywiście z mniejszej skali produkcji oraz mniejszego zaawansowania procesów specjalizacji i koncentracji produkcji rolniczej w woj. świętokrzyskim w porównaniu tak z całym Regionem Wschodnim, jak i całym krajem. Znajduje to także wyraz w mniejszym odsetku rodzin, dla których główne (przeważające) źródło utrzymania stanowi dochód z gospodarstwa rolnego. Wyniki przeprowadzonej analizy wskazują na zagrożenia dla zrównoważonego rozwoju rolnictwa w woj. świętokrzyskim. Chodzi przede wszystkim o ujemny bilans substancji organicznej na gruntach rolnych oraz nadmierny udział zbóż w strukturze zasiewów. Odnowa żyzności gleby jest bowiem warunkiem koniecznym zrównoważonego rozwoju rolnictwa. Na terenie gmin miejskich ma miejsce wyraźna ekstensyfikacja rolnictwa, co byłoby nawet pożądane, gdyby nie także wyraźne wycofywanie się z działalności rolniczej. Nie jest to wskazane tak ze względu na potencjał produkcyjny rolnictwa w tych gminach, w tym potencjał ludzki, ale przede wszystkim na potrzebę rozwijania lokalnych systemów rolniczo-żywnościowych. Szybkimi krokami przybliża się nowe podejście do wartościowania społecznego rolnictwa i rolników pozytywne w miejsce deprecjonującego. Literatura Bański J., 2008, Strefa podmiejska już nie miasto, jeszcze nie wieś, [w:] Gospodarka przestrzenna, A. Jezierska-Thole, L. Kozłowski (red.).toruń, s Bański J., 2011, Uwarunkowania sukcesu gospodarczego na wsi, [w:] Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji. W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXXVIII, Warszawa, s Brouwer F. (red.), 2004, Sustaining Agriculture and the Rural Environment. Edward Elgar, Chaltenham, UK Northampton, USA. Cioloş D. 2012, Local Farming and Short Supply Chains: Enhancing the Local Dimension of the Common Agricultural Policy. Conference Local agriculture and short food supply chains. Brussels, 20 April; small-farmers-conference-2012_en.html. EEA, 2006, Urban Sprawl in Europe. The Ignored Challenge. Report No 10. European Environmental Agency, Copenhagen. Falkowski J., 2009, Zagospodarowanie podmiejskiej przestrzeni geograficznej w Polsce, [w:] Współczesne problemy przemian strukturalnych przestrzeni geograficznej. Akademia Pomorska w Słupsku, Słupsk, s FAO, 2011, Food, Agriculture and Cities. Challenges of Food and Nutrition Security, Agriculture and Ecosystem Management in an Urbanizing World. GUS, 2012, Charakterystyka gospodarstw rolnych, Powszechny Spis Rolny GUS, Warszawa

134 GUS, 2013, Obszary wiejskie, Powszechny Spis Rolny GUS, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Warszawa, Olsztyn. Halamska M., 2011, Wiejskość jako kategoria socjologiczna. Wieś i Rolnictwo, nr 1 (150). Huylenbroeck van G., Durando G. (red.), Multifunctional Agriculture. A New Paradigm for European Agriculture and Rural Development. Ashgate, Hampshire-Burlington. Józwiak W., Ziętara W. (red.), 2013, Zmiany zachodzące w gospodarstwach rolnych w latach GUS, Warszawa. Kopacz I., Mularczyk M., 2011, Zróżnicowanie funkcjonalne gmin strefy podmiejskiej Kielc a poziom życia ludności, [w:] Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich?... op. cit. s Kuś J., Kopiński J., 2011, Gospodarowanie glebową materią organiczną w kontekście zmian zachodzących w polskim rolnictwie, [w:] Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, J. Zegar (red.). IERiGŻ-PIB, Warszawa, s LAFPTF, 2010, The Good Food for All Agenda: Creating a New Regional System for Los Angeles. Los Angeles Food Policy Task Force, City of L.A., Los Angeles. Marsden T., Sonino R., 2012, Human Health and Wellbeing and the Sustainability of Urbanregional Food Systems. Current Opinion in Environmental Sustainability, t. 4, s Sadowski A., 2012, Zrównoważony rozwój gospodarstw rolnych z uwzględnieniem wpływu Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu. Rozprawy Naukowe, nr 447, Poznań. Stanny M., 2013, Przestrzenne zróżnicowanie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. IRWiR PAN, Warszawa. TCC, 2010, Cultivating Food Connections: Toward a Healthy and Sustainable Food System for Toronto. Toronto Public Health Department and Food Strategy Steering Group. Toronto City Council, Toronto. Wilkin J. (red.), 2010, Wielofunkcyjność rolnictwa. Kierunki badań, podstawy metodologiczne i implikacje praktyczne. IRWiR PAN, Warszawa. Wrzaszcz W., 2009, Bilans nawozowy oraz bilans substancji organicznej w indywidualnych gospodarstwach rolnych, [w:] Z badań nad rolnictwem,... op. cit., s Wrzaszcz W., 2012, Poziom zrównoważenia indywidualnych gospodarstw rolnych w Polsce. Studia i Monografie, nr 155, IERiGŻ-PIB, Warszawa. Woś A., Zegar J., 2002, Rolnictwo społecznie zrównoważone. IERiGŻ, Warszawa. Zegar J., 2006, Źródła utrzymania rodzin związanych z rolnictwem. Studia i Monografie, nr 133, IERiGŻ, Warszawa. Zegar J., 2012, Współczesne wyzwania rolnictwa. WN PWN, Warszawa. Zegar J. (red.), 2013, Zrównoważenie polskiego rolnictwa. GUS, Warszawa. Anna Kołodziejczak Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Wpływ instrumentów polityki spójności UE na rozwój obszarów wiejskich w woj. Wielkopolskim Abstract: Effect of the Instruments of EU Cohesion Policy on Rural Development in Wielkopolskie Voivodeship. It is hard to establish the impact of instruments of EU cohesion policy on rural development in Wielkopolska voivodeship because this is not the only instrument of economic intervention. What spatial change this factor had brought about in the rural areas of Wielkopolskie Voivodeship was determined by analysing projects covering three aspects of cohesion: economic, social and territorial, implemented under the Regional Operational Programme of Wielkopolskie Voivodeship. The study period was the years Instruments of the Human Capital operational programme were ignored in the research because they work in both rural and urban areas and it is hard to establish precisely what proportion of funds goes to rural development. In the years , the greatest number of projects implemented in rural areas focused on economic cohesion, while those supporting the region s social cohesion predominated in terms of EU funds granted. This article seeks to identify differences in the spatial change produced by the above factors in the rural areas of Wielkopolskie Voivodeship. Key words: EU cohesion policy, rural areas, Regional Operational Programme of Wielkopolskie Voivodeship, Wielkopolskie Voivodeship. Wprowadzenie Dywersyfikacja aktywności gospodarczej i poprawa jakości życia na obszarach wiejskich jest wspólnym zadaniem Wspólnej Polityki Rolnej i polityki spójności. Działania Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) i Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) są więc komplementarne do działalności Europejskiego Funduszu Rolnego Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Polityka spójności zakłada wzmocnienie spójności gospodarczej i społecznej Wspólnoty Europejskiej,

135 przez zmniejszenie dysproporcji w poziomach rozwoju różnych regionów szczególnie tych, które stanowią obszary zacofane, najmniej dotychczas uprzywilejowane, do nich należą m.in. obszary wiejskie. Rozwój obszarów wiejskich w dużej mierze zależy też od działań polityki spójności, której cele bezpośrednio wpływają na rozwój lokalny. Działania w ramach polityki spójności mają w szczególności na celu zmniejszenie dysproporcji gospodarczych, społecznych i terytorialnych, które powstają zwłaszcza w państwach i regionach opóźnionych w rozwoju i w związku z restrukturyzacją gospodarczą i społeczną oraz z procesem starzenia się ludności. Polityka spójności polega na realizacji trzech najważniejszych celów: konwergencji, konkurencyjności regionalnej i zatrudnienia oraz europejskiej współpracy terytorialnej. Spójność najczęściej odnosi się do zjawisk społeczno-gospodarczych występujących na poziomie międzypaństwowym lub międzyregionalnym. Pojęcie spójności na poziomie regionalnym zdaniem Churskiego [2009] należy interpretować jako spójność układu wewnątrzregionalnego, która powinna prowadzić do komplementarności tego układu, co nie zawsze musi wiązać się z wyrównywaniem występujących w jego granicach różnic w poziomie rozwoju. Warunkiem do osiągnięcia tej spójności jest występowanie powiązań gospodarczych, społecznych i technicznych, które są podstawą dla zachodzących relacji funkcjonalnych rozwoju całego regionu mimo występujących wewnątrzregionalnie różnic rozwojowych [Marszał, Pielesiak 2008]. W odniesieniu do obszarów wiejskich regionu, działania polityki spójności powinny dotyczyć wspierania przedsięwzięć poprawiających poziom rozwoju gospodarczego, społecznego oraz zapewniających racjonalne funkcjonowanie całego układu społeczno-gospodarczego regionu. W Polsce w latach działania na rzecz rozwoju obszarów wiejskich pokazały, że mimo że duża część przedsięwzięć była finansowana w ramach polityki spójności, to większe znaczenie miało podejście sektorowe. Głównym źródłem finansowania obszarów wiejskich w ramach Wspólnej Polityki Rolnej był Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich, który dysponował budżetem 14,2 mld zł i był ukierunkowany na cele sektorowe związane z rolnictwem. Ponadto, realizowano Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i Modernizacja Sektora Żywnościowego oraz Rozwój Obszarów Wiejskich, a ten był finansowany w ramach polityki spójności. Jego budżet wynosił 6,8 mld zł. Ten program był zdominowany przez cele sektorowe związane z inwestycjami w gospodarstwach rolnych oraz poprawą przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych (61% całości alokacji programu). Zarządzany był przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi z symbolicznym udziałem samorządów województw. Kolejnym instrumentem polityki spójności w latach realizującym zadania związane z rozwojem obszarów wiejskich był nie zarządzany sektorowo Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR), w ramach którego na cele wsi w Polsce wydatkowano ok. 2,35 mld zł. W latach nastąpiły zmiany finansowaniu, bowiem w ramach Wspólnej Polityki Rolnej skierowany został bezpośrednio na obszary wiejskie Program Rozwoju Obszarów Wiejskich dysponujący budżetem w wysokości 65,5 mld zł. W ramach polityki spójności powstało 16 programów regionalnych, które zastąpiły ZPORR zarządzane na poziomie krajowym i dysponują one kwotą dofinansowania UE 71 mld zł. Innym instrumentem polityki spójności, za pomocą którego są realizowane m.in. na obszarach wiejskich projekty, przyczyniające się do podnoszenia kwalifikacji osób pracujących, aktywizacji osób bezrobotnych, rozwoju ekonomii społecznej czy ułatwiające rozpoczęcie własnej działalności jest Program Operacyjny Kapitał ludzki, w ramach którego przeznaczono ok. 2,5 mld zł dofinansowania UE [MRR 2012]. W latach najwięcej projektów zarówno pod względem liczby realizacji, jak i wartości dofinansowania UE na terenie woj. wielkopolskiego wdrażanych było w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich finansowanego z EFRROW [Sprawozdanie...]. Z punktu widzenia wspierania rozwoju obszarów wiejskich polityka spójności i Wspólna Polityka Rolna ma kilka wspólnych obszarów interwencji. Są to przede wszystkim rozwój infrastruktury transportowej (zwłaszcza drogowej), zasobów ludzkich (szkolenia, kształcenie zawodowe i przekwalifikowanie) oraz infrastruktury ochrony środowiska przyrodniczego (gospodarki wodno-ściekowej i odpadami komunalnymi). Cele obu polityk są zbieżne pod względem wsparcia rozwoju infrastruktury społeczno-kulturalnej (ochrona zabytków, infrastruktura turystyczna i sportowa) oraz wspierania przedsiębiorczości [Chmieliński 2008]. Za zapewnienie koordynacji między instrumentami finansowymi polityki spójności oraz Wspólnej Polityki Rolnej odpowiedzialny jest Komitet Koordynacyjny Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia. Polityka spójności UE w latach realizowana jest w trzech wymiarach spójności: gospodarczym, społecznym i terytorialnym. Po raz pierwszy poza polityką gospodarczą i społeczną zostały uwypuklone zagadnienia racjonalnego gospodarowania przestrzenią, urbanizacji, rozwoju miast i powiązań funkcjonalnych między miastami a terenami wiejskimi przez zapewnienie tego, aby kwestie gospodarcze, społeczne i środowiskowe były rozwiązywane przez zintegrowane strategie odnowy, rewitalizacji i rozwoju zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich. Środki wypłacone w ramach polityki spójności były ukierunkowane głównie na poprawę warunków życia oraz prowadzenia działalności gospodarczej na obszarach wiejskich, jak również wzmocnienia kapitału społecznego

136 W Strategii Rozwoju Województwa Wielkopolskiego do 2020 r. [2005] przewiduje się poprawę jakości życia oraz efektywne wykorzystanie zasobów i potencjałów dla zrównoważonego rozwoju województwa. Proponuje się wizję rozwoju na podstawie skutków procesów integracji europejskiej, globalizacji gospodarki i społeczeństwa oraz większej decentralizacji państwa. Założono, że w przyszłości przestrzeń Wielkopolski, jej gospodarka, infrastruktura i społeczeństwo powinny być jak najlepiej zintegrowane z przestrzenią europejską, bowiem tylko w ten sposób można budować konkurencyjność regionu. W tym dokumencie obszary wiejskie są postrzegane przez pryzmat gospodarki rolnej. Cele rozwojowe są zgodne z założeniami odnowionej Strategii Lizbońskiej, z kierunkami polityki spójności UE, z głównymi celami Strategii Rozwoju Kraju, Narodowej Strategii Spójności. Warunkiem powodzenia całej strategii rozwojowej na obszarach wiejskich jest zintegrowane oddziaływanie w sferze pozarolniczych funkcji obszarów wiejskich, czyli kapitału ludzkiego (edukacja), rynku pracy, infrastruktury technicznej i przedsiębiorczości. Wymaga to komplementarnych działań inwestycyjnych w regionie ukierunkowanych na modernizację i rozbudowę infrastruktury technicznej i społecznej wsi, wsparcia tworzenia i rozwoju pozarolniczych małych i średnich przedsiębiorstw, przekwalifikowania ludności związanej z rolnictwem, podwyższenie poziomu edukacji. Problem proporcji między nakładami na konwergencję i wzmacnianie konkurencyjności regionów dotyczy zarówno polityki spójności, jak i Wspólnej Polityki Rolnej. Celem opracowania jest próba określenia wpływu instrumentów polityki spójności na rozwój obszarów wiejskich w woj. wielkopolskim. Ocenę tego wpływu przeprowadzono na podstawie analizy realizacji projektów podejmowanych w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego (WRPO) i obejmuje ona lata W badaniach pominięto instrumenty Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, bowiem działają one jednocześnie na obszarach wiejskich i miejskich, dlatego też trudno jest dokładnie wydzielić, jaka część wydatków przeznaczona jest na rozwój obszarów wiejskich. Przyjęto, że obszary wiejskie to tereny znajdujące się w granicach administracyjnych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich. Podejście do różnych typów terytoriów z uwzględnieniem zależności między obszarami generującymi wzrost, powiązanymi funkcjonalnie wskazuje na potrzebę powiązań małych miast jako lokalnych biegunów wzrostu [Słodowa-Hełpa 2010]. Bazę danych stworzono na podstawie sporządzanych kwartalnie list beneficjentów WRPO. 1. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich Wielkopolski a realizacja projektów w ramach Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego Województwo wielkopolskie ma km 2, co stanowi 9,5% powierzchni kraju. Za obszary wiejskie tego województwa uznaje się 97,3% jego powierzchni. W 2012 r. ludność województwa wynosiła 3462,2 tys. osób, z tego na wsi mieszkało 1542,1 tys. osób, tj. 44,5%. Prawie ¼ ludności pracującej na tym obszarze (24,9 %) była zatrudniona w rolnictwie. Obszary wiejskie, ze względu na swój udział w ogólnej powierzchni, mają w rozwoju regionu szczególne znaczenie, ale wykazują duże dysproporcje. Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich woj. wielkopolskiego dotyczy sytuacji demograficznej, intensywności organizacji rolnictwa, innych funkcji gospodarczych i społeczno-kulturowych oraz warunków przyrodniczych. Aby przedstawić stan odniesienia posłużono się dotychczasowymi badaniami przeprowadzonymi przez Wysockiego [2010, s. 342], który przez wykorzystanie rozmytej metody TOPSIS ocenił poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w woj. wielkopolskim (ryc. 1). Autor wziął po uwagę cechy według następujących kryteriów: przyrodniczego, demograficzno-społecznego, infrastrukturalnego i gospodarczego. Wysoki poziom rozwoju społeczno-gospodarczego osiągnął powiat poznański. Jest to zrozumiałe, bowiem na jego rozwój ma oddziaływanie aglomeracja poznańska. W zasięgu oddziaływania Poznania i Leszna znalazły się tereny o średnim wyższym poziomie rozwoju, są to powiaty kościański oraz leszczyński i gostyński. Powiaty cechujące się średnim-niższym poziomem rozwoju społeczno- -gospodarczego zlokalizowane są głównie w południowej i zachodniej części województwa. Niski-wyższy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego dotyczył 11 powiatów położonych w głównie w południowej i zachodniej części województwa. Powiaty położone na peryferiach województwa, głównie w jego wschodniej części cechowały się niskim poziomem społeczno-gospodarczym. Biorąc pod uwagę rozkład przestrzenny w powiązaniu z rozmieszczeniem obszarów wiejskich o wysokim poziomie rozwoju, to kontrastujące zróżnicowanie wsi pod tym względem nawiązuje w znacznym stopniu do układów typu rdzeń-peryferia. Obszary wiejskie położone w zasięgu oddziaływania ukształtowanych aglomeracji miejskich charakteryzują się wyższym poziomem rozwoju, natomiast pozostała część gmin miejsko-wiejskich i wiejskich zdecydowanie o niskim poziomie rozwoju znajduje się w strefach zewnętrznych w układzie regionu. Zmniejszanie różnic na obszarach wiejskich w układzie wewnątrzregionalnym w ramach rozwoju społeczno-gospodarczego może dokonywać się za pomocą działań związanych z trzema wymiarami spójności. Według Churskiego [2009] spójność

137 ekonomiczna w powiązaniu z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego danego obszaru dotyczy stanu i struktury gospodarki, poziomu rozwoju infrastruktury gospodarczej, sytuacji finansowej podmiotów gospodarczych oraz ich otoczenia, a także innowacyjności. Spójność społeczna wynika z dostępu do rynku pracy, poziomu i warunków życia będących rezultatem poziomu dochodów oraz występujących więzi społecznych na danym obszarze. Spójność terytorialna to sieciowa organizacja regionu pozwalająca na wzrost spójności w wymiarze ekonomicznym i społecznym zapewniająca racjonalne funkcjonowanie układu społeczno-gospodarczego. Spójność terytorialna odnosi się do stanu i rozwoju sieci osadniczej oraz infrastruktury komunikacyjnej. Ryc. 1. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w woj. wielkopolskim w 2004 r. Źródło: [Wysocki 2010, s. 349] Realizacja WRPO odbywała się na podstawie 7 priorytetów: I - konkurencyjność przedsiębiorstw, II - infrastruktura komunikacyjna, III - środowisko przyrodnicze, IV - rewitalizacja obszarów problemowych, V - infrastruktura dla kapitału ludzkiego, VI - turystyka i środowisko kulturowe, VII - pomoc techniczna. Zdecydowanie środki finansowe na rozwój obszarów wiejskich koncentrowały się wokół konkurencyjności przedsiębiorstw, infrastruktury komunikacyjnej środowiska przyrodniczego, infrastruktury dla kapitału ludzkiego oraz turystyki i środowiska kulturowego. Nie wszystkie działania były realizowane na obszarach wiejskich. Działania według wymiarów spójności dotyczące obszarów wiejskich przedstawiono w tab. 1. Tabela 1 Liczba i wartość realizowanych projektów według działań w programie WRPO na obszarach wiejskich w woj. wielkopolskim w latach Działania Liczba Spójność ekonomiczna 1.1. Rozwój mikroprzedsiębiorstw 1.2. Wsparcie rozwoju MSP 1.7. Przygotowanie terenów inwestycyjnych 6.1. Turystyka 6.2. Rozwój kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego Spójność społeczna 3.3. Wsparcie ochrony przyrody 3.4. Gospodarka wodno-ściekowa 3.6. Poprawa bezpieczeństwa środowiskowego i ekologicznego 5.2. Rozwój infrastruktury edukacyjnej, w tym kształcenia ustawicznego 5.3. Poprawa warunków funkcjonowania systemu ochrony zdrowia Wartość całkowita w zł , , , , , , , , , ,82 Dofinansowanie z środków UE w zł , , , , , , , , , ,92 Spójność terytorialna 2.2. Poprawa dostępności do regionalnego i ponadregionalnego układu drogowego (drogi wojewódzkie w miastach na , ,43 prawach powiatu, powiatowe i gminne) Razem , ,77 Źródło: Opracowanie własne na podstawie list beneficjentów WRPO według SIMIK z lat Do końca 2012 r. w ramach WRPO realizowano 1094 przedsięwzięcia na obszarach wiejskich, które stanowiły 44% ogółu projektów. W latach największa liczba realizowanych projektów (853) na obszarach wiejskich dotyczyła spójności ekonomicznej, natomiast projekty wspierające spójność społeczną regionu dominowały w kwotach dofinansowania UE w wysokości ,76 zł. Największą

138 grupę beneficjentów pod względem realizowanych projektów na obszarach wiejskich stanowili przedsiębiorcy, zaraz po nich jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty). Inni beneficjenci to zakłady opieki zdrowotnej, komendy straży pożarnej, organizacje pozarządowe, nadleśnictwa oraz kościoły. Ta grupa beneficjentów różni się zasadniczo od korzystających ze środków programów sektorowych. Łącznie działania na rzecz poprawy poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w wymiarze spójności ekonomicznej związane były z realizacją 853 przedsięwzięć, co stanowiło 78% ogólnej liczby projektów wykonywanych na obszarach wiejskich Wielkopolski. Najwięcej wśród nich dotyczyło działania 1.2. Wsparcie rozwoju MSP. Z analizy projektów wynika, że wiązały się one głównie z zakupem maszyn i urządzeń oraz modernizacją technologii w małych i średnich przedsiębiorstwach produkcyjnych. W dalszej kolejności były to projekty w ramach działania 1.1. Rozwój mikroprzedsiębiorstw, które miało sprzyjać zwiększeniu liczby mikroprzedsiębiorstw oraz tworzenia warunków do ich rozwoju. Średnia wartość projektu w tym działaniu była relatywnie niska i wynosiła około 300 tys. zł. Istotnym czynnikiem przyczyniającym się do podniesienia rozwoju gospodarczego w wymiarze spójności ekonomicznej na obszarach wiejskich było działanie 1.7. Przygotowanie terenów inwestycyjnych. Wsparcie 10 projektów dotyczy kompleksowego przygotowania terenów inwestycyjnych, ich uzbrojenia oraz rozwoju infrastruktury technicznej. Uzbrojenie terenów obejmuje inwestycje z zakresu budowy dróg, urządzeń wodociągowych, sieci kanalizacji sanitarnej i deszczowej. Dzięki dofinansowaniu UE wsparto tereny na obszarach wiejskich m.in. w gminach Pniewy, Buk, Pobiedziska, Kościan, Gostyń, Stare Miasto, Września. Wśród inwestycji wspartych w ramach tego działania należy wymienić projekt, który realizowany jest w Niepruszewie (gmina Buk), gdzie za pozyskane środki unijne uzbrojono teren. Na wspartym terenie powstało m.in. centrum logistyczne firmy Amica, Claas Polska, Dawex. Innym ciekawym przykładem jest projekt realizowany w Czachorowie (gmina Gostyń). W tej strefie działają głównie lokalne przedsiębiorstwa. W obu przypadkach atrakcyjność gmin podnosi także system zwolnień podatkowych dla potencjalnych inwestorów [Sprawozdanie...]. Jednym z ważniejszych elementów poprawy poziomu życia na obszarach wiejskich w ramach spójności ekonomicznej były działania 6.1. Turystyka oraz 6.2. Rozwój kultury i zachowanie dziedzictwa kulturowego. Realizowane były odpowiednio przez 54 i 27 projektów, a wartość dofinansowania unijnego obu działań na obszarach wiejskich wynosiła ponad 144 mln zł. W ramach działania 6.1. projekty te dotyczyły wzmacniana usług turystycznych w strukturze gospodarki regionu. Większość środków przeznaczona została na realizację projektów związanych z budową oraz rozbudową infrastruktury turystycznej, tj. bazy noclegowej, ośrodków rekreacyjno- -wypoczynkowych wraz z infrastrukturą towarzyszącą, a także sportowo-rekreacyjnych. Wsparte zostały też projekty zagospodarowujące obszary przyjezierne (gminy: Chodzież, Wągrowiec i Wolsztyn). Licznie wsparto także projekty związane z aktywnością ruchową, tj. budowa ścieżek rowerowych (obszary wiejskie w powiecie kościańskim), modernizacja kąpielisk (Boszkowo, gmina Włoszakowice) czy szlaków kajakowych (gmina Pobiedziska). W ramach działania 6.2. wsparcie finansowe zostało rozłożone między projekty inwestycyjne, promocyjne oraz dotyczące infrastruktury kin. Projekty inwestycyjne związane były z renowacją czy adaptacją obiektów historycznych i zabytkowych na cele kulturalne, a także renowacji i konserwacji zabytków sakralnych np. kościoły w Borkowie Starym (gmina Żelazków), w Skrzatuszu (gmina Szydłowo). Projekty promocyjne dotyczyły prowadzenia kampanii informacyjnych i organizacji wydarzeń kulturalnych na obszarach wiejskich powiatów średzkiego i ostrzeszowskiego. Wsparto 11 kin zlokalizowanych w miastach gmin miejsko-wiejskich, które zostały przystosowane do przejścia na cyfrowy system projekcji filmów [ibidem]. Rozkład przestrzenny projektów ukierunkowanych na poprawę rozwoju obszarów wiejskich w wymiarze spójności ekonomicznej pozwala wskazać na podstawowe tendencje dotyczące zróżnicowania udzielonego wsparcia unijnego w układzie gmin woj. wielkopolskiego (ryc. 2). Projekty te koncentrują się zarówno, co do liczby, jak i wartości dofinansowania UE w gminach położonych w bezpośrednim otoczeniu największych miast Poznania, Konina, Leszna i Kalisza oraz w powiecie kępińskim. W sześciu powiatach, tj. złotowskim, pilskim, wągrowieckim, kolskim, tureckim i ostrzeszowskim liczba realizowanych projektów na obszarach wiejskich była niska, jak również były gminy, w których nie zrealizowano żadnego projektu. Porównując rozkład przestrzenny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich z 2004 r. można stwierdzić, że realizowane projekty w ramach spójności ekonomicznej nie odegrały najważniejszej roli w gminach położonych w powiatach peryferyjnych, czyli o niskim poziomie rozwoju, co nie koresponduje z celami polityki spójności. Działania na rzecz poprawy poziomu społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w wymiarze spójności społecznej związane były z realizacją 133 projektów, o wyższej kwocie dofinansowania unijnego, tj. 597 mln zł niż przedsięwzięcia z spójności ekonomicznej. Projekty przez budowę infrastruktury ochrony środowiska, edukacyjnej oraz poprawy systemu ochrony zdrowia przyczyniły się do poprawy warunków życia mieszkańców na obszarach wiejskich woj. wielkopolskiego. Na pierwszym miejscu pod względem liczby wniosków (48), jak i wartości dofinansowania w kwocie 422 mln zł znalazło się działanie 3.4. Gospodarka wodno-ściekowa. Projekty związane były przede wszystkim z budową systemów kanalizacji zbiorczej

139 w połączeniu z budową lub modernizacją oczyszczalni ścieków komunalnych. Dofinansowanie udzielane w ramach działania 3.3. Wsparcie ochrony przyrody dotyczyło projektów z budową infrastruktury edukacyjnej na obszarach chronionych, tj. ścieżek edukacyjnych czy wyposażenia centrów edukacji ekologicznej. Łącznie w tym działaniu zrealizowano na obszarach wiejskich 18 projektów, o kwocie dofinansowania unijnego 3,3 mln. zł. Inwestycje w działaniu 3.6. Poprawy bezpieczeństwa środowiskowego i ekologicznego związane były z zakupem sprzętu specjalistycznego, samochodów ratowniczo-gaśniczych dla Ochotniczych Straży Pożarnych dla 9 gmin. Ryc. 2. Projekty realizowane w ramach spójności ekonomicznej na obszarach wiejskich w woj. wielkopolskim w latach Źródło: Opracowanie własne (ryc. 2-5). Wartość dofinansowania unijnego wynosiła ponad 3,3 mln zł. Aby zapewnić bezpieczeństwo zdrowotne mieszkańców obszarów wiejskich Wielkopolski realizowano projekty w ramach działania 5.3. Poprawa warunków funkcjonowania systemu ochrony zdrowia w województwie. Przedsięwzięcia dotyczyły przede wszystkim wyposażania w sprzęt medyczny, a także modernizacji istniejących szpitali powiatowych położonych w miastach gmin miejsko-wiejskich. Zrealizowano 36 projektów, a kwota dofinansowania wynosiła 109 mln zł. W ramach działania 5.2. wspierane były projekty dotyczące infrastruktury edukacyjnej, dzięki temu możliwe było wyrównywanie szans w rozwoju uczniów w zajęciach sportowych. Na obszarach wiejskich dominowały projekty z zakresu budowy sal sportowych, boisk szkolnych. Ponadto, udzielono wsparcia na budowę, modernizację szkół oraz na rozbudowę bazy dydaktycznej (gminy: Kórnik, Miłosław). W Zespole Szkół nr 3 w Ostrzeszowie zakupiono m.in. sprzęt rolniczy, który umożliwił utworzenie kierunku kształcenia agrobiznes [ibidem]. Realizacja działań przyczyniająca się do rozwoju obszarów wiejskich w wymiarze spójności społecznej była rozproszona na terenie województwa. Pod względem liczby projektów wyróżniały się powiaty: poznański, nowotomyski, wolsztyński, kościański i turecki (ryc. 3). Na obszarach wiejskich tych powiatów wykorzystano największe dofinansowanie unijne projektów poprawiające dostęp do infrastruktury społecznej i ochrony środowiska przyrodniczego. W powiecie szamotulskim zrealizowano jeden projekt ukierunkowany na poprawę infrastruktury w ramach wymiaru spójności społecznej. Jednym z czynników sprzyjających poprawie poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego obszarów wiejskich w wymiarze spójności terytorialnej są inwestycje w sieć komunikacyjną łączącą obszary wiejskie z miastami w celu umożliwienia mieszkańcom wsi dostępu do rynku pracy bez potrzeby zmiany miejsca zamieszkania. Przyczynia się to do zahamowania tendencji do wyludniania się wsi na obszarach peryferyjnych regionu i stanowi szansę na wykorzystanie potencjału zasobów ludzkich wsi w rozwoju miast będącymi ośrodkami wzrostu, ale może to przyczynić się do rozbudowy infrastruktury usługowej na potrzeby mieszkańców obszarów wiejskich. Poprawa spójności terytorialnej na obszarach wiejskich dotyczyła działania 2.2. Poprawa dostępności do regionalnego i ponadregionalnego układu drogowego (drogi powiatowe i gminne). W ramach tego działania wykonano 108 projektów, których wartość dofinansowania wynosiła ponad 320 mln zł. Większość przedsięwzięć dotyczyła modernizacji istniejących dróg powiatowych przebiegających przez obszary wiejskie oraz gminnych. Projekty te były również związane z inwestycjami w infrastrukturę towarzyszącą, tj. w kanalizację deszczową, ciągi piesze, ścieżki rowerowe oraz oświetlenie uliczne

140 kich (działanie 2.1.) przebiegających przez te tereny, co miało również wpływ na rozwoju tych obszarów w wymiarze spójności terytorialnej. Ryc. 3. Projekty realizowane w ramach spójności społecznej na obszarach wiejskich woj. wielkopolskiego w latach Rozkład przestrzenny wsparcia finansowego na obszarach wiejskich w wymiarze spójności terytorialnej pod względem liczby projektów przede wszystkim koncentrował się w pasie gmin zlokalizowanych na południe od powiatu poznańskiego (ryc. 4). Są to gminy położone w powiatach: kościańskim, gostyńskim, jarocińskim, pleszewskim oraz tureckim. Na obszarach wiejskich 2 powiatów (pilski i słupecki) nie realizowano projektów w ramach tego wymiaru, a w 11 ograniczono się do przygotowania i wykonania dwóch takich projektów. Należy podkreślić, że na obszarach wiejskich niektórych powiatów przebiegała budowa i modernizacja dróg wojewódz- Ryc. 4. Projekty realizowane w ramach spójności terytorialnej na obszarach wiejskich w woj. wielkopolskim w latach Przyjmując, że wspieranie w ramach polityki spójności w każdym jej wymiarze sprzyja poprawie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich, dokonano analizy zróżnicowania przestrzennego za pomocą wskaźnika absorpcji, tj. dofinansowania UE w przeliczeniu na 1 mieszkańca w skali gmin. Im wyższa wartość wskaźnika, tym większa możliwość poprawy poziomu rozwoju obszarów wiejskich w woj. wielkopolskim. Średnia wartość dofinansowania UE przypadająca na 1 miesz

141 kańca wynosiła 682, 38 zł. Rozkład przestrzenny gmin pod względem wartości tego wskaźnika był rozproszony (ryc. 5). gmin zlokalizowanych w otoczeniu Kalisza. Najwięcej gmin, które nie realizowały żadnego projektu w ramach WRPO znajdowało się na obrzeżach północno-wschodniej, wschodniej i południowej Wielkopolski. Ryc. 5. Absorpcja funduszy WRPO na obszarach wiejskich w woj. wielkopolskim w latach Najwyższy poziom absorpcji odnotowano w gminach położonych w północnej i zachodniej części województwa. Tam przede wszystkim były realizowane projekty związane z infrastrukturą techniczną, których wartość całkowita, a przez to dofinansowanie były wysokie. Niski poziom absorpcji dotyczył gmin położonych na południe od Poznania w powiatach poznańskim, kościańskim, śremskim, średzkim oraz Podsumowanie Ocena wpływu instrumentów polityki spójności UE na rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich jest niezwykle trudna, ponieważ istnieje wiele innych czynników zewnętrznych i wewnętrznych oddziałujących na ten rozwój. Niemożliwe jest stwierdzenie, w jakim stopniu zmiany poziomu rozwoju obszarów wiejskich są efektem finansowania wyłącznie z jednego z programu. Można tylko analizować, czy rozkład przestrzenny wsparcia spełnia cele polityki spójności regionu. W latach projekty realizowane w ramach WRPO na obszarach wiejskich woj. wielkopolskiego koncentrowały się przede wszystkim na modernizacji przedsiębiorstw (nowoczesny sprzęt, technologie i logistyka) oraz na rozwoju elementów infrastruktury technicznej (wodociągi, kanalizacja, oczyszczalnie ścieków, drogi). Mogły one przyczyniać się do zwiększania spójności ekonomicznej i terytorialnej regionu. Niewielka liczba projektów dotyczyła infrastruktury społecznej oraz rozwoju kapitału społecznego. Okazuje się, że mimo prowadzonej polityki spójności, czyli zmniejszania różnic w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich woj. wielkopolskiego, różnice te nie zmniejszają się. Jest to przejaw polaryzacji rozwoju regionu i pogłębiania się różnic w układzie rdzeń, tj. Poznań, powiat poznański i powiaty do niego przyległe oraz peryferyjne powiaty położone na północy i wschodzie regionu. Oznacza to również, że instrumenty polityki spójności są słabo wykorzystywane do osiągnięcia zamierzonego celu. Korzyści lokalizacji inwestycji w obszarach lepiej rozwiniętych są większe niż te, które są związane z polityką przestrzenną. Duże znaczenie ma również spójna i długofalowa polityka rozwoju prowadzona przez władze gmin. Często o aktywności pozyskania środków UE, jak również spójności prowadzonej polityki rozwoju decyduje poziom świadomości oraz aktywności osób zarządzających gminą. Rozwój obszarów wiejskich w przyszłości powinien uwzględniać rolę, jaką tereny te odgrywają w rozwoju całego regionu i odbywać się w powiązaniu z rozwojem ośrodków miejskich. Wzmocnienie procesu integracji społeczno-gospodarczej terenów wiejskich i zurbanizowanych pozwalające na wspieranie rozwoju gospodarki lokalnej przez rozwój pozarolniczej działalności gospodarczej oraz infrastruktury w ramach polityki spójności powinien stanowić podstawę konkurencyjności regionu. Wsparcie na rzecz rozwoju obszarów wiejskich powinno uwzględniać specyfikę

142 regionu i wewnątrzwojewódzkie zróżnicowania. W programie operacyjnym polityki spójności należy znaleźć takie mechanizmy, które zabezpieczałyby projekty na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, bowiem projekty lokalne konkurują z regionalnymi, jest to problem zarządzania środkami. Rozwój obszarów wiejskich wymaga również połączenia istniejących instrumentów wspierania tych obszarów, dotyczy to zintegrowania instrumentów w ramach polityki spójności i WPR, w sposób umożliwiający koncentrację i koordynację wsparcia zarówno w wymiarze programowym, jak i finansowym oraz ograniczenia rozpraszania środków finansowych. Literatura Chmieliński P., 2008, Zintegrowane podejście do rozwoju. Polityka spójności a Wspólna Polityka Rolna, [w:] Zintegrowane podejście do rozwoju rola polityki spójności. MRR, Warszawa, s Churski P., 2009, Polityka regionalna w okresie a spójność i konkurencyjność Wielkopolski, [w:] Charakter regionalny województwa wielkopolskiego, T. Czyż (red.). Biuletyn IGSEiGP UAM, Seria Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, nr 9, s Marszał T., Pielesiak I., 2008, Spójność obszaru metropolitarnego w świetle powiązań infrastrukturalnych (przykład Łódzkiego Obszaru Metropolitarnego), [w:] Rola polskich aglomeracji wobec wyzwań Strategii Lizbońskiej. Studia KPZK PAN, t. CXX, s Słodowa-Hełpa M., 2010, Obszary wiejskie w polityce spójności Unii Europejskiej i Polski, [w:] Wieś i rolnictwo w procesie zmian. Zarządzanie rozwojem obszarów wiejskich, S. Sokołowska, A. Mijal (red.). Uniwersytet Opolski, Opole, s Sprawozdanie roczne z wdrażania Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata za rok 2012, Instytucja Zarządzająca Wielkopolskim Regionalnym Programem Operacyjnym na lata Strategia rozwoju województwa wielkopolskiego do 2020 roku. 2005, Poznań. Wysocki F., 2010, Metody taksonomiczne w rozpoznawaniu typów ekonomicznych rolnictwa i obszarów wiejskich. Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań. Zawalińska K., 2009, Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. IRWiR PAN, Warszawa. Adam Jarubas Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego Wspieranie rozwoju obszarów wiejskich w Polsce z funduszy UE Abstract: Supporting the Development of Rural Areas in Poland from EU Funds. This article presents an overview of instruments of the Cohesion Policy which used in rural development policy in Poland. The approach to rural development in the European Union gradually evolved as part of two main policies of the European Union: Common Agricultural Policy and Cohesion Policy. Currently, their relationship will be important for directions of support in the next long- term , rural area involving more than 90% of the country and inhabited by approximately 40% of its population. Key words: Cohesion Policy, Common Agricultural Policy, operational programs, Rural Development, structural funds. Wstęp Europejska polityka rozwoju obszarów wiejskich, jako istotna część Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), swoimi korzeniami sięga do Traktatów Rzymskich z 1957 r. Od tego czasu WPR ewoluowała uwzględniając zmieniające się uwarunkowania rolnictwa i życia na wsi. Drugim, bardzo istotnym instrumentem modernizacji obszarów wiejskich jest unijna Polityka Spójności. W Polsce fundusze UE są głównym źródłem finansowania rozwoju obszarów wiejskich od uruchomienia w 2002 r. przedakcesyjnego programu SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development). Po akcesji Polski do UE, w latach rozwój obszarów wiejskich był wspierany w ramach Wspólnej Polityki Rolnej przez Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich i Sektorowy Program Operacyjny: Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich, a w ramach Polityki Spójności przez Narodowy Plan Rozwoju i Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego. W trwającym obecnie okresie programowania obszary wiejskie znajdują wsparcie przez Program Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach II filara

143 Wspólnej Polityki Rolnej oraz programy operacyjne odnoszące się do Polityki Spójności ujęte w Narodowych Strategicznych Ramach Odniesienia. Kluczową sprawą do uzyskania synergii prowadzonych działań mają procesy koordynacyjne, bowiem obie polityki mają odrębną genezę i odrębne polityczne znaczenie [Duczkowska-Małysz 2010, s. 4], różni je także model zarządzania zintegrowany w PS oraz sektorowy w WPR (z punktu widzenia rolnictwa, leśnictwa i sektora żywnościowego) [por. Grosse 2011]. Jednocześnie, jak zauważa Duczkowska-Małysz istota mechanizmu obu polityk jest taka sama realizowane są przy współudziale funduszy UE, funkcjonują na podstawie tych samych zasad i obie mają określone cele nakierowane na podobne priorytety [ibidem, s. 3]. 1. Delimitacja (definicja) obszarów wiejskich Termin obszary wiejskie, mimo dość powszechnego stosowania np. w statystyce czy też polityce rozwoju, nie zostały zdefiniowane w sposób jednorodny. Najczęściej głównym kryterium wyodrębnienia tych obszarów jest podział administracyjny lub wskaźniki gęstości zaludnienia. Podstawowa typologia obszarów wiejskich wykorzystuje następujące definicje: OECD [Obszary wiejskie 2011, s ] Kryteria identyfikowania i podziału regionów zostały ustalone na podstawie stopnia ich zurbanizowania i uwzględniają 2 poziomy analizy terytorialnej, tj. lokalny (NUTS 5) i regionalny (odpowiadający NUTS 3). Na poziomie lokalnym NUTS 5 za obszar wiejski uznaje przestrzeń, cechującą się gęstością zaludnienia poniżej 150 osób na 1 km 2 (w warunkach Polski jest to poziom gminy). Na poziomie NUTS 3 (w warunkach Polski jest to poziom podregionu) OECD wyodrębnia następujące typy regionów: przeważająco wiejski (PW) - w których ponad 50% populacji mieszka na obszarach lokalnych sklasyfikowanych jako wiejskie, pośredni (P) w znacznym stopniu wiejskie, gdzie 15 50% populacji mieszka na obszarach lokalnych zaliczonych do wiejskich, przeważająco miejski (PM), w których na obszarach sklasyfikowanych jako wiejskie mieszka mniej niż 15% populacji. Dodatkowo na poziomie NUTS 3 na podstawie kryterium wielkości populacji miasta, region przeważająco wiejski (PW) staje się pośrednim (P), jeżeli na jego terenie położone jest miasto o liczbie ludności powyżej 200 tys. (stanowiącej co najmniej 25% populacji tego regionu), a pośredni (P) staje się przeważająco miejskim (PM), jeżeli na jego terenie położone jest miasto o liczbie ludności powyżej 500 tys. (stanowiącej co najmniej 25% populacji tego regionu). Eurostat [Obszary wiejskie 2011, s. 58] - wyodrębnia obszary wiejskie na podstawie kryterium gęstości zaludnienia poniżej 100 osób na 1 km 2 (choć w swoich analizach i publikacjach stosuje także zmodyfikowane kryteria OECD, dla zapewnienia porównywalności poszczególnych kategorii jednostek na terenie Unii Europejskiej); GUS - wydziela obszary wiejskie zgodnie z zasadami krajowego rejestru urzędowego podziału terytorialnego kraju TERYT, zaliczając do nich tereny położone poza granicami administracyjnymi miast - obszary gmin wiejskich oraz część wiejską (leżącą poza miastem) gminy miejsko-wiejskiej 1 ; w Polsce na potrzeby demarkacji wsparcia obszarów wiejskich w ramach programów operacyjnych współfinansowanych ze środków UE w perspektywie oraz przyjęto przestrzeń całego kraju z wyłączeniem miast o liczbie ludności powyżej 5 tys., co oznacza traktowanie obszarów wiejskich jako funkcjonalnie powiązanych z małymi miastami; W dokumencie Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego [2010, s. 15] zwraca się uwagę na różnice między starym a nowym paradygmatem polityki regionalnej. Dotychczas adresatem interwencji były jednostki administracyjne, bez uwzględnienia relacji miasto-wieś, a obszary wiejskie były postrzegane jednakowo w całym kraju. Według nowego paradygmatu zakłada się zróżnicowane podejście do różnych typów terytoriów, a wsparcie będzie kierowane do jednostek funkcjonalnych. Obszary wiejskie w Polsce cechują się znacznym zróżnicowaniem głównej funkcji, jednak przeważającą funkcją jest w dużej mierze funkcja rolnicza (wschód i centrum kraju). Ponadto, znaczną część kraju zajmują obszary o funkcjach mieszanych i przejściowych (czyli tych, które tracą swój rolniczy charakter w wyniku procesów urbanizacyjnych. Dla każdego obszaru wiejskiego, w skali subregionalnej lub lokalnej, interwencja polityki regionalnej będzie inna, tak aby w maksymalnym stopniu uwzględnić charakterystykę danego obszaru zidentyfikować najważniejsze szanse rozwojowe i zaprojektować działania w odniesieniu do lokalnych potencjałów i zasobów [Krajowa Strategia 2010 s. 84]. Zdaniem Bańskiego każda próba wyznaczania granic terenów wiejskich jest zabiegiem sztucznym bardziej lub mniej udanym wynikającym na ogół z umowy 1 Definicja obszarów wiejskich: Część gminy miejsko-wiejskiej po wyłączeniu terenu zajmowanego przez miasto położone w tej gminie. Obszary wiejskie w gminach miejsko-wiejskich wraz z gminami wiejskimi stanowią tereny wiejskie w Polsce [Rozporządzenie 1998]

144 społecznej. Należy przy tym zwrócić uwagę na to, że oparte na takich definicjach analizy statystyczne mogą niejednokrotnie prowadzić do błędnych wniosków [2012, s. 6] 2. Charakterystyka rozwoju obszarów wiejskich W ramach dotychczasowej Polityki Spójności brak jest wyraźnego podziału na miasta i wieś ze względu na to, że za pomocą funduszy strukturalnych interwencje prowadzone są jednocześnie na obszarach wiejskich i miejskich. Powoduje to trudność w określeniu, jaka część wydatków przeznaczona jest wyłącznie na rozwój obszarów wiejskich 2. Do terenów wiejskich (na poziomie lokalnym) zalicza się ok. 90% terytorium Unii Europejskiej (UE=27) zamieszkałego przez więcej niż połowę mieszkańców. W Polsce (w 2009 r.) wskaźniki te wynoszą odpowiednio 93,2% powierzchni kraju i 39,0% ludności Polski. Niezależnie od tego czy mówi się o kraju czy o regionie, czy analizuje się sytuację jednostek terytorialnych o wysokim czy o niskim poziomie ich rozwoju, zauważa się, że obszary wiejskie rozwijają się wolniej niż tereny o wysokim stopniu urbanizacji. Decydują o tym zarówno uwarunkowania gospodarcze, jak i społeczne. Niska dostępność komunikacyjna, niewystarczająco rozwinięta infrastruktura techniczna, niższy niż w miastach poziom wykształcenia, trudniejszy dostęp do wysokiej jakości usług publicznych oraz niekorzystne uwarunkowania rynku pracy (wysokie bezrobocie rejestrowane lub ukryte, niski poziom przedsiębiorczości i mobilności zawodowej, wysoki odsetek ludności korzystającej z pomocy o charakterze socjalnym) wszystkie te czynniki powodują małe zainteresowanie inwestorów oraz brak kapitału, co uniemożliwia samodzielne, bez pomocy zewnętrznej, odwrócenie niekorzystnych trendów. Dla przykładu zostanie przytoczonych kilka wskaźników (za 2009 r.), potwierdzających zawarte wyżej tezy, i tak [Obszary wiejskie 2011, s ]: tylko co trzeci podmiot gospodarczy wpisany do rejestru REGON był zlokalizowany na obszarach wiejskich; udział ludności z wyższym wykształceniem stanowił 8,1% ogółu ludności wiejskiej w wieku 13 lat i więcej i był niższy o 15,9 pkt proc. niż w miastach; mimo systematycznej poprawy dostępu do usług ambulatoryjnej opieki zdrowotnej w 2009 r. przyczyną rezygnacji z wizyty u lekarzy ogólnych i specjalistów przez co dziesiątego mieszkańca wsi była zbyt duża odległość lub brak środka transportu; 2 Informacje Komisji Europejskiej, Inforegio (wrzesień 2013) activity/rural/index_pl.cfm. w roku szkolnym 2009/10 liczba dzieci w wieku 3-5 lat w placówkach wychowania przedszkolnego na 1000 dzieci w wieku 3-5 lat na wsi wyniosła 375 (wobec 759 w miastach); 7,0% uczniów szkół podstawowych mieszkało powyżej 5 km od szkoły, a w przypadku uczniów gimnazjów 6,2% mieszkało w odległości co najmniej 10 km od szkoły; na wsi poniżej granicy ubóstwa przyjętej na poziomie minimum egzystencji żyło ponad 1,3 mln osób (ok. 9% mieszkańców wsi); ponad 11% gospodarstw domowych na wsi wskazało na wielką trudność w dostępie do usług transportu publicznego (wobec 1,6% w miastach), a 12,3% gospodarstw na wielką trudność w dostępie do usług pocztowych i bankowych (wobec 1,9% w miastach); 89,0% mieszkań na obszarach wiejskich wyposażonych było w instalacje wodociągowe (w miastach 98,6%); z oczyszczalni ścieków korzystało ok. 27% ludności wiejskiej a tylko 20,3% mieszkań na wsi miało dostęp do gazu z sieci (wobec 74,0% w miastach); nadal przeciętne wydatki na rekreację i kulturę na osobę w 2009 r. w gospodarstwach domowych na obszarach wiejskich (49 zł) stanowiły niewiele ponad połowę wydatków ponoszonych na kulturę w miastach; z Internetu korzystało 27,5% mieszkańców wsi między 25 a 64 rokiem życia; nadal dochody gospodarstw domowych na wsi stanowiły średnio ok. 71% przeciętnych dochodów rozporządzalnych uzyskiwanych na 1 osobę w mieście; najważniejszymi składnikami dochodu rozporządzalnego ogółem na wsi był dochód z pracy najemnej (46,8%), ze świadczeń z ubezpieczeń społecznych (25,8%) oraz z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie (11,9%); tradycyjnie sektorem istotnym dla wsi jest rolnictwo, jednak udział rolnictwa, łowiectwa i leśnictwa oraz rybactwa w generowaniu krajowej wartości dodanej brutto zmniejszył się z 4,3% w 2003 r. do 3,7% w 2008 r.; w 2006 r. ponad 1,3 mln pracowników najemnych z obszarów wiejskich dojeżdżało do pracy, zarówno do miasta jak i na wieś. Osoby te stanowiły ponad 57% wszystkich dojeżdżających do pracy w kraju. Z kolei do pracy na obszarach wiejskich dojeżdżało ok. 0,5 mln osób. Dynamika zmian zachodzących na obszarach wiejskich oraz takie procesy, jak: suburbanizacja, zmniejszający się udział ludności pracującej w rolnictwie oraz rosnąca mobilność przestrzenna mieszkańców, a także nowe wzywania (demograficzne, klimatyczne, niedostatek energii) skłaniają do nowego spojrzenia na politykę rozwoju obszarów wiejskich

145 3. Historia polityki rozwoju obszarów wiejskich Polityka rozwoju obszarów wiejskich jest częścią Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), należącej do najstarszych polityk wspólnotowych, jak również istotnym elementem Polityki Spójności UE. WPR swoje miejsce znalazła w przepisach Traktatów Rzymskich z 1957 r. Zgodnie z art. 39 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą, gdzie celami WPR są: a) zwiększenie wydajności rolnictwa przez wspieranie postępu technicznego, racjonalny rozwój produkcji rolnej, jak również optymalne wykorzystanie czynników produkcji, zwłaszcza siły roboczej; b) zapewnienie w ten sposób odpowiedniego poziomu życia ludności wiejskiej, zwłaszcza przez podniesienie indywidualnego dochodu osób pracujących w rolnictwie; c) stabilizacja rynków; d) zagwarantowanie bezpieczeństwa dostaw; e) zapewnienie rozsądnych cen w dostawach dla konsumentów 3. Cele te dotyczą polityki rynkowo-cenowej, ale postanowienia Traktatu z zakresu polityki strukturalnej znajdują swój wyraz w następnym ustępie wskazującym, że przy ustalaniu wspólnej polityki rolnej i specjalnych środków służących jej realizacji uwzględnia się: szczególny charakter gospodarki rolnej wynikający ze struktury społecznej rolnictwa oraz z różnic strukturalnych i przyrodniczych między poszczególnymi regionami rolniczymi; potrzebę stopniowego wprowadzania odpowiednich środków dostosowawczych; to, że w Państwach Członkowskich rolnictwo jest sektorem ściśle powiązanym z całą gospodarką 4. Postanowienia te obowiązują w niezmienionej treści do dzisiaj. Na przestrzeni lat zmieniał się tylko sposób realizacji tej polityki. W pierwszym dziesięcioleciu realizacji WPR wprowadzono jednolite mechanizmy interwencji na rynkach rolnych, zniesiono cła wewnętrzne, wprowadzono wspólną taryfę celną oraz wspólną politykę handlu z krajami trzecimi. Na mocy Traktatu ustanawiającego EWG przyjęto w 1962 r. Rozporządzenie w sprawie utworzenia Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR), który stał się głównym narzędziem Wspólnoty do realizacji Wspólnej Polityki Rolnej 5. W 1964 r. fundusz podzielono na dwie sekcje: Gwarancji 3 Zob. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą. 4 Ibidem. 5 (dotyczyła polityki rynkowo-cenowej) i Orientacji (dotyczyła polityki strukturalnej) 6. Zdecydowana większość środków przekazywana była na realizację pierwszej z nich. Wzrastająca intensywność produkcji rolniczej doprowadziła jednak do pojawienia się znacznych nadwyżek produkcji, czego skutkiem był wzrost kosztów budżetowych prowadzenia WPR. Zaczęto wówczas zwracać większą uwagę na programy polityki strukturalnej 7. Pod koniec 1968 r. przedstawiono program reformy polityki rolnej (Plan Mansholta). Dotyczył on głównie poprawy struktury agrarnej przez powiększanie wielkości gospodarstw, likwidację słabych mało wydajnych gospodarstw oraz zmniejszenie nadwyżek produktów rolnych. Plan ten nie został jednak w pełni zrealizowany. Dopiero kilka lat później wprowadzono dyrektywy dotyczące m.in. pomocy w modernizacji gospodarstw rolniczych, środków mających na celu zachęcenie do zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej oraz wsparcia poradnictwa społeczno-ekonomicznego i szkolenia zawodowego rolników 8. Przyjęta w 1975 r. Dyrektywa Rady (EWG) nr 75/268 dotycząca gospodarowania na obszarach górskich i wyżynnych oraz na specyficznych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania była pierwszym aktem wspólnotowym, który faktycznie uwzględniał sytuację regionów opóźnionych w rozwoju. W 1987 r. uchwalony został Jednolity Akt Europejski, który do Traktatu ustanawiającego EWG wprowadził część dotyczącą spójności gospodarczej i społecznej. Polityka strukturalna, zwana także od tego momentu polityką spójności, uzyskała w ten sposób podstawy traktatowe. Zgodnie z wprowadzonymi zmianami stwierdzono, że celem Wspólnoty jest rozwijanie i prowadzenie działań zmierzających w szczególności do zmniejszenia dysproporcji w poziomach rozwoju różnych regionów oraz zmniejszenia zacofania regionów opóźnionych 9. Jednocześnie postanowiono, że narzędziem Wspólnoty Europejskiej do realizacji ww. celów będą fundusze strukturalne (Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej Sekcja Orientacji, Europejski Fundusz Społeczny, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Bank Inwestycyjny oraz inne istniejące instrumenty finansowe 10. Przeprowadzona reforma polityki strukturalnej (spójności) zakładała większe środki na jej realizację oraz ograniczenie zakresu wsparcia do 5 wyznaczonych celów. 1. Wspieranie rozwoju i dostosowanie strukturalne regionów słabo rozwiniętych. 2. Restrukturyzacja regionów, regionów przygranicznych lub części regionów, które są dotknięte upadkiem przemysłu Zob. Jednolity Akt Europejski Ibidem

146 3. Zwalczanie długotrwałego bezrobocia i ułatwianie integracji zawodowej. 4. Umożliwienie pracownikom adaptacji do zmian w przemyśle. 5. Reformy Wspólnej Polityki Rolnej: a) przyspieszenie dostosowania struktur rolnych w ramach reformy, b) wspieranie rozwoju i zmian strukturalnych obszarów wiejskich. Sekcja Orientacji EFOGR miała finansować realizację pierwszego i piątego celu. Ponadto, w 1991 r. uruchomiona została Inicjatywa Wspólnotowa Leader, której celem było podniesienia potencjału rozwojowego terenów wiejskich przez wykorzystanie lokalnych inicjatyw i zdolności, promocję pozyskiwania technologii (know how) w zakresie lokalnego zintegrowanego rozwoju, oraz rozpowszechnianie tych technologii na innych terenach wiejskich 11. W 1992 r. została przeprowadzona reforma MacSharry ego. Dotyczyła ona głównie polityki rynkowo-cenowej polegającej przede wszystkim na obniżeniu cen interwencyjnych i wprowadzeniu dopłat wyrównawczych (bezpośrednich) dla rolników Zwiększono nacisk na jakość żywności, ochronę tradycyjnych i regionalnych produktów żywnościowych oraz troskę o środowisko 12. Kolejna reforma WPR nastąpiła w ramach Agendy 2000, która wprowadziła do porządku prawnego Wspólnoty zintegrowaną politykę rozwoju obszarów wiejskich. Agendę uregulowały dwa rozporządzenia: Rady (WE) 1259/1999 ustanawiające wspólne zasady dotyczące płatności bezpośrednich w ramach WPR, oraz Rozporządzenie Rady (WE) 1257/1999 o rozwoju obszarów wiejskich. Ten drugi akt prawny określił ramy wsparcia wspólnotowego dla trwałego rozwoju obszarów wiejskich. Rozporządzenie zintegrowało katalog odrębnie funkcjonujących działań w jeden program stanowiący II filar Wspólnej Polityki Rolnej 13. Katalog ten obejmował m.in.: inwestycje w gospodarstwach rolnych mające służyć zwiększeniu dochodów oraz poprawie warunków życia, pracy i produkcji; pomoc młodym rolnikom w podejmowaniu działalności; wsparcie kształcenia zawodowego; wsparcie przechodzenia na wcześniejszą emeryturę; rekompensaty dla obszarów o mniej korzystnych warunkach gospodarowania oraz dla obszarów podlegających ograniczeniom ekologicznym; wsparcie metod produkcji rolnej uwzględniających ochronę środowiska [zob. Rozporządzenie 1999]. Jednocześnie wraz ze zmianą architektury celów polityki spójności, Rozporządzenie 1257/1999 zakładało finansowanie przez obie sekcje EFOGR celu 1 (wspieranie rozwoju i dostosowania strukturalnego regionów zacofanych) oraz celu 2 (pomoc regionom wymagającym głębokiej restrukturyzacji społeczno-ekonomicznej) tej polityki. Wspólnotowa polityka rozwoju obszarów wiejskich była w Polsce realizowana od 2000 r. głównie przez Specjalny Przedakcesyjny Program na Rzecz Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich SAPARD. Program ten miał służyć procesom przekształceń strukturalnych na wsi w krajach kandydujących. Realizacja Programu miała również przygotować instytucje i beneficjentów w tych krajach do korzystania z instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej po przystąpieniu do Unii Europejskiej 14. Od 2004 r. rozwój obszarów wiejskich był finansowany w Polsce głównie w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich (finansowanego przez Sekcję Orientacji) oraz Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich (finansowanego przez Sekcję Gwarancji). Cele i priorytety Programu Sektorowego dotyczyły poprawy konkurencyjności gospodarki rolno-żywnościowej oraz zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Działania realizowane w programie obejmowały m.in.: inwestycje w gospodarstwach rolnych, ułatwianie startu młodym rolnikom, wsparcie doradztwa rolniczego, scalanie gruntów, odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego, gospodarowanie rolniczymi zasobami wodnymi, pilotażowy Program Leader+. [por. Sektorowy Program 2004]. Z kolei PROW obejmował takie działania, jak wspieranie gospodarstw niskotowarowych, wspieranie działalności rolniczej na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania, wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierząt, zalesianie gruntów rolnych, grupy producentów rolnych, dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE [por. Plan Rozwoju 2004]. W następstwie podjętych w latach reform Wspólnej Polityki Rolnej, w miejsce Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, powstały dwa fundusze: Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFR- ROW) oraz Europejski Fundusz Rolniczy Gwarancji (EFRG). Oba fundusze miały finansować Wspólną Politykę Rolną, co z jednoczesnym ograniczeniem ilości funduszy strukturalnych do EFS i EFRR, oznaczało finansowe oderwanie funduszy rolnych od polityki spójności [zob. Rozporządzenie 2005]. Zgodnie z przepisami Rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, polityka rozwoju obszarów wiejskich powinna przyczyniać się do osiągnięcia celów WPR oraz towarzyszyć

147 i uzupełniać politykę rynkowo-cenową w ramach tej polityki. Jednocześnie polityka rozwoju obszarów wiejskich powinna uwzględniać także ogólne cele polityki spójności oraz przyczyniać się do ich osiągnięcia [ibidem]. 4. Rozwój obszarów wiejskich w Polsce w latach Realizacja polityki rozwoju obszarów wiejskich z wykorzystaniem funduszy europejskich, w obecnym okresie programowania , odbywa się na podstawie dwóch podstawowych dokumentów przedstawianych Komisji Europejskiej, tj. Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO) w ramach polityki spójności oraz Krajowego Planu Strategicznego Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach II filara Wspólnej Polityki Rolnej [por. Rakowska, Wojewódzka-Wiewiórska 2010]. Obszarom wiejskim poświęcony jest cel horyzontalny nr 6 NSRO: Wyrównywanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich. W praktyce oznacza to istotne wsparcie rozwoju obszarów wiejskich w ramach wszystkich programów operacyjnych polityki spójności w Polsce, tj. 16 Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO) oraz programy krajowe: Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (POIŚ), Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (POIG), Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej (PORPW) oraz Program Operacyjny Kapitał Ludzki (POKL) [Kierunki rozwoju 2010, s. 53]. Wspólna Polityka Rolna UE od 2007 r. finansowana jest za pomocą dwóch oddzielnych funduszy: Europejskiego Funduszu Rolnego Gwarancji (EFRG) i Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). Europejski Fundusz Rolny Gwarancji na zasadzie podziału zarządzania między państwa członkowskie i Wspólnotę finansuje następujące wydatki: interwencje w zakresie regulacji rynków rolnych, refundacje eksportowe, płatności bezpośrednie dla rolników przewidziane w ramach WPR, wkład finansowy w wybrane działania informacyjno-promocyjne na rzecz produktów rolnych [Rozporządzenie 2005, por. Rudnicki 2010]. Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) wspiera zrównoważony rozwój obszarów wiejskich na terenie całej Wspólnoty, uzupełniając polityki wsparcia rynku i wsparcia dochodów w ramach WPR, polityki spójności i polityki rybołówstwa. Interwencja na obszarach wiejskich przyczynia się do realizacji następujących celów: poprawy konkurencyjności rolnictwa i leśnictwa przez wspieranie restrukturyzacji, rozwoju i innowacji; poprawy środowiska naturalnego i terenów wiejskich przez wspieranie gospodarowania gruntami; poprawy jakości życia na obszarach wiejskich oraz różnicowania działalności gospodarczej. Każde państwo członkowskie (lub region, w przypadku delegowania uprawnień na szczebel regionalny) przygotowało program rozwoju obszarów wiejskich, który określa wysokość środków przeznaczonych na konkretne działania w latach W Polsce funkcjonuje on pod nazwą Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). Choć jest bardzo istotnym instrumentem w zakresie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich, nie obejmuje wszystkich działań niezbędnych do modernizacji wsi i małych miast wynika to zarówno z rozporządzeń wspólnotowych 1698/2005 i 1083/2006, jak i rozstrzygnięć zawartych w linii demarkacyjnej między obszarami interwencji NSRO i PROW Przystępując do modernizacji i wzmacniania wielofunkcyjności obszarów wiejskich nie można zapominać o przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych walorach tych terenów. Istotne jest także zapewnienie możliwości indywidualnego rozwoju człowieka i społeczności lokalnych, bez potrzeby zmiany miejsca zamieszkania. Kluczowe znaczenie dla osiągnięcia ww. założeń miały zapisy zawarte w Strategii Rozwoju Kraju (SRK), zgodnie z którymi udział pracujących w sektorze I (rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo, rybołówstwo) ma zmniejszyć się z 17,4% w 2005 r. do 11,0% w Dla wyrównywania szans rozwojowych obszarów wiejskich istotne znaczenie ma realizacja przedsięwzięć w sferze edukacji, rozwoju społeczeństwa informacyjnego, usuwania barier finansowych i komunikacyjnych, rozwoju i poprawy lokalnej infrastruktury, poprawy dostępności i standardu usług publicznych, rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich oraz poprawy dostępności do największych centrów rozwoju. Monitorowaniu rozwoju służą dwa wskaźniki zapisane w Strategii Rozwoju Kraju (SRK): zwiększenie odsetka dzieci zamieszkałych na wsi objętych wychowaniem przedszkolnym z 17,5% w 2005 do 35% w 2015 r.; zwiększenie odsetka gospodarstw domowych na wsi korzystających z dostępu do Internetu z 19% w 2005 do 70% w 2015 r [por. Strategia Rozwoju 2006, s. 55]. Do harmonijnego rozwoju obszarów wiejskich w Polsce niezbędne jest również wykorzystanie działań wykraczających poza możliwości, jakie stwarzają instrumenty współfinansowane przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. W celu uzupełnienia zakresu wsparcia, niezbędnego z punktu widzenia identyfikowanych potrzeb wsi, konieczne jest wykorzystanie instrumentów, w ramach pozostałych polityk wspólnotowych, w tym w szczególności polityki spójności

148 Wskaźniki Stopa bezrobocia na wsi (%) Wskaźniki realizacji Celu 6 NSRO na lata Źródło danych Tabela 1 Zakładana wartość wskaźnika w 2013 r. 13 9, ,3 9,6 13,5 kobiety GUS 14,9 10,2 8,2 9,1 10, mężczyźni 11,5 8,5 6,1 7,2 8,6 8,6 14,5 Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 47,8 49,2 50,7 50,8 50,4 50, lat i więcej na wsi (%) GUS kobiety 39,6 41,2 42,2 42, ,9 44 mężczyźni 56,2 57,5 59,5 59, ,5 62 Liczba pełnozatrudnionych w rolnictwie indywidualnym na 100 ha użytków rolnych Odsetek gospodarstw domowych posiadających dostęp do Internetu na wsi (%) Osoby w wieku lata zamieszkujące na wsi i uczące się (%) GUS/ R-CzSR - 14, ,8 13,8 11 GUS 25,1 28,9 36,1 50,5 56,2 61,2 70 GUS 17,3 17,5 16,9 16,6 15,9 15,5 17 Odsetek dzieci w wieku 3-5 lat zamieszkałych na wsi objętych wychowaniem GUS 21,4 23,1 28,5 37,5 43,1-30 przedszkolnym Źródło: Sprawozdanie z realizacji NSRO na lata , przebieg realizacji w 2011 r. W celu osiągnięcia efektu synergii 16 programów regionalnych, PO Infrastruktura i Środowisko, PO Innowacyjna Gospodarka oraz PO Rozwój Polski Wschodniej, współfinansowanych przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Fundusz Spójności oraz PO Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Europejski Fundusz Społeczny, powinny wspierać rozwój obszarów wiejskich w zakresie, w jakim wynika to z NSRO. Wyżej wymienione programy umożliwiły wsparcie istotne dla rozwoju obszarów wiejskich, ujęte w następujących kategoriach: 1. Rozwój i poprawa lokalnej infrastruktury. 2. Rozwój przedsiębiorczości i zwiększanie atrakcyjności inwestycyjnej obszarów wiejskich. 3. Inwestowanie w kapitał ludzki i wyrównywanie szans edukacyjnych mieszkańców wsi. 4. Poprawa jakości i zwiększenie dostępności usług publicznych na obszarach wiejskich. 5. Rozszerzenie zasięgu oddziaływania największych centrów rozwoju gospodarczego na obszary wiejskie przez zwiększenie ich dostępności dla mieszkańców obszarów wiejskich. 6. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu w dawnych Państwowych Gospodarstwach Rolnych (PGR). Według stanu na koniec 2011 r. w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych, PO Rozwój Polski Wschodniej oraz PO Kapitał Ludzki podpisano łącznie ok. 13,9 tys. umów o wartości ponad 18,49 mld PLN (dofinansowanie UE) dotyczących projektów realizowanych na obszarach wiejskich, co stanowi ponad 21% wszystkich kontraktów zawartych do końca okresu sprawozdawczego w przedmiotowych programach. Największa część umów o dofinansowanie projektów na obszarach wiejskich, biorąc pod uwagę ich wartość, w stosunku do wszystkich występuje w ramach RPO woj. podkarpackiego 49%. Województwo świętokrzyskie zajmuje 2. miejsce ze wskaźnikiem przekraczającym 41%. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% POKL PO RPW RPDS RPKP RPLB RPLD RPLU RPMA RPMP RPOP RPPD RPPK RPPM RPSL RPSW RPWM RPWP RPZP Ryc. 1. Wartość umów o dofinansowanie projektów realizowanych na obszarach wiejskich w stosunku do całej kontraktacji w danym programie, według stanu na koniec 2011 r. Źródło: Sprawozdanie z realizacji NSRO na lata , przebieg realizacji w 2011 r. Jak wynika ze sprawozdania z realizacji NSRO z 2011 r. zostały pominięte dwa ważne programy krajowe (PO Infrastruktura i Środowisko i PO Innowacyjna Gospodarka), w ramach których również mogą być realizowane projekty dotyczące rozwoju obszarów wiejskich. Również niewielki udział POKL wydaje się być niepokojący, tym bardziej, że program ten wprost oferuje działania na obszarach wiejskich. Z informacji zamieszczonej w sprawozdaniu z realizacji POKL wynika, że zdecydowanie większa wartość środków została przyznana na realizację projektów, w których nie wskazywano obszaru, kwota ta stanowi 65% alokacji 15 [por. Sprawozdanie 2013]. Od początku realizacji Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich do 15 czerwca 2012 r. w ramach wszystkich działań zostało złożonych wniosków o przyznanie pomocy, natomiast liczba zawartych umów lub wydanych decyzji wyniosła 15 Sprawozdanie z wdrażania Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki w roku

149 Poziom kontraktacji środków wynosi ponad 77% budżetu PROW W ramach PROW na rzecz beneficjentów zrealizowano płatności na kwotę 35,36 mld zł (w tym 26,85 mld zł ze środków Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich), co stanowi 49,29% alokacji środków EFRROW przeznaczonych na realizację PROW [Informacja 2012]. W Polsce dominujące znaczenie mają wydatki kierowane na dwie pierwsze osie Programu. Stanowią one ponad 80% wartości PROW Specjaliści wskazują, że w porównaniu z poprzednim okresem wydatkowania środków unijnych ( ) wzrosły fundusze przeznaczone na rozwój pozarolniczych działów gospodarki (z 7 do 17,5% całej alokacji) i zwiększył się udział środków wydatkowanych proefektywnościowo. Jednak podkreślają, że w dalszym ciągu polityka rozwoju obszarów wiejskich jest w Polsce adresowana przede wszystkim do rolników i właścicieli lasów, podczas gdy rolnictwo nie jest głównym źródłem dochodów ludności wiejskiej w większości województw [por. Zawalińska 2009]. 5. Instrumenty rozwoju obszarów wiejskich w Polsce po 2013 r. Podstawą programowania nowej perspektywy dla całej Unii Europejskiej jest Strategia Europa 2020, której celem jest stymulowanie inteligentnego i trwałego wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu [zob. Europa ] Dokumentem przekładającym cele Europa 2020 na działania funduszy w celu wskazania kierunku strategicznego dla procesu programowania na poziomie państw członkowskich i regionów są Wspólne Ramy Strategiczne (WRS). WRS określa: kluczowe działania dla każdego celu tematycznego, wyzwania terytorialne, horyzontalne zasady i cele polityczne wdrażania funduszy, priorytetowe obszary działań w zakresie współpracy, mechanizmy koordynacji między funduszami WRS oraz stosownymi politykami i instrumentami UE, mechanizmy zapewniające spójność i zgodność programowania z zaleceniami dla poszczególnych państw członkowskich. Najważniejszy nowy element programowania strategicznego, ukierunkowany na bardziej zintegrowane podejście, polega na tym, że oprócz Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS) i Funduszu Spójności (FS) proponowane Wspólne Ramy Strategiczne obejmowałyby również Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFROW) oraz Europejski Fundusz Morski i Rybacki (EFMR). Na postawie WRS każde państwo członkowskie, we współpracy z KE i partnerami, przygotowuje umowę partnerstwa. Umowa Partnerstwa jest dokumentem określającym kierunki interwencji trzech polityk unijnych w Polsce Polityki Spójności, Wspólnej Polityki Rolnej Wspólnej Polityki Rybołówstwa. Umowa partnerstwa zawierana między KE i każdym z państw członkowskich przekłada elementy wyszczególnione w WRS na kontekst krajowy oraz ustanawia zobowiązanie do osiągania celów Unii przez programowe fundusze. Obejmuje całe wsparcie z Funduszy objętych zakresie WRS w danym państwie członkowskim Sporządzona przez państwo członkowskie we współpracy z partnerami w dialogu z KE na okres r UP zawiera listę programów operacyjnych w ramach EFRR, EFS i Funduszu Spójności oraz programów EFRROW i EFMR wraz z alokacją. Do wspomagania osiągania celów Umowy Partnerstwa określonych tematycznie, koncentracja działań środków Europejskich Funduszy Strukturalnych i Inwestycyjnych (EFSI) w wymiarze przestrzennym będzie następowała w wyodrębnionych obszarach strategicznej interwencji państwa (OSI) [Krajowa Strategia 2010], tj.: 1. Polska Wschodnia. 2. Miasta wojewódzkie i ich obszary funkcjonalne. 3. Miasta i dzielnice miast wymagające rewitalizacji. 4. Obszary wiejskie, w szczególności o najniższym poziomie dostępu mieszkańców do dóbr i usług warunkujących możliwości rozwojowe. 5. Obszary przygraniczne. 6. Inne obszary interwencji w układzie terytorialnym. Według zapisów Umowy Partnerstwa każdy program operacyjny będzie zawierał informację na temat realizacji zintegrowanego podejścia terytorialnego, w tym wsparcia OSI państwa. Niezależnie od specjalnie wyodrębnionych OSI, ważnym obszarem wsparcia w ramach Europejskich Funduszy Strukturalnych i Inwestycyjnych będą obszary wiejskie i zależne od rybactwa, na których działania będą prowadzone z uwzględnieniem zapisów Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi, Rolnictwa i Rybactwa. W przypadku programu dotyczącego rozwoju obszarów wiejskich, finansowanego z EFRROW, wsparcie będzie dotyczyło wszystkich typów obszarów wiejskich, z uwzględnieniem ich zróżnicowania przestrzennego i funkcji, zgodnie z założeniami Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi Rolnictwa i Rybactwa. Jeśli chodzi o OSI 4 dotyczący obszarów wiejskich, projekt Umowy Partnerstwa określa, że działania dla tych obszarów powinny przybrać formę specjalnych, zintegrowanych działań rozwojowych (w szczególności w ramach programów regionalnych współfinansowanych przez EFS i EFRR oraz w ramach programu finansowanego z EFRROW), koncentrujących się na usuwaniu przyczyn zagrażających trwałej

150 marginalizacji przez zintegrowaną interwencję publiczną w zakresie infrastruktury opiekuńczej, edukacyjnej, zdrowotnej, rekreacyjnej, transportowej, komunalnej oraz kultury działań na rzecz podwyższenia jakości opieki i wychowania, edukacji, dostępności opieki medycznej i dostępu do kultury, a także takich, które będą promowały przedsiębiorczość. Warunkiem powodzenia interwencji na rzecz różnych obszarów wiejskich i realizacji zintegrowanego podejścia jest koordynacja właściwych polityk publicznych w szczególności Wspólnej Polityki Rolnej i Rybołówstwa z Polityką Spójności w zakresie EFS, EFRR, EFRROW, EFMR. Szczególne znaczenie będą miały w tym przypadku wypracowane metody koordynacji oraz zintegrowane i w miarę możliwości proste instrumenty wdrożeniowe 16 [Umowa Partnerstwa 2013]: Programami, które mają się przyczyniać do rozwoju obszarów wiejskich w ramach polityki spójności w latach będą: PO Inteligentny Rozwój, PO Polska Cyfrowa, PO Infrastruktura i Środowisko, PO Wiedza, Edukacja, Rozwój, PO Polska Wschodnia, Regionalne Programy Operacyjne (16). Natomiast w ramach Wspólnej Polityki Rolnej: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, PO Rybactwo i Morze. PO Inteligentny Rozwój Realizacja programu może oddziaływać na obszary wiejskie i podmioty na nich zlokalizowane. Jednocześnie w ramach PO IR nie przewiduje się realizacji działań dedykowanych obszarom wiejskim, co wynika z horyzontalnego charakteru programu operacyjnego (nastawionego na finansowanie prac B+R niezależnie od miejsca ich prowadzenia). Dlatego skala oddziaływania będzie ograniczona i będzie ono miało charakter przede wszystkim pośredni 17. PO Infrastruktura i Środowisko Zakłada się, że obszary wiejskie będą adresatem wsparcia o charakterze bezpośrednim oraz pośrednim. Główne kierunki działań wspierające rozwój i przekształcenia na tych obszarach będą dotyczyć ochrony środowiska naturalnego, w tym przy- 16 Projekt Umowy Partnerstwa, lipiec 2013 r. - dokument na etapie konsultacji społecznych. 17 Projekt PO Inteligentny Rozwój, POIR_09_09_2013.pdf. wracania i ochrony cennych zasobów przyrodniczych na tych obszarach, wytwarzania i dystrybucji odnawialnych źródeł energii, budowy infrastruktury energetycznej. Ponadto, interwencja programu będzie wspierać dostosowanie do zmian strukturalnych przez wykorzystanie innych walorów dostępnych na tych obszarach (np. w zakresie ekologii, dziedzictwa kulturowego tworzącego warunki do rozwoju turystyki, produkcji energii na bazie lokalnych źródeł surowców) 18. PO Wiedza, Edukacja, Rozwój Projekt programu nie wyodrębnia oddziaływania na obszarach wiejskich, ani na innych obszarach strategicznej interwencji państwa. Pojawia się natomiast wyjaśnienie, że głównym mechanizmem realizacji podejścia terytorialnego będzie kontrakt terytorialny. Mechanizm ten zostanie wykorzystany do uzgadniania kluczowych interwencji funduszy Wspólnych Ram Strategicznych (WRS), w tym EFS, oraz powiązanych z nimi wybranych środków krajowych na obszarze wyodrębnionych terytoriów 19. PO Polska Wschodnia Obszary wiejskie nie są w szczególny sposób ujmowane w ramach PO PW. Jednak realizacja programu będzie oddziaływać także na te obszary. Skala oddziaływania będzie ograniczona i będzie ono miało charakter przede wszystkim pośredni. Po pierwsze, wraz z poprawą dostępności komunikacyjnej ośrodków wojewódzkich w pewnym zakresie wzrośnie także dostępność obszarów wiejskich otaczających te ośrodki. Po drugie, planowane w ramach programu wsparcie działalności badawczo- -rozwojowej, innowacyjnej oraz internacjonalizacji przedsiębiorstw (wzrost eksportu) będzie dotyczyć także sektora rolno-spożywczego. Po trzecie, działania mające na celu stymulowanie powiązań kooperacyjnych między przedsiębiorcami na rzecz rozwoju atrakcyjnych i bazujących na istniejącym potencjale produktów turystycznych będą sprzyjały transformacji struktury gospodarczej na obszarach wiejskich przez tworzenie miejsc pracy poza sektorem rolnym. Po czwarte, należy oczekiwać wystąpienia efektu rozprzestrzeniania rozwoju z ośrodków wojewódzkich. Rozwój miast wojewódzkich, zwłaszcza w wymiarze gospodarczym, oraz wzrost zamożności ich mieszkańców, przełoży się na wzrost popytu, także na towary i usługi pochodzące z obszarów wiejskich makroregionu. Ponadto, rozwój rynków pracy w miastach wojewódzkich wraz z poprawą ich dostęp- 18 Projekt PO Infrastruktura i Środowisko, 19 Projekt PO Wiedza, Edukacja, Rozwój,

151 ności komunikacyjnej będzie sprzyjać dojazdom do pracy z obszarów wiejskich do ośrodków wojewódzkich 20. Na obecnym etapie prac nad programami przyszłej perspektywy, kiedy nie są znane jeszcze ostateczne alokacje finansowe, jak również nie została przesądzona linia demarkacyjna między programami, trudno ocenić rolę poszczególnych instrumentów i skalę ich oddziaływania na rozwój obszarów wiejskich. Uzgodnienia między resortami, w tym między MRR i MRiRW, a także samorządami województw odpowiedzialnych za zarządzanie RPO, pozostają na etapie wstępnym. Wiele rozwiązań istotnych dla rozwoju wsi nie zostało jeszcze przesądzonych. 6. Dylematy i wyzwania stojące przed polityką rozwoju obszarów wiejskich w Polsce Wydaje się, że kształt przyszłej polityki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce będzie po 2013 r. zależał od dwóch zasadniczych czynników: wysokości budżetu ogólnego na okres , w tym na WPR i PS oraz na poszczególne kraje członkowskie, rozstrzygnięć dotyczących procesu koordynacji funduszy europejskich w Polsce. Pod koniec czerwca 2013 r. uczestnicy szczytu UE w Brukseli wypracowali kompromis w sprawie unijnego budżetu na lata W wyniku zawartego porozumienia przewidywany budżet unijny na WPR w Polsce na lata wyniesie 32,1 mld euro, wobec 28,6 mld euro (w cenach bieżących) w okresie , tj. ok. 12% więcej. W ramach dotychczasowych ustaleń przyjęto, że płatności bezpośrednie po 2013 r. będą zwiększone przez przesunięcie do 25% środków z II filaru WPR oraz wsparcie krajowe. Jednocześnie budżet krajowy uzupełni środki na PROW. Również z budżetu krajowego zapewnione zostanie odpowiednie współfinansowanie funduszu PROW 21. Odpowiednie wsparcie dla obszarów wiejskich instrumentami Polityki Spójności, podobnie jak w obecnej perspektywie, przewiduje się (w ramach Umowy Partnerstwa) przez zaangażowanie wszystkich programów operacyjnych w realizację powyższych zadań z zakresu rozwoju infrastruktury, rynku pracy i usług publicznych. 20 Projekt PO Polska Wschodnia, _20_Projekt_PO_PW_2014_2020.pdf. 21 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przedstawiło szczegółową informację na temat planowanych środków WPR Proponowane środki dla Polski w ramach płatności bezpośrednich i rozwoju obszarów wiejskich z budżetu UE w latach (mln EUR, ceny bieżące) Tabela 2 Rodzaj wsparcia łącznie Płatności bezpośrednie Rozwój obszarów wiejskich Łącznie płatności i PROW Źródło: [WPR 2013] (tab. 2 i 3). Tabela 3 Środki finansowe z budżetu UE dla Polski w ramach płatności bezpośrednich i rozwoju obszarów wiejskich w latach (mln EUR, ceny bieżące) Rodzaj wsparcia łącznie Płatności bezpośrednie Rozwój obszarów wiejskich Łącznie płatności i PROW Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi prowadzi działania, aby środki łączne na rolnictwo i obszary wiejskie z budżetu UE, z budżetu krajowego oraz z polityki spójności na lata były wyższe niż obecnie. MRiRW proponuje, aby w ramach polityki spójności wsparcie rozwoju obszarów wiejskich skoncentrować w następujących obszarach: gospodarka odpadami komunalnymi, gospodarka wodno-ściekowa, gospodarka wodna, odnawialne źródła energii (poza inwestycjami w gospodarstwach rolnych), infrastruktura Internetu szerokopasmowego, odnowa lasów zniszczonych w wyniku katastrof, rozwój przedsiębiorczości, szkolenia i doradztwo pozarolnicze dla rolników i członków ich rodzin, szkolenia dla doradców w zakresie pozarolniczym, instytucje rynku pracy, instytucje otoczenia biznesu. Ta problematyka będzie przedmiotem dalszych rozmów i uzgodnień międzyresortowych oraz między MRiRW a poziomem regionalnym. Nie zostały również

152 przesadzone na obecnym etapie kwestie dotyczące koordynacji wdrażania polityk rozwojowych. Wagę problematyki koordynacji podkreśla m.in. Hałasiewicz, wskazując jednocześnie, że kompetencje koordynacyjne stanowią pole konfliktu między Ministerstwem Rozwoju Regionalnego oraz Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Wynika to z odmiennych koncepcji na kształtowanie i umiejscowienie polityki rozwoju obszarów wiejskich. Zdaniem Hałasiewicza najlepsze efekty można uzyskać przez pełną integrację polityk rozwojowych na poziomie regionu. Przy zachowaniu odrębnych polityk i ich celów na poziomie Wspólnoty oraz kraju, na poziomie regionu powinny być one wdrażane za pomocą jednego programu operacyjnego, według jednolitych zasad planowania i programowania, wdrażania i rozliczania [Hałasiewicz 2011, s. 30] Koncepcja ta nie uzyskała wystarczającego poparcia politycznego. Projekt Umowy Partnerstwa zakłada na poziomie regionalnym programy dwufunduszowe (EFRR i EFS) oraz możliwość udziału województw w wyborze działań i podziale środków PROW Uwzględniając dotychczasowy stan prac nad Umową Partnerstwa i programami operacyjnymi przyszłej perspektywy, samorządy województw wskazują na konieczność uzgodnień z MRiRW trzech płaszczyzn tematycznych: 1. Zakresu interwencji Zakres interwencji powinien w większym stopniu sprzyjać rozwojowi obszarów wiejskich i nie może zostać sprowadzony do wsparcia sektora rolnego. Zakres rzeczowy programu powinien być rozszerzony zwłaszcza o zadania z zakresu gospodarki wodno ściekowej, w szczególności poza aglomeracjami zdefiniowanymi w Krajowym Programie Oczyszczania Ścieków Komunalnych, ponieważ regulacje dotyczące Polityki Spójności i środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego uniemożliwiają finansowanie inwestycji wodno-kanalizacyjnych poza aglomeracjami zdefiniowanymi w KPOŚK; w przeciwnej sytuacji realne staje się więc zagrożenie całkowitego wyeliminowania najsłabszych gmin wiejskich ze wsparcia tej kategorii inwestycji w ramach instrumentu dotacyjnego UE. Zdaniem samorządów wojewódzkich zakres wsparcia oferowanego w ramach Leader powinien być rozszerzony o działanie pn. premie na rozpoczęcie działalności gospodarczej, ponieważ dywersyfikacja działalności rolniczej i tworzenie pozarolniczych źródeł dochodu jest istotnym elementem szeroko rozumianego rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich, komplementarnym w stosunku do działania rozwój przedsiębiorczości. 2. Roli samorządów województw w systemie instytucjonalnym PROW Szczegółowe zapisy PROW powinny wypełniać deklarację pogłębionej regionalizacji PROW i odpowiadać ogólnej idei decentralizacji zarządzania środkami unijnymi. Dotyczy to zarówno pakietu działań, dla których podmiotami wdrażającymi powinny być samorządy województw, jak i faktycznych, poszerzonych w stosunku do obecnego okresu programowania kompetencji SW w systemie zarządzania i kontroli. Poza obecnie wdrażanymi działaniami samorządy województw powinny pełnić funkcje wdrożeniowe w odniesieniu do pakietu działań: premie na rozpoczęcie działalności gospodarczej; doradztwo; tworzenie grup producentów rolnych. Samorządy województw określając strategię i odpowiadając za politykę rozwoju regionu mają możliwość skutecznej koordynacji działań finansowanych z różnych programów oraz ukierunkowania wsparcia zgodnie ze specyfiką i potrzebami regionu i zapewnienia komplementarności z innymi programami, w szczególności z RPO. 3. Podziału środków PROW Niezbędne jest pilne określenie założeń finansowych PROW, w tym alokacji na poszczególne działania. Oczekuje się, że alokacja na działanie podstawowe usługi i odnowa wsi zostanie określona na poziomie co najmniej sum kwot obecnie prowadzonych działań Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej oraz Odnowa i rozwój wsi. Wewnętrzna struktura wydatków na poszczególne zakresy projektów w ramach działań wdrażanych na poziomie regionalnym powinna pozostać w gestii samorządów województw. Wskazane jest określenie alokacji dla działania wdrażanie lokalnych strategii rozwoju (Leader) na poziomie wyższym niż wymagane 5%. Mając na uwadze zredukowaną alokację środków dla PROW jako całości, asygnowanie dla Leader środków tylko w wymaganej wielkości (5%) może uniemożliwić osiągnięcie jakichkolwiek efektów, ze względu na niewystarczającą skalę wsparcia. Podsumowanie Procesy globalizacji prowadzące do szybszego rozwoju gospodarczego koncentrującego się wokół największych ośrodków miejskich są szansą i zagrożeniem dla obszarów wiejskich - zagrożeniem ze względu na ryzyko nadmiernego odpływu osób z obszarów wiejskich i tworzenia się przez to obszarów o zachwianej strukturze

153 społeczności lokalnej pod względem wieku, płci czy poziomu wykształcenia szansą na dyfuzję procesów rozwojowych i większe możliwości uzyskiwania dochodów przez mieszkańców obszarów wiejskich bez zmiany miejsca zamieszkania, dzięki wahadłowej mobilności przestrzennej, nowoczesnym narzędziom komunikowania się poprzez Internet, elastycznym formom pracy oraz zwiększaniu kapitału ludzkiego i społecznego na obszarach wiejskich [Zawalińska 2009, s. 29]. Przy braku właściwej koordynacji Polityki Spójności i Wspólnej Polityki Rolnej w nadchodzącej perspektywie zachowuje aktualność uwaga Parlamentu Europejskiego z 2010 r. że wobec ograniczeń budżetowych, istnieje ryzyko, że środki dostępne w ramach EFRR zostaną w znacznej mierze wykorzystane na rozwój konkurencyjności gospodarczej skoncentrowanej w większych ośrodkach miejskich lub najaktywniej działających regionach, podczas gdy EFFROW skoncentruje swoje zasoby na poprawie konkurencyjności rolnictwa, która wciąż stanowi siłę napędową obszarów wiejskich, a także zostanie ukierunkowany na wspieranie działalności pozarolniczej oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) na obszarach wiejskich, dzięki czemu istnieje konieczność większej koordynacji, mającej na celu zagwarantowanie, że wszystkie obszary zostaną objęte pokryciem [zob. Rezolucja 2008]. Literatura Bański J., 2012, Problematyka definicji i zasięgu przestrzennego obszarów wiejskich i stref podmiejskich. Gospodarka Przestrzenna, 11(3), Acta Scientarium Polonorum, Bydgoszcz, Kraków, Lublin, Olsztyn, Poznań, Siedlce, Szczecin, Warszawa, Wrocław. Duczkowska-Małysz K., 2010, Przyszłość polityki rozwoju obszarów wiejskich. Możliwe scenariusze. Dylematy i wyzwania. Ekspertyza na zlecenie MRR, Warszawa. Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Komisja Europejska, Bruksela, Grosse T. G., 2011, Modernizacja obszarów wiejskich w Polsce rola standardów zarządzania w procesach europeizacji, [w:] Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy. Modernizacja dla spójności społeczno-ekonomicznej, M. G Woźniak. (red.). Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów. Hałasiewicz A., 2011, Rozwój obszarów wiejskich w kontekście zróżnicowań przestrzennych w Polsce i budowania spójności terytorialnej Kraju. Ekspertyza na zlecenie MRR, Warszawa. Informacja na temat realizacji PROW , MRiRW, czerwiec, Jednolity Akt Europejski, Dz.U. UE, L 169 z Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Założenia do Strategii zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa, MRiRW, Warszawa, Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego : Regiony, Miasta, Obszary wiejskie, MRR, Warszawa, Krajowy Plan Strategiczny Rozwoju Obszarów Wiejskich , MRiRW, Warszawa, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (NSRO) , MRR, Warszawa, Obszary wiejskie w Polsce, Studia i Analizy Statystyczne, GUS, Warszawa, Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , MRiRW, Warszawa, Rakowska J., Wojewódzka-Wiewiórska A., 2010, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce - stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych. Ekspertyza na zlecenie MRR, Warszawa. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 24 marca 2009 r. w sprawie komplementarności i koordynacji polityki spójności z polityką rozwoju obszarów wiejskich (2008/2100(INI). Rudnicki R., 2010, Zróżnicowanie przestrzenne wykorzystania funduszy Unii Europejskiej przez gospodarstwa rolne w Polsce w latach , Studia i Prace z Geografii i Geologii nr 17, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Rozporządzenie Rady Ministrów z 15 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia, stosowania i udostępniania krajowego rejestru urzędowego podziału terytorialnego kraju oraz związanych z tym obowiązków organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego. Dz. U. Nr 157 poz. 1031, z późn. zm. Rozporządzenie Rady (WE) 1257/1999 z 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich ze środków Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR)oraz zmieniające i uchylające niektóre rozporządzenia. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich , MRiRW, Warszawa, Sprawozdanie z realizacji Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia na lata , MRR, Warszawa, Strategia Rozwoju Kraju , MRR, Warszawa, Umowa Partnerstwa projekt, MRR, Warszawa, WPR w obecnej i przyszłej perspektywie finansowej, MRiRW, wrzesień, Wspólne Ramy Strategiczne, dokument roboczy Komisji Europejskiej, Bruksela, Zawalińska K., 2009, Instrumenty i efekty wsparcia Unii Europejskiej dla regionalnego rozwoju Obszarów wiejskich w Polsce. IRWiR PAN, Warszawa

154 Marcin Wójcik Uniwersytet Łódzki Polityka spójności i jej lokalny wymiar. Studium przypadku wsi w Łódzkim Obszarze Metropolitalnym Abstract: Cohesion Policy and Its Local Dimension. A Case Study of Villages in Lodz Metropolitan Area. Territorial cohesion policy is an important research and application problem in the context of spatial management. These considerations may relate to both specific territorial systems and relevant scales of analysis. The theoretical foundation draws attention to two important issues, namely the discussion of the dimensions of cohesion and the impact of scale on how it is perceived. The theoretical introduction forms a basis for a presentation of results pertaining to the social and spatial diversification of suburban rural areas in Lodz Metropolitan Area. This allowed for an assessment of various dimensions of cohesion of local settlement layouts. The author examines four aspects of the concept of cohesion. This way of framing research problems relates to the concept of region as a real social object and a spatially delineated whole. From this point of view, at least four dimensions or ways of describing cohesion can be distinguished, i.e. - morphological dimension - relates to the construction (composition) of a structure. In this context, cohesion means the existence of some homogeneity (as with a homogeneous region) in the coexistence of features describing the state of development (material foundation) or resources (e.g. various forms of capitals); - functional dimension - refers to the relationship between the elements of a structure. In this sense, cohesion means the existence of functional relationships between the parts of a structure (as in a nodal region), which results from the diversity of economic activities; - social dimension - refers to forms of interpersonal communication. In this sense, cohesion is a social contract defining the objectives of development and the agreement on key issues relating to the measures to improve the living conditions and sense of inclusion in a territorial community, while stressing the separateness of other territorial formations of the same kind. - cultural dimension - refers to symbolic meanings. In this sense, cohesion is based on the sense of belonging to a given space, the awareness of the existence of given mythical places and events that are the source and condition for the existence of communities, often based on historical experiences. The empirical part of the paper proves the thesis that social and spatial cohesion is a problem of the scale of interpretation and thus relates to its research methods. Thus, cohesion of a rural area with other elements of a metropolitan system interpreted in macro scale (morphological and functional dimensions according to the list above) does not have to be congruous with the internal cohesion within a micro scale of a village (social and cultural dimensions). Increasing heterogeneity (disintegration) of settlements of rural origin (micro scale) is the source of the formation of cohesion (homogeneity) on the macro level functional organisation of agglomeration or settlement systems of higher order. Key words: Metropolitan area, rural areas, territorial cohesion. Wprowadzenie Słowo spójność jest współcześnie odmieniane przed wszystkie przypadki, używane w różnych kontekstach i znaczeniach. Niesamowita kariera pojęcia spójność niewątpliwie wiąże się założeniami i celami europejskiej polityki regionalnej [por. Markowski, Turała 2012]. Częstotliwość, z jaką obecnie odwołujemy się do terminu spójności sprawia, że określenie to stało się nie tylko elementem retoryki instytucji odpowiedzialnych za planowanie rozwoju w przestrzeni europejskiej, ale nabrało przede wszystkim znaczenia ideologicznego. Spójność urosła do rangi paradygmatu rozwoju, inaczej mówiąc modelu przemian, który sam potrzebuje osobnej polityki (polityki spójności), która ma zagwarantować właściwy kierunek zmian i osiągnięcie odpowiednich celów. Nowe podejście do polityki regionalnej polega m.in. na promowaniu spójności terytorialnej jako równoważnej innym typom spójności, tj. społecznej i ekonomicznej. Przestrzenny (terytorialny) aspekt rozwoju zdobył w ostatnich 20 latach licznych zwolenników, co jednocześnie nie oznaczało odejścia od ujęć sektorowych. Rozwój Unii Europejskiej, poszerzanie jej o kraje zróżnicowane regionalnie oraz o różnym stopniu rozwoju społeczno-ekonomicznego uświadomiło z całą mocą decydentom słuszność zwrócenia uwagi na problem spójności terytorialnej obszaru liczącego w chwili obecnej 28 państw. Jak piszą autorzy Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (KPZK) [2012, s. 32] terytorialny wymiar rozwoju nabrał szczególnej mocy po zapisach Traktatu z Lizbony, zwłaszcza w zakresie tzw. place-based policy, co w istocie odnosi się do patrzenia na problemy społeczne i ekonomiczne przez przestrzeń. Istotnym problemem badawczym i aplikacyjnym z punktu widzenia gospodarowania przestrzenią jest polityka spójności terytorialnej. Rozważania te mogą odnosić się zarówno do określonych układów terytorialnych, jak i odpowiednich skal analizy

155 KPZK 2030 [2012, s. 32] podkreśla rolę tzw. geografii funkcjonalnej, czyli rozpatrywania zróżnicowania przestrzeni z punktu widzenia dominacji określonych działalności i ich związku z poziomem rozwoju terytorialnego. Przemyślenia tego typu prowadzą do podniesienia dwóch ważnych kwestii, tj. zastanowienia się nad wymiarami spójności oraz wpływu skali na sposób jej postrzegania. Wprowadzenie o charakterze teoretycznym ma w konsekwencji stworzyć podstawę do prezentacji wyników badań dotyczących zróżnicowania społeczno-przestrzennego wsi podmiejskich na przykładzie Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego, a jednocześnie dokonanie oceny spójności lokalnych układów osadniczych w różnych jej wymiarach. 1. Wymiary spójności Pojęcie spójności nie jest nowe, a w tradycji badań geograficznych i innych nauk zajmujących się aspektami przestrzenno-regionalnymi było wykorzystywane do licznych analiz. Warto przypomnieć, że wewnętrzna spójność była jednym z warunków określania specyfiki regionów w różnych wymiarach ekonomicznym, społecznym, jak również politycznym i kulturowym [por. np. Sagan 2001; Wilczyński 2003; Wójcik 2011a]. Polityka spójności, choć w odmiennym kontekście politycznym, urastała do rangi ideologii państwa narodowego, które musiało być wewnętrznie spójnie, zwłaszcza pod względem narodowościowym, aby mogło z powodzeniem rywalizować z innymi krajami. W znacznej mierze pojęcie spójności wyrastało z organicystycznych koncepcji rozwoju społecznego, gdzie poszczególne elementy struktur terytorialnych porównywano do organów pracujących na rzecz całości, czyli organizmu. W metodologii funkcjonalistycznej ten sposób myślenia został z powodzeniem zaadaptowany, z tym że, jak pisze socjolog Szacki [1983, s. 698], funkcjonalizm był swego rodzaju ewolucjonizmem bez idei ewolucji odrzucał ewolucjonistyczną fascynację problematyką genezy i rozwoju społecznego, ale zachowywał stworzoną przez ewolucjonistów wizję społeczeństwa, jako sui generis organizmu. Atrakcyjność wzorca funkcjonalnego w naukach społecznych wynikała z przyjęcia relatywnie prostego modelu badań społeczeństwa (system składający się z wielu warunkujących się podsystemów). Funkcjonalny strukturalizm zwracał uwagę przede wszystkim na współpracę elementów (harmonię). Przedmiotem zainteresowania były uwarunkowania funkcjonalne (systemowe), które muszą być spełnione, aby równowaga w systemie społecznym mogła być zachowana [Turowski 2000, s. 55]. Strukturę społeczną budują zatem nie tylko elementy, ale również relacje, które utrzymują system w równowadze, spójności oraz eliminują wewnętrzne konflikty i dysharmonię. W naukach geograficznych często przytacza się paradoks Humboldta (poł. XIX w.), twórcy jednego z najważniejszych wówczas systemów wyjaśniania zróżnicowania (przyrodniczego) Ziemi, który stawiał tezę, że każda całość jest tym bardziej spójna im bardziej rozbieżne są funkcje części wchodzących w jej skład [por. Wilczyński 2003, s. 29]. Rozważania dotyczące spójności, integracji, zwartości są bardzo rozbudowane, zwłaszcza od kiedy teoria systemów stała się oparciem dla naturalizmu w naukach społecznych [por. Chojnicki 1999]. Maik [1992] słusznie zauważył, że specyfika polskich badań geograficzno-osadniczych (lub szerzej geograficzno-ekonomicznych), co niewątpliwie było chyba też cechą krajów o gospodarce centralnie planowanej, polegała na dominacji funkcjonalistycznych modeli pojęciowych oraz cechowała się ewolucjonizmem zbudowanych na nich programów badawczych, np. sieci osadniczej, urbanizacji, struktury wewnętrznej miast, użytkowania ziemi, typologii rolnictwa, regionalizacji ekonomicznej. Niewątpliwie wiązało się to z silną pozycją studiów miejskich i sformułowaniem podstaw koncepcji funkcji wyspecjalizowanych, systemów osadniczych, a także regionów węzłowych [por. np. Dziewoński 1990; Maik 1988]. Systemowa spójność w znaczeniu funkcjonalnej integracji osadnictwa na różnych jego poziomach była i jest obecnie jednym z głównych elementów badań geograficzno-ekonomicznych i dziedzin pokrewnych. Współczesne rozważania nad spójnością są wielowymiarowe. W kontekście spójności przeplatają się badania ekonomiczne i społeczne. Orientacja na przestrzeń wielu dziedzin badań i tradycyjne zainteresowanie geografii przestrzenną analizą zjawisk sprawia, że problem ten jest podejmowany niezwykle często. W większości prac dominuje dość duży formalizm wynikający z braku podstaw teoretycznych (także filozoficznych), zwłaszcza w odniesieniu do związku spójności oraz rozwoju i postępu społecznego, choć w tym zakresie wydano w ostatnich latach wiele interesujących prac [por. np. Chojnicki 2010; Krasnodębski 2009; Sztompka 2005]. Aksjologiczne aspekty rozwoju społeczno-gospodarczego, jak pisze Chojnicki [2010], zmuszają do zastanowienia się na stanem zagospodarowania świata w odniesieniu do społecznej sprawiedliwości. Problem rozwoju i jego moralny wymiar, zwłaszcza w kontekście terytorialnych nierówności, jest od lat 70. XX w. ważnym aspektem debaty nauki, głównie orientacji radykalnych [por. np. Harvey 2005]. Rozwój koncepcji przestrzeni społecznej warunkowany jest wieloma czynnikami. W warunkach polskich rozwój modeli dialektycznych i personalistycznych (humanistycznych) od początku lat 80. XX w. był odpowiedzią na formułowanie nowych problemów badawczych, dla których modele funkcjonalistyczne nie dawały satysfakcjonujących rozwiązań. Problemy te odnosiły się bowiem do wzrostu świadomości w procesie kształtowania przestrzeni [Maik 1992]. Orientacja na społeczeństwo w nauce wynikała ze sprzeciwu wobec centralizmu społeczno-gospodarczego. Zarycki [2000] podkreśla rozczarowanie formalnymi metodami badań uwarunkowań rozwoju społeczno- -gospodarczego, a do tego dodaje również malejącą rolę czynników materialnych

156 w rozwoju. Badania uwarunkowań społecznych i kulturowych przemian świata są trwałym elementem dyskursu dotyczącego kategorii rozwoju, również ekonomicznego [Harrison, Huntington 2000]. Między innymi z tej przyczyny wśród przedstawicieli nauk społecznych tak duże zainteresowanie kapitałem społecznym, kulturowym, skądinąd pojęciem o genezie ekonomicznej (kapitał). Zainteresowanie przestrzenią społeczną zmusza zatem do rozważań o charakterze aksjologicznym. Zarycki [2000] dyskusję nad przestrzenią społeczną formułuje w postaci dylematów (kontrowersji) o charakterze wartościującym m.in. racjonalność vs. kultura, historia vs. teraźniejszość. Jeden z tych dylematów dotyczy sporu między zwolennikami jednorodności i różnorodności jako przyczyny rozwoju społeczno- -gospodarczego. Autor słusznie argumentuje, że zwolennicy spójności przestrzeni traktują jej brak jako zagrożenie dla istnienia jednostki terytorialnej. Spór ten w literaturze często opisywany jest jako opozycja paradygmatów rozwoju regionalnego w postaci równoważenie vs. polaryzacja [por. również Bański 2007; Gorzelak 2001]. Jednak o wiele istotniejszą kwestią jest pytanie, podejmowane już wcześniej w tym opracowaniu, czy spójność wynika z homogenizacji przestrzeni czy raczej z tego, że mamy do czynienia z różnymi elementami struktury, między którymi istnieją ukształtowane związki [Zarycki 2000, s. 17]. Rozważania tego typu prowadzą do zastanowienia nad wymiarami spójności przestrzennej, albo ściślej jej interpretacją w kontekście określonej koncepcji przestrzeni [por. np. Jałowiecki 2010; Lisowski 2003]. Istotne dla takiej dyskusji jest powiązanie wielowymiarowości spójności przestrzennej z różnymi podejściami do zagadnienia skali. Problem wymiarów spójności można rozpatrywać w różnych kontekstach. Znawcy problematyki rozwoju regionalnego, zwłaszcza przeciwnicy koncepcji równoważnia, a właściwie kontestatorzy wspierania obszarów słabiej rozwiniętych, negują założenia polityki spójności opierające się na dotowaniu regionów (obszarów) słabiej rozwiniętych. Gorzelak [2007, s. 28] twierdzi, że problem kształtowania polityki spójności wynika w znacznej mierze z jej interpretacji. Autor uzasadnia, że nie można utożsamiać spójności z konwergencją. Spójność należy bowiem rozumieć w kategoriach funkcjonalnych. W odniesieniu do regionów oraz przestrzeni spójność powinno się rozumieć jako eliminowanie barier i ograniczeń wynikających z zagospodarowania przestrzennego ograniczających możliwości uzyskiwania spójności gospodarczej i społecznej [Gorzelak 2007, s. 30] 1. Wątpliwości związane z rozumieniem pojęcia spójność przestrzenna dają asumpt do głębszej refleksji nad jego interpretacją. Uważam, że spójność można rozpatrywać przynajmniej w czterech wymiarach. Uzasadnienie to wyprowadzano po części z analogii do płaszczyzn funkcjonowania regionu zaproponowanych w obrębie nowej geografii regionalnej [por. Wilczyński 2003, Wójcik 2011a], choć podobne podejście reprezentowane jest przez zwolenników społecznego podejścia do funkcji miejskich [por. Suliborski 2010]. Taki sposób ujęcia problemów badawczych odpowiada koncepcji przedmiotowej regionu, w której jest on traktowany jako realny obiekt społeczny lub składnik rzeczywistości społecznej w postaci określonej całości wyodrębnionej przestrzennie [Chojnicki 1999, s. 328]. Z tego punktu widzenia można wyróżnić przynajmniej cztery wymiary lub sposoby określania spójności, tj.: - Wymiar morfologiczny odnosi się do budowy (składu) struktury. W tym znaczeniu spójność oznacza istnienie pewnej jednolitości (podobnie jak w przypadku regionu jednolitego) we współwystępowaniu cech określających stan zagospodarowania (podstawa materialna) lub wyposażenia w zasoby (np. różne formy kapitałów). Spójność odznacza się wyrównanym stanem, zbieżnością (konwergencją) lub inaczej homogenicznością w sensie genetycznym i strukturalnym. - Wymiar funkcjonalny odnosi się do relacji między elementami struktury. W tym znaczeniu spójność interpretowana jest w kategoriach występowania funkcjonalnych związków między częściami struktury (podobnie jak w regionie węzłowym), co wynika z różnorodności działalności ekonomicznej lub/i zagospodarowania przestrzeni. Spójność jest efektem natężenia przepływów ogniskujących się w określonym rdzeniu, który jest centrum ciążeń dla pewnego obszaru. Tak rozumiana spójność może być rozpatrywana na różnych poziomach organizacji systemów terytorialnych zależnie od charakteru funkcji elementów (funkcja ma charakter relatywny). - Wymiar społeczny odnosi się do form komunikacji międzyludzkiej. W tym znaczeniu spójność jest pewną umową społeczną określającą cele rozwoju i zgodę w zasadniczych kwestiach dotyczących wizji działań na rzecz wzmacniania warunków życia oraz poczucia przynależności do wspólnoty terytorialnej, a jednocześnie odrębności wobec innych ugrupowań terytorialnych tego samego typu. - Wymiar kulturowy odnosi się do znaczeń symbolicznych. W tym ujęciu spójność opiera się na poczuciu przynależności do określonych przestrzeni, świadomości istnienia pewnych mitycznych miejsc i zdarzeń, które są źródłem i warunkiem 1 W podobny sposób problem ten widzi Smętkowski [2013, s. 42] pisząc Od czasu przyjęcia traktatu lizbońskiego w grudniu 2007 r. wśród celów Unii Europejskich obok tradycyjnych zagadnień spójności społecznej i gospodarczej pojawiła się również spójność terytorialna. Należy jednocześnie podkreślić, że jej definicja nastręcza wielu problemów, czego wyrazem jest spór o to, czy rozumieć ją w ujęciu tradycyjnym zmniejszenia dysproporcji w poziomach rozwoju różnych regionów oraz ograniczenia zacofania regionów najmniej uprzywilejowanych, czy też funkcjonalnym, zakładającym dyfuzję procesów rozwoju i rozwój powiązań między różnymi układami terytorialnymi, prowadzące do ich wzajemnej współzależności

157 trwania wspólnot. Spójność tworzy się w skomplikowanym dyskursie odnoszącym się do sfery wyobrażeniowej (mentalnej). Istotne znaczenie dla spojrzenia na charakter spójności przestrzennej ma skala badań lub analiz eksperckich. Większość badań nad różnymi aspektami spójności przestrzennej prowadzona jest w skali makro, gdzie znawcy problemu opierają się na danych zagregowanych do dużych jednostek państw, regionów (podregionów). Szeroki wybór problemów w tym zakresie prezentuje ESPON Europejska Sieć Obserwacyjna Rozwoju Terytorialnego i Spójności Terytorialnej [por. np. Olechnicka, Wojnar 2013]. Zagadnienie spójności terytorialnej (lub integracji) poruszane jest często w opracowaniach dotyczących związków w obszarach metropolitalnych [por. np. Bartosiewicz et al. 2012; Jewtuchowicz, Wójcik 2010] lub obszarów metropolitalnych z regionalnym zapleczem [por. np. Smętkowski 2005]. Mniejszą uwagę zwraca się na spójność w układach mikrostrukturalnych, gdzie nacisk kładzie się na społeczne i kulturowe uwarunkowania integracji problemy tożsamości, przywiązania do miejsca, percepcji, wiedzy nieformalnej, sferę krajobrazu kulturowego, itd. Dorobek w tym zakresie ma głównie socjologia i antropologia kulturowa [por. np. Kotus 2007; Starosta 1995; Wieruszewska 2012], choć wiele prac powstało również w kręgu historyków [np. Stolarski 1998] i społecznie zorientowanych geografów [por. np. Rembowska 2006, Wójcik 2010]. Warto zatem w tym kontekście zastanowić się na lokalnym wymiarem spójności przestrzennej (terytorialnej), zwłaszcza nad wpływem sposobu interpretacji oraz skali badań. Wyniki prowadzonych studiów nad integracją układów społeczno-osadniczych w obrębie obszarów metropolitalnych [por. Suliborski, Przygodzki 2010] wskazują, że różne procesy społeczne i gospodarcze (zarówno związane z transformacją, jak i globalizacją) prowadzą do przekształcania się obszarów metropolitalnych zarówno w kierunku większej spójności (integracji), jak i narastania dywersyfikacji (dezintegracja). Tożsamość lokalna mieszkańców, mechanizmy jej konstrukcji i destrukcji, stanowi ważny czynnik budowy podmiotowości lokalnych społeczności, ale może się również przyczyniać do kreowania konfliktów społecznych w związku z możliwością werbalizacji interesów różnych grup społecznych i terytorialnych. Ważnym problemem jest zatem wpływ podziałów w przestrzeni lokalnej, jej rewitalizacji lub degradacji oraz np. inwestycji na konflikty przestrzenne, separację przestrzenną społeczności, kreowanie świadomości mieszkańców poszczególnych obszarów, co może prowadzić do integracji lub dezintegracji społeczno-przestrzennej obszaru metropolitalnego, powstania nowych i rozpadu istniejących społeczności lokalnych oraz związków gospodarczych [por. Jewtuchowicz, Wójcik 2010; Suliborski, Przygodzki 2010]. 2. Polityka spójności a obszary wiejskie w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r. Obszary wiejskie w koncepcjach zagospodarowania przestrzennego i strategiach rozwoju (krajowa, regionalna) są postrzegane jako przestrzeń zróżnicowana. Zróżnicowanie to przedstawiane jest przede wszystkim w kategoriach funkcjonalnych i poziomu rozwoju społeczno-ekonomicznego. Plany rozwoju zakładają, że mieszkańcy wsi, podobnie jak osoby zamieszkujące tereny zurbanizowane, powinny mieć możliwość uczestnictwa w procesach rozwojowych oraz dostęp do usług publicznych. W przypadku obszarów wiejskich ich spójność terytorialna oraz spójność funkcjonalna z miastami powinna zdaniem autorów koncepcji przemian wynikać ze zmian struktury funkcjonalnej, głównie związanych z rozwojem wielofunkcyjnym [Koncepcja 2012, s. 45; Strategia 2011, s. 7]. Typologia obszarów funkcjonalnych jest m.in. skutkiem oddziaływania zintegrowanego podejścia terytorialnego (integrated territorial approach), którego cechą jest m.in. wykorzystanie endogenicznych potencjałów na obszarach (terytoriach) określonych funkcjonalnie [Koncepcja 2012, s. 178]. Dlatego też nie wszystkie obszary wiejskie wydzielone według kryterium formalnego (administracyjnego) będą zaliczane do funkcjonalnych obszarów wiejskich. KPZK 2030 [2012] określa dwa typy funkcjonalnych obszarów wiejskich, tj. położone w sąsiedztwie dużych miast, tym samym uczestniczących w procesach rozwojowych; położone peryferyjnie względem dużych ośrodków miejskich, tym samym wymagające wsparcia procesów rozwojowych (por. tab. 1). Charakterystyka typów funkcjonalnych obszarów wiejskich Funkcjonalne obszary wiejskie uczestniczące w procesach rozwojowych - położone w zasięgu silnego oddziaływania ośrodków miejskich; - specjalizacja w zakresie funkcji pozarolniczych zintegrowanych z ośrodkiem miejskim; - dojazdy do pracy w mieście; - dobry dostęp do usług publicznych; - dobra dostępność komunikacyjna do miasta; - bliska strefa zaplecza rolniczego. Tabela 1 Funkcjonalne obszary wiejskie wymagające wsparcia procesów rozwojowych - oddalone od głównych ośrodków miejskich Kraju; - słaby rozwój sieci miejskiej lub degradacja ośrodków lokalnych; - dominacja zatrudnienia w rolnictwie oraz usługach publicznych; - wrażliwość na kryzys ze względu na niską dywersyfikację funkcji ekonomicznych; - problemy demograficzne i społeczne (starzenie się społeczeństwa, bezrobocie, depopulacja); - słaba dostępność do usług publicznych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Planu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju , s ]

158 Podejście do spójności terytorialnej ma dualny charakter. Wynika ona z relacji miasto wieś, a tym samym funkcjonalnego podporządkowania obszaru wiejskiego (rozwój zależny wsi). Drugi rodzaj spójności dotyczy obszarów zmarginalizowanych. Spójność oznacza w tym przypadku integrację obszarów wiejskich oraz ich związek z ośrodkami lokalnymi (małe miasta) na bazie funkcji endogenicznych (dzienny cykl lokalny). Z tego punktu widzenia przestrzenią intensywnych przemian wsi będą (podobnie jak do tej pory) tereny wiejskie w otoczeniu dużych miast. Charakteryzować je będzie dywersyfikacja bazy funkcjonalnej oraz struktury społecznej. Interesującym zagadnieniem z punktu widzenia celów prezentowanego opracowania jest lokalny wymiar planowania terytorialnego obszarów wiejskich w KPZK 2030 [2012, s ]. W dokumencie tym lokalny wymiar spójności obszarów wiejskich odnosi się do integracji podsystemu osadnictwa wiejskiego z siecią ośrodków powiatowych (por. ryc. 1). Polityka spójności terytorialnej w tym zakresie ma przyczynić się do poprawy dostępu do usług publicznych, z jednoczesnym wzrostem ich liczby i jakości w ośrodkach lokalnych. Małe i średnie ośrodki miejskie (lokalne i subregionalne) powinny natomiast generować miejsca pracy wobec zmniejszającej się roli rolnictwa jako dostarczyciela zatrudnienia na wsi. Poprawa jakości lokalnych rynków pracy będzie z pewnością jednym z najtrudniejszych wyzwań dla wzrostu poziomu życia na wsi oraz zapobiegania degradacji funkcjonalnej obszarów peryferyjnych. Brak w przyszłości impulsów rozwojowych do wzmacniania lokalnych potencjałów na obszarach wiejskich położonych w większej odległości od miast może prowadzić do wzmacniania stref podmiejskich dużych ośrodków nie tylko w efekcie migracji ludności z miast, ale także przyczyniać się do regionalnych przesunięć na linii: peryferia regionu wsie w obrębie funkcjonalnych regionów miejskich. Lokalny wymiar rozwoju terytorialnego prezentowany w dokumentach planistycznych opiera się na formalnej analizie funkcji ujętych terytorialne. Współcześnie, zwłaszcza w naukach społecznych kręgu anglosaskiego poszerza się rozumienie lokalizmu. Wiejski lokalizm (rural locality) dotyczy praktyk (zachowań, działań) o charakterze miejscowym. Koncepcja lokalizmu odnosi się w dużej mierze do wymiaru psychologicznego. Wiejskość widziana jest zatem jako rodzaj lokalnego doświadczania przestrzeni, krajobrazu, przyrody, jako swoisty krajobraz życia codziennego [Wójcik 2012]. Kategorie miast Wojewódzkie metropolitalne ośrodki krajowe pełniące niektóre funkcje metropolitalne ośrodki regionalne subregionalne subregionalne w granicach obszarów funkcjonalnych miast lokalne Obszary funkcjonalne ośrodków miejskich Wojewódzkie - ustalenie metropolitalne krajowe Regionalne - zalecenie Wiejskie obszary funkcjonalne uczestniczące w procesach rozwojowych wymagające wsparcia procesów rozwojowych Ryc. 1. Miejskie i wiejskie obszary funkcjonalne Źródło: [Koncepcja 2012, s. 191]. Uwaga: Na mapie przedstawiono zasięgi oraz kategorie miast poniżej wojewódzkich w sposób przybliżony. Obszary uczestniczące w procesach rozwojowych wyznaczono na podstawie udziału osób dojeżdzających do pracy na podstawie danych GUS. 3. Koncepcja ekologii społecznej i jej specyfika w badaniach wsi podmiejskiej Pogłębiona interpretacja teoretyczna przemian wsi podmiejskich została przedstawiona w połowie lat 80. XX w. (rozwój koncepcji systemowej). Dziewoński [1987, s. 58] uważał, że wsie podmiejskie są zbiorem systemów określonego typu. Wsie te razem z miastem tworzą większy, nadrzędny system (aglomeracji miejskiej). Pogłę

159 bione studium teoretyczne osadnictwa podmiejskiego w obrębie nurtu funkcjonalnego zostało wykonane przez Maika [1985]. Autor ten podjął próbę określenia strefy podmiejskiej w kategoriach funkcjonalnych na gruncie analizy systemowej. Strefa podmiejska spełnia określone zadania, które z pewnych względów nie mogą być wykonywane w mieście. Wsie podmiejskie zmieniają się wraz z przekształceniami strukturalnymi miasta. Koncepcja strefy podmiejskiej jako specyficznego systemu osadniczego została sformułowana blisko 30 lat temu. Odnosiła się przede wszystkim do pojęcia funkcji, którą interpretowano w kategoriach działalności ekonomicznych. We współczesnych koncepcjach teoretycznych ekonomiczne rozumienie funkcji zostało poszerzone o aspekty społeczne. Interpretacja społeczna, skierowana jest głównie na identyfikację celów i motywów działań człowieka. W przypadku wsi podmiejskiej nowego znaczenia nabiera koncepcja obszarów ekologicznych, gdzie najważniejszym celem badań jest określenie relacji społeczeństwo terytorium. Kluczowym pojęciem w badaniach ekologii społecznej jest przestrzeń społeczna. Zdaniem Maika i Stachowskiego przestrzeń społeczna konkretyzuje się w postaci terytorium (obszaru), które określona społeczność lokalna użytkuje, kształtuje, z którym się integruje i utożsamia [1995, s. 9]. Tożsamość terytorialna, lub inaczej pewna terytorialna przynależność, jest ważnym składnikiem tożsamości lokalnej, ale też warunkiem powstawania lokalnej spójności społeczno-gospodarczej i terytorialnej. Koncepcja ekologii społecznej ma długą tradycję rozwoju [por. np. Jałowiecki, Szczepański 2009; Węcławowicz 2007]. W badaniach wsi studia zróżnicowań społeczno-przestrzennych nie cieszyły się większym zainteresowaniem. Mniejsze zainteresowanie ekologią społeczną wsi wynikało przede wszystkim z homogeniczności środowisk wiejskich [Pióro 1982, s. 42]. Istotną przeszkodą była niewielka rozciągłość przestrzenna jednostek osadniczych, co uniemożliwiało przedstawienie zróżnicowania przestrzennego obszarów ekologicznych według dominującego wzorca badań, czyli ekologii czynnikowej [por. Węcławowicz 1982]. Pióro [1982, s. 49] historycznie ukształtowane kompleksy przestrzenne o odmiennych cechach materialnych (fizjonomicznych, standardów zabudowy) i społecznych nazywa gniazdami ekologicznymi. Cechą gniazda jest homogeniczność cech fizyczno-przestrzennych siedlisk oraz ekonomicznych i społecznych ludności. W ujęciu historycznym, zwłaszcza przed okresem przekształceń społeczno-gospodarczych spowodowanych rewolucją przemysłową, większość wsi stanowiła jednolite układy kulturowe i gospodarcze. Jednolitość, czyli inaczej spójność, dotyczyła również aspektu krajobrazowo-architektonicznego. W tradycyjnej koncepcji wsi podkreślano przede wszystkim jednolitość układu społeczno-terytorialnego, czyli pewną lokalną spójność [Gorlach 2004; Starosta 1995]. Koncepcja ekologii społecznej znajduje duże zastosowanie w badaniach współczesnych wsi podmiejskich, zwłaszcza wokół tych ośrodków, które mają rozwinięte lub rozwijające się funkcje metropolitalne. Przekształcenia, które dokonują się w osadnictwie wiejskim, od form prostych do form złożonych [por. np. Staszewska 2012], dają podstawę do rozważań i stawiania pytań o charakter postępującego zróżnicowania społeczno-przestrzennego. Powstające układy osadnicze przy dotychczasowych siedliskach wsi różnią się nie tylko charakterem architektury. Można zakładać, że zamieszkują je osoby o odmiennym statusie społeczno-majątkowym, potrzebach oraz stylach życia. Badania prowadzone w latach 60. XX w. w wielu krajach wysoko rozwiniętych (m.in. Wielka Brytania, Stany Zjednoczone), kiedy dochodziło do rozrostu przedmieść (suburbia), dowodziły, że jednym z najważniejszych efektów migracji były rosnące różnice społeczne [por. Connnell 1974; Pahl 1965] 2. W okresie przemian społecznych zachodzących we wsiach położonych w obrębie obszarów metropolitalnych jednostki osadnicze stają się zespołami gniazd ekologicznych, a ważnym problemem badawczym jest wyjaśnienie, czy nowe i stare we wsi łączy coś więcej niż tylko topograficzne sprzężenie. Wobec przedstawionych dywagacji o charakterze teoretycznym, można postawić tezę, że spójność społeczno-przestrzenna jest problemem skali badań i interpretacji wyników. Zatem spójności obszaru wiejskiego z innymi elementami układu metropolitalnego interpretowanej w skali makro (według przedstawionej klasyfikacji wymiar morfologiczny i funkcjonalny) nie musi odpowiadać spójność w obrębie wsi, czyli w skali mikro (wymiar społeczny i kulturowy). Tezę tę można zrekapitulować twierdzeniem, że to właśnie rosnąca heterogeniczność (dezintegracja) jednostek osadniczych o wiejskiej genezie (skala mikro) jest m.in. źródłem tworzenia się spójności (homogeniczności) na poziomie makro organizacji funkcjonalnej aglomeracji, regionu, państwa czy ugrupowań ponadnarodowych Potencjał demograficzny i polityka mieszkaniowa na obszarach wiejskich Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego Tereny wiejskie w obrębie Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego są jedynym zwartym obszarem, gdzie doszło w okresie ostatnich 20 lat do wzrostu liczby ludności. Przeprowadzona analiza ilościowa pokazuje, że ubytek ludności był charaktery- 2 W naszych warunkach interesujące studia prowadzą m.in. socjologowie i geografowie społeczni [por. np. Kajdanek 2012, Mantey 2011]. Badania w tym zakresie prowadził również autor [Wójcik 2008a, 2010]. 3 Badania nad spójnością funkcjonalną wsi z podsystemem aglomeracji łódzkiej były kilkakrotnie podejmowane przez autora, [np. Wójcik 2011b]

160 styczny dla całego woj. łódzkiego, a także aglomeracji łódzkiej (tab. 2). Liczba ludności we wsiach Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego wzrosła o prawie 10 tys. osób, podczas gdy pozostałe obszary wiejskie w regionie zanotowały ubytek blisko 35 tys. mieszkańców. Wobec ogromnej depopulacji regionu, Łodzi i jej obszaru metropolitalnego, wzrost ludnościowy wsi w ŁOM można ostrożnie traktować w kategoriach sukcesu tych gmin. Należy jednak pamiętać, że sukces ten rodzi określone konsekwencje pozytywne i negatywne dla organizacji przestrzeni tych terenów. Na podstawie już tych danych można przypuszczać, że na tle całego regionu łódzkiego obszary te charakteryzuje duża intensywność przekształceń krajobrazowych i funkcjonalnych (obok centrum stolicy regionu). Wielu autorów szczególną uwagę poświęca problemowi rozwoju budownictwa mieszkaniowego [por. Jakóbczyk-Gryszkiewicz et al. 2010; Milewska-Osiecka 2010]. Tabela 2 Zmiany liczby ludności w woj. Łódzkim oraz w wybranych podsystemach osadniczych w regionie ( ) Kategoria osadniczo-terytorialna Różnica woj. łódzkie Łódź aglomeracja łódzka miasta aglomeracji łódzkiej bez Łodzi obszary wiejskie aglomeracji łódzkiej miasta woj. łódzkiego obszary wiejskie woj. łódzkiego obszary wiejskie woj. łódzkiego bez wsi aglomeracji łódzkiej miasta woj. łódzkiego bez miast aglomeracji łódzkiej miasta i obszary wiejskie woj. łódzkiego bez miast i wsi aglomeracji łódzkiej Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Polityka mieszkaniowa gmin położonych w strefach podmiejskich dużych miast, w tym również w aglomeracji łódzkiej, jest kreowana w dużej mierze pod wpływem presji osiedleńczej osób poszukujących lepszych warunków życia, o odpowiednio wysokim statusie majątkowym [por. np. Jakóbczyk-Gryszkiewicz et al. 2010; Wójcik 2008a]. Wsie podmiejskie od połowy lat 90. XX w. charakteryzują się wzmożonym handlem gruntami przeznaczonymi pod funkcję mieszkaniową. Efektem tego zjawiska jest wzrost ceny ziemi pod zabudowę, co jednocześnie prowadzi do coraz większego zainteresowania miejscowej ludności przekształceniem gruntów użytkowanych rolniczo na tereny inwestycyjne (głównie mieszkaniowe). Polityka mieszkaniowa, jako jeden z elementów polityki przestrzennej gminy, stała się kluczowa w wyznaczaniu kierunków dalszego rozwoju obszarów podmiejskich. Z prowadzonych w ostatnich latach badań naukowych nad kierunkami polityki przestrzennej gmin aglomeracji łódzkiej wynika, że w planach tych za podstawowy element krystalizacji sieci osadniczej przyjmuje się funkcję mieszkaniową i rekreacyjną [Milewska-Osiecka 2010]. Szczególne znaczenie dla wyznaczania nowych terenów mieszkaniowych mają obszary atrakcyjne przyrodniczo i jednocześnie dobrze skomunikowane z centrum miasta [por. Milewska-Osiecka 2010; Wójcik 2008a]. Najczęstszym sposobem kreowania nowych funkcji mieszkaniowych jest uzupełnianie dotychczasowych siedlisk wsi wzdłuż dróg głównych i lokalnych. Milewska-Osiecka [2010] na bazie analizy dokumentów planistycznych gmin aglomeracji łódzkiej rozróżniła typy polityki kreowania funkcji mieszkaniowych. W przypadku terenów wiejskich ŁOM autorka określiła dwa główny typy, tzn.: gminy o polityce ekspansywnej, zorientowane na rozwój i dominację funkcji mieszkaniowej; gminy o polityce mieszkaniowej dopełniającej, uwarunkowanej rozwojem pozostałych funkcji. Niezależnie od poziomu aktywności gminy w tworzeniu planów nowych terenów mieszkaniowych, charakterystyczną cechą przemian jest oparcie rozwoju wielu gmin na czynniku zewnętrznego bodźca oddziaływania, w tym przypadku inwestycji mieszkaniowych. 5. Problemy kształtowania spójności w przestrzeni mieszkaniowej wsi podmiejskiej Kształtowanie spójności architektoniczno-krajobrazowej miast i wsi należy do najtrudniejszych zadań w procesach gospodarowania przestrzeni w Polsce. Problem ten jest poruszany od wielu lat w poważnych debatach nie tylko naukowych ale przede wszystkim praktyków planowania przestrzennego [por. np. Fogel 2012; Strzelecki 2008]. Obszarem szczególnie wrażliwym na różnego rodzaju dysharmonie przestrzenne są strefy suburbanizacji w otoczeniu wielkich miast [por. np. Staszewska 2012]. Znaną prawidłowością jest zależność intensywności przekształceń od wielkości potencjału funkcjonalnego i społecznego ośrodków wytwarzających te strefy [por. np. Jakóbczyk-Gryszkiewicz 2011]. Szczególne znaczenie w wielu prowadzonych studiach ma aspekt architektoniczno-krajobrazowy ze względu na duży zakres prac terenowych oraz lokalny charakter badań

161 W opracowaniu materiał do oceny spójności wsi poddanych intensywnym przekształceniom w ostatnich latach pozyskano również przez inwentaryzację terenową oraz bezpośrednie wywiady z mieszkańcami 4. Badania terenowe przeprowadzono w 17 wsiach gmin wiejskich, których obszary przylegają do rdzenia aglomeracji łódzkiej (Łódź, Zgierz, Pabianice). W doborze wsi kierowano się specyfiką struktury przestrzennej, tzn. wybrano osiedla, których intensywny rozwój rozpoczął się w latach 90. XX w. (zazwyczaj w drugiej połowie lat 90.), a nowe zabudowane działki budowlane stanowiły od 25% do 50% wszystkich działek przeznaczonych pod funkcje mieszkaniowe. Taki sposób doboru wsi dał możliwość obserwacji procesów zachodzących in statu nascendi ( w trakcie powstawania ). Jest to o tyle ważne, że w przypadku badań społecznych zbierane są informację, które w pamięci uczestników (kreatorów) procesów nie uległy zatarciu. Ważne było zatem, aby proces przekształceń nie był już w fazie inicjalnej, a jego lokalni uczestnicy i obserwatorzy mieli określony bagaż doświadczeń. Istotne było także poznanie lokalnych środowisk społecznych, których mieszkańcy składają się z nowych i zasiedziałych mieszkańców wsi, którzy obserwują siebie nawzajem, co potencjalnie może prowadzić do rozwoju społecznych interakcji 5. Pierwszym etapem analizy była wstępna inwentaryzacja terenowa, której efektem było opracowanie typologii funkcjonalnej działek siedliskowej (zagospodarowania). Na jej podstawie ustalono 15 typów zagospodarowania. W wyniku szczegółowej inwentaryzacji 17 wsi założono 1293 karty działek. Na potrzeby opracowania analizie poddano 3 główne typy stałego zamieszkiwania, tj. typ zagrodowy, typ jednorodzinny prosty, typ rezydencjalny, które obejmują 74% wszystkich zinwentaryzowanych działek (fot. 1-3). Typologia ta stanowiła podstawę do opisu zróżnicowania fizjonomiczno-krajobrazowego przestrzeni mieszkaniowej. Pod uwagę wzięto wielkość działki, okres powstania budynku mieszkalnego, estetykę utrzymania budynku mieszkalnego oraz charakter zieleni wokół domu. Stwierdzono, że już na podstawie kilku wybranych cech budujących podstawową kompozycję krajobrazową wsi można wskazać znaczne różnice w zagospodarowaniu działek dokonanych przez nowych i zasiedziałych mieszkańców (por. ryc. 2-5). Warto w tym kontekście zauważyć, że na podstawie prowadzonych następnie wywiadów kwestionariuszowych, wykonanych w odpowiednich typach zagospodarowania, zidentyfikowano poszczególne grupy mieszkańców. Na podstawie analizy relacji między charakterem zagospodarowania działki siedliskowej a stażem zamieszkania ustalono, że w przypadku zabudowy zagrodowej oraz jednorodzinnej większość respondentów stanowili zasiedziali mieszkańcy (odpowiednio 97% i 78%). W przypadku zabudowy rezydencjalnej nowi mieszkańcy stanowili 91%. Fot. 1. Przykład budynku mieszkalnego w zagrodowym typie zagospodarowania działki siedliskowej Fot. M. Wójcik (fot 1-3). 4 W opracowaniu przedstawiono wybrane wyniki badań społecznych prowadzonych w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki nt. Przemiany społeczno-przestrzenne wsi w Łódzkim Obszarze Metropolitalnym (okres realizacji ). 5 Wywiady kwestionariuszowe przeprowadzono w następujących gminach: Stryków, Nowosolna, Rzgów, Pabianice, Zgierz, Aleksandrów Łódzki, Lutomiersk, Dobroń. Fot. 2. Jednorodzinny, prosty typ zagospodarowania działki siedliskowej

162 Analiza wybranych cech dla typów zagospodarowania działek pozwoliła dostrzec prawidłowości, które z kolei przekładają się na osłabienie spójności w układzie funkcjonalno-przestrzennym badanych wsi. Działki typu zagrodowego mają na ogół mniejszą powierzchnię, zwłaszcza w stosunku do nowo projektowanych przestrzeni rezydencjalnych. Ten tradycyjny dla wsi typ zabudowy (mieszkalno-produkcyjny) charakteryzuje się zazwyczaj większym stopniem zużycia substancji materialnej oraz bardzo często mało estetycznym utrzymaniem. Tradycyjnym elementem jest także ogródek przed domem oraz niewielki sad za zabudowaniami. powyżej 3000 m m m m m do 500 m Ryc. 4. Zróżnicowanie działek siedliskowych według estetyki budynku mieszkalnego i typu zagospodarowania (%) Ryc. 2. Zróżnicowanie działek siedliskowych według powierzchni i typu zagospodarowania (%) Źródło: Opracowanie własne (ryc. 2-9). Ryc. 5. Zróżnicowanie działek siedliskowych według charakteru zieleni i typu zagospodarowania (%) Ryc. 3. Zróżnicowanie działek siedliskowych według okresu powstania budynku mieszkalnego i typu zagospodarowania (%) Typ zagospodarowania jednorodzinnego prostego ma przede wszystkim związek z zasiedziałymi mieszkańcami, którzy odeszli całkowicie od utrzymywania gospodarstwa domowego na bazie rolnictwa. Podobnie jak w przypadku działek zagrodowych, ten typ zagospodarowania rozwinął się na niedużych pod względem powierzchni działkach. Wiek budynków mieszkalnych, podobnie jak estetyka utrzymania przedstawia się dużo korzystniej niż w przypadku działek zagrodowych. Prze

163 ważają proste formy budynków, co jest odzwierciedleniem niskonakładowej inwestycji zaplanowanej zazwyczaj na jeden sezon budowlany. nowych terenów) oraz osobami zasiedziałymi, które podejmują najważniejsze decyzje w gospodarstwie domowym. Określenie poziomu spójności społecznej przedstawiono nie tylko na podstawie cech społeczno-zawodowych respondentów, ale również oceny lokalnego środowiska życia. Różnice w odpowiedziach między nowymi i zasiedziałymi mieszkańcami wsi są interpretowane jako efekt procesu heterogenizacji lokalnych społeczności. Nowi mieszkańcy wsi, pochodzący głównie z rdzenia aglomeracji [por. Próba delimitacji 2008], mają przede wszystkim wykształcenie wyższe i średnie, podczas gdy wśród ludności zasiedziałej wielu respondentów podało wykształcenie podstawowe i zawodowe (ryc. 6). Fot. 3. Rezydencjalny typ zagospodarowania działki siedliskowej Działki z zabudową rezydencjalną wyróżniają się natomiast przede wszystkim dużo większą powierzchnią. Ze względu na lepszy status majątkowy kreatorów nowych terenów mieszkaniowych zabudowania o takim charakterze uzyskują oprawę w postaci podjazdów, wyszukanych ogrodzeń, urozmaiceń kolorystycznych i architektonicznych elewacji. Działki charakteryzują się starannie zaplanowaną przestrzenią wypoczynkową, a ogrody mają układ okólny. Duże kontrasty między tym typem zagospodarowania a innymi formami przestrzeni mieszkaniowej widoczne są, kiedy nowe obiekty powstają jako wypełnienie między utrwalonymi już elementami siedliska wsi, a ten należy, obok wytyczania pasm prostopadłych do dawnych osi siedlisk, do najczęstszych sposobów rozwoju przestrzennego wsi w okolicach Łodzi. 6. Problemy kształtowania spójności społecznej wsi podmiejskiej W badanych wsiach przeprowadzono 301 wywiadów kwestionariuszowych, w tym 114 (38%) z nowymi mieszkańcami wsi oraz 187 (64%) z mieszkańcami zasiedziałymi (tzw. starymi ). W każdej wsi wykonano przeciętnie od 15 do 18 wywiadów w przedstawicielami obu grup społecznych. W strukturze respondentów przeważali nieznacznie mężczyźni (54%). Najliczniej reprezentowane były osoby w wieku lat (42%) oraz lat (24%). Wywiady prowadzono przede wszystkim z kreatorami funkcji mieszkaniowej (osoby najbardziej zaangażowane w zagospodarowanie % 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% A B C Ryc. 6. Respondenci według poziomu wyksztalcenia A. respondenci ogółem, B. nowi mieszkańcy, C. zasiedziali mieszkańcy wykształcenie: 1. wyższe, 2. średnie, 3. zawodowe, 4. podstawowe Podobnie sytuacja przedstawia się pod względem wykonywanego zawodu. Ponad 75% nowo przybyłych ankietowanych oświadczyło, że są przedsiębiorcami lub pracownikami najemnymi sektora prywatnego lub publicznego (ryc. 7). W przypadku ludności związanej ze wsią od dłuższego czasu, duży lub relatywnie duży udział miały takie grupy, jak rolnicy, emeryci i renciści, bezrobotni. Wykształcenie oraz rodzaj aktywności ekonomicznej ludności miały wpływ na zróżnicowanie odpowiedzi respondentów na pytania postawione w wywiadzie

164 100% % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% tworu administracyjnego dopiero w 1918 r. i ewolucje podziałów administracyjnych, w tym destrukcyjny dla kształtowania się tożsamości regionalnej podział terytorialnego kraju funkcjonujący w latach , nie sprzyjały budowaniu identyfikacji z regionem. W odróżnieniu od nowych mieszkańców, osoby zamieszkujące wsie od dawna i reprezentujące w znacznej mierze ciągłość tradycji agrarnych wsi, mają wyższy poziom identyfikacji nie tylko z miejscem zamieszkania, ale również z obszarem gminy. W większym stopniu funkcjonują oni w układach lokalnych, realizując określone potrzeby społeczne w ośrodkach więzi społeczno-gospodarczej (np. małych miastach) na obrzeżach aglomeracji miejskiej. 0% A B C Ryc. 7. Respondenci według wykonywanego zawodu (rodzaj aktywności ekonomicznej) A. respondenci ogółem, B. nowi mieszkańcy, C. zasiedziali mieszkańcy aktywność zawodowa: 1. pracownik najemny sektora publicznego, 2. pracownik najemny sektora prywatnego, 3. przedsiębiorca, 4. rolnik, 5. emeryt, rencista, 6. uczeń, student, 7. bezrobotny, 8. nieustalone Respondentów poproszono o określenie stopnia własnej identyfikacji w skali od 1 (poziom bardzo niski) do 5 (poziom bardzo wysoki) z podanymi obszarami, tj. Polską, regionem łódzkim, Łodzią, gminą oraz własną wsią. Najwyższy poziom identyfikacji respondentów występuje w przypadku poczucia związku z Polską oraz z miejscem zamieszkania (ryc. 8), co odpowiada dwóm najważniejszym kategoriom tożsamości społecznej Polaków, tj. identyfikacji z ojczyzną ideologiczną (państwo) oraz małą ojczyzną, czyli najbliższym terenem, miejscem (przestrzenią oswojoną). W przypadku nowych mieszkańców, poziom identyfikacji ze wszystkimi podanymi obszarami jest najbardziej wyrównany. Wynika to z większej codziennej mobilności oraz kształtowania różnych tożsamości terytorialnych w odpowiednich etapach życia (zamieszkiwaniem w centrum aglomeracji, a następnie na jej obrzeżach). Tożsamość terytorialną nowych mieszkańców w większym stopniu kształtuje obecne miejsce zamieszkania (dom rodzinny) niż miejsce pracy lub byłe miejsca stałego pobytu, nawet jeśli zameldowanie to trwało dłużej niż obecne we wsi podmiejskiej. Dla obu grup charakterystyczna jest natomiast niska identyfikacja z regionem. W przypadku regionu łódzkiego (Polski Środkowej) regionalizm znajduje się w dalszym ciągu w procesie budowy. Historia rozwoju Łodzi i przypisanie jej formalnego Ryc. 8. Poziom identyfikacji nowych i zasiedziałych mieszkańców z wybranymi obszarami A. nowi mieszkańcy, B. zasiedziali mieszkańcy 1. Polska, 2. region łódzki, 3. Łódź, 4. gmina, 5. wieś Potwierdzeniem wniosków odnoszących się do różnic w poziomie identyfikacji terytorialnej między grupami jest rozkład odpowiedzi w przypadku określenia stosunku do miejsca zamieszkania (wsi). Ponad 90% zasiedziałych mieszkańców wybrało odpowiedź, że czuje się związani z wsią i z tutejszą społecznością (ryc. 9). Natomiast nowo przybyli dużo częściej wybierali określenie, które informowało o przywiązaniu do wsi (miejsca zamieszkania) przy obojętności do lokalnej społeczności. Dowodzi to, że imigranci są w znacznym stopniu odpowiedzialni za zmianę lokalnych społeczności w zbiorowości terytorialne oparte na użytkowaniu tej samej przestrzeni, lecz bez form lokalnej integracji społecznej. Istotnym elementem z punktu widzenia integracji w lokalnej społeczności jest potrzeba utrzymywania kontaktów ze współmieszkańcami. Zarówno nowych, jak

165 i zasiedziałych mieszkańców poproszono o wyrażenie opinii na ten temat. Respondenci mieli za zadanie ocenić w skali od 5 (bardzo duża potrzeba) do 1 (bardzo mała potrzeba) własne chęci do utrzymywania relacji sąsiedzkich. Pośród ogólnie umiarkowanych potrzeb w tym zakresie na wyróżnienie zasługuje to, że najwyższy poziom pozytywnych deklaracji wystąpił między zasiedziałymi ( starymi ) członkami wiejskich społeczności (średnia ocena 4,2). Zarówno wśród nowych, jak i zasiedziałych mieszkańców nie stwierdzono dużego wzajemnego zainteresowania (średnia ocena 3,4). Najsłabiej wypadły deklaracje nowych mieszkańców względem ich samych (średnia ocena 3,3). Wyniki tego badania w dużej mierze dowodzą, że wieś rozumiana w sensie społecznym, jako wspólnota (społeczność) lokalna istnieje dopóki reprodukowane są relacje oparte na poczuciu więzi i interesu grupowego, co bezpośrednio wywodzi się ze wspólnoty społeczno-zawodowej i specyfiki gospodarowania opartej na ziemi. Spójność w tym zakresie ma charakter w dużej mierze symboliczny, bo odnosi się do potocznego rozumienia wsi. Mieszkańcy mający rodzinne korzenie w lokalnych środowisku postrzegają wieś przede wszystkim w kategoriach form rolniczego gospodarowania (zarówno czynników społecznych, jak i ekonomicznych). Gospodarstwo rolne, nawet jeśli ma marginalne znaczenie jako źródło dochodów, stanowi ważny element identyfikacji lokalnej, zakorzenienia w miejscu, przestrzeni pamięci, itd. Nowi mieszkańcy wieś kojarzą przede wszystkim z walorami ekologicznymi, krajobrazowo-przyrodniczymi, czyli głównie z tymi, które były istotnymi motywami wyboru miejsca zamieszkania (tab. 3). % 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% A Ryc. 9. Stosunek respondentów do miejsca zamieszkania A. nowi mieszkańcy, B. zasiedziali mieszkańcy 1) czuję się z miejscem związany oraz z tutejszą społecznością; 2) czuję się z miejscem związany, ale mieszkający tu ludzi są mi obojętni; 3) zarówno miejsce, jak i mieszkający tu ludzi są mi obojętni B Skojarzenia respondentów ze słowem wieś Tabela 3 Kategorie odpowiedzi Nowi mieszkańcy (%) Zasiedziali mieszkańcy (%) walory ekologiczne (np. cisza, spokój) 20,3 11,9 walory przyrody 26,0 13,7 wiejski krajobraz 13,5 9,1 sielanka 8,9 5,6 walory społeczne (bliskość społeczna) 3,1 6,7 rolnictwo 21,9 40 inne odpowiedzi 6,3 10,2 brak odpowiedzi, nie wiem 0,0 2,8 razem Źródło: Opracowanie własne. Integracja ludzi ze środowiskiem lokalnym, choć wynika z bardzo odmiennych systemów percepcji i znaczeń, budowana jest w dużym stopniu na poczuciu wiejskości. Kilka przykładów z badań dotyczących oceny lokalnego środowiska życia pokazuje, że spójność społeczna wsi ulega stopniowemu osłabieniu, czego główną przyczyną jest wzrost różnorodności stylów życia, społecznych potrzeb oraz oczekiwań względem miejsca zamieszkania. Na bazie tego samego układu materialnych zasobów wsi (podłoża, terytorium) powstają różne formy życia społecznego. Istotne jednak jest to, że w oczach nowych i zasiedziałych mieszkańców, w większości przypadków uważane są one za wiejskie. Relatywizacja pojęcia wsi wiąże się ze sposobami jej konstruowania, co oznacza, że wiążą się one ze społecznymi reprezentacjami formami sądów i wyobrażeń [por. np. Halamska 2011; Wójcik 2008b]. Wieś przeobrażana, w trakcie zmian, jest gdzieś pomiędzy. Pomiędzy określa nie tylko punkt na skali formalnego zurbanizowania, ale odnosi się przede wszystkim do zawieszenia wśród reprezentacji (wyobrażeń) wiejskości. Podsumowanie Dyskusja dotycząca spójności terytorialnej powinna być toczona w odniesieniu do różnych jej wymiarów i w kontekście określonej skali badań. Skalowanie zjawisk, próba refleksji nad różnicami w interpretacji relacji w określonych systemach w zależności od charakteru informacji oraz metod ich pozyskiwania i przetworzenia, ukazuje problem spójności terytorialnej (przestrzennej) jako złożony i niepoddający się jednoznacznym ocenom. Inaczej bowiem spójność będzie interpretowana w wymiarze morfologicznym, funkcjonalnym (zazwyczaj w skali makro), a zupeł

166 nie inna perspektywa oceny zjawisk będzie towarzyszyć badaniom mikroskalowych z wykorzystaniem metod społecznych. W przeciwieństwie do badań o charakterze makroskalowym, zarówno polskich [por. np. Jakóbczyk-Gryszkiewicz et al. 2010], jak zagranicznych [np. Tammaru 2007], badania mikroskali pokazują, że skala zróżnicowania jest jeszcze większa i dotyczy obszarów sąsiedzkich. Ujęcia modelowe generalizują ten proces, a to nie oddaje rzeczywistych przemian, których źródłem są różnice (kontrasty) kulturowe. To co wydaje się spójne w skali makro (struktury przestrzennej), w skali mikro jest złożone i nacechowane wieloma sprzecznościami. Wyniki badań potwierdzają wnioski z innych prac, przede wszystkim socjologicznych i antropologicznych [por. Kajdanek 2012; Mantey 2011] o rosnącej atomizacji społecznej, wzajemnej nieufności grup ludzkich do siebie oraz zderzeniu oczekiwań (poszukiwanie ideału zamieszkiwania) z realiami wsi urbanizujących, przede wszystkim braku satysfakcji z sąsiedztwa ( niespójność kulturowa ). W efekcie napływu nowych mieszkańców do wsi podmiejskich, zwłaszcza tych oddalonych od ukształtowanych w okresie powojennej urbanizacji pasm osadniczych, dawne rolnicze społeczności ewoluują w kierunku społeczno-przestrzennej dezintegracji. Wsie w strefach nowej suburbanizacji stają się w większym stopniu terytorialnymi zbiorowościami, a mieszkańców łączy przede wszystkim użytkowanie tej samej przestrzeni. Wartości i znaczenia, które przypisywane są wsi przez różne kategorie społeczne zamieszkujących je ludzi, różnicują się w zależności od cech kulturowych. Stopniowa marginalizacja grup społecznych wywodzących się z dawnych społeczności prowadzi do utraty cech wiejskich (zwłaszcza społeczno-kulturowych). Na problem kształtowania się specyfiki środowiska społecznego wsi podmiejskiej należy również spojrzeć szerzej, z relatywnego punktu widzenia. Brak spójności we wsiach poddanych procesom suburbanizacji, ich heterogeniczny charakter funkcjonalny i społeczny powoduje, że rozwijają się relacje wiążące jednostkę osadniczą z innymi elementami lokalnych systemów osadniczych. Ekspansja społeczna na tereny wiejskie w otoczeniu dużych miast przyczynia się zatem do wzrostu ich spójności z innymi elementami obszarów metropolitalnych. Literatura Bański J., 2007, Koncepcje rozwoju struktury przestrzennej w Polsce polaryzacja czy równoważenie? Przegląd Geograficzny, 79, 1, s Bartosiewicz B., Marszał T., Pielesiak I. (red.), 2012, Spójność terytorialna Łódzkiego Obszaru Metropolitalnego. Studia KPZK PAN, t. CXLVII, Warszawa. Chojnicki Z., 1999, Podstawy metodologiczne i teoretyczne geografii. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Chojnicki Z., 2010, Rozwój społeczno-ekonomiczny i jego aspekty aksjologiczne, [w:] Koncepcje i studia metodologiczne i teoretyczne, Z. Chojnicki. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań, s Connell J., 1974, The Metropolitan Village, [w:] Suburban Growth. Wiley, London, s Dziewoński K., 1987, Strefa podmiejska próba ujęcia teoretycznego. Przegląd Geograficzny, 59 (1 2), s Dziewoński K., 1990, Specjalizacja a systemy miast, [w:] Koncepcje i metody badawcze w dziedziny osadnictwa, K. Dziewoński. Prace Geograficzne, 154, IGiPZ PAN, s Fogel P., 2012, Wskaźniki oceny polityki i gospodarki przestrzennej w gminach. Biuletyn KPZK PAN, z. 250, Warszawa. Gorlach K., 2004, Socjologia obszarów wiejskich. Problemy i perspektywy. Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Gorzelak G., 2001, Bieda i zamożność regionów, [w:] Wymiar i współczesne interpretacje regionu, I. Sagan, M. Czepczyński (red.). Bogucki Wyd. Naukowe, Gdańsk-Poznań, s Gorzelak G., 2007, Scenariusze ESPON: wyzwania dla spójności. Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych (EUROREG), UW, Warszawa. Halamska M., 2011, Wieś jako przedmiot badań naukowych, [w:] Wieś jako przedmiot badań naukowych na początku XXI w., M. Halamska (red.). Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa, s Harrison L. E., Huntington S. P., 2000, Kultura ma znaczenie. Zysk i S-ka Wyd., Poznań. Harvey D., 2005, Spaces of Neoliberalization: Towards a Theory of Uneven Geographical Development. Franz Steiner Verlag, Heidelberg. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J. (red.), 2011, Regiony miejskie w Polsce: 20 lat transformacji. Wyd. UŁ, Łódź. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., Marcińczak Sz., Siejkowska A., 2010, Dynamika i skutki procesów urbanizacji w regionach miejskich po 1990 roku na przykładzie regionu miejskiego Łodzi. Wyd. UŁ, Łódź. Jałowiecki B., 2010, Społeczne wytwarzanie przestrzeni. Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Jałowiecki B., Szczepański M. S., 2009, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej. Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Jewtuchowicz A., Wójcik M. (red.), 2010, Łódzka metropolia. Problemy integracji gospodarczej. Wyd. Biblioteka, Łódź. Kajdanek K., 2012, Suburbanizacja po polsku. Nomos, Kraków. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, 2012, MRR, Warszawa

167 Kotus J., 2007, Natura wielkomiejskich sąsiedztw. UAM, Seria Geografia, 77, Poznań. Krasnodębski Z., 2009, Upadek idei postępu. Ośrodek Myśli Politycznej, WSzE im. ks. Józefa Tischnera, Kraków. Lisowski A., 2003, Koncepcje przestrzeni w geografii człowieka. UW, Warszawa. Maik W., 1985, Charakterystyka strefy podmiejskiej w kategoriach funkcjonalnych. Próba rekonstrukcji modelu pojęciowego i metody badawczej, [w:] Pojęcia i metody badań strefy podmiejskiej, L. Straszewicz (red.). Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, 5, s Maik W., 1988, Rozwój teorii regionalnych i krajowych układów osadnictwa. Seria Geografia, 37, Wyd. UAM, Poznań. Maik W., 1992, Problematyka rozwoju polskiej geografii społeczno-ekonomicznej w świetle paradygmatycznych modeli pojęciowych. Przegląd Geograficzny, 44 (3 4), s Maik W., Stachowski J., 1995, Preteoretyczne modele pojęciowe w geografii społecznej i ich rola w budowie teorii i wyjaśnianiu zjawisk społeczno-przestrzennych. Acta Universitatis Lodziensis, Folia Geographica, 19, s Mantey D., 2011, Żywiołowość lokalizacji osiedli mieszkaniowych na trenach wiejskich obszaru metropolitalnego Warszawy. UW, Warszawa. Markowski T., Turała M. (red.), 2012, Territorial Cohesion Policy in Poland - Issues in Impact Assessment. Studia Regionalia, t. 33, Warszawa. Milewska-Osiecka K., 2010, Nowe budownictwo mieszkaniowe aglomeracji łódzkiej (zróżnicowanie i struktura przestrzenna. Wyd. UŁ, Łódź. Olechnicka A., Wojnar K. (red.), 2013, Terytorialny wymiar rozwoju: Polska z perspektywy badań ESPON. Warszawa. Pahl R., 1965, Urbs in Rure. Geographical Paper, 2, London School of Economics, London. Pióro Z. (red.), 1982, Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań ekologii czynnikowej. Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa. Próba delimitacji obszaru metropolitalnego Łodzi na podstawie ruchu wędrówkowego ludności w latach , praca zbiorowa, 2008, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź. Rembowska K., 2006, Tożsamość jako czynnik rozwoju lokalnego i regionalnego, [w:] Przestrzenne zróżnicowanie procesów transformacji społeczno-gospodarczej w regionie łódzkim, A. Jewtuchowicz, A. Suliborski (red.).wyd. UŁ, Łódź, s Sagan I., 2001, Geografia regionalna a przemiany metodologii badań społeczno-ekonomicznych, [w:] Wymiar i współczesne interpretacje regionu, I. Sagan, M. Czepczyński (red.). Bogucki Wyd. Naukowe, Gdańsk-Poznań, s Smętkowski M., 2005, Metropolia i jej region. Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. Smętkowski M., 2013, Miasta jako bieguny wzrostu, [w:] Terytorialny wymiar rozwoju: Polska z perspektywy badań ESPON, A. Olechnicka, K. Wojnar (red.), Warszawa, s Starosta P., 1995, Poza metropolią. Wiejskie i małomiasteczkowe zbiorowości lokalne a wzory porządku makrospołecznego. Wyd. UŁ, Łódź. Staszewska S., 2012, Przekształcenia urbanistyczne osiedli wiejskich strefy podmiejskiej dużego miasta. Barometr Regionalny. Analizy i Prognozy, 4, s Stolarski F., 1998, Godzianów. Z życia społecznego i gospodarczego wsi. ŁTN, Warszawa. Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata , 2011, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Strzelecki Z., 2008, Gospodarka regionalna i lokalna. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Suliborski A., 2010, Funkcjonalizm w polskiej geografii miast. Studia nad genezą i pojęciem funkcji. Wyd. UŁ, Łódź. Suliborski A., Przygodzki Z. (red.), 2010, Łódzka metropolia. Problemy integracji społecznej i przestrzennej. Wyd. Biblioteka, Łódź. Szacki J., 1983, Historia myśli socjologicznej. PWN, Warszawa. Sztompka P., 2005, Socjologia zmian społecznych. Wyd. Znak, Kraków. Tammaru T., 1999, Differential Urbanisation and Primate City Growth in Soviet and Post- -soviet Estonia. Tijdschrift voor economische en sociale geografie, 91, s Turowski J., 2000, Socjologia. Wielkie struktury społeczne. Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin. Węcławowicz G., 1982, Struktury wewnętrzne wybranych miast Polski w świetle ekologii czynnikowej, [w:] Przestrzeń i społeczeństwo. Z badań ekologii czynnikowej, Z. Pióro (red.). Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa, s Węcławowicz G., 2007, Geografia społeczna miast. Zróżnicowania społeczno-przestrzenne. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Wieruszewska M., 2012, Lokalne, globalne, ponowoczesne wymiary kultury wsi, [w:] Społeczne i kulturowe zagadnienia przemian na wsi polskiej, A. Rosner (red.). IRWiR, Warszawa, s Wilczyński W., 2003, Autonomia i jedność geografii. Studium metodologiczne. ŁTN, Łódź. Wójcik M., 2008a, Przemiany społeczno-gospodarcze wsi w okresie transformacji ustrojowej. Wyd. UŁ, Łódź. Wójcik M., 2008b, Społeczna geografia wsi. Czasopismo Geograficzne, 80 (1 2), s Wójcik M., 2010, Struktura i działanie geograficzno-społeczna interpretacja oddziaływania funduszy Unii Europejskiej na przykładzie programu Odnowa wsi, [w:] Rola środków Unii Europejskiej w rozwoju obszarów wiejskich, E. Kacprzak, A. Kołodziejczak (red.). Studia Obszarów Wiejskich, 24, Zespół Badań Obszarów Wiejskich IGiPZ PAN, Komisja Obszarów Wiejskich PTG, Warszawa, s Wójcik M., 2011a, Koncepcje nowej geografii regionalnej, [w:] Geografia regionalna scalenie i synteza wiedzy geograficznej, Podstawowe idee i koncepcje w geografii, W. Maik, K. Rembowska, A. Suliborski (red.). t. 6, Wyd. UŁ, Łódź, s

168 Wójcik M., 2011b, Zmiany funkcji gospodarczych w strefie podmiejskiej Łodzi na początku XXI w., [w:] Regiony miejskie w Polsce: Dwadzieścia lat transformacji, J. Jakóbczyk- -Gryszkiewicz (red.). Wyd. UŁ, Łódź, s Wójcik M., 2012, Geografia wsi w Polsce. Studium zmiany podstaw teoretyczno-metodologicznych. Wyd. UŁ, Łódź. Zarycki T., 2000, O niektórych dylematach współczesnych badań nad przestrzenią społeczną. Studia Regionalne i Lokalne, 4, s Konrad Ł. Czapiewski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN w Warszawie Krzysztof Janc Uniwersytet Wrocławski Polaryzacja zagadnień edukacyjnych na Mazowszu wyzwaniem w rozwoju obszarów wiejskich 1 Abstract: Polarization on Issues Related to Education on Mazovia as a Challenge in Rural Development. The purpose of this article is a detailed diagnosis of the processes of polarization of educational resources. This is to help identify the reasons why rural areas are characterized by shortage of human capital. The territorial scope of development refers to the Mazovia region. The time range is housed in a period from 1970 to The scope covers issues from pre-school to the education of adults. Today we have a progressive process of polarization on issues related to education. Polarization is made primarily between Warsaw and its suburban area (along with a few urban centers Mazovia) and remote areas of the center of the region. In Warsaw and its surroundings is, on the one hand, the best spatial accessibility to educational institutions at different levels of education, the highest quality of education, the widest range of cultural institutions, training and education, and the largest concentration of people who are highly qualified professional. On the other hand - the disparities between them in recent years become an even stronger distinctions. In this area, improving the accessibility and offer a variety of educational institutions, students get better and better exam results, and human capital residents is enhanced by the influx of people with secondary or higher level of education and the functioning large number of training institutions. The observed polarization process most of the analyzed conditions and the effects of education is closely linked to the socio-economic region, expressing the dynamic development of Warsaw and its surroundings, and a much slower development of other parts of the region. Key words: Education, Mazovia, polarization, regional disparities, rural areas. 1 W opracowaniu częściowo wykorzystano materiały z monografii [Czapiewski, Janc 2013]. 337

169 Wstęp W rozwoju regionalnym i lokalnym zarówno uwarunkowania endogeniczne, jak i egzogeniczne są niezbędne do wystąpienia pozytywnych przemian strukturalnych, społeczno-gospodarczych, infrastrukturalnych oraz przestrzennych. Między uwarunkowaniami zewnętrznymi i wewnętrznymi zachodzi silny efekt synergii. Od potencjału własnego zależy skuteczność w pozyskaniu i wykorzystaniu czynników zewnętrznych. Jednocześnie, w procesie konkurencji o ograniczone zasoby egzogeniczne między jednostkami następuje wzmacnianie zasobów własnych. Uwarunkowania zewnętrzne wpływają także na przekształcenie istniejących uwarunkowań wewnętrznych vide koncepcja rozwoju neoendogenicznego [Ray 2006; Czapiewski 2010a]. Autorzy niniejszego opracowania wychodzą jednak z założenia, że w rozwoju Mazowsza jako całości i jego poszczególnych obszarów przede wszystkim konieczne jest osiągnięcie minimalnego poziomu zasobów endogenicznych. Do uruchomienia trwałej dynamiki rozwoju, wykorzystującego potencjał endogeniczny, niezbędne jest przekroczenie pewnej wartości progowej, oznaczającej istnienie minimalnych zasobów umożliwiających jej pokonanie [Parysek 1997; Pietrzyk 2003]. Układ lokalny nieposiadający wystarczającego potencjału własnego, nie zawsze będzie w stanie w pełni wykorzystać istniejące uwarunkowania zewnętrzne, w tym głównie środki finansowe. W jednostkach o mniejszym potencjale wewnętrznym efektywność wykorzystania czynników zewnętrznych będzie niższa niż w tych o bardziej rozbudowanych zasobach endogenicznych. Współcześnie jednymi z najważniejszych potencjałów endogenicznych, odgrywających dużą rolę w rozwoju lokalnym i regionalnym, są: wiedza, umiejętności, wykształcenie [de la Fuente, Ciccone 2003; Lee et al. 2004]. Szczególnie wykształcenie wraz z podnoszeniem kwalifikacji są ważnymi czynnikami rozwoju układów przestrzennych. Znaczenie wiedzy, jej dyfuzja, przestrzenna dystrybucja są obecnie kluczowymi zagadnieniami w analizach funkcjonowania gospodarek w różnych skalach. Kapitał ludzki, wraz z utożsamianą z nim wiedzą ucieleśnioną w człowieku, stał się podstawową koncepcją tłumaczącą zróżnicowanie sprawności ekonomicznej firm, jednostek przestrzennych. De la Fuente i Ciccone [2003] za główny aspekt kapitału ludzkiego uważają to, że wiedza i umiejętności ucieleśnione w ludziach, akumulowane na drodze nauki, szkolenia, doświadczenia, są użyteczne w procesie produkcji towarów i usług oraz warunkują uzyskiwanie dalszej wiedzy. Podstawowym czynnikiem odpowiedzialnym za poziom wiedzy jest edukacja, a szczególnie dostępność do niej. Kształtowanie się centrów i peryferii, widoczne na niemal wszystkich poziomach odniesienia, objawia się już na etapie dostępności do szkolnictwa na najniższym szczeblu. Konsekwencją, i jednocześnie czynnikiem sprawczym, kształtowania się układów centra-peryferie są ruchy migracyjne osób najbardziej przedsiębiorczych i wyposażonych w największe zasoby wiedzy i umiejętności. Wpływa to na powstawanie obszarów koncentracji przestrzennej osób z wyższym wykształceniem oraz konsekwentnie na inne powiązane z tym cechy. W opracowaniu z 2005 r. Janc i Czapiewski [2005, s. 70] stwierdzili: obszary wiejskie, podlegające w ostatnich kilkunastu latach głębokim procesom zmian, stają przed licznymi wyzwaniami. Ubożenie ludności wiejskiej, duże bezrobocie, niekorzystna struktura pracujących, głębokie zmiany ilościowe i jakościowe w rolnictwie, konieczność dostosowania się do nowego systemu gospodarowania, potrzeba wielofunkcyjnego rozwoju stanowią o wielopłaszczyznowości problematyki obszarów wiejskich. Wysoki poziom wykształcenia ludności wiejskiej może więc być głównym czynnikiem umożliwiającym rozwój gospodarczy obszarów wiejskich. Ci sami autorzy klika lat później napisali: rola wiedzy na wsi, tak jak na każdych innych obszarach, jest duża. Może ona być istotnym czynnikiem wpływającym na przekształcenia i procesy zachodzące na lokalnych rynkach pracy. Jednak największym problemem uniemożliwiającym konwersję wiedzy w zasoby ekonomiczne na obszarach wiejskich, jest jej niedostatek [Czapiewski, Janc 2012, s. 300]. Można więc stwierdzić, że triada wiedza-edukacja-kapitał ludzki traktowana jest jako podstawowy czynnik rozwoju społeczno-ekonomicznego układów terytorialnych. Odnosi się to również do rozwoju obszarów wiejskich i rozwoju lokalnego. Poziom kwalifikacji, skwantyfikowany przez formalnie posiadany poziom wykształcenia, stanowi podstawowy czynnik generujący pozytywne zmiany w gospodarce regionu. Powyższy wywód można umieścić w następującym szeregu współzależności: możliwości zdobycia wiedzy zasoby kapitału ludzkiego możliwości wykorzystania posiadanej wiedzy na rynku pracy. Współcześnie takie stwierdzenia należy uznawać wręcz jako aksjomat w rozwoju regionalnym [Chojnicki, Czyż 2006; Kamińska 2011]. Jednak jednocześnie i nieustannie mimo poprawy w ujęciu bezwzględnym sytuacji edukacyjnej na obszarach wiejskich, w ujęciu względnym cechuje je gorsza pozycja oraz wskazany w powyższym cytacie niedostatek wiedzy. Dlatego też w prezentowanym opracowaniu celem jest szczegółowa diagnoza procesów polaryzacji zasobów edukacyjnych. Ma to umożliwić wskazanie przyczyn, dla których obszary wiejskie cechuje deficyt kapitału ludzkiego. Zakres terytorialny opracowania odnosi się do obszaru woj. mazowieckiego 2. Zakres czasowy mieści się w okresie od 1970 do 2010 r. Zakres przedmiotowy obejmuje zagadnienia od edukacji przedszkolnej po edukację dorosłych. 2 Zamiennie stosuje się nazwę Mazowsze

170 W celu uporządkowania związków między stosowanymi w opracowaniu pojęciami (zjawiskami) przedstawiono poniżej schemat współzależności w układzie wiedza kapitał ludzki wykształcenie (ryc. 1). Wiedza, jako ogół posiadanych wiadomości wraz z umiejętnością ich wykorzystania, najczęściej jest dzielona na dwa rodzaje. Pierwszym jest wiedza skodyfikowana (formalna), która jest łatwo przekazywana (transferowana) m.in. przez dostęp do książek, prasy, systemu edukacji. Drugim rodzajem wiedzy jest wiedza ukryta, zwana również lokalną. Jest ona osobista, zależy od kontekstu, miejsca w przestrzeni i nie poddaje się łatwo transferowi. Nabywana jest przez doświadczenie, rozwiązywanie problemów, interakcje między ludźmi. Źródłem wiedzy (głównie skodyfikowanej) jest, jak to nadmieniono, edukacja, czyli funkcjonujący system szkolnictwa na danym obszarze. Jednocześnie efektem funkcjonowania tego systemu jest konkretny poziom wykształcenia mieszkańców. Analizy zagadnień związanych z wiedzą, w tym zróżnicowań przestrzennych, obecnie najczęściej odnoszą się do koncepcji kapitału ludzkiego. Umożliwia to traktowanie wiedzy, w kontekście ekonomicznym, jako czynnika rozwoju. Kapitał ludzki jest zazwyczaj określany (kwantyfikowany) za pomocą poziomu wykształcenia ludności (najczęściej udział procentowy ludzi o określonym poziomie wykształcenia w całości populacji). Dlatego też poziom wykształcenia można traktować jako przybliżenie zasobów wiedzy formalnej mieszkańców danego obszaru. Przedstawione współzależności wskazują także na problemy, jakie występują w analizach związanych z edukacją. Jest to głównie niemożność określenia w sposób wymierny wiedzy, gdyż miary związane z poziomem wykształcenia nie umożliwiają opisania np. zasobów wiedzy ukrytej. 1. Przedszkole pierwszy szczebel polaryzacji edukacyjnej Wychowanie przedszkolne to pierwszy, rzeczywisty etap kształcenia, który realizowany jest w przedszkolach i w oddziałach przedszkolnych przy szkołach podstawowych. Funkcjonowanie oddziałów przedszkolnych jest istotniejsze na obszarach wiejskich. Na Mazowszu, w 2012 r., spośród ogółu dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym zaledwie 17% dzieci z miast chodziło do oddziału przedszkolnego. W miejscowościach wiejskich wskaźnik ten wynosił 48%. Placówki przedszkolne tego typu nie są w pełni przystosowane organizacyjnie i technicznie do pracy i pobytu w nich dzieci w wieku przedszkolnym. Jednak ze względu na charakter układu osadniczego i utrudnioną dostępność komunikacyjną na obszarach wiejskich, oddziały przedszkolne stanowią ważny element uzupełniający sieć placówek wychowania przedszkolnego, zapewniający realizację obowiązku uczęszczania dzieci 6-letnich do przedszkola 3. W okresie liczba dzieci w wieku przedszkolnym spadła na Mazowszu o ponad 40%. Konsekwencją tego była reorganizacja placówek wychowania przedszkolnego. Wiązało się to z likwidacją przedszkoli głównie na obszarach peryferyjnych, w największym stopniu dotkniętych procesami depopulacji. Na początku lat 90. XX w. podmiotem prowadzącym przedszkola stał się samorząd gminny. Spowodowało to istotne zmiany w zróżnicowaniu przestrzennym wyposażenia gmin w pierwszy szczebel systemu oświatowego. Ze względu na wysokie koszty funkcjonowania przedszkoli, powiązane z rozproszonym systemem osadniczym i małą liczbą dzieci przypadających na jeden oddział (średnio trzykrotnie mniej niż w miastach), wiele gmin wiejskich zdecydowało się na likwidację placówek przedszkolnych na swoim terenie [Domalewski 2002]. Proces ten należy ocenić negatywnie, gdyż mimo że wychowanie przedszkolne nie jest obowiązkowe, to jednak stanowi zadanie własne gminy i funkcjonowanie przynajmniej jednej placówki przedszkolnej w każdej gminie powinno być standardem. Należy podkreślić, że szanse edukacyjne dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym są większe niż ich rówieśników, podejmujących własną edukację dopiero z chwilą rozpoczęcia szkoły podstawowej [m.in. Domalewski 2002, Heckmann 2006; Społeczeństwo w drodze do wiedzy 2011]. Ogółem na Mazowszu wskaźnik skolaryzacji przedszkolnej osiągnął w 1988 r. wartość 51%, w %, a w 2009 już 71%. Jednak rozkład przestrzenny tych wskaźników jest bardzo zróżnicowany w zależności od struktury funkcjonalnej Ryc. 1. Współzależność wiedza kapitał ludzki wykształcenie Źródło: Opracowanie własne. 3 Obecnie (rok 2013) w wyniku reformy do szkoły podstawowej uczęszczać będą dzieci 6-letnie, jednak w okresie objętym niniejszymi analizami dzieci w tym wieku były zapisywane do przedszkola

171 poszczególnych gmin 4. Przede wszystkim najwyższy odsetek dzieci uczęszczających do przedszkoli jest w Warszawie w 2009 r. było to 94% (ryc. 2). 100% 80% 60% 40% 20% Warszawa bliższa dalsza strefa podmiejska Warszawy miasta subregionalne strefa podmiejska m. subregionalnych miasta powiatowe wielofunkcyjne towarowe rolnicze obszary wiejskie Ryc. 2. Wskaźnik uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym w zależności od typu funkcjonalnego gminy w latach 1988, 2002 i 2009 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (ryc. 2-6). Również wysoki udział mają obszary położone w strefie podmiejskiej stolicy. Ogólnie na tym obszarze odnotowano bardzo duży przyrost udziału dzieci uczęszczających do przedszkola w ostatnich kilkunastu latach. Powiązane to było z otwieraniem po 2004 r. przedszkoli prywatnych, na których prowadzenie można było uzyskać dofinansowanie ze środków Unii Europejskiej. Drugim istotnym czynnikiem było ekstensywne rolnicze prowadzenie intensywnych kampanii zachęcających kobiety do powrotu do pracy. W 2002 r. 86% przedszkoli na Mazowszu było prowadzonych przez samorząd, podczas gdy w 2012 r. wartość ta spadła do 57%. W tym okresie liczba placówek samorządowych pozostała właściwie bez zmian, zaś liczba placówek prywatnych wzrosła ze 150 do ponad 650. Zdecydowana większość z tych placówek została uruchomiona w Warszawie i jej strefie podmiejskiej. Relatywnie wysokim udziałem dzieci uczęszczających do przedszkoli charakteryzują się również miasta subregionalne i miasta powiatowe, chociaż już ich strefy podmiejskie mają wartości znacznie poniżej przeciętnej dla regionu. Zdecydowanie najniższymi wartościami analizowanego wskaźnika charakteryzują się obszary wiejskie dla nich wartość wskaźnika kształtująca się w okolicach 40% utrzymuje się niezmiennie przez ostatnie 20 lat. Zauważalna jest zatem wyraźna polaryzacja poziomu uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym. Wzrost i osiągnięcie wartości wskaźnika porównywalnego z krajami Europy Zachodniej (90-100%) nastąpiło w Warszawie i jej strefie podmiejskiej oraz innych większych ośrodkach miejskich [Społeczeństwo w drodze do wiedzy 2011]. Z kolei na obszarach wiejskich, peryferyjnie położonych, obserwuje się wyraźną stagnację w tym zakresie i zwiększanie różnic względem obszarów bardziej zurbanizowanych. Prowadzone obecnie inicjatywy, wspierające zakładanie przedszkoli prywatnych, ograniczają się praktycznie wyłącznie do dużych miast i ich stref podmiejskich. Na obszarach wiejskich ryzyko inwestycyjne jest zdecydowanie większe. Dlatego też sporadyczne jest zakładanie prywatnych przedszkoli, a ograniczone budżety samorządów nie pozwalają gminom na podejmowanie inicjatyw w tworzenie nowych przedszkoli publicznych. Największy przyrost uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym w okresie odnotowywały gminy położone w pierwszym, drugim i trzecim pierścieniu wokół Warszawy (ryc. 3). Uwidaczniają się również miasta subregionalne (poza Ciechanowem) i ich strefy oddziaływania, ograniczone do sąsiednich gmin. Z kolei spadek w wartościach bezwzględnych nastąpił w północnej i południowej części regionu. Ogólny wzrost uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym w okresie dwóch ostatnich dekad należy ocenić pozytywnie. Jednak wzrastająca polaryzacja zróżnicowania wewnątrzregionalnego sprawia, że dzieci z różnych części regionu mają nierówne szanse edukacyjne już na początku kształcenia. 4 W opracowaniu wykorzystano klasyfikację funkcjonalną gmin woj. mazowieckiego zaproponowaną przez Śleszyńskiego [2012]

172 łych obszarach praktycznie wszystkie szkoły prowadzone są przez samorząd. Istnieje wiele potencjalnych czynników wpływających na rozmieszczenie szkół niepublicznych, np. liczba organizacji pozarządowych, liczba wyznaniowych związków religijnych, liczba osób przynależących do mniejszości narodowych, liczba placówek dyplomatycznych, mobilność nauczycieli, uwarunkowania społeczno-kulturowe oraz finansowe. Prywatne placówki edukacyjne, które funkcjonują zgodnie z zasadami gospodarki rynkowej, są odpłatne i powstają głównie tam, gdzie jest na nie popyt. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w Warszawie jest półtora razy wyższe niż średnio na pozostałych terenach regionu (a nawet dwukrotnie w porównaniu do niektórych powiatów), stąd tak dynamiczny rozwój oferty szkół niepublicznych tylko w stolicy. Nie należy tego interpretować w sposób negatywny, jednak uzyskane wyniki potwierdzają występowanie procesu przestrzennej polaryzacji regionu w zakresie możliwości wyboru oferty edukacyjnej przez dzieci. 100% 90% 80% Ryc. 3. Dynamika zmian wskaźnika uczestnictwa dzieci w wychowaniu przedszkolnym w okresie % szkoła podstawowa 2. Szkoły podstawowe i gimnazja polaryzacja w rozmieszczeniu instytucji niepublicznych Szkolnictwo podstawowe i gimnazjalne jest zadaniem własnym samorządu gminnego. W związku z tym na terenie każdej gminy znajdują się placówki tego typu. Dlatego też dostępność do szkół podstawowych i gimnazjów jest ogólna. Powszechność kształcenia na poziomie podstawowym już w 1970 r. wynosiła 99,7% [Ozga 1974]. Oprócz szkół publicznych mogą funkcjonować również jednostki prowadzone przez stowarzyszenia i organizacje społeczne. Najwyższy udział uczniów tych placówek w ogólnej liczbie uczniów zanotowano w Warszawie (ryc. 4). Niewielkim odsetkiem uczniów uczęszczających do szkół niepublicznych charakteryzują się miasta subregionalne i powiatowe oraz strefa podmiejska Warszawy. Na pozosta- 60% Warszawa bliższa dalsza strefa podmiejska Warszawy miasta subregionalne strefa podmiejska m. subregionalnych miasta powiatowe gimnazjum wielofunkcyjne towarowe rolnicze obszary wiejskie Ryc. 4. Odsetek uczniów uczęszczających do szkół prowadzonych przez samorząd w ogólnej liczbie uczniów szkół podstawowych i gimnazjów w 2010 r. ekstensywne rolnicze

173 Dodatkowo, na podstawie zaprezentowanych danych można potwierdzić występowanie wzajemnej interakcji między edukacją i rozwojem gospodarczym. We wstępie opracowania opisano ogólny mechanizm procesu rozwoju regionalnego, z którego wynika, że poziom wykształcenia mieszkańców, czy ogólnie poziom kapitału ludzkiego, jest jednym z czynników rozwoju regionalnego. Z kolei z zaprezentowanych danych odnośnie do liczby prywatnych placówek szkolnych (i przedszkolnych) można wysnuć wniosek o kumulatywnym wpływie poziomu rozwoju gospodarczego na zwiększanie oferty i możliwości edukacyjnych mieszkańców Warszawy i jej otoczenia. Wysoki poziom rozwoju gospodarczego tego obszaru, powiązany z wysokimi dochodami rozporządzanymi przez mieszkańców i wysokimi aspiracjami edukacyjnymi, generuje popyt na dodatkowe usługi edukacyjne, rozszerzające istniejącą ofertę realizowaną przez placówki publiczne. Zaobserwowana zależność wskazuje na pozytywną relację nie tylko miedzy edukacją a rozwojem, ale także między rozwojem a edukacją. Wytwarzany przez rozwiniętą gospodarkę Warszawy popyt zaspokajany jest przez rozszerzającą się ofertę różnych instytucji edukacyjnych i szkoleniowych. 3. Szkoły ponadgimnazjalne ścieżka edukacyjna uwarunkowana lokalizacją Kształcenie na poziomie ponadgimnazjalnym bezpośrednio i pośrednio przygotowuje kadry, jakie następnie zasilają gospodarkę regionu. Bezpośredni wpływ związany jest z uzyskanym wykształceniem: ogólnym (licea ogólnokształcące), lub też nabytym zawodem (licea profilowane, technika, szkoły zawodowe). Pośrednim wpływem jest uzyskanie możliwości kształcenia się na dalszych etapach edukacji: studiach wyższych oraz w szkołach policealnych. Profil absolwentów szkół ponadgimnazjalnych jest szczególnie istotny z perspektywy funkcjonowania rynku pracy. To jakie wykształcenie uzyskuje młodzież w jakich kierunkach, zawodach się kształci jest (powinno być) podstawą możliwości rozwojowych gospodarki. Szkolnictwo ponadgimnazjalne oferuje do wyboru kilka ścieżek edukacyjnych. Pierwszym z możliwych wyborów jest liceum ogólnokształcące, które dostarczając wykształcenia ogólnego, nie wyposaża w określone kwalifikacje i zawód. Stanowi jednak podstawę dalszego kształcenia się. Należy tratować absolwentów tych szkół raczej jako potencjalny zasób kadr kształcących się na dalszych etapach edukacji. Technika, licea profilowane oraz zasadnicze szkoły zawodowe wyposażają absolwentów w konkretny zawód. Jednocześnie pozwalają, w przypadku techników i liceów profilowanych, na przystąpienie do egzaminu maturalnego, co umożliwia rozszerzanie wiedzy na studiach wyższych. Na Mazowszu w 2010 r. struktura absolwentów szkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży (bez szkół specjalnych) przedstawiała się następująco: 60% stanowili absolwenci liceów ogólnokształcących, 21% techników, 13% zasadniczych szkół zawodowych, 6% liceów profilowanych oraz 1% szkół artystycznych. Zauważalna jest tendencja do wzrostu zainteresowania wykształceniem ogólnym, dającym poza uprawnieniniami do kontynuowania edukacji na studiach wyższych, największe szanse na wybór dowolnego kierunku studiów. Zmiany te są szczególnie zauważalne, gdy za okres referencyjny przyjmiemy początek lat 90. XX w. wówczas w skali kraju zaledwie co piąty uczeń kształcił się w liceum ogólnokształcącym [Kołaczek 2004]. W przypadku absolwentów liceów ogólnokształcących zaznacza się wyraźna dominacja Warszawy wraz z najbliższym otoczeniem, z wyraźnym ukierunkowaniem na zachód regionu (ryc. 5). Przykładowo w powiecie pruszkowskim w 2009 r. 75% wszystkich absolwentów szkół ponadgimnazjalnych ukończyło licea ogólnokształcące. Ponadprzeciętny odsetek absolwentów liceów ogólnokształcących zaznacza się także w subregionie płockim. Należy jednak podkreślić, że Warszawa skupia 77% wszystkich mazowieckich absolwentów opisywanego typu szkół. Z kolei wysoka koncentracja absolwentów z pozostałych typów szkół (zawodowych, techników i liceów profilowanych) zauważalna jest przede wszystkim w północno-wschodnim, wschodnim i południowo-wschodnim Mazowszu. Przykładowo, w powiecie siedleckim udział absolwentów szkół tego typu w 2009 r. wynosił 100%, w ostrołęckim 82%. Najniższy udział absolwentów szkół technicznych jest w centralnej części regionu. Można więc twierdzić, że w stolicy i jej najbliższym otoczeniu wyraźna jest tendencja do spadku zainteresowania wykształceniem, dającym konkretne kwalifikacje już po szkole ponadgimnazjalnej, na rzecz wykształcenia ogólnego. Występujące zróżnicowania przestrzenne związane są z kilkoma czynnikami. Po pierwsze, istotna jest kwestia dostępności do liceów ogólnokształcących, a później do szkół na poziomie wyższym. Dostępność do studiów jest istotna, albowiem planując wybór szkoły ponadgimnazjalnej, można uwzględnić potencjalnie niskie koszty studiowania, jeśli zamieszkuje się w Warszawie i jej najbliższym otoczeniu. Drugim istotnym czynnikiem jest poziom wykształcenia rodziców. Warszawa wraz z najbliższym otoczeniem należy do obszarów o najwyższym poziomie wykształcenia w skali kraju. Uwzględniając, że wybory edukacyjne młodzieży są zazwyczaj powieleniem ścieżek edukacyjnych rodziców [Społeczeństwo w drodze do wiedzy 2011], konsekwencją występowania dużej liczby osób dobrze wykształconych będzie większe zainteresowanie tym typem szkolnictwa, które umożliwia zdobycie podobnego poziomu wykształcenia

174 rolnictwa i leśnictwa. W związku z czym występuje tam zapotrzebowanie na wykwalifikowanych pracowników w konkretnych zawodach, ale niekoniecznie posiadających wykształcenie wyższe. licea ogólnokształcące [%] 45 [%] pozostałe szkoły ponadgimnazjalne Ryc. 5. Udział absolwentów szkół ponadgimnazjalnych według typu szkoły w 2009 r. Kolejnym czynnikiem wysokiego udziału absolwentów liceów ogólnokształcących w Warszawie i okolicach jest większe zapotrzebowanie rynku pracy na wysoko wykwalifikowaną kadrę, co jest, jak wspomniano, warunkowane uzyskaniem dobrego wykształcenia wyższego. Zatem w tym przypadku mamy do czynienia z bardzo silną zależnością między zapotrzebowaniem lokalnej gospodarki a wyborami podejmowanymi przez absolwentów szkół gimnazjalnych. Metropolizacja postaw względem edukacji, a w konsekwencji wyboru kariery zawodowej, stawia na pierwszym miejscu zdobycie dyplomu uczelni kilka lat po skończeniu edukacji ponadgimnazjalnej, a nie zawodu w momencie ukończenia nauki na poziomie średnim. W następnej kolejności należy wskazać na tendencję do odchodzenia od szkolnictwa zawodowego. Wynika to przede wszystkim ze wskazanego już dużego wpływu na strukturę regionu jego stolicy, ale także powiązane jest ze zmianą postaw młodzieży, która chce przedłużać swoją młodość [ibidem]. Wreszcie można wskazać na czynnik związany z tradycją danego miasta, obszaru głównie ze strukturą gospodarki. Powiaty położone w znacznym oddaleniu od Warszawy cechują się przede wszystkim dominacją działalności produkcyjnych, rzemieślniczych, transportowych, podstawowych usług oraz 4. Szkolnictwo wyższe pozorna deglomeracja Zapoczątkowanie przemian ustrojowych i społeczno-gospodarczych w 1989 r. wiązało się ze zmianą znaczenia szkolnictwa wyższego w społeczeństwie. Szkolnictwo wyższe, poza kształtowaniem postaw demokratycznych młodego pokolenia mieszkańców Polski, miało przede wszystkim dostarczyć transformującej się gospodarce wysoko wykwalifikowanych specjalistów [Bednarska 2007; Strahl 2003; Woźnicki 2002]. Uczelnie stopniowo zaczęły pojawiać się w mniejszych miastach, przy czym największy wzrost widoczny był w otoczeniu tradycyjnych, dużych ośrodków akademickich. Spowodowane było to ograniczoną mobilnością kadry naukowej, w większości związanej z dużymi ośrodkami akademickimi, oraz tworzeniem nowych uczelni w miejscach największego popytu [Ilnicki 2009; Nowosielska 2002]. Werwicki [1994] wykazał, że na początku transformacji systemowej Warszawa stanowiła praktycznie jedyny ośrodek kształcenia na poziomie wyższym na Mazowszu (i jednocześnie o największym znaczeniu w kraju). Pozostałe miały znaczenie tylko lokalne, albo stanowiły siedziby filii. Sytuacja ta podobnie wygląda również obecnie. Warszawa wyraźnie dominuje nad pozostałymi ośrodkami akademickimi regionu. Wynika to z dużego potencjału uczelni państwowych i prywatnych w stolicy. W 2012 r. w 77 szkołach zlokalizowanych w Warszawie kształciło się prawie 270 tys. studentów (86% ogółu w regionie i jednocześnie 16% w kraju). Województwo mazowieckie, podobnie zresztą jak i inne regiony w kraju, cechuje się zatem monocentryczną strukturą szkolnictwa wyższego, choć niewielką rolę w strukturze akademickiej województw odgrywa większość ośrodków subregionalnych (ryc. 6). Mimo intensywnych przemian w sieci szkolnictwa wyższego w województwie (zbieżnych z przemianami ogólnokrajowymi) i pozornego wzrostu deglomeracji szkół wyższych na Mazowszu po 1990 r., zauważalna jest w dalszym ciągu zdecydowana dominacja Warszawy, w której zlokalizowane są największe instytucje akademickie. Co prawda w okresie ostatnich kilkudziesięciu lat liczba ośrodków akademickich znacznie wzrosła na Mazowszu (z dwóch w 1970 r. do osiemnastu w 2010 r.), ale koncentracja studentów w najbardziej prestiżowych uczelniach publicznych w Warszawie pozostaje bardzo wysoka. Tak więc, podobnie jak z innymi elementami systemu kształcenia na Mazowszu, także w przypadku szkół wyższych, mimo relatywnego zwiększenia się liczby miejsc, w których realizowane są usługi edukacyjne na poziomie wyższym, w dalszym ciągu występuje wyraźna koncentracja

175 uczelni wyższych w Warszawie. W tym przypadku istniejące zróżnicowanie należy ocenić pozytywnie, gdyż tylko największe uczelnie mogą zapewnić wysoką jakość kształcenia na poziomie wyższym. Istotny może być również efekt koncentracji dużej liczby uczeni, jako możliwości zwiększenia interdyscyplinarności procesu kształcenia np. wybór dwóch, trzech kierunków studiów. Również dla możliwości zdobycia wiedzy praktycznej (staże, praktyki) koncentracja potencjału edukacyjnego i gospodarczego jest korzystna. Ryc. 6. Rozmieszczenie szkół wyższych na Mazowszu w okresie Należy podkreślić, że począwszy od 2005 r. obserwowany jest spadek liczby studentów i absolwentów na Mazowszu. Jest to konsekwencją spadku liczby osób z populacji w wieku przeznaczonym do studiowania. Szczególnie wysoki spadek liczby studentów widoczny jest w szkołach wyższych zlokalizowanych w Radomiu, Płocku, Siedlcach, Ostrołęce i Ciechanowie [Czapiewski, Janc 2013] przykładowo na uczelniach radomskich w 2004 r. kształciło się 26,2 tys. studentów, podczas gdy w 2012 r. zaledwie 13,3 tys. Ogółem w tych pięciu ośrodkach subregionalnych liczba studentów w 2012 r. stanowiła zaledwie 54% wartości z 2004 r. (w Warszawie relacja ta wyniosła 98%, na Mazowszu 90%, a w całym kraju 88%). Oznacza to, że proces zmniejszania się liczby osób studiujących dotknął wcześniej ośrodki o mniejszej renomie, oferujące mniejszy zakres możliwości edukacyjnych i pozaedukacyjnych względem stolicy. Z tego spostrzeżenia wypływa ważny wniosek. Na rynku pracy najbardziej cenieni są pracownicy (lub młodzież podejmująca studia kieruje się takim wyobrażeniem) posiadający dyplom dobrej uczelni państwowej, zlokalizowanej w Warszawie [Szafraniec 2011]. Dlatego też mimo ogólnego spadku liczby studiujących, proces ten w mniejszym stopniu był odczuwalny przez uczelnie warszawskie, a znacznie bardziej zlokalizowane w ośrodkach subregionalnych. Należy spodziewać się, że po okresie pewnej deglomeracji ośrodków akademickich na Mazowszu (choć jak już wspominano był to proces w pewnej mierze pozorny), nastąpi proces koncentracji studentów na uczelniach warszawskich. Zmniejszanie liczby studentów w szkołach zlokalizowanych w mniejszych ośrodkach spowoduje konieczność ich likwidacji. Przyczynią się do tego również zmiany związane z wprowadzoną w 2011 r. reformą szkolnictwa wyższego. Dążenie do jednoetatowości kadry naukowej i dydaktycznej uczelni doprowadzi do poważnego kryzysu jednostki najsłabsze, o najmniejszej renomie. Proces ten jest sprzężony z rozwojem społeczno-gospodarczym na Mazowszu. W mniejszych ośrodkach miejskich nie ma aż takiej podaży miejsc pracy, jak w Warszawie. Studenci preferują więc w swym wyborze uczelnie warszawskie, dzięki czemu już na studiach mogą zdobywać doświadczenie zawodowe i uczestniczyć w stażach i szkoleniach [Szafraniec 2011]. Ponadto, rozwój uczelni zlokalizowanych w Warszawie przyczynia się do rozwoju usług towarzyszących (np. obiekty noclegowe, gastronomiczne, rozrywkowe, transport publiczny), co stanowi istotny czynnik rozwoju ekonomicznego miasta. Zanik funkcji akademickich w mniejszych ośrodkach przełoży się nie tylko na osłabienie prestiżu i wolniejszy rozwój zasobów kapitału ludzkiego, ale także może spowodować likwidację firm, dla których podstawowymi odbiorcami byli studenci. 5. Wykształcenie wyższe zasób rzadki w miejscowościach wiejskich Mazowsze odznacza się dużym zróżnicowaniem przestrzennym w zakresie poziomu wykształcenia mieszkańców najwyższym poziomem wykształcenia charakteryzują się mieszkańcy miast i obszarów położonych w sąsiedztwie dużych ośrodków miejskich, a najmniej korzystna sytuacja występuje w gminach położo

176 nych peryferyjnie [Czapiewski 2010b; Rosner 2007]. Z perspektywy przestrzennej udział ludności z wykształceniem wyższym różnicuje przestrzeń Mazowsza głównie w wymiarze: obszar metropolitalny peryferie. Jest to wymiar uniwersalny, co oznacza, że funkcjonuje on w długim horyzoncie czasu. Jego zasięg jest modyfikowany zasięgiem oddziaływania ośrodka metropolitalnego i w mniejszym zakresie ośrodków subregionalnych. Silne uzależnienie od sieci osadniczej oraz dystansu względem największych ośrodków miejskich powoduje, że obszary peryferyjne (w tym przypadku w kontekście poziomu wykształcenia) zlokalizowane są zazwyczaj na pograniczu regionu lub na obszarach o słabej dostępności przestrzennej do jakiegokolwiek większego ośrodka akademickiego. Krystalizują się więc wewnątrzregionalne peryferie niedoposażenia edukacyjnego [Czapiewski, Janc 2012]. Sytuacja taka ma miejsce już od kilku dekad nie jest to struktura nowa, ale w ostatnim okresie zróżnicowania te się pogłębiają 5. Gminy wiejskie, położne poza bezpośrednim sąsiedztwem Warszawy i ośrodków subregionalnych, cechowała w ostatnich kilku dekadach znacznie słabsza dynamika wzrostu liczby osób z wykształceniem wyższym, niż miało to miejsce przeciętnie w regionie, a szczególnie w porównaniu do strefy podmiejskiej Warszawy. Zatem, mimo ogólnego wzrostu udziału osób z wykształceniem wyższym na obszarach wiejskich, należy stwierdzić, że różnice wewnątrzregionalne cały czas się utrzymują, a w relacjach względnych nawet się pogłębiają. Przedstawione powyżej wnioski potwierdzają dane o silnej zależności między poziomem wykształcenia migrantów a ogólnym poziomem wykształcenia mieszkańców gmin, stanowiących miejsce migracji (ryc. 7). Obszary o wysokim udziale osób z wykształceniem wyższym są wybierane jako cel migracji przez osoby posiadające wykształcenie wyższe, w związku z czym nasilają się procesy koncentracji osób najlepiej wykształconych. Przemieszczanie się osób z wyższym wykształceniem na obszary, na których występuje ponadprzeciętny udział mieszkańców z wykształceniem wyższym, jest kwintesencję procesu polaryzacji w zakresie edukacji na Mazowszu. Obszary rdzeniowe posiadają najlepsze wyposażenie instytucjonalne i możliwości pobierania nauki przez dzieci i młodzież. Uczniowie z tych terenów uzyskują również najlepsze wyniki edukacyjne [Czapiewski, Janc 2013]. Przy jednoczesnym występowaniu największej koncentracji osób dobrze wykształconych, dodatkowo potencjał tych obszarów jest wzmacniany przez selektywny proces migracji osób z wykształceniem wyższym. Proces ten również w sposób kompleksowy charakteryzuje wzajemne interakcje między edukacją a rozwojem. Biorąc pod uwagę, że ludzie są zarówno adresatami rozwoju społeczno-gospodarczego, jak również jego realizatorami, trudno jest jednoznacznie 5 Szczegółowa analiza tego zjawiska zawarta jest w publikacjach [Czapiewski, Janc 2012, 2013]. oddzielić efekty decydujące o podjęciu decyzji o migracji (zależność: korzystna sytuacja gospodarcza regionu determinuje przemieszczanie ludności) od wpływu, jaki migranci mają na rozwój danych obszarów (zależność: przybywające przedsiębiorcze i wykształcone osoby wyzwalają pozytywne trendy rozwojowe w regionie). Wydaje się, że na pierwszym etapie to korzystna sytuacja społeczno-gospodarcza obszarów implikuje napływ do nich ludności, a dopiero w następnym etapie, w wyniku selektywnego procesu migracji, wzrasta ich potencjał społeczno-demograficzny i wiążący się z nim potencjał gospodarczy. Warto nadmienić, że procesy migracyjne są drugim (po edukacji), głównym czynnikiem zwiększania zasobów kapitału ludzkiego danego obszaru. W niektórych przypadkach ważniejsze są umiejętności pozyskania osób dobrze wykształconych z zewnątrz danego obszaru vide koncepcje Floridy [2002] odnośnie do czynników wpływających na koncentrację osób z wykształceniem wyższym. wykształcenie wyższe 40% 30% 20% 10% 0% r=0,91 0% 10% 20% 30% 40% 50% napływ z wykształceniem wyższym Ryc. 7. Wykres rozrzutu między odsetkiem osób z wykształceniem wyższym w gminach Mazowsza a odsetkiem osób z wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie migrantów przybyłych do danej gminy w okresie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Spisów Powszechnych

177 6. Kształcenia ustawiczne brak podaży na obszarach wiejskich Współcześnie ważne jest kształcenie i doskonalenie swoich umiejętności również po ukończonej edukacji formalnej. Kształceniem ustawicznym mogą być objęte osoby aktywne na rynku pracy, a chcące zwiększyć swoje umiejętności, kwalifikacje. W przypadku kształcenia ustawicznego podmiotami prowadzącymi bardzo często są przedsiębiorstwa prywatne, czerpiące z prowadzonej działalności zysk. Analizując potencjał i sytuację Mazowsza w zakresie kształcenia ustawicznego, należy prześledzić, jak prezentuje się infrastruktura szkoleniowa; gdzie konkretnie zlokalizowane są firmy prowadzące działalność szkoleniową. Ze względu na funkcję oraz potencjał demograficzny zaznacza się dominacja Warszawy (ryc. 8). Z blisko 1500 firm szkoleniowych na Mazowszu w stolicy funkcjonuje prawie 800, co stanowi 55% ogółu instytucji. Kolejne 15% to 5 miast subregionalnych. Dominuje Radom z 83 instytucjami; pozostałe miasta posiadają minimum 30 tego typu instytucji. Gminy strefy podmiejskiej Warszawy to 10%. Najmniej instytucji szkoleniowych występuje na obszarze gmin strefy podmiejskiej ośrodków subregionalnych oraz na obszarach wiejskich położonych poza bezpośrednim oddziaływaniem dużych ośrodków miejskich [Czapiewski, Janc 2012]. Opisana sytuacja, z perspektywy struktury dla regionu i zróżnicowań przestrzennych, skłania do stwierdzenia, że czynnikiem wpływającym na rozwój infrastruktury kształcenia ustawicznego jest popyt: większa liczba ludności ogółem i większa gęstość zaludnienia. Również lepsze są uwarunkowania funkcjonowania analizowanych firm lokalowe, sprzętowe oraz kadrowe. Duże miasta, ich bezpośrednie zaplecze, umożliwiają zdobycie klientów oraz kadry, która będzie w stanie prowadzić kursy, szkolenia. Obszary o braku możliwości korzystania ze szkoleń stawiane są w niekorzystnej sytuacji. Są to w większości obszary o niskich zasobach ludzkich (w ujęciu jakościowym), ale też występuje brak instytucji mogących zaoferować podniesienie kwalifikacji. Zatem i w tym przypadku możemy wysnuć wniosek o postępującej polaryzacji uwarunkowań związanych z edukacją osób dorosłych. Mieszkańcy Warszawy i jej strefy podmiejskiej oraz kilku dużych miast Mazowsza posiadają najlepsze wykształcenie i to właśnie tam zlokalizowanych jest większość instytucji szkoleniowych. Mieszkańcy tych terenów mają więc największe możliwości podnoszenia swoich umiejętności. Oprócz wspomnianych powyżej uwarunkowań związanych z powstawaniem takich placówek na obszarze centralnym województwa (jak uwarunkowania infrastrukturalne, podaż kadry szkoleniowej i popyt ze strony mieszkańców i przedsiębiorstw), należy podkreślić, że rozwój Warszawy generuje zapotrzebowanie na dobrze wykształconych pracowników, potrafiących przystosowywać się do zmieniających się uwarunkowań. Zatem to ogólna sytuacja gospodarcza Warszawy i jej otoczenia jest stymulatorem powstawania nowych instytucji szkoleniowych. Ryc. 8. Rozmieszczenie instytucji szkoleniowych na Mazowszu Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rejestru Instytucji Szkoleniowych Syriusz. Podsumowanie Mazowsze jest regionem silnie spolaryzowanym. Obszar dynamicznie rozwijający się, oferujący najwięcej możliwości z zakresu edukacji (w kategoriach ilościowych i jakościowych), obejmuje Warszawę wraz z najbliższym sąsiedztwem. Nigdzie indziej w regionie (a nawet w kraju) nie ma takich możliwości zdobycia, poszerzenia i wykorzystania wiedzy i umiejętności. Zdecydowana część regionu to obszary

178 odznaczające się słabymi warunkami do rozwoju zasobów kapitału ludzkiego. Wskutek drenażu mózgów są one pozbawiane istotnych zasobów, mogących stanowić o ich przyszłym rozwoju. Jest to istotnym problemem z perspektywy funkcjonowania regionu jako spójnej całości. Potrzeba kreowania nowych funkcji dla większości obszarów, będących w stagnacji gospodarczej, nie jest możliwa bez poprawienia funkcjonowania całego systemu edukacja zasoby wiedzy konwersja wiedzy w zasoby ekonomiczne. Wyzwanie to jest szczególnie istotne obecnie, gdy mamy do czynienia z postępującymi procesami polaryzacji w zakresie zagadnień związanych z edukacją, poziomem wykształcenia. Polaryzacja dokonuje się przede wszystkim między Warszawą i jej strefą podmiejską (wraz z kilkoma ośrodkami miejskimi Mazowsza) a obszarami oddalonymi od centrum regionu. W Warszawie i jej okolicach występuje najlepsza dostępność przestrzenna do instytucji edukacyjnych na różnych poziomach kształcenia, najwyższa jakość kształcenia, najszersza oferta instytucji kulturalnych, szkoleniowych i edukacyjnych oraz największa koncentracja mieszkańców posiadających wysokie kwalifikacje zawodowe. Jakkolwiek dysproporcje te w ostatnich latach ulegają jeszcze silniejszym zróżnicowaniom. Na tym obszarze poprawia się dostępność i oferta różnych instytucji edukacyjnych, uczniowie uzyskują coraz lepsze wyniki egzaminacyjne, a kapitał ludzki mieszkańców jest wzmacniany przez napływ osób ze średnim i wyższym poziomem wykształcenia oraz funkcjonującą dużą liczbę instytucji szkoleniowych. Zaobserwowany proces polaryzacji większości analizowanych uwarunkowań i efektów edukacji powiązany jest ściśle z przemianami społeczno- -gospodarczymi regionu, wyrażającymi się dynamicznym rozwojem Warszawy oraz jej otoczenia i znacznie wolniejszym rozwojem pozostałych części regionu. Zauważalne są zatem związki między edukacją a rozwojem. Wysokie zasoby kapitału ludzkiego wpływają pozytywnie na rozwój społeczno-gospodarczy. W związku z tym występuje wskazana powyżej kumulacja osób najlepiej wykształconych na obszarach, które umożliwiają wykorzystanie posiadanych zasobów na rynku pracy. Jakkolwiek to rozwinięta gospodarka stymuluje popyt na rozwinięte usługi edukacyjne oraz wykazuje zapotrzebowanie na pracowników o określonym profilu wykształcenia. Taka wzajemna relacja przyczynia się do ciągłego poszerzania oferty edukacyjnej oraz do ciągłego podnoszenia kwalifikacji przez mieszkańców na obszarach najlepiej rozwiniętych oraz jednocześnie umożliwia wykorzystanie posiadanych oraz nabytych umiejętności wraz z wiedzą na rynku pracy. Zdiagnozowane procesy w zakresie edukacji i ich wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy regionu świadczą o dualnym podziale Mazowsza na obszary: sukcesu edukacyjnego, które są jednocześnie obszarami największej dynamiki rozwoju oraz na obszary problemowe edukacji, na których występują niskie zasoby kapitału ludzkiego, niekorzystne zjawiska odpływu najlepiej wykształconych i najbardziej przedsiębiorczych mieszkańców oraz brak możliwości wykorzystania posiadanych zasobów wiedzy na lokalnych rynkach pracy. Przedstawiona w opracowaniu sytuacja wskazuje na kilka istotnych aspektów w kontekście wyznań, przed jakimi stoją obszary wiejskie. Należy podkreślić, że na każdym etapie zależności możliwości zdobycia wiedzy zasoby kapitału ludzkiego możliwości wykorzystania posiadanej wiedzy na rynku pracy obszary wiejskie (zwłaszcza peryferyjne) odznaczają się zdecydowanie słabszą pozycją, niż część centralna regionu i inne ośrodki miejskie. Jest to poniekąd sytuacja naturalna i nie należy spodziewać się zrównania sytuacji na obydwu typach obszarów. Wyzwanie stanowi natomiast zniwelowanie pogłębiającej się polaryzacji i zapewnienie takich samych możliwości zdobywania wiedzy i jej wykorzystania bez względu na miejsce zamieszkania. Dlatego też należy zwrócić głównie uwagę na aspekt dostępności do aktualnej wiedzy. Współczesne tempo zmian prowadzi do szybkiej dezaktualizacji posiadanych umiejętności. Mieszkańcy obszarów wiejskich są zdecydowanie bardziej narażeni na deprecjację posiadanych zasobów wiedzy, gdyż polaryzacja w dostępie do instytucji edukacyjnych i szkoleniowych przesądza o słabszym, potencjalnym wykorzystaniu tego typu kanałów przepływu wiedzy. Ponadto, posiadają oni zazwyczaj wykształcenie w konkretnie sprofilowanym zawodzie, co przy zmianach koniunktury na rynku pracy uniemożliwia szybkie przekwalifikowanie. Technologie informacyjno-komunikacyjne nie są w stanie zastąpić kontaktu z innymi osobami (dzielenie się wiedzą), wspólnego rozwiązania problemów, nieformalnych interakcji czyli przepływu wiedzy lokalnej (nieskodyfikowanej). Kolejnym istotnym wyzwaniem jest zatrzymanie osób o wysokim potencjale na obszarach wiejskich. Jednak przy obecnych uwarunkowaniach gospodarczych oraz zagospodarowaniu infrastrukturalnym (szczególnie niedostatecznej dostępności komunikacyjnej) na peryferyjnie położonych obszarach wiejskich wydaje się to być niemożliwe. Atuty mają głównie obszary wiejskie położone w pobliżu największych miast i cechujące się przede wszystkim dobrym dostępem do edukacji od najwcześniejszych szczebli kształcenia, możliwością łączenia nauki z pracą, dobrą dostępnością przestrzenną do różnorodnych instytucji zlokalizowanych w miastach oraz możliwością większej realizacji zawodowej (wykorzystania zdobytej wiedzy). Przywołując tytuł opracowania należy zatem wyraźnie podkreślić, że zachodząca współcześnie polaryzacja zagadnień edukacyjnych stanowi istotne wyzwanie w rozwoju obszarów wiejskich Mazowsza (choć wnioski te można szerzej odnieść na poziom ogólnokrajowy). Procesy społeczne i gospodarcze wyraźnie różnicują obszar Mazowsza w zakresie możliwości kształcenia oraz wykorzystania posiadanej wiedzy na rynku pracy. Jak podkreślano w wielu aspektach koncentracja pewnych zasobów

179 w największych ośrodkach regionu jest korzystna (np. uczelnie wyższe), jednak rolą odpowiednio prowadzonej polityki regionalnej powinno być niedopuszczenie do polaryzacji edukacyjnej na najniższych, elementarnych poziomach kształcenia. W przeciwnym przypadku konieczne będzie oparcie rozwoju obszarów wiejskich na innych czynnikach endogenicznych niż kapitał ludzki, a wsparcie egzogeniczne będzie przybierało bardziej postać subwencji niż zewnętrznego impulsu inwestycyjnego. Literatura Bednarska H., 2007, Uwarunkowania rozwoju niepaństwowego szkolnictwa wyższego w Polsce okresu transformacji. Polityka Społeczna, 3, s Chojnicki Z., Czyż T., 2006, Aspekty regionalne gospodarki opartej na wiedzy w Polsce. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Czapiewski K., 2010a, Neoendogeniczny rozwój obszarów wiejskich na przykładzie gminy Łęczyce. Regiony Nadmorskie, 18, s Czapiewski K., 2010b, Koncepcja wiejskich obszarów sukcesu społeczno-gospodarczego i ich rozpoznanie w województwie mazowieckim. Studia Obszarów Wiejskich, 22, Warszawa. Czapiewski K., Janc K., 2012, Rola wiedzy na wsi edukacja a praca. Studia KPZK PAN, t. CXLV, s Czapiewski K., Janc K., 2013, Edukacja jako czynnik rozwoju Mazowsza. Trendy Rozwojowe Mazowsza, 11, Warszawa. Domalewski J., 2002, Typologia gmin wiejskich pod kątem widzenia sytuacji oświatowej, [w:] Wiejskie obszary kumulacji barier rozwojowych, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa, s Florida R., 2002, The Rise of the Creative Class. And How It Transforming Work, Leisure, Community. & Everyday Life, Basic Books, New York. Fuente de la A., Ciccone A., 2003, Human Capital in a Global and Knowledge-based Economy. European Commission, Paris. Heckmann J., 2006, Invest in the very Young. University of Chicago Press, Chicago. Ilnicki D., 2009, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju usług w Polsce. Teoretyczne i praktyczne uwarunkowania badań. Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego, 11, Wrocław. Janc K., Czapiewski K., 2005, Wykształcenie czynnikiem wspierającym rozwój gospodarczy obszarów wiejskich. Studia Obszarów Wiejskich, 8, s Kamińska W., 2011, Kapitał ludzki i społeczny na obszarach wiejskich w Polsce. Przykład województwa świętokrzyskiego. Instytut Geografii UJK, Kielce. Kołaczek B., 2004, Dostęp młodzieży do edukacji. Zróżnicowania, uwarunkowania, wyrównywanie szans. IPiSS, Warszawa. Lee S. Y., Florida R., Acs Z., 2004, Creativity and Entrepreneurship: a Regional Analysis of New Form Formation. Discussion Papers on Entrepreneurship, Growth and Public Policy, Max Planck Institute, Jena. Nowosielska E., 2002, Higher Education and the Urban System. The Case of Poland in 1990 s. Geographia Polonica, 75, s Ozga W., 1974, Rozmieszczenie szkół w Polsce. WSiP, Warszawa. Parysek J. J., 1997, Podstawy gospodarki lokalnej. UAM, Poznań. Pietrzyk I., 2003, Polityka regionalna w Unii Europejskiej i regiony w państwach członkowskich. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Ray C., 2006, Neo-endogenous Rural Development in the EU, [w:] Handbook of Rural Studies, P. Cloke, T. Marsden, P.H. Mooney (red.). SAGE Publications, London Thousand Oaks New Delhi, s Rosner A. (red.), 2007, Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian. IRWiR PAN, Warszawa. Społeczeństwo w drodze do wiedzy. Raport o stanie edukacji 2010, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa. Strahl D., 2003, Struktura regionalna szkolnictwa wyższego w Polsce. Gospodarka Przestrzenna, VI, s Szafraniec K., 2011, Młodzi Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa. Śleszyński P., 2012, Klasyfikacja gmin województwa mazowieckiego. Przegląd Geograficzny, 84, 4, s Werwicki A., 1994, Potencjały naukowe w Polsce w 1990 roku i ich rozmieszczenie. Zeszyty IGiPZ PAN, 21, s Wong K., Yip C. K., 1999, Education, Economic Growth, and Brain Drain. Journal of Economic Dynamics & Control, 23, s Woźnicki J., 2002, Rola uczelni akademickich w polityce naukowej państwa. Nauka, 4, s

180 Iwona Kiniorska Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Potencjał rozwojowy obszarów wiejskich woj. świętokrzyskiego a polityka spójności Abstract: Development Potential of Rural Areas of the Świętokrzyskie Voivodeship and EU Cohesion Policy. Studies on development potential of rural areas show its high spatial diversity. It is due to interference of two criteria: traditional, connected with historical borders (mainly partitions of Poland in the past and changes of the borders after the Second World War), and relatively newer, based on the continuum - center-peripherals (Rosner, 2010, p. 25). The main goal of this study is to evaluate development potential of rural areas of the Świętokrzyskie Voivodeship in social and economic terms and to assess how structural funds and cohesion policy reduce disparities among rural areas. The Świętokrzyskie Voivodeship is a depopulating area with a domination of traditional depopulation introduced mainly by migration outflow; however, in its eastern and southern parts a new, more dangerous phenomenon occurs - depopulation caused mainly by the natural loss suggesting slow death of these areas. Economic development is much easier in the central part of the Świętokrzyskie Voivodeship - in the Poviat of Kielce. It is connected with very good performance of rural areas supporting the most important regional center. Concentration of economic potential (e.g. defined by the level of entrepreneurship) which improve investment rating on a small area (surroundings of the voivodeship s and subregional centers capital) may lead to the lack of cohesion and equal chances for development in the remaining areas. Key words: Business, cohesion Policy, economic potential, social potential. Wprowadzenie Polskie obszary wiejskie są silnie zróżnicowane pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, a zróżnicowanie to jest głębokie również wewnątrz regionów. Powszechnie wiadomo, że zarówno krajowa polityka gospodarcza (np. dotacje wyrównawcze), jak i polityka spójności UE (i jej wymiar przestrzenny) sprzyjają zmniejszeniu się regionalnego zróżnicowania [Rosner 2010, s. 11]. Polityka spójności zmierza do wyrównania dysproporcji w rozwoju całej wspólnoty i poszczególnych jej regionów. Od 2007 r. rozpoczęła się nowa perspektywa finansowania w Unii Europejskiej i nowe rozwiązania w zakresie polityki spójności. Znacznie większą pulę środków finansowych przeznaczono na wsparcie procesu rozwoju gospodarczego i społecznego w porównaniu z okresem Zidentyfikowanie Polski Wschodniej, obejmującej województwa: warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie i świętokrzyskie jako obszaru problemowego stało się przesłanką przyjęcia programu operacyjnego, mającego na celu przyspieszenie tempa rozwoju makroregionu [Plawgo 2011, s. 106]. Badania potencjału rozwoju obszarów wiejskich wskazują na ich duże zróżnicowanie przestrzenne. Jest to efekt nakładania się na siebie dwóch kryteriów: tradycyjnego, związanego z historycznymi granicami (głównie rozbiorowymi i przesunięciem granic po II wojnie światowej) oraz względnie nowszego opartego na continuum centrum-peryferie [Rosner 2010, s. 25]. Głównym celem badawczym prezentowanej pracy jest ocena wybranych elementów potencjału rozwojowego obszarów wiejskich woj. świętokrzyskiego w wymiarze demograficznym i gospodarczym oraz próba określenia dysproporcji rozwojowych w świetle założeń polityki spójności. W opracowaniu wykorzystano dane statystyczne pochodzące z BDL GUS, zakres czasowy przeprowadzonej analizy objął lata Województwo świętokrzyskie zaliczane jest do obszarów Polski Wschodniej, która ze względu na swój peryferyjny charakter cechuje się nagromadzeniem wielu negatywnych zjawisk w sferze społecznej i gospodarczej. Zdaniem Rosnera [2005, s. 9] od początku lat 90. XX w. tereny peryferyjne cechowały się znacznym odpływem ludności młodej, zahamowanie tego trendu nastąpiło na skutek ograniczeń na rynku pracy oraz odpływu z tych obszarów ludności mobilnej. Województwa Polski Wschodniej to najbardziej wiejskie regiony kraju. W trzech województwach: podkarpackim, świętokrzyskim i lubelskim udział ludności zamieszkującej tereny wiejskie przekroczył 50%, natomiast w dwóch pozostałych: podlaskim i warmińsko-mazurskim wskaźnik ten kształtował się na poziomie 40%. Z punktu widzenia możliwości rozwojowych w najtrudniejszej sytuacji są miejscowości wiejskie o słabo zdywersyfikowanej gospodarce, w której rolnictwo jest głównym źródłem dochodu ich mieszkańców. Wsie te ulegają w większości depopulacji i natrafiają na liczne bariery rozwoju [Grzybek 2011, s. 91]. Jednak przebieg procesów społecznych i demograficznych w układach wewnętrznych regionów wschodnich jest przestrzennie zróżnicowany. 1. Demografia Obszarami strategicznych wyzwań, którym musi sprostać zarówno polityka regionalna, i polityka wspierająca konkurencyjność regionów, z zapewnieniem spójności terytorialnej kraju, są trendy demograficzne oraz pełniejsze wykorzystanie zasobów pracy. Województwo świętokrzyskie wyludnia się, przy czym dominuje

181 tradycyjny typ depopulacji, wywołany głównie odpływem migracyjnym. Jednak we wschodniej i południowej części badanego terenu nowy, bardziej niebezpieczny typ depopulacji powodowany jest w dużej mierze ubytkiem naturalnym, co w konsekwencji oznacza powolne wymieranie ludności na tych obszarach [Miszczuk et al. 2011, s. 97]. Systematyczny, selektywny pod względem wieku i płci odpływ migracyjny powoduje, że na skutek zmniejszania się populacji kobiet w wieku rozrodczym, głównym czynnikiem depopulacyjnym staje się ubytek naturalny. Jest to zaawansowana faza depopulacji, którą znacznie trudniej powstrzymać niż tę, w której głównym czynnikiem jest odpływ migracyjny. Niewystarczające są także działania hamujące odpływ migracyjny, ponieważ konieczne są zmiany struktury wieku i płci oraz działania pronatalistyczne. W efekcie depopulacja tego typu może mieć charakter nieodwracalny [ibidem, s. 98]. Wpływ czynnika ludzkiego na rozwój obszaru jest niepodważalny. Wyraża się m.in. przez potencjał demograficzny oraz aktywność ekonomiczną danego regionu. Biorąc pod uwagę czynnik demograficzny podstawowe znaczenie odgrywa stan zaludnienia i jego zmiany, przyrost naturalny, migracje. W badanych latach liczba ludności zamieszkującej obszary wiejskie woj. świętokrzyskiego obniżyła się z 702, 8 tys. do 702,6 tys. osób, (ryc. 1). Trzeba jednak zaznaczyć, że liczba ludności zamieszkującej obszary wiejskie, w stosunku do 2001 r. obniżała się do 2009 r., następnie w latach odnotowano wzrost liczby ludności z 696,4 tys. do 702,6 tys., (o 0,9%). Największy spadek zaludnienia wystąpił w południowo-zachodniej części województwa. Wzrostem zaludnienia charakteryzowały się natomiast obszary wiejskie położone głównie na zapleczu stolicy województwa (np. Morawica, Miedziana Góra, Sitkówka-Nowiny). Jednostki te mają dobrze rozwinięte funkcje przemysłowe (głównie przemysł mineralny), usługowe i mieszkaniowe. W przypadku Morawicy na wzrost liczby ludności dodatkowo miała wpływ lokalizacja wojewódzkiego szpitala dla nerwowo chorych jedynej takiej placówki w województwie [Kamińska 2010a, b]. Wzrost zaludnienia odnotowano również na obszarach wiejskich ośrodków subregionalnych, takich jak: Jędrzejów i Busko Zdrój. Na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego w latach rejestrowano nadwyżkę kobiet nad mężczyznami. Dysproporcja ta wynosiła w 2011 r. 50,2% kobiet i 49,8% mężczyzn (ryc. 2). Prowadzone badania dla obszarów wiejskich województwa w latach wskazały, że wzrosła liczba jednostek liczących do 5 tys. mieszkańców, co wynikało ze spadku zaludnienia i przesunięć w obrębie przedziałów wielkościowych. Liczba ludności [tys] Liczba ludności [tys] 705,0 703,0 701,0 699,0 697,0 695, Ryc. 1. Zmiany liczby ludności na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS (ryc. 1-13) Lata Lata Mężczyźni Ryc. 2. Zmiany liczby ludności według płci na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego w latach Przyjmując za kryterium wskaźnik dynamiki liczby ludności na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego możemy wyróżnić trzy typy gmin: Progresywne, cechujące się wzrostem liczby ludności, w których wskaźnik dynamiki był wyższy niż 102. Kobiety

182 Stagnujące, w których wskaźnik dynamiki mieścił się w przedziale od 96,0 do 101,2. Regresywne, w których wskaźnik dynamiki był niższy niż 95,9. Najliczniejszą grupę utworzyły gminy stagnujące, które stanowiły łącznie 45% ogółu analizowanych jednostek [Kiniorska 2011, s. 97]. Dynamika zmian zaludnienia jest kształtowana przede wszystkim przez dwa elementy: przyrost naturalny i saldo migracji. Oceniając wpływ wyżej wymienionych składowych, należy zauważyć, że w ostatnich latach wzrosło znaczenie salda migracji. W badanych latach saldo migracji utrzymywało się na poziomie dodatnim, z kolei przyrost naturalny na poziomie ujemnym. Już od połowy lat 90. ubiegłego wieku istotne znaczenie w zaludnieniu obszarów wiejskich, (głównie położonych w strefie podmiejskiej) zaczął odgrywać napływ ludności. Magnesem kierunków przepływu ludności są najczęściej pozarolnicze miejsca pracy. Badania procesów migracji na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego wskazały, że najwyższy poziom salda migracji rejestrowano na obszarach położonych w strefie podmiejskiej stolicy województwa, w gminach: Miedziana Góra, Masłów, Morawica, Sitkówka Nowiny. Napływ ludności na obszary wiejskie położone w sąsiedztwie miast wykazywał tendencje wzrostową. W grupie ludności napływającej dominowały osoby w wieku produkcyjnym, co spowodowało odmłodzenie struktury demograficznej i wpłynęło istotnie na poprawę elementów kształtujących ruch naturalny, w tym głównie na wzrost urodzeń [Kiniorska 2011, s. 100]. Badania prowadzone przez Kamińską [2010, s. 110] wskazały, że obszarami przyciągającymi migrantów są przede wszystkim gminy położone na obszarach atrakcyjnych turystycznie (np. Chęciny, Bałtów) [Jastrzębski 2002; Pałka 2004], oraz atrakcyjnie położone względem ośrodków miejskich i szlaków komunikacyjnych (np. Sitkówka-Nowiny, Jędrzejów), z dobrze rozwiniętymi pozarolniczymi działami gospodarki (Połaniec, Miedziana Góra). Z kolei obszarami odpływowymi są tereny monofunkcyjne, położone peryferyjnie, w których nasilenie negatywnych zjawisk o charakterze społeczno-demograficznym skutkuje procesami depopulacyjnym i starzeniem się ludności. Główny mechanizm powodujący koncentrację ludności wiejskiej w sąsiedztwie ośrodków miejskich i zmniejszenie się zaludnienia z dala od tych ośrodków związany jest z procesami migracyjnymi. Obszary zmniejszające zaludnienie charakteryzują się występowaniem silnego odpływu skierowanego do miast. Jednocześnie z miast wypływa strumień migrantów w kierunku wsi, ale kierujący się ku wsiom położonym w sąsiedztwie miasta [Rosner 2011, s. 139]. Przy ocenie zjawisk demograficznych istotnym elementem jest wiek ludności. Do niedawna, obszary wiejskie i mniejsze ośrodki miejskie były uważane za najbardziej zaawansowane pod względem starości demograficznej, gdyż ludność w młodym wieku migrowała z nich do większych ośrodków w poszukiwaniu pracy. Jednak od początku lat 90. XX w., w okresie transformacji społeczno-gospodarczej, obserwujemy zmniejszenie natężenia migracji do miast w ogóle oraz zmianę kierunków migracji z dominacją przemieszczeń z dużych miast na wieś i do strefy podmiejskiej [Kiniorska 2012, s. 87]. Na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego w latach zanotowano spadek udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym z 22,5% do 19,5%, wzrost ludności w wieku produkcyjnym z 59,4% do 62,4%, oraz stabilizację udziału ludności w grupie poprodukcyjnej na poziomie 18,1%. Szczególne znaczenie ze względu na oddziaływanie na rynek pracy ma grupa ludności w wieku mobilnym (18-44 lat). W przypadku tej cechy na obszarach wiejskich badanego obszaru zaobserwowano duże zróżnicowanie. Najwyższym udziałem ludności w wieku mobilnym cechowały się obszary położone w bezpośrednim zapleczu stolicy województwa. Najniższym obszary wiejskie zlokalizowane peryferyjnie, głównie w północnej i wschodniej części badanego obszaru (ryc. 3). Ryc. 3. Udział ludności w wieku mobilnym w liczbie ludności ogółem na obszarach wiejskich w gminach woj. świętokrzyskiego w 2011 r

183 2. Gospodarka W okresie transformacji obszary wiejskie wykazują różny stopień adaptacji do gospodarki rynkowej i nowych warunków społeczno-politycznych. Zróżnicowanie potencjału rozwojowego i stopień wykorzystania walorów przestrzeni mają ogromny wpływ na charakter struktury demograficznej i przestrzenno-funkcjonalnej obszarów wiejskich [Kiniorska 2009, s. 31]. Okres transformacji uruchomił wiele zjawisk sprzyjających rozwojowi obszarów wiejskich, ale także uaktywnił negatywne procesy o charakterze społeczno-gospodarczym. W latach 90. XX w. odnotowywano w woj. świętokrzyskim spadek zaludnienia. Istotnie zmalała rola przyrostu naturalnego w kształtowaniu liczby ludności na obszarach wiejskich. W drugiej połowie lat 90. ubiegłego wieku rejestrowano natomiast napływ ludności na obszary wiejskie w pobliżu miast (głównie wokół stolicy województwa). Niepokojącym zjawiskiem jest proces starzenia się ludności, odnotowywany zwłaszcza w gminach położonych w północnej i południowej części województwa [Kiniorska, Wrońska 2004]. Wpływ procesów demograficznych na zjawiska gospodarcze wiąże się przede wszystkim z koniecznością zapewnienia odpowiedniego stanu i jakości zasobów kapitału ludzkiego, niezbędnego do utrzymania lub poprawy pozycji konkurencyjnej we współczesnej gospodarce opartej na wiedzy. Utrata tego kapitału może ograniczyć endogenne możliwości rozwojowe i obniżać atrakcyjność inwestycyjną danego regionu, a także kurczenie się rynków zbytu co może stanowić barierę rozwoju niektórych rodzajów usług [Miszczuk et al. 2011, s. 99]. Jednym z wyznaczników wykorzystania endogenicznych czynników rozwoju gospodarczego i społecznego w skali lokalnej jest sytuacja na rynku pracy. Na podstawie stopnia wykorzystania zasobów kapitału ludzkiego można wnioskować o zdolności dostosowań tego czynnika do wymagań rynku pracy, ale także o konkurencyjności lokalnej gospodarki, której miarą jest dynamika tworzenia miejsc pracy [Czudec 2011, s. 180]. W analizie oceny rynku pracy obszarów wiejskich uwzględniono udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym. Najwyższy udział bezrobotnych w grupie ludności w wieku produkcyjnym przekraczający 15% odnotowano w ośmiu gminach (ryc. 4). Były to obszary położone głównie w północnej części województwa, których rozwój związany były z funkcją przemysłową. Najmniejszy udział rejestrowano w gminach położonych w południowej części badanego obszaru. Dobrą sytuację na rynku pracy odnotowano w gminach podmiejskich i miało to związek z bliskim położeniem w stosunku do miasta. Przeobrażenia zachodzące na rynku pracy są efektem wielu czynników, wynikających m.in. z położenia względem miast i ciągów komunikacyjnych. Oznacza to, że położenie w sąsiedztwie centrów regionalnych, subregionalnych (a w skali gminy lokalnych), sprzyjało przemianom struktur i funkcji pełnionych przez obszary wiejskie, natomiast położenie peryferyjne stagnacji, a niekiedy regresowi. Najbardziej dotknięte bezrobociem okazały się gminy położone na peryferiach powiatu kieleckiego (północna i wschodnia część), sandomierskiego (zachodnia), opatowskiego (południowa), koneckiego (południowa) oraz włoszczowskiego. Ryc. 4. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym na obszarach wiejskich w gminach woj. świętokrzyskiego w 2011 r. Obszary wiejskie cechują się dużym zróżnicowaniem przestrzenno-funkcjonalnym. Możliwości rozwoju zależą w dużym stopniu od zdolności samorządów gmin do pozyskiwania dochodów budżetowych, które są źródłem finansowania zadań realizowanych przez samorządy, a służących poprawie jakości życia mieszkańców i tworzeniu warunków rozwoju przedsiębiorczości na wsi [Czudec 2011, s. 172]. W latach dochód budżetowy na jednego mieszkańca wzrósł z 979,00 zł do 2361,00 zł. Najwyższy poziom dochodu, który w przeliczeniu na jednego mieszkańca przekraczał 4000 zł zanotowano w sześciu gminach (Bałtów, Bogoria, Chmielnik, Połaniec, Sitkówka-Nowiny, Solec Zdrój). Są to obszary o dobrze rozwiniętych funkcjach usługowych i usługowo-przemysłowych. Najniższym poziomem dochodów charaktery

184 zowały się tereny zlokalizowane w południowej części badanego obszaru o dominujących funkcjach rolniczych (ryc. 5). Nasilające się procesy globalizacji oraz związane z nimi procesy integracji europejskiej, a także wdrażanie reguł gospodarki rynkowej, stworzyły nowe uwarunkowania przestrzenne w funkcjonowaniu i rozwoju poszczególnych dziedzin życia. W działaniach na rzecz przebudowy obszarów wiejskich, ważnym zagadnieniem jest określenie zmieniających się czynników i warunków, w jakich te procesy kształtowały się obecnie, oraz w jakim kierunku będą zmierzały w przyszłości [Zioło 2011, s. 7]. Szybko okazało się, że utrzymanie jako dominującej (a niekiedy jako jedynej) funkcji rolniczej na wsi jest niekorzystne ekonomicznie i wręcz niemożliwe do utrzymania w dłuższej perspektywie. Nowe strategie rozwoju obszarów wiejskich zostały ukierunkowane na ich wielofunkcyjność [Kamińska 2011a, s. 104], rozumianą przede wszystkim w kontekście poprawy warunków życia i pracy rodzin zamieszkujących na wsi. Współcześnie najważniejszym kierunkiem rozwoju obszarów wiejskich jest wzrost ich gospodarczej różnorodności, przede wszystkim przez wzbogacenie struktury funkcjonalnej, tj. rozwijanie nowych funkcji społeczno-gospodarczych [Pałka 2010, s. 164]. Znaczny wpływ na przeobrażenia funkcjonalno-przestrzenne ma lokalizacja oraz działalność zróżnicowanych podmiotów gospodarczych. W gospodarce obszarów wiejskich regionu świętokrzyskiego notowane są zmiany w liczbie podmiotów gospodarczych w czasie i przestrzeni. W latach liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w systemie REGON wzrosła z 31,0 tys. do 38,7 tys., czyli o 24% (ryc. 6). Dominowały podmioty gospodarcze zarejestrowane w sektorze prywatnym, których udział wzrósł w tym samym czasie z 29,6 tys. do 37,3 tys., (26%) (ryc. 7) L icz ba podmiotów gos podarcz \ych ogółem [tys] Ryc. 5. Dochód na mieszkańca na obszarach wiejskich w gminach woj. świętokrzyskiego w 2011 r Lata Ryc. 6. Liczba podmiotów gospodarczych ogółem na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego w latach W 2001 r. największą liczbę podmiotów gospodarczych zanotowano w gminach powiatu kieleckiego (powyżej 75 podmiotów na 1000 osób), najmniejszą zaś na obrzeżach województwa, w tym w jego części południowej i południowo-wschodniej oraz na obszarach wiejskich położonych w południowej części powiatu kieleckiego (ryc. 8). W 2011 r. najwyższy poziom podmiotów na 1000 osób rejestrowano w powiecie kieleckim (Masłów, Miedziana Góra, Morawica, Zagnańsk, Sitkówka Nowiny) (ryc. 9), ale zmiany odnotowano także w północno-zachodniej części województwa (Końskie, Kluczewsko). Wysoki poziom aktywności gospodarczej mierzony liczbą podmiotów gospodarczych odnotowano w gminach: Busko Zdrój, Stopnica, Solec

185 wsparcie procesu zróżnicowań gospodarczych i społecznych. Największą zmianą w stosunku do poprzedniego okresu programowania jest decentralizacja zarządzania programami współfinansowanymi przez fundusze UE i wprowadzenie programów regionalnych dla każdego województwa [Murzyn 2010]. Wśród programów krajowych znajdują się z kolei dwa, które zajmują szczególne miejsce w historii polityki spójności UE. Program Infrastruktura i Środowisko jest największym programem realizowanym z udziałem środków unijnych od początku istnienia polityki regionalnej, natomiast program Kapitał Ludzki największym programem współfinansowanym kiedykolwiek z Europejskiego Funduszu Społecznego. W literaturze przedmiotu podkreśla się często, że sukces Polski w zakresie dobrego wykorzystania tych funduszy będzie jednocześnie sukcesem całej polityki spójności. Potencjał rozwojowy w obszarze społecznym i gospodarczym woj. świętokrzyskiego jest zróżnicowany. Widoczna jest duża dysproporcja między obszarami wiejskimi położonymi w strefie oddziaływania największych miast i ośrodków subregionalnych a obszarami peryferyjnymi i o dominujących funkcjach rolniczych (obszary wiejskie położone w południowej i południowo-wschodniej części województwa). W Strategii rozwoju województwa świętokrzyskiego do 2020 r. założono przyspieszony rozwój bazy ekonomicznej oraz infrastruktury technicznej. Te dwa obszary miały się stać podstawowymi kierunkami wydatków uruchamianych w ramach polityki strukturalnej. Przełamanie barier infrastrukturalnych ma kluczowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności i poprawy spójności terytorialnej. W Strategii uwzględniono również specyfikę obszarów wiejskich, ich potencjał związany z produkcją rolną i ogrodniczą, znaczne rozdrobnienie gospodarstw, duże dysproporcje w rozbudowie infrastruktury. Wskazano też możliwości rozwoju obszarów wiejskich uwarunkowane położeniem wsi względem sieci komunikacyjnej, rozwojem przedsiębiorczości, a także pogłębiającą się peryferyzacją. Kompleksowym narzędziem prowadzenia polityki rozwoju na lata jest Regionalny Program Operacyjny Województwa Świętokrzyskiego. Jego głównym celem jest poprawa warunków sprzyjających budowie konkurencyjnej i generującej nowe miejsca pracy regionalnej gospodarki. Cel ten bezpośrednio nawiązuje do warunków i priorytetów Strategii Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego do 2020 r. Ogółem na lata łączna wartość projektów w ramach RPO wyniosła , 78 zł. Średnio na jednego mieszkańca woj. świętokrzyskiego wartość dofinansowania z funduszy unijnych wyniosła 2186,94 zł. Poziom pozyskanych funduszy z Unii Europejskiej oceniono z punktu widzenia wartości dofinansowanych projektów ze środków unijnych przypadającej na jednego mieszkańca. Dominowały obszary, w których analizowany wskaźnik nie przekroczył 1500 zł (ryc. 14). Najwyższe wartości odnotowano w gminach położonych w części zachodniej i południowo-zachodniej powiatu kieleckiego. Efekty realizowanych projektów mogą być widoczne już za kilka lat, kiedy zostaną zakończone wszystkie inwestycje współfinansowane w ramach obecnej perspektywy budżetowej. Na obecnym etapie można wysunąć tylko wniosek, że realizowane projekty skoncentrowane są na poprawie stanu infrastruktury, cechują się także dużym rozproszeniem inwestycji. Pozytywny wymiar stanowi wsparcie finansowe ze środków unijnych obszarów zagrożonych depresją gospodarczą, położonych peryferyjnie ze znacznymi zapóźnieniami infrastrukturalnymi i słabo rozwiniętą działalnością pozarolniczą. Ryc. 14. Dofinansowanie projektów RPO z Unii Europejskiej na osobę w gminach woj. świętokrzyskiego w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych: Mapa dotacji RPO woj. świętokrzyskiego. Podsumowanie Realizacja założeń polityki spójności, której celem jest przeciwdziałanie dysproporcjom w rozwoju społecznym i gospodarczym gmin, będzie widoczna za kilka czy kilkanaście lat. Badany region cechuje się wyraźnym opóźnieniem w stosunku do pozostałych części kraju, a także zróżnicowaniem wewnątrzregionalnym. Biegu

186 nami wzrostu gospodarczego poza stolicą województwa, są ośrodki subregionalne. Na obszarach oddalonych od miast, z tradycyjnym rolnictwem, posiadających utrudnione warunki gospodarowania zwraca uwagę duże niedoinwestowanie. Są to często obszary z niewykorzystanym potencjałem dużych walorów środowiskowych i rekreacyjnych, które w prowadzonej analizie nie były przedmiotem badań, jednak są one również istotne w określaniu możliwości rozwojowych woj. świętokrzyskiego. Największy potencjał rozwojowy posiadały jednostki położone w strefie podmiejskiej Kielc i ośrodków subregionalnych. Nadal rośnie dysproporcja między obszarami wiejskimi, w których dominujące znaczenie odgrywają funkcje przemysłowe i mieszkaniowe a obszarami o funkcjach rolniczych, zlokalizowanych peryferyjnie w stosunku do tzw. biegunów wzrostu w regionie. Badania wskazują, że podziały te nie ulegają zmniejszeniu, a nawet w wielu przypadkach (obszary peryferyjne zlokalizowane w części południowej, południowo-wschodniej i zachodniej woj. świętokrzyskiego) pogłębieniu. Barierami rozwoju poza peryferyjnym położeniem są także dostęp do komunikacji, oraz pojawiające się konflikty między ochroną środowiska (63% obszaru województwa stanowią tereny o szczególnych walorach przyrodniczych) a pozostałymi formami wykorzystania przestrzeni. Literatura Bański J., 2011, Uwarunkowania sukcesu gospodarczego na wsi, [w:] Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa, s Brambert P., 2011, Ocena potencjału przedsiębiorczości i atrakcyjności gospodarczej obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego, [w:] Uwarunkowania rozwoju obszarów wiejskich, W. Kamińska (red.). Instytut Geografii UJK w Kielcach, Kielce, s Grzybek B., 2011, Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania a peryferyzacja Polski Wschodniej, [w:] Budowanie spójności terytorialnej i przeciwdziałanie marginalizacji obszarów problemowych. MRR, Narodowa Strategia Spójności , Warszawa, s Heffner K., 2005, Czynniki rozwoju obszarów wiejskich rola małych miast, [w:] Uwarunkowania i kierunki przemian społeczno-gospodarczych na obszarach wiejskich, A. Rosner (red.). IRWiR PAN, Warszawa, s Heffner K., 2011, Wielofunkcyjność obszarów wiejskich w Polsce. Rzeczywistość czy mit? Ewolucja zagospodarowania przestrzeni wiejskiej, [w:] Obszary wiejskie, wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa, s Jastrzębski C., 2002, Walory województwa świętokrzyskiego, [w:] Turystyka w regionie świętokrzyskim, C. Jastrzębski (red.). Akademia Świetokrzyska, Kielce, s Kamińska W., 1997, Przemiany struktury przestrzennej pozarolniczej indywidualnej działalności gospodarczej w Polsce w latach Przegląd Geograficzny 69 (1-2), s Kamińska W., 2010a, Przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego i społecznego na obszarach wiejskich woj. świętokrzyskiego, [w:] Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXVI, Warszawa, s Kamińska W., 2010b, Urbanizacja obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego. Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Geografii, Kielce. Kamińska W., 2011a, Pozarolnicza aktywność gospodarcza osób fizycznych na obszarach wiejskich w Polsce, [w:] Obszary wiejskie, wielofunkcyjność,...op. cit., s Kamińska W., 2011b, Kapitał ludzki i społeczny na obszarach wiejskich w Polsce. Przykład województwa świętokrzyskiego. IG UJK, Kielce. Kiniorska I., 2009, Zmiany warunków życia ludności wiejskiej regionu Gór Świętokrzyskich, [w:] Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich. PAN, Kraków, s Kiniorska I., 2011, Mobilność przestrzenna ludności na obszarach wiejskich województwa świętokrzyskiego, [w:] Uwarunkowania rozwoju, op. cit., s Kiniorska I., Wrońska J., 2004, Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne województw świętokrzyskiego, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno-przestrzennych. Regionalny wymiar integracji europejskiej, S. Ciok, I. Ilnicki (red.). Wrocław, s Miszczuk A., Smętkowski M., Płoszaj A., Celińska-Janowicz D., 2011, Aktualne problemy demograficzne Polski Wschodniej, [w:] Budowanie spójności terytorialnej, op. cit., s Murzyn M., 2010, Polityka spójności Unii Europejskiej a proces zmniejszania dysproporcji w rozwoju gospodarczym Polski. Wyd. C.H. Beck, Warszawa. Nowak E., Kiniorska I., Brambert P., 2009, Wsparcie obszarów wiejskich województwa świętokrzyskiego z programów unijnych, [w:] Współczesne procesy urbanizacji obszarów wiejskich, W. Kamińska, M. Mularczyk (red.). Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach, s Pałka E., 2004, Uwarunkowania i kierunki rozwoju agroturystyki na Kielecczyźnie. Wyd. Akademii Świętokrzyskiej, Kielce. Pałka E., 2010, Kierunki rozwoju pozarolniczej działalności na obszarach wiejskich w Polsce, [w:] Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich. PAN, Odział w Krakowie, Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi, t. 1, s Plawgo B., 2011, Determinanty rozwoju lokalnego na obszarach problemowych Polski Wschodniej, [w:] Budowanie spójności terytorialnej, op. cit., s

187 Rosner A., 2010, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a dynamika przemian, [w:] Przestrzenne, społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie obszarów wiejskich w Polsce, M. Stanny, M. Drygas (red.). IRWiR PAN, Warszawa, s Rosner A., 2011, Zróżnicowanie zaludnienia obszarów wiejskich w Polsce. Obszary zmniejszające zaludnienie i koncentrujące ludność, [w:], Dychotomiczny rozwój obszarów... op. cit., s Zarębski P., 2010, Atrakcyjność inwestycyjna regionów w Polsce, [w:] Przestrzenne, społeczno-ekonomiczne, op. cit., s Zioło Z., 2011, Uwarunkowania procesu kształtowania obszarów wiejskich, [w:] Dychotomiczny rozwój obszarów... op. cit., s Mirosław Mularczyk Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Hierarchia funkcjonalna miast a dominujące funkcje ich wiejskiego otoczenia (przykład woj. Świętokrzyskiego)* Abstract: Functional Hierarchy of Cities vs. Functions of Their Rural Surroundings (Świętokrzyskie Voivodeship Case). Świętokrzyskie Voivodeship is going to receive EUR million within the frames of cohesion policy between 2007 and These are funds granted as part of Regional Operational Programme, Human Capital Operational Programme, Development of Eastern Poland Operational Programme, Development of Rural Areas Programme. Execution of particular Programmes in cities of Świętokrzyskie Voivodeship and in their rural surroundings can cause changes in hierarchy in a regional urban system. The aim of this paper is to determine relations between dynamics of changes in functional hierarchy of cities and dominating functions of rural areas surrounding them. Answers to the following questions were sought in the paper: How was a functional hierarchy of cities changing in Świętokrzyskie Voivodeship between 2002 and 2011? How diversified are the dominating functions of rural areas in cities surroundings in Świętokrzyskie Voivodeship? Does dynamics of changes in functional hierarchy of cities in Świętokrzyskie Voivodeship depend on functions of rural areas surrounding them? Which factors influence dynamics of changes in functional hierarchy of cities in Świętokrzyskie Voivodeship? It has been observed that changes in functional hierarchy of cities in Świętokrzyskie Voivodeship result to a greater extent from resources of particular nodes related to number of inhabitants, administrative functions, historical past, geographical location than from dominating functions of rural surroundings as well as globalisation processes and European integration, executed among others through cohesion policy. Keywords: City functional hierarchy, cohesion policy, functions of rural areas. * Praca obejmuje cząstkowe wyniki badań w ramach projektu: Regionalny system miast hierarchia, czy sieciowy układ poziomy? 381

188 Wstęp Polityka spójności prowadzona przez Unię Europejską ma na celu wyrównanie warunków społecznych i gospodarczych między wszystkimi regionami. Zmierza do zmniejszenia różnic w poziomie rozwoju poszczególnych obszarów przez działania na rzecz wzrostu gospodarczego, zwiększenie konkurencyjności, zatrudnienia. Działania te prowadzi się na obszarach opóźnionych w rozwoju, m.in. w wyniku restrukturyzacji gospodarczej, społecznej. Cele polityki spójności osiąga się przez funkcjonowanie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego i Funduszu Spójności. Do woj. świętokrzyskiego w latach ma trafić 1605,13 mln. euro. Są to fundusze przyznane w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego, Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej, Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (www. funduszestrukturalne.gov.pl). Wykorzystanie środków z wymienionych programów skutkuje, m.in. zmianami funkcji obszarów wiejskich. Może przyczyniać się także do wzmocnienia centralności ośrodków miejskich przez wzrost ich atrakcyjności, np. dla inwestorów z zewnątrz. Realizacja projektów związanych z infrastrukturą drogową i kolejową przyczynia się do zwiększenia dostępności komunikacyjnej. Prowadzi również do wzmocnienia tzw. miękkich czynników lokalizacji, m.in.: poprawy stanu środowiska przyrodniczego, instytucji społeczeństwa obywatelskiego podniesienia poziomu działalności kulturalnej, poprawy klimatu dla przedsiębiorców 1. Wiele programów bezpośrednio wzmacnia w miastach instytucje prowadzące działalności usługowe uznawane za centralne. Można do nich zaliczyć, przede wszystkim publiczne i niepubliczne szkoły wyższe, podmioty prowadzące działalność w zakresie badań i analiz technicznych, ochrony zdrowia, działalność muzeów, historycznych miejsc i zabytków oraz podobnych atrakcji turystycznych, działalność obiektów sportowych. Skutkiem realizacji poszczególnych programów w miastach woj. świętokrzyskiego, jak i w ich wiejskim otoczeniu mogą być zmiany hierarchii w regionalnym systemie miejskim. Hierarchia jest naturalnym porządkiem systemów osadniczych, który pierwotnie opierał się na wielkości osiedli. Istnieje wiele teoretycznych ujęć hierarchizacji osiedli. Może być ona skutkiem relacji wielkości ośrodków miejskich wyrażanych liczbą mieszkańców (hierarchia wielkościowa), może także wynikać z usytuowania 1 Korcelli [2000], przytaczając wyniki badań Funcka [1995], Wegenera, Kunzmanna [1996] zauważył, że znaczenie tzw. twardych czynników lokalizacji działalności gospodarczych, zwłaszcza związanych z kosztami transportu, zmniejsza się w stosunku do miękkich, np. jakości środowiska przyrodniczego, poziomu i różnorodności działalności kulturalnej, klimatu dla działalności przedsiębiorstw, stanu instytucji społeczeństwa obywatelskiego, itp. w przestrzeni (hierarchia przestrzenna). Hierarchię można również określić na podstawie zachodzących między ośrodkami relacji (połączeń, więzi, powiązań). Badania struktury przestrzennej systemów miejskich i relacji między miastami oraz ich otoczeniem od dawna zajmowały ważne miejsce w geografii regionalnej i geografii osadnictwa. Nurt tych badań rozpoczęły prace Christallera [1933] i Löscha [1941], których wynikiem było opracowanie i udoskonalenie teorii miejsc centralnych. W latach 60., 70., i 80. XX w. stała się ona jedną z podstawowych teorii wyjaśniających procesy zachodzące w systemach miejskich. Na jej podstawie najczęściej dokonywano hierarchizacji osiedli. Miejsce w hierarchii, zgodnie z teorią miejsc centralnych, wynika z liczby i różnorodności funkcji, jakie pełni dana miejscowość, które skorelowane są z liczbą mieszkańców (konsumentów) [Pumain 2004]. Według teorii miejsc centralnych miasta są miejscowościami centralnymi nie ze względu na swoje położenie w przestrzeni, ale ze względu na funkcje, jakie pełnią. Z tego założenia wywodzi się nurt badawczy, którego celem jest podział zbiorów osiedli na typy ze względu na stopień wytworzenia funkcji centralnych (hierarchia funkcjonalna). Funkcje te obejmują działalności o znaczeniu pozalokalnym [Maik 1997]. Wyższa ranga miasta ściśle związana jest z większą jego centralnością. Im wyższa jest ranga ośrodka tym większy jest obszar jego oddziaływania. Obszary oddziaływania ośrodków centralnych mogą być wyznaczane przez maksymalną odległość, którą mieszkańcy danego regionu są w stanie pokonać, aby nabyć dobra i usługi dostępne w danym ośrodku centralnym. Teoria miejsc centralnych zakłada istnienie obszaru, na którym rozkład populacji rolniczej i zasobów naturalnych jest równomierny na całym obszarze. W latach 90. XX w. zauważono spadek zainteresowania teorią miejsc centralnych [Coffey 1998]. Przyczyną tego było zakwestionowanie niektórych założeń teoretycznych, m.in. zjawiska hierarchii [Davies 1998]. Zwracano na to uwagę już w latach 60. XX w., np. Gottmaan [1961] w pracy na temat megalopolis na wschodnim wybrzeżu Stanów Zjednoczonych Ameryki zauważył, że w analizowanym systemie policentrycznym dominuje nie hierarchia ale komplementarność [za: Meijers 2007a]. Rushton [1971] zaś wskazał przykłady systemów miejskich, w których w ośrodkach o tej samej randze występowało różne wyposażenie w usługi centralne. Na tej podstawie stwierdził, że przyporządkowanie poszczególnych ośrodków do określonych poziomów hierarchicznych traci swoje znaczenie i z teoretycznego punktu widzenia powinno zostać zastąpione kontinuum. Pred [1977] analizując rozmieszczenie przestrzenne organizacji biznesowych zauważył, że miejsce w hierarchii funkcjonalnej miasta nie zawsze odpowiada miejscu w hierarchii wielkościowej, co oznacza, że między ośrodkami mogą występować relacje nie tylko pionowe ale i horyzontalne

189 [za: Meijers 2007a], charakterystyczne dla modelu sieciowego. Relacje te powodują powstawanie wspólnych części zapleczy poszczególnych miast systemu, a co za tym idzie funkcje poszczególnych ośrodków stają się niezależne od ich wielkości [Meijers 2007b]. Ponadto zauważono, że w wyniku procesów urbanizacji i wielofunkcyjnego rozwoju wsi ośrodki centralne stają się miejscami obsługi nie tylko dla ludności rolniczej. We współczesnym świecie funkcjonuje coraz mniej tradycyjnych wsi, które można zdefiniować z punktu widzenia zajęć ludności, jako osady ludzi zajmujących się rolnictwem oraz związanymi z nim usługami. Obecnie mieszkańcy obszarów wiejskich wykonują różnorodne zawody. Zmniejszenie liczby rolników jest możliwe dzięki zastosowaniu w uprawach i chowie zwierząt gospodarskich nowoczesnych technologii oraz dzięki zmianom w dystrybucji i sprzedaży artykułów rolnych. W wielu przypadkach tradycyjne gospodarstwa uległy przekształceniu w przedsiębiorstwa produkcyjne, które nie tylko wytwarzają produkty rolne, ale zajmują się również ich przetwarzaniem i sprzedażą. Zmienia się przez to struktura zatrudnienia ludności zamieszkującej obszary wiejskie, coraz mniej osób pracuje w rolnictwie. Zatrudnienie dużej części mieszkańców wsi w zawodach pozarolniczych przyczyniło się do rozwoju nowych funkcji osiedli wiejskich. Skutkiem tego jest dynamiczna przemiana funkcji obszarów wiejskich. Obok funkcji tradycyjnych, związanych z rolnictwem i leśnictwem, pojawiają się nowe związane z usługami (np. handlowe, turystyczne), albo produkcją przemysłową oraz funkcje rezydencjalne [Kamińska 1996, 1997, Kopacz-Wyrwał, Mularczyk 2013]. Funkcje obszarów wiejskich od lat są przedmiotem zainteresowania geografów. Najczęściej dokonuje się podziału funkcji na podstawowe i wtórne. O podstawowych decydują działalności społeczno-gospodarcze, których produkcja nie jest przeznaczona na potrzeby własne producenta, lub które obsługują ludność nie związaną zawodowo z danym terenem [Bański, Stola 2002]. Do funkcji tych zalicza się rolnictwo, leśnictwo, przemysł, usługi, w tym handel i rekreację oraz mieszkalnictwo [Bański 2006]. Mają one decydujący wpływ na rozwój społeczno-gospodarczy danego obszaru. Z kolei o funkcjach wtórnych decydują te działalności, które przeznaczone są na potrzeby własne producenta, a także potrzeby lokalne, obsługujące ludność miejscową [Stola 1993]. Obecnie najistotniejszym wyznacznikiem przeobrażeń obszarów wiejskich stał się rozwój funkcji pozarolniczych [Lewandowski 2002]. Wiąże się to ze stwarzaniem nowych miejsc pracy poza rolnictwem, co przyczynia się do aktywizacji obszarów wiejskich. Szczególną rolę przypisuje się powstawaniu nowych i rozwojowi istniejących zakładów pozarolniczej indywidualnej działalności gospodarczej, która stała się ważnym elementem aktywizującym gospodarkę i łagodzącym społeczne skutki transformacji [Kamińska 2011]. Celem opracowania jest określenie zależności między dynamiką zmian w hierarchii funkcjonalnej miast a dominującymi funkcjami otaczających ich obszarów wiejskich. W pracy zmierzano do odpowiedzi na następujące pytania: Jak zmieniła się hierarchia funkcjonalna miast w woj. świętokrzyskim w latach ? Jak zróżnicowane są dominujące funkcje obszarów wiejskich w otoczeniu miast woj. świętokrzyskiego? Czy dynamika zmian w hierarchii funkcjonalnej miast woj. świętokrzyskiego zależy od funkcji otaczających ich obszarów wiejskich? Które inne czynniki oddziałują na dynamikę zmian w hierarchii funkcjonalnej miast woj. świętokrzyskiego? 1. Metody Aby zidentyfikować zmiany w hierarchii funkcjonalnej miast w woj. świętokrzyskim w latach zastosowano metodę skalarną Kamińskiego [1971], której istotą jest porównanie w poszczególnych osiedlach liczby instytucji uznanych za centralne. Wybór metody został podyktowany nie tylko przez cel poznawczy, ale także przez charakter materiałów źródłowych, które stanowią zestawienia opracowane na podstawie Wojewódzkiej Bazy Publikacyjnej REGON, według stanu na koniec grudnia 2002 i 2011 r., zawierających dane o podmiotach, niezależnie od aktywności prawno-ekonomicznej dla 30 miast woj. świętokrzyskiego w 2002 r. i 31 miast w 2011 r. Dane o liczbie podmiotów zostały przedstawione w stałych przedziałach według liczby pracujących (0-9 pracujących osób, osób, osób, osób, 1000 i więcej osób) 2. O centralności analizowanych miast decydują tylko te działalności, które nie występują przynajmniej w jednym badanym ośrodku. Wadą wybranego wskaźnika jest to, że nie uwzględnia on wielkości i zasięgu oddzia- 2 Dane zakupiono w Wojewódzkim Urzędzie Statystycznym w Kielcach. Ponieważ w Wojewódzkiej Bazie Publikacyjnej informacje o liczbie osób pracujących pozyskiwane są w momencie wpisu do rejestru lub aktualizacji danych, a nie ma ustawowego obowiązku zgłaszania zmian w tym zakresie uzyskane dane mogą być obarczone błędem. Nieścisłości mogą wynikać również z tego powodu, że w 2007 r. zmieniono zasady budowy klasyfikacji PKD. Aby je zminimalizować posłużono się kluczami powiązań między poszczególnymi klasyfikacjami oraz komentarzami do nich, które opublikowano w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 24 grudnia 2007 r. Wspomniane nieścisłości nie dyskwalifikują uzyskanych informacji, dotyczą one w jednakowym stopniu wszystkich analizowanych miast, dzięki czemu nie zmieniają relacji zachodzących między nimi. Wszystkie zebrane dane mają jednorodny charakter, zostały zebrane według jednakowych procedur w związku z tym nadają się do prowadzenia porównań dla wybranych do analizy lat

190 ływania poszczególnych instytucji. O tych wartościach pośrednio może świadczyć liczba pracujących w danym podmiocie. Aby wykluczyć tę wadę po wyborze działalności uznanych za centralne dokonano ich podziału ze względu na liczbę pracujących na dwie grupy. Pierwszą zawierającą mikro- i małe podmioty (odpowiednio: 0-9 pracujących osób i osób) oraz drugą o większej skali i zasięgu oddziaływania, do której zaliczono średnie, duże i wielkie podmioty (odpowiednio: pracujących osób, osób oraz więcej niż 1000 osób). Aby określić wartości wskaźników centralności miast w pierwszej kolejności dokonano wyboru podmiotów prowadzących działalność uznaną za centralną. Zgodnie z teorią miejsc centralnych Christallera należą do nich usługi oraz rzemieślnicza działalność produkcyjna. W ostatnich opracowaniach jednak, pomija się drobną działalność produkcyjną ze względu na to, że zaspokaja ona przede wszystkim rynki lokalne [Sokołowski 2006]. Ostatecznie przyjęto 49 działalności z następujących grup: handel, naprawa, wynajem i dzierżawa; usługi finansowo-ubezpieczeniowe wraz z otoczeniem biznesu; oświata, szkolnictwo wyższe, nauka; ochrona zdrowia; administracja publiczna, działalność prawnicza i inne usługi na rzecz całego społeczeństwa; działalność związana z telekomunikacją i informatyką; działalność kulturalna, rozrywkowa; pozostała działalność usługowa. W drugim etapie zidentyfikowano wybrane działalności w schematach klasyfikacji PKD. Do analizy przyjęto 2002 oraz 2011 r. Następnie na podstawie Wojewódzkiej Bazy Publikacyjnej REGON zestawiono podmioty świadczące działalności uznane za centralne dla wszystkich miast woj. świętokrzyskiego dla lat 2002 i 2011 oraz dokonano ich podziału na dwie grupy ze względu na liczbę pracujących (mikro- i małe; średnie, duże i wielkie). Kolejnym krokiem było określenie wag punktowych wybranych działalności centralnych za pomocą procedury zaproponowanej przez Schwartza [1968]. Wagi obliczono według wzoru: gdzie: C j waga punktowa j-tej działalności centralnej m j liczba miast, w których występuje j-ta działalność centralna m liczba wszystkich miast analizowanego obszaru Wskaźnik przyjmuje wartość od 0 do 100. Zero oznacza działalność występującą powszechnie, we wszystkich miastach analizowanego systemu, 100 natomiast działalność, która nie występuje w analizowanym systemie miast. Wyższa waga punktowa określa wyższy stopień centralności danej działalności. W kolejnym etapie obliczono wskaźnik centralności dla poszczególnych miast w systemie osadniczym woj. świętokrzyskiego dla lat 2002 i 2011 według wzoru: gdzie: V Ci wskaźnik centralności i-tego miasta C j waga punktowa j-tej działalności centralnej k liczba działalności centralnych w danym mieście z liczba wszystkich działalności centralnych Pomnożenie wskaźnika przez 100 pozwoliło uzyskać wartości zawierające się w przedziale od 0 do 100. Aby zaprezentować zróżnicowanie dominujących funkcji obszarów wiejskich w otoczeniu miast woj. świętokrzyskiego, biorąc pod uwagę doświadczenia w klasyfikowaniu funkcjonalnym obszarów wiejskich w Polsce [Bański, Stola 2002] oraz dla woj. świętokrzyskiego [Kopacz, Mularczyk 2011; Kopacz-Wyrwał, Mularczyk 2013; Salomon 2007] na potrzeby pracy przyjęto następujące mierniki: dla zidentyfikowania funkcji rolniczych: udział użytków rolnych w % powierzchni gminy ogółem, liczba utrzymujących się z rolnictwa na 1000 mieszkańców; dla zidentyfikowania funkcji turystycznych: lesistość w % powierzchni gminy ogółem, liczba obiektów bazy noclegowej i żywieniowej na 1000 mieszkańców; dla zidentyfikowania funkcji usługowych: liczba podmiotów gospodarczych w usługach rynkowych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym, liczba osób zatrudnionych w usługach rynkowych na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym; dla zidentyfikowania funkcji przemysłowych: liczba podmiotów gospodarczych w przemyśle na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym, liczba osób zatrudnionych w przemyśle na 1000 mieszkańców w wieku produkcyjnym; dla zidentyfikowania funkcji rezydencjalnych: dojazdy do pracy na 1000 mieszkańców, liczba nowo oddanych do użytku domów budownictwa indywidualnego w latach na 1000 mieszkańców. Wartości współczynnika zmienności wyrażone w procentach dla dobranych cech wahają się od 26 do 158. Średnia wartość wynosi 73. Wskaźniki korelacji między cechami wybranymi do obliczeń poszczególnych wskaźników syntetycznych pozwalają uznać je za niezależne. Wyjątek stanowią te, które zostały wybrane do charakterystyki funkcji rolniczej. Jednak trudności z dostępem do innych danych statystycznych zdecydowały o przyjęciu ich do dalszych analiz. Podobne cechy do charakterystyki funkcji rolniczych stosowane były we wcześniejszych pracach. Można

191 uznać więc, że dobrane cechy mają zarówno odpowiednią zmienność przestrzenną, jak również istotną wartość informacyjną. Dane w większości dotyczyły 2010 r., pochodziły z Banku Danych Lokalnych zamieszczonego na oficjalnej stronie internetowej Głównego Urzędu Statystycznego ( Ze względu na to, że wzięte pod uwagę cechy diagnostyczne wyrażone są różnymi miarami przeprowadzono ich normalizację. W tym celu wykorzystano tzw. procedurę Zioły [1985]. Obliczono procentowy udział poszczególnych mierników syntetycznych charakteryzujących funkcje rolnicze, turystyczne, usługowe, przemysłowe i rezydencjalne w wielkości sumarycznej. Dzięki temu możliwe było określenie dla każdej gminy dominującej w jej strukturze funkcji. Za dominujące uznano te, których wartość miernika syntetycznego była większa od średniej o co najmniej wartość odchylenia standardowego. 2. Zmiany w hierarchii funkcjonalnej miast woj. świętokrzyskiego O znaczeniu funkcjonalnym miast decyduje lokalizacja w nich dóbr i usług o różnym zasięgu oddziaływania. Zastosowany wskaźnik centralności pozwolił na określenie stopnia zróżnicowania znaczenia funkcjonalnego miast w analizowanym systemie oraz jego zmian. Ponadto, wskaźniki centralności miast woj. świętokrzyskiego przedstawione na wykresach zależności od liczby mieszkańców poszczególnych ośrodków pozwoliły na analizę standaryzowanych reszt regresji dzięki czemu zidentyfikowano miejscowości charakteryzujące się niedoborem lub nadwyżką funkcji centralnych, czyli mocne i słabe ośrodki centralne w analizowanym systemie. Tabela 1 Zmiany wskaźnika centralności dla miast woj. świętokrzyskiego w latach 2002 i 2011 Lp. Miasto Liczba mieszkańców w 2002 r. Liczba mieszkańców w 2011 r. Wskaźnik centralności (Vc i ) w 2002 r. Wskaźnik centralności (Vc i ) w 2011 r. Stopa zmian (%) 1 Kielce* ,0 69,2 16,0 2 Ostrowiec Św.** ,4 30,7 15,2 3 Starachowice** ,3 21,9-28,9 4 Skarżysko Kam.** ,2 23,8 11,7 5 Sandomierz** ,0 27,1 8,1 6 Końskie*** ,6 18,1-7,8 7 Busko Zdrój*** ,2 22,8 27,9 8 Jędrzejów*** ,2 20,6 12,3 9 Staszów*** ,1 19,9 27,1 Lp. Miasto Liczba mieszkańców w 2002 r. Liczba mieszkańców w 2011 r. Wskaźnik centralności (Vc i ) w 2002 r. Wskaźnik centralności (Vc i ) w 2011 r. Stopa zmian (%) 10 Pińczów*** ,7 20,1 18,3 11 Włoszczowa*** ,9 17,7 16,8 12 Suchedniów ,1 13,6 39,7 13 Połaniec ,3 15,7 32,7 14 Opatów*** ,7 16,8 27,5 15 Sędziszów ,2 9,6 3,9 16 Stąporków ,8 11,2 24,1 17 Kazimierza Wlk.*** ,1 14,3 8,6 18 Ożarów ,0 12,4 21,1 19 Chęciny ,1 9,6 17,2 20 Chmielnik ,2 9,4-17,7 21 Małogoszcz ,3 8,4 0,9 22 Ćmielów ,0 5,4 57,8 23 Kunów ,6 5,3 39,4 24 Daleszyce ,8 25 Wąchock ,8 4,4-9,9 26 Koprzywnica ,7 2,9 6,9 27 Bodzentyn ,3 7,5 3,2 28 Osiek ,0 7,3 58,4 29 Zawichost ,2 3,4 5,9 30 Skalbmierz ,7 3,3 21,1 31 Działoszyce ,9 1,7-54,6 Średnia 13, ,8858 * miasto wojewódzkie, **miasto powiatowe z siedzibą w gminie miejskiej, ***miasto powiatowe z siedzibą w gminie miejsko-wiejskiej Źródło: Obliczenia własne na podstawie Wojewódzkiej Bazy Publikacyjnej REGON. Zarówno w 2002, jak i w 2011 r. dominującym pod względem centralności było miasto wojewódzkie Kielce (tab. 1). Mimo spadku liczby ludności nastąpił tam wzrost wskaźnika centralności, stopa zmian 3 wyniosła 16%. W stosunku do drugiego miasta, Ostrowca Świętokrzyskiego, wskaźnik centralności był większy 2,2 krotnie w 2002 r. i 2,3- krotnie w 2011 r. Jest to mniejsza wartość proporcji niż w przypadku liczby mieszkańców obu miast, która wynosiła 2,8 zarówno w 2002, jak i w 2011 r. Fakt ten oraz położenie Kielc poniżej linii wykresów korelacyjnych świadczą o tym, 3 Stopę zmian obliczono jako proporcję różnicy wartości wskaźnika centralności w poszczególnych latach do ich średniej wartości, wynik przedstawiono w procentach

192 że w obu analizowanych okresach ośrodek wojewódzki charakteryzował się deficytem wyposażenia w usługi w stosunku do liczby mieszkańców (ryc. 1, 2). Deficyt ten może wynikać z przeszłości historycznej. Mimo że miasto jeszcze przed II wojną światową posiadało rangę wojewódzką, to rozwój usług pozostawał niejako w cieniu rozwoju przemysłu. W analizowanym okresie deficyt wyposażenia w usługi w stosunku do liczby mieszkańców Kielc zmniejszył się (ryc. 1, 2). Było to możliwe dzięki rozwojowi wielu działalności centralnych. Na uwagę zasługuje wzrost liczby podmiotów w zakresie działalności naukowej i prac rozwojowych, który świadczy o wzroście poziomu innowacyjności miasta. Nastąpił również rozwój szkolnictwa wyższego. Do zmniejszenia deficytu wyposażenia w usługi przyczynił się również wzrost liczby podmiotów prowadzących działalność prawniczą, rachunkowo księgową, w zakresie doradztwa w ramach działalności gospodarczej i zarządzania oraz związanych z działalnością holdingów. Wzrost wskaźnika centralności Kielce zawdzięczają również temu, że w ostatnich latach miasto stało się jednym z największych ośrodków targowych w kraju. Istotne dla wzrostu wskaźnika centralności było także rozpoczęcie nowych, nie funkcjonujących w 2002 r. działalności centralnych, które nie wystąpiły w pozostałych miastach. Do nich należy zaliczyć działalności organizacji i zespołów eksterytorialnych. Nowymi, w stosunku do 2002 r. i niewystępującymi w pozostałych miastach, były również działalności w zakresie sprzedaży różnych towarów w wyspecjalizowanych sklepach prowadzonych przez podmioty z liczbą pracujących większą od 49 osób. Przyczyniło się do tego otwarcie nowych i rozbudowa istniejących galerii i dużych centrów handlowych. Np. w 2006 r. otwarto centrum handlowe Pasaż Świętokrzyski, a w 2011 r., po przebudowie, oddano do użytku największą w Polsce pod względem liczby sklepów galerię Echo. W systemie miast woj. świętokrzyskiego funkcjonują 4 miasta powiatowe z siedzibą w gminach miejskich. Wszystkie zaliczane były w analizowanych okresach do miast średniej wielkości, liczących od mieszkańców. Stopa zmian wskaźnika centralności dla tych miast była niewielka - wyniosła 1,6%. Cechowało ją jednak zróżnicowanie w poszczególnych miejscowościach. Wzrost centralności zanotowano w Ostrowcu Świętokrzyskim (stopa zmian 15,2%), Skarżysku Kamiennej (11,7%) i w Sandomierzu (8,1%). Znaczny spadek wskaźnika centralności nastąpił w Starachowicach (stopa zmian - -28,9%) (tab. 1). W 2002 r. deficyt wyposażenia w usługi w stosunku do liczby mieszkańców występował w Ostrowcu Świętokrzyskim i Skarżysku Kamiennej (ryc. 1). Starachowice i Sandomierz cechowało występowanie ich nadwyżek. Największą, biorąc pod uwagę reszty z regresji, posiadał Sandomierz (ryc. 1), który odgrywał dominującą rolę ośrodka usługowego we wschodniej części woj. świętokrzyskiego. Do 2011 r. we wszystkich miastach tej grupy zwiększyła się Ryc. 1. Nadwyżki i niedobory wyposażenia w usługi w miastach woj. świętokrzyskiego w 2002 r. Źródło: Opracowanie własne (ryc. 1-3). liczba podmiotów świadczących usługi. W Ostrowcu Świętokrzyskim z 3600 do 4283 (wzrost w stosunku do ,9%), w Starachowicach z 2472 do 2639 (6,8%), w Skarżysku Kamiennej z 2727 do 3082 (13%), w Sandomierzu z 1723 do 2038 (18,3%). Jednak wzrost ten dotyczył przede wszystkim działalności powszechnych, występujących prawie we wszystkich analizowanych miejscowościach. Nie przyczynił się on do wzrostu nadwyżek wyposażenia w usługi w stosunku do liczby mieszkańców. Nie przyczynił się również do tego spadek liczby osób zamieszkujących te miasta. W 2011 r. jedynie Sandomierz posiadał nadwyżki wyposażenia w usługi (ryc. 1). Na jego obszarze funkcjonowały działalności charakterystyczne dla ośrodków wyższej rangi, np. szkoły wyższe. Rozwijają się także usługi związane z obsługą biznesu. W 2002 r. zarejestrowanych było 71 podmiotów prowadzących działalność

193 prawniczą, rachunkowo-księgową, doradztwa w zakresie działalności gospodarczej i zarządzania działalnością holdingów, w 2011 r. było już ich 156, w tym dwa zatrudniały ponad 49 osób. Pozostałe miasta cechował niedobór wyposażenia w usługi w stosunku do liczby ludności (ryc. 2). Ryc. 2. Nadwyżki i niedobory wyposażenia w usługi w miastach woj. świętokrzyskiego w 2011 r. Osiem miast powiatowych w woj. świętokrzyskim ma siedzibę w gminach miejsko-wiejskich. Wszystkie, z wyjątkiem Końskich, gdzie liczba mieszkańców przekraczała , zaliczane były do miast małych. Średnia wartość wskaźnika centralności wzrosła w ich przypadku z 15,9 do 18,9, co pozwoliło określić stopę zmian na poziomie 16,4%. Była ona zróżnicowana w poszczególnych miastach. Ujemna charakteryzowała tylko jedno miasto Końskie 7,8% (tab. 1). Jest to ośrodek przemysłowy zaliczany do Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, w którym restrukturyzacja zakładów przemysłowych doprowadziła do wzrostu bezrobocia 4 i zmniejszenia popytu na usługi. Pozostałe uzyskały dodatnią stopę zmian od 8,6%, w Kazimierzy Wielkiej, do 27,9% w Busku Zdroju (tab. 1). Zarówno w 2002, jak i 2011 r. we wszystkich miastach powiatowych mających siedzibę w gminach miejsko-wiejskich występowała nadwyżka wyposażenia w usługi w stosunku do liczby mieszkańców. W 2002 r., największa, biorąc pod uwagę reszty z regresji, cechowała Staszów (ryc. 1). Pozostałe miasta charakteryzowały się nieznacznie mniejszymi nadwyżkami. W 2011 r. zaszły niewielkie zmiany. Nieznaczny spadek nadwyżki wyposażenia w usługi zaobserwowano w Staszowie, a wzrost w Busku-Zdroju i Pińczowie (ryc. 2). W Busku-Zdroju rozwijały się usługi związane nie tylko z funkcją uzdrowiskową miasta. Wzrosła liczba podmiotów świadczących usługi hotelarskie i podobne związane z zakwaterowaniem, ale również, np. liczba podmiotów świadczących usługi w zakresie sprzedaży pojazdów samochodowych, sprzedaży detalicznej odzieży zatrudniające powyżej 49 osób, finansowe z wyłączeniem ubezpieczeń i funduszy emerytalnych. W Pińczowie do wzrostu nadwyżki wyposażenia w usługi przyczyniło się, przede wszystkim rozpoczęcie działalności charakterystycznych dla miast posiadających wyższą rangę. W 2005 r. założono Wyższą Szkołę Umiejętności Zawodowych kształcącą studentów na kierunku pielęgniarstwa, ochrony środowiska i dietetyki. Ponadto, w analizowanym okresie rozpoczęła działalność centrala telefoniczna (call center). W systemie miast woj. świętokrzyskiego w 2002 r. funkcjonowało 5 miast nie będących ośrodkami powiatowymi, liczących powyżej 5000 mieszkańców. W wyniku spadku liczby osób zamieszkujących Ożarów do 4798, w 2011 r. było ich 4. Średnia wartość wskaźnika centralności w tej grupie miast w 2002 r. wynosiła 9,7, w 2011 r. wzrosła do 12,5. Stopa zmian osiągnęła 25,6%. W przypadku wszystkich osiedli z tej grupy była dodatnia. Największy wzrost charakteryzował Suchedniów (39,7%), najmniejszy Sędziszów (3,9%) (tab.1). W 2002 r. tylko Połaniec i Ożarów wśród miast nie będących siedzibą powiatów, a liczących powyżej 5000 mieszkańców, biorąc pod uwagę reszty z regresji, cechowały się nadwyżką wyposażenia w usługi w stosunku do liczby mieszkańców (ryc. 1). Wynikało to z lokalizacji w nich dużych zakładów przemysłowych dających pracę miejscowej ludności. W Połańcu funkcjonuje jedna z największych w Polsce elektrowni cieplnych, w Ożarowie zaś Grupa Ożarów SA produkująca cement i masy bitumiczne. Dzięki nim stopa bezrobocia była niższa niż w innych miastach i popyt na usługi nie zmniejszał się. W analizowanym okresie nadwyżka wyposażenia w usługi wzrosła w Połańcu, w Ożarowie praktycznie nie 4 W powiecie koneckim w 2012 r. stopa bezrobocia wynosiła 23,4% i należała do najwyższych w woj. świętokrzyskim

194 zmieniła się (ryc. 1, 2). Do grona miast z nadwyżką awansowały również Stąporków i Suchedniów. W 2011 r. jedynie Sędziszów, w tej grupie miast, pozostawał z deficytem wyposażenia w usługi w stosunku do liczby mieszkańców (ryc. 2). W 2002 r. w woj. świętokrzyskim funkcjonowało 12 miast liczących poniżej 5000 mieszkańców. W analizowanym okresie liczba mieszkańców Ożarowa spadła z 5049 do 4798, prawa miejskie odzyskały Daleszyce zamieszkiwane w 2011 r. przez 2957 osób, dlatego liczba miast najmniejszych zwiększyła się do 14. Średnia wartość wskaźnika centralności w tej grupie ośrodków w 2002 r. wynosiła 5,2, w 2011 wzrosła do 6,2. Średnia stopa zmian osiągnęła 18,5%. Spadek wskaźnika centralności nastąpił w Chmielniku, Wąchocku i najmniejszym mieście pod względem liczby mieszkańców Działoszycach (tab. 1). Największy wzrost odnotowano w Osieku (stopa zmian 58,4%) i Ćmielowie (57,8) (tab. 1). W 2002 r. Chmielnik, jako jedyne miasto z tej grupy wielkościowej posiadał nadwyżkę wyposażenia w usługi w stosunku do liczby ludności (ryc. 1). Miasto to, w stosunku do pozostałych ośrodków z tej grupy było lepiej wyposażone w usługi związane z wyspecjalizowanym handlem detalicznym, oświatą ponadgimnazjalną oraz szpitalnictwem, praktyką lekarską, pozostałą działalnością związaną z ochroną zdrowia, w których zatrudnionych było więcej niż 49 osób. Pozostałe charakteryzowały się niedoborem. W 2011 r. Chmielnik utracił swoje znaczenie ze względu na zmniejszenie zatrudnienia poniżej 49 osób w podmiotach świadczących usługi w zakresie oświaty ponadgimnazjalnej oraz szpitalnictwa, praktyki lekarskiej, pozostałej działalności związanej z ochroną zdrowia. W 2011 r. jedynym miastem z tej grupy posiadającym nadwyżkę wyposażenia w usługi był Ożarów (ryc. 2). 3. Dominujące funkcje obszarów wiejskich woj. świętokrzyskiego Analizując odchylenia standardowe od średniej procentowego udziału cech diagnostycznych w strukturze miernika syntetycznego, pozwalającego na określenie dominujących funkcji obszarów wiejskich w woj. świętokrzyskim można zauważyć, że w większości przypadków przybiera on niewielkie wartości (od 2,99 do 19,56 w przypadku analizy według gmin i od 2,83 do 10,8 w przypadku analizy według powiatów). Wartości te świadczą o wielofunkcyjności analizowanego obszaru. W wielu przypadkach jednak można wyznaczyć funkcje dominujące. W woj. świętokrzyskim najczęściej jest to funkcja rolnicza. Dominuje ona w 6 z 13 powiatów oraz w 31 z 97 analizowanych gmin (ryc. 3, 4). Najwyraźniej funkcja ta ukształtowana jest w powiecie kazimierzowskim i sandomierskim. Zdecydowały o tym, przede wszystkim największe udziały użytków rolnych oraz liczba utrzymujących się z rolnictwa. Wśród gmin funkcja ta najbardziej zaznacza się w gminach: Bejsce, Wilczyce, Samborzec, Nowy Korczyn. Obszary z dominującą funkcją rolniczą zlokalizowane są, przede wszystkim w południowej i wschodniej części woj. świętokrzyskiego, w subregionie sandomiersko-jędrzejowskim (ryc. 3, 4). Ryc. 3. Zróżnicowanie dominujących funkcji na obszarach wiejskich powiatów woj. świętokrzyskiego W 3 powiatach nie określono dominujących funkcji, zaliczono je do obszarów wielofunkcyjnych, ponieważ żaden udział w mierniku syntetycznym nie był wyższy od wartości średniej powiększonej o odchylenie standardowe. Za wielofunkcyjne uznano obszary wiejskie powiatu kieleckiego, koneckiego i starachowickiego (ryc. 3). Do gmin wielofunkcyjnych w woj. świętokrzyskim zaliczono 10 jednostek administracyjnych (ryc. 4). W 8 udział w mierniku statystycznym był wyższy od wartości średniej powiększonej o odchylenie standardowe w dwóch miarach cząstkowych. Z tego powodu gminy: Chęciny, Gowarczów, Sobków można określić jako turystyczno rezydencjalne, Opatów, Gowarczów jako turystyczno rolnicze, Połaniec

195 jako usługowo przemysłowe, Piekoszów jako przemysłowo rezydencjalne oraz Jędrzejów obszar wiejski jako rolniczo rezydencjalne [Kopacz-Wyrwał, Mularczyk 2013]. W 2 powiatach, ostrowieckim i włoszczowskim na obszarach wiejskich dominuje funkcja rezydencjalna (ryc. 3). Funkcję tę pełni 18 z 97 analizowanych gmin woj. świętokrzyskiego (ryc. 4). Zdecydowały o tym zarówno większe, w odróżnieniu od pozostałych, liczby osób wyjeżdżających do pracy, jak i większe liczby nowo oddawanych do użytku mieszkań w budownictwie indywidualnym. Można zauważyć, że nie są to tylko gminy położone wokół większych miast woj. świętokrzyskiego, ale również te, z których dzięki dogodnym szlakom komunikacyjnym, istnieje możliwość dojazdów do pracy w dużych miastach poza województwem (ryc. 4) [Kopacz- -Wyrwał, Mularczyk 2013]. Do terenów z przeważającymi funkcjami turystycznymi zaliczono obszary wiejskie powiatu skarżyskiego (ryc. 3). Dominują one w 21 gminach województwa spośród 97 wziętych pod uwagę (ryc. 4). W tym przypadku udział cech diagnostycznych w mierniku syntetycznym wskazuje, że najwyraźniej jest ona ukształtowana w gminie Wąchock. Zdecydowały o tym zarówno duża liczba obiektów turystycznych przypadających na 1000 mieszkańców, jak i duży wskaźnik lesistości. W pozostałych gminach udział cech diagnostycznych w mierniku syntetycznym nie jest już tak dominujący, a o ich funkcji turystycznej zdecydowała duża liczba obiektów turystycznych przypadających na 1000 mieszkańców. Funkcję przemysłową za dominującą uznano na obszarach wiejskich powiatu staszowskiego (ryc. 3). Przeważają one w 13 spośród 97 analizowanych gmin wiejskich w woj. świętokrzyskim (ryc. 4). Najwyraźniej dominują nie tylko w gminach, gdzie od wielu lat funkcjonuje przemysł wydobywczy, mineralny, spożywczy, ale także w gminach, w których w ostatnich latach zlokalizowano nowe zakłady przemysłowe, np. Tuczępy w powiecie staszowskim gdzie od marca 2002 r. funkcjonuje prężnie rozwijająca się firma przemysłu maszynowego Progress Eco S.A [Kopacz- -Wyrwał, Mularczyk 2013]. Funkcja usługowa nie dominuje w żadnym z analizowanych powiatów. Przeważa w 3 gminach spośród 97 analizowanych w woj. świętokrzyskim (ryc. 4). W tych przypadkach o dominacji funkcji usługowej zdecydowała większa od średniej liczba zatrudnionych w usługach rynkowych na 1000 mieszkańców. Ryc. 4. Zróżnicowanie dominujących funkcji gmin wiejskich w woj. świętokrzyskim Źródło: [Kopacz-Wyrwał, Mularczyk 2013]. 4. Dynamika zmian centralności miast woj. świętokrzyskiego a dominujące funkcje otaczających je obszarów Hierarchia jest jedną z podstawowych cech systemów osadniczych. Zróżnicowanie hierarchii miast w systemach regionalnych zależy od wielu czynników przyrodniczych, demograficznych, gospodarczych i historycznych [Korcelli, Potrykowska 1979; Sokołowski 2006]. Sokołowski [2005, 2006] zauważył, że zróżnicowanie procesów demograficznych, a także rozwoju gospodarczego przyczynia się do zróżnicowania centralności ośrodków zajmujących podobną rangę pod względem wielkościowym i administracyjnym. Na przykład procesy depopulacji mogą prowadzić do zmniejszenia popytu na usługi, podobnie obniżenie poziomu dochodów ludności, natomiast procesy deindustrializacji, zmieniające bazę ekonomiczną miast, mogą wywoływać wzmocnienie sektora usług względem pozostałych. Istotne oddziaływanie wywiera przeszłość historyczna kształtująca specyficzne cechy gospodarcze oraz

196 społeczne poszczególnych miast oraz ich zapleczy, od których zależy popyt na konkretne usługi. W podziale administracyjnym województwa wyróżniono subregion kielecki, z powiatami: kieleckim, ostrowieckim, starachowickim, skarżyskim, koneckim i miejskim kieleckim oraz sandomiersko-jędrzejowski, w skład którego wchodzą powiaty: buski, jędrzejowski, kazimierski, opatowski, pińczowski, sandomierski, staszowski i włoszczowski. Subregion kielecki charakteryzuje się większą gęstością miast (2,8/1000 km 2 ), bliską średniej krajowej (2,9/1000 km 2 ), niż subregion sandomiersko- -jędrzejowski (2,5/1000 km 2 ). Występują w nim 4 największe miasta województwa. Znacznie wyższy jest tam poziom urbanizacji. W 2011 r. wynosił on 55,7%, w sandomiersko-jędrzejowskim zaś 28,6%. Wynika to z różnej przeszłości tych obszarów. W subregionie kieleckim większość miast swój rozwój zawdzięcza funkcji przemysłowej 5. Przed II wojną światową wchodziły one w skład Centralnego Okręgu Przemysłowego, po wojnie stanowiły trzon Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Miasta subregionu sandomiersko-jędrzejowskiego zaś to w większości klasyczne ośrodki centralne obsługujące zaplecze rolnicze. Zróżnicowanie historii rozwoju gospodarczego wywarło wyraźny wpływ na zróżnicowanie funkcji obszarów wiejskich. W północno-zachodniej części woj. świętokrzyskiego związanej w przeszłości z dynamicznym rozwojem przemysłu, obecnie restrukturyzowanego, dominują funkcje pozarolnicze, w południowo-wschodniej zaś rolnicze. To zróżnicowanie mogło przyczynić się do zróżnicowania wskaźników centralności, dynamiki ich zmian oraz zróżnicowania w niedoborze i nadwyżce wyposażenia w usługi. Trudno porównywać oddziaływanie funkcji wiejskiego otoczenia na centralność miast o różnej wielkości, zajmujących różne miejsca w hierarchii administracyjnej, funkcjonalnej. Trudność wynika przede wszystkim z tego, że wielkość obsługiwanego otoczenia w dużej mierze zależy od poziomów hierarchicznych, jakie zajmują miasta. Są tym większe im wyższe miejsce w hierarchii zajmuje dany ośrodek. Na potrzeby pracy przyjęto, że wielkość obsługiwanego otoczenia warunkuje ranga administracyjna miast. Za bezpośrednie otoczenie miast powiatowych i wojewódzkiego uznano obszary wiejskie powiatów, których są stolicami, za bezpośrednie otoczenie miast zajmujących niższą rangę administracyjną uznano wiejskie obszary gmin miejsko-wiejskich. 5 Na przykład w wyniku dynamicznego rozwoju przemysłu, do II wojny światowej w Centralnym Okręgu Przemysłowym, po wojnie w Staropolskim Okręgu Przemysłowym prawa miejskie uzyskały Starachowice w 1939 r., Skarżysko Kamienna w 1923 r., Suchedniów w 1962 r., Stąporków w 1967 r. Tabela 2 Dominujące funkcje otoczenia miast w woj. świętokrzyskim a stan ich wyposażenia w usługi i wartości stopy zmian wskaźnika centralności Lp. Miasto Dominująca funkcja otoczenia Wyposażenie w usługi 2011 r. Wskaźnik centralności (Vc i ) 2002 r. Wskaźnik centralności (Vc i ) 2011 r. Stopa zmian (%) 1 Kielce* Wielofunkcyjne Niedobór 59,0 69,2 16,0 2 Ostrowiec Św.** Rezydencjalna Niedobór 26,4 30,7 15,2 3 Starachowice** Wielofunkcyjne Niedobór 29,3 21,9-28,9 4 Skarżysko Kam.** Turystyczna Niedobór 21,2 23,8 11,7 5 Sandomierz** Rolnicza Nadwyżka 25,0 27,1 8,1 6 Końskie** Wielofunkcyjne Nadwyżka 19,6 18,1-7,8 7 Busko Zdrój** Rolnicza Nadwyżka 17,2 22,8 27,9 8 Jędrzejów** Rolnicza Nadwyżka 18,2 20,6 12,3 9 Staszów** Przemysłowa Nadwyżka 15,1 19,9 27,1 10 Pińczów** Rolnicza Nadwyżka 16,7 20,1 18,3 11 Włoszczowa** Rezydencjalna Nadwyżka 14,9 17,7 16,8 12 Suchedniów Przemysłowa Nadwyżka 9,1 13,6 39,7 13 Połaniec Wielofunkcyjne Nadwyżka 11,3 15,7 32,7 14 Opatów** Rolnicza Nadwyżka 12,7 16,8 27,5 15 Sędziszów Rezydencjalna Niedobór 9,2 9,6 3,9 16 Stąporków Turystyczna Nadwyżka 8,8 11,2 24,1 17 Kazimierza Wlk.** Rolnicza Nadwyżka 13,1 14,3 8,6 18 Ożarów Przemysłowa Nadwyżka 10,0 12,4 21,1 19 Chęciny Wielofunkcyjne Niedobór 8,1 9,6 17,2 20 Chmielnik Rezydencjalna Niedobór 11,2 9,4-17,7 21 Małogoszcz Turystyczna Niedobór 8,3 8,4 0,9 22 Ćmielów Rezydencjalna Niedobór 3,0 5,4 57,8 23 Kunów Turystyczna Niedobór 3,6 5,3 39,4 24 Daleszyce Turystyczna Niedobór 5,8 25 Wąchock Turystyczna Niedobór 4,8 4,4-9,9 26 Koprzywnica Rolnicza Niedobór 2,7 2,9 6,9 27 Bodzentyn Turystyczna Niedobór 7,3 7,5 3,2 28 Osiek Usługowa Niedobór 4,0 7,3 58,4 29 Zawichost Rolnicza Niedobór 3,2 3,4 5,9 30 Skalbmierz Rolnicza Niedobór 2,7 3,3 21,1 31 Działoszyce Rolnicza Niedobór 2,9 1,7-54,6 Średnia 13, ,8858 *- miasto wojewódzkie, **- miasta powiatowe Źródło: Obliczenia własne na podstawie Wojewódzkiej Bazy Publikacyjnej REGON

197 W woj. świętokrzyskim funkcjonuje 12 miast powiatowych, 4 mają siedzibę w gminach miejskich, pozostałe w gminach miejsko-wiejskich (tab. 2). 6 spośród nich charakteryzowało się otoczeniem z dominującymi funkcjami pozarolniczymi, 6 kolejnych otoczeniem z dominującymi funkcjami rolniczymi (tab. 2). Miasta z otoczeniem pozarolniczym, z wyjątkiem Staszowa, położone są w subregionie kieleckim, z otoczeniem rolniczym zaś w subregionie sandomiersko-jędrzejowskim. Ośrodki powiatowe z otoczeniem o dominujących funkcjach rolniczych cechują się lepszym wyposażeniem w usługi centralne w stosunku do miast z otoczeniem o przewadze funkcji pozarolniczych. Wszystkie charakteryzują się ich nadwyżką w stosunku do liczby mieszkańców, gdy w Ostrowcu Świętokrzyskim, Starachowicach oraz Skarżysku Kamiennej występuje niedobór wyposażenia, a w pozostałych (Końskie, Staszów i Włoszczowa) nadwyżka, biorąc pod uwagę standaryzowane reszty z regresji, jest niższa (ryc. 2, tab. 2). Największą nadwyżkę, wśród analizowanych miast miał Sandomierz, w otoczeniu którego dominują funkcje rolnicze. Charakteryzował się on również wyższą wartością wskaźnika centralności niż położone w subregionie kieleckim, z dominującymi funkcjami pozarolniczymi w otoczeniu, zamieszkiwane przez większą liczbę mieszkańców Starachowice i Skarżysko-Kamienną, zbliżoną w 2011 r. do drugiego w systemie miast województwa Ostrowca Świętokrzyskiego (tab. 2). Sandomierz staje się miastem dominującym w subregionie. Średnia wartość wskaźnika centralności ośrodków powiatowych dla obu analizowanych okresów była wyższa w przypadku miast z otoczeniem z dominującymi funkcjami pozarolniczymi (ośrodki z otoczeniem pozarolniczym - Vc 2002 = 21,1, Vc 2011 = 22,0, ośrodki z otoczeniem rolniczym - Vc 2002 = 17,2, Vc 2011 = 20,3,). Jednak dynamika stopy zmian średniego wskaźnika centralności, w analizowanym okresie była tam mniejsza (4,3%) w stosunku do miast posiadających otoczenie z dominacją funkcji rolniczych (16,6%). W przypadku ośrodków powiatowych można zauważyć, że lepiej wyposażone są w usługi centralne względem liczby mieszkańców, a także wykazują się większą dynamiką wzrostu wskaźnika centralności, miasta, w otoczeniu których dominują funkcje rolnicze. Biorąc pod uwagę pozostałe miasta takie zależności trudno dostrzec. Spośród 14 ośrodków z otoczeniem, w którym dominują funkcje pozarolnicze w 4 występują nadwyżki wyposażenia w usługi (tab. 2). 4 miasta z otoczeniem, w którym dominują funkcje rolnicze charakteryzują się ich niedoborem (tab. 2). Cechują się ponadto niższymi średnimi wskaźnikami centralności (ośrodki z otoczeniem pozarolniczym - Vc 2002 = 7,6, Vc 2011 = 9,0, ośrodki z otoczeniem rolniczym - Vc 2002 = 2,9, Vc 2011 = 2,8,) i mniejszą dynamiką ich zmian. Można uznać, że w przypadku miast nie pełniących funkcji powiatowych większy wzrost centralności charakteryzuje ośrodki, w otoczeniu których dominują funkcje pozarolnicze. Aby określić, czy opisane różnice są istotne statystycznie zastosowano procedury weryfikacji hipotez zerowych. Ze względu na małą liczebność próby (31 miast) do oceny różnicy w dynamice wzrostu wskaźnika centralności między ośrodkami, których otoczenie cechuje się dominacją funkcji rolniczych a miastami, w których otoczeniu przeważają funkcje pozarolnicze zastosowano statystykę t Studenta, dla określenia zróżnicowania wyposażenia w usługi centralne zaś test zgodności Chi kwadrat. Na podstawie analizowanych danych statystycznych można przypuszczać, że w miastach, zwłaszcza powiatowych, posiadających otocznie z dominującymi funkcjami rolniczymi następuje bardziej dynamiczny wzrost wskaźnika centralności w stosunku do pozostałych ośrodków. Przeprowadzone procedury statystyczne wskazują jednak, że prezentowane różnice dynamiki wzrostu centralności między miastami analizowanych grup nie są istotne statystycznie. Analizy danych statystycznych pozwalają również przypuszczać, że miasta z otoczeniem, w którym dominują funkcje rolnicze cechują się lepszym wyposażeniem w usługi centralne w stosunku do pozostałych ośrodków. Zastosowany test zgodności Chi kwadrat pozwolił (na poziomie istotności 0,05) potwierdzić te przypuszczenia jedynie w odniesieniu do grupy miast powiatowych. Dla pozostałych miast i całego ich zbioru różnice wyposażenia w usługi centralne nie są istotne statystycznie. Podsumowanie i wnioski Biorąc pod uwagę przeprowadzone analizy można zauważyć, że: 1. Średnia wartość wskaźnika centralności wszystkich miast wzrosła z 13,3 w 2002 r. do 14,9 w Jego stopa zmian wynosiła 11,3%. Zróżnicowanie wskaźnika centralności w obu analizowanych okresach było bardzo duże i nie zmniejszyło się (współczynnik zmienności w 2002 r. - 85,8, w 2011 r. - 85,8). W systemie miast woj. świętokrzyskiego nastąpiło wzmocnienie centralności miasta pierwszego. W odróżnieniu od innych wojewódzkich systemów miejskich w Polsce w analizowanym okresie doszło do zwiększenia różnicy centralności między miastem wojewódzkim a miastami powiatowymi. Nastąpiło spłaszczenie hierarchii na poziomie pozostałych miast. Zmniejszyło się znaczenie miast powiatowych średniej wielkości, wzrosło znaczenie pozostałych. Niedobór wyposażenia w usługi cechował miasto wojewódzkie, miasta powiatowe z siedzibą w gminach miejskich (z wyjątkiem Sandomierza) oraz ośrodki najmniejsze. 2. Obszary wiejskie woj. świętokrzyskiego cechuje rozwój wielofunkcyjny. W świetle wybranych mierników dla większości powiatów oraz gmin wiej

198 skich i obszarów wiejskich gmin miejsko-wiejskich można wskazać funkcje dominujące. Najliczniejszą grupą są powiaty i gminy z przewagą funkcji rolniczej. Koncentrują się one w południowo-wschodniej części województwa, w subregionie sandomiersko-jędrzejowskim. 3. Nie stwierdzono istotnych statystycznie zależności między dynamiką zmian centralności i wyposażenia w usługi centralne miast woj. świętokrzyskiego a dominującymi funkcjami otaczających ich terenów. Można jednak zauważyć, że w przypadku miast powiatowych lepsze wyposażenie w usługi centralne posiadają ośrodki, w których otoczeniu dominują funkcje rolnicze. Cechują się one również większą dynamiką wzrostu centralności. Analiza danych statystycznych pozwala również zauważyć, że w przypadku miast nie pełniących funkcji wojewódzkiej i powiatowej, wyższymi wskaźnikami centralności i większą dynamiką wzrostu cechują się ośrodki, w otoczeniu których dominują funkcje pozarolnicze. 4. Trudno jednoznacznie wskazać czynniki i uwarunkowania przyczyniające się do opisanych zmian centralności miast woj. świętokrzyskiego. Z punktu widzenia systemowego można za Maikiem [1988] stwierdzić, że stan hierarchii miejsc centralnych odzwierciedla stan równowagi systemu dynamicznego, w którym przez osiągnięcie optymalnego rozwiązania w układzie oddziaływań konsumenci-producenci, spełniony jest warunek minimalizacji kosztów dyfuzji (w sensie strat związanych z oporem odległości) i jednocześnie warunek maksymalizacji skali działalności społeczno-gospodarczej człowieka. Zmiany w hierarchii miast wynikają w tym przypadku z dążenia do równowagi systemu dynamicznego. Niewątpliwie na zmiany hierarchii funkcjonalnej w systemie miast woj. świętokrzyskiego, odzwierciedlających dążenie do stanu równowagi systemu w analizowanych okresach, oddziałuje wiele czynników i uwarunkowań o charakterze lokalnym, krajowym, a także międzynarodowym. Nasilenie ich oddziaływań wzrosło w ostatnich dwóch dekadach, co związane jest z przemianami ustrojowymi, gospodarczymi oraz integracją z Unią Europejską. Na zmiany funkcjonalne nałożyły się przemiany demograficzne i procesy suburbanizacji. 5. Można jednak wyróżnić wiele przyczyn pośrednich oddziałujących na opisywane zmiany: W analizowanym systemie miast woj. świętokrzyskiego istotnym czynnikiem pośrednio kształtującym przemiany w hierarchii funkcjonalnej wydaje się być zróżnicowana przeszłość historyczna ośrodków. Do istotnych czynników należy zaliczyć również procesy deindustrializacji zachodzące w poszczególnych miastach, a wywołane transformacją ustrojową i gospodarczą. Deindustrializacja prowadziła do istotnych zmian bazy ekonomicznej miast, wywoływała wzrost stopy bezrobocia oraz ubożenie społeczeństwa. Procesy restrukturyzacji przemysłu nie zawsze przynosiły negatywne skutki. Napływ kapitału zagranicznego lub wzmocnienie pozycji zakładów przemysłowych w wyniku wprowadzenia reguł rynkowych mogły prowadzić do wzmocnienia rangi w hierarchii funkcjonalnej miast. Przeprowadzone analizy potwierdzają, że ważnym czynnikiem kształtującym rangę w hierarchii miast jest położenie geograficzne, zwłaszcza względem pozostałych, zajmujących podobną i wyższą rangę ośrodków. Istotne jest również położenie względem ośrodków o wyższej randze w hierarchii funkcjonalnej. Ich bliskość powoduje zwykle w mniejszych miastach występowanie niedoboru wyposażenia w usługi w stosunku do liczby mieszkańców. W ostatnich dwóch dekadach do uwarunkowań wpływających na miejsce poszczególnych ośrodków w hierarchii funkcjonalnej należy zaliczyć procesy globalizacji oraz wynikające z przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Efektem globalizacji są m.in. inwestycje zagraniczne, które mogą przyczyniać się do wzrostu bazy ekonomicznej miast, fundusze z Unii Europejskiej mogą zaś bezpośrednio wzmacniać działalności uznane za centralne, np. funkcjonowanie szkolnictwa wyższego. Jednak woj. świętokrzyskie, które jest mniej konkurencyjne i innowacyjne w porównaniu do innych, nie jest postrzegane jako dogodne miejsce dla inwestycji zagranicznych [Kalinowski 2009]. W podmiotach z udziałem kapitału zagranicznego ulokowano w nim tylko 2% kapitału zagranicznego napływającego do Polski. W przeważającej części w mikro - i małych podmiotach. Tylko 8 ze 166 wszystkich to przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 250 osób [Masternak- -Janus 2009]. Nie ma wśród nich przedsiębiorstw z sektora high-tech i działalności B+R. Dominują związane z energetyką, przemysłem metalowym, budowlanym, spożywczym i poligrafią [ibidem]. Do największych należą Celsa Huta Ostrowiec Sp. z o.o., Elektrownia Połaniec S.A. Grupa Electrabel, Pilkington Sandomierz IGP Sp. z o.o., Grupa Ożarów SA, Aebi Schmidt Sp. z o.o. w Kielcach. Przeprowadzone analizy pozwalają przypuszczać, że lokalizacja dużych inwestycji zagranicznych w poszczególnych ośrodkach może przyczyniać się do wzrostu wskaźnika centralności lub nawet awansu w hierarchii funkcjonalnej (np. Połaniec, Sandomierz). Przystąpienie Polski do Unii skutkowało, m.in. możliwością wykorzystania funduszy unijnych w ramach polityki spójności. Wiele programów bezpośrednio wzmacnia instytucje prowadzące działalności usługowe uznawane

199 za centralne. Można do nich zaliczyć, przede wszystkim publiczne i niepubliczne szkoły wyższe, podmioty prowadzące działalność w zakresie badań i analiz technicznych, ochrony zdrowia, działalność muzeów, historycznych miejsc i zabytków oraz podobnych atrakcji turystycznych, działalność obiektów sportowych. Jest to jednak tylko niewielka część podmiotów prowadzących działalności usługowe uznane za centralne. 6. Zmiany w hierarchii funkcjonalnej miast woj. świętokrzyskiego w większym stopniu wynikają z zasobów poszczególnych ośrodków związanych z liczbą ludności, funkcjami administracyjnymi, przeszłością historyczną, położeniem geograficznym niż z dominujących funkcji wiejskiego otoczenia oraz procesów globalizacji i integracji europejskiej. Inwestycje zagraniczne kierowane są, przede wszystkim do działalności przemysłowej, która tylko w sposób pośredni oddziałuje na mniej mobilne działalności uznane za centralne, a ich wielkość i liczba w woj. świętokrzyskim jest mniejsza niż w innych regionach naszego kraju. Fundusze unijne podobnie, przede wszystkim wzmacniają pośrednio centralność poszczególnych ośrodków poprawiając ich atrakcyjność dla inwestorów, a bezpośrednie finansowanie trafia do niewielkiej liczby podmiotów spośród wszystkich prowadzących działalności centralne. Można uznać je za modyfikujące hierarchię funkcjonalną miast w woj. świętokrzyskim przez wzmocnienie centralności niektórych ośrodków, np. Kielc, Ostrowca Świętokrzyskiego, Sandomierza, Pińczowa, Połańca, czy Ożarowa. Literatura Bański J., 2006, Geografia polskiej wsi. PWE, Warszawa. Bański J., Stola W., 2002, Przemiany struktury przestrzennej i funkcjonalnej obszarów wiejskich w Polsce. Komisja Obszarów Wiejskich PTG, PAN IGiPZ, Studia Obszarów Wiejskich, t. 3. Berliant M., 2006, Well Isn t that Spatial?! Handbook of Regional and Urban Economics: a View from Economic Geography. Book Review, Journal of Economic Geography, t. 6, s Christaller W., 1933, Die zentralen Orte in Süddeutschland. Eine ökonomisch-geographische Untersuchung über die Gezetzmässigkeit der Verbreitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen. Gustav Fischer, Jena. Coffey W. J., 1998, Urban Systems Research: An Overview. Canadian Journal of Regional Science XXI, s Davies W. K. D., 1998, Urban Systems Research: Unfulfilled Promises? Canadian Journal of Regional Science XXI, s Funck R. M., 1995, Competition among Locations: Objectives, Instruments, Strategies, Perspectives, [w:] Urban Agglomeration and Economic Growth, H. Giersch (red.). Springer Verlag, Berlin-Heidel-berg-New York, s Gottmann J., 1961, Megalopolis, the Urbanized Northeastern Seaboard of the United States. The Twentieth Century Fund, New York. Kalinowski K. (red.), 2009, Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski. MRR, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk. Kamińska W., 1996, Pozarolnicza indywidualna działalność gospodarcza jako nowy element w strukturze gospodarczej Polski Południowo-Wschodniej. Biuletyn KPZK PAN, 174. Kamińska W., 1997, Przemiany struktury przestrzennej pozarolniczej indywidualnej działalności gospodarczej w Polsce w latach Przegląd Geograficzny 69 (1-2), s Kamińska W., 2011, Pozarolnicza aktywność gospodarcza osób fizycznych na obszarach wiejskich w Polsce, [w:] Obszary wiejskie, wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa, s Kamiński Z., 1971, Próba opracowania miernika statystycznego do badań nad hierarchią funkcjonalną sieci osadnictwa wiejskiego. Miasto, nr 6, s Kopacz I., Mularczyk M., 2011, Zróżnicowanie funkcjonalne gmin strefy podmiejskiej Kielc a poziom życia ludności, [w:] Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia KPZK PAN, t. CXXXVIII, Warszawa. Kopacz-Wyrwał I., Mularczyk M., 2013, Functional Diversification vs. Living Standard of Population in Rural Areas of Swietokrzyskie Voivodeship, [w:] Transformation Processes of Rural Areas, W. Kamińska, K. Heffner (red.). Studia Regionalia KPZK PAN, t. 36, Warszawa, s Korcelli P., 2000, Europejski system miast. Przegląd Geograficzny, t. LXXII, z. 4, IGiPZ PAN, Warszawa, s Korcelli P., Potrykowska A., 1979, Rozwój funkcji usługowych a hierarchia administracyjna miast w Polsce. Przegląd Geograficzny, t. LI, z. 2, IGiPZ PAN, Warszawa, s Lewandowski J., 2002, Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, [w:] Wielofunkcyjna gospodarka na obszarach wiejskich, W. Kamińska (red.). Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej, Kielce. Lösch A., 1941, Die Räumliche Ordnung der Wirtschaft., Fischer Jena. Maik W., 1988, Rozwój teorii regionalnych i krajowych układów osadnictwa. Seria: Geografia, 37, Wyd. UAM, Poznań. Maik W., 1997, Podstawy Geografii Miast. Wyd. UMK, Toruń. Masternak-Janus A., 2009, Bezpośrednie inwestycje zagraniczne i firmy z udziałem kapitału zagranicznego w województwie świętokrzyskim, [w:] Analiza rozwoju innowacyjności

ZAPEWNIENIE EKONOMICZNEJ SAMOWYSTARCZALNOŚCI ŻYWNOŚCIOWEJ GŁÓWNYM ZADANIEM POLSKIEGO ROLNICTWA NA CAŁY XXI w.

ZAPEWNIENIE EKONOMICZNEJ SAMOWYSTARCZALNOŚCI ŻYWNOŚCIOWEJ GŁÓWNYM ZADANIEM POLSKIEGO ROLNICTWA NA CAŁY XXI w. VI PROF. DR HAB. INŻ. WALDEMAR MICHNA MGRINŻ. DANUTA LIDKĘ DR INŻ. DOMINIK ZALEWSKI ZAPEWNIENIE EKONOMICZNEJ SAMOWYSTARCZALNOŚCI ŻYWNOŚCIOWEJ GŁÓWNYM ZADANIEM POLSKIEGO ROLNICTWA NA CAŁY XXI w. Redakcja

Bardziej szczegółowo

Jak zmienia się polska wieś? Co pokazują badania?

Jak zmienia się polska wieś? Co pokazują badania? https://www. Jak zmienia się polska wieś? Co pokazują badania? Autor: Beata Kozłowska Data: 14 października 2016 Jakie czynniki mają największy wpływ na to, jak zmienia się polska wieś? Naukowcy stwierdzili,

Bardziej szczegółowo

ZARYS OPRACOWANIA DOT. ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH I ROLNICTWA WOJEWÓDZTWA DO 2030 R.

ZARYS OPRACOWANIA DOT. ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH I ROLNICTWA WOJEWÓDZTWA DO 2030 R. ZARYS OPRACOWANIA DOT. ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH I ROLNICTWA WOJEWÓDZTWA DO 2030 R. Część diagnostyczna Spis treści Str. I. DIAGNOZA SYTUACJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ OBSZARÓW WIEJSKICH I ROLNICTWA WOJEWÓDZTWA,

Bardziej szczegółowo

światowej na podstawie mapy podaje cechy podziału wyjaśnia wpływ ustroju politycznego na rozwój administracyjnego Polski

światowej na podstawie mapy podaje cechy podziału wyjaśnia wpływ ustroju politycznego na rozwój administracyjnego Polski Temat (rozumiany jako lekcja w podręczniku) 1. System władzy i podział administracyjny kraju 2. Zmiany liczby ludności Polski 3. Rozmieszczenie ludności Dział: ZAGADNIENIA LUDNOŚCIOWE Wymagania edukacyjne

Bardziej szczegółowo

POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI

POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI Załącznik 3. do Strategii #Warszawa2030 POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI Projekt do uzgodnień 31 stycznia 2018 r. Realizacja Strategii #Warszawa2030 jest współzależna z realizacją dokumentów strategicznych

Bardziej szczegółowo

Kierunki rozwoju obszarów wiejskich zarys strategii rozwoju obszarów wiejskich III posiedzenie Grupy Roboczej ds. KSOW 29 marca 2010 r.

Kierunki rozwoju obszarów wiejskich zarys strategii rozwoju obszarów wiejskich III posiedzenie Grupy Roboczej ds. KSOW 29 marca 2010 r. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Kierunki rozwoju obszarów wiejskich zarys strategii rozwoju obszarów wiejskich III posiedzenie Grupy Roboczej ds. KSOW 29 marca 2010 r. Nowe dokumenty strategiczne

Bardziej szczegółowo

ZAKRES LOKALNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH

ZAKRES LOKALNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH ZAKRES LOKALNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH WIELKOPOLSKIE REGIONALNE FORUM TERYTORIALNE Spotkanie subregionalne - Kalisz, 11 czerwca 2018 r. Oddział Planowania Strategicznego DPR Metodyka opracowania Analiza

Bardziej szczegółowo

ZAKRES LOKALNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH

ZAKRES LOKALNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH ZAKRES LOKALNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH WIELKOPOLSKIE REGIONALNE FORUM TERYTORIALNE Spotkanie subregionalne, Poznań, 21 czerwca 2018 r. Oddział Planowania Strategicznego DPR Metodyka opracowania 80

Bardziej szczegółowo

Kierunki rozwoju obszarów wiejskich

Kierunki rozwoju obszarów wiejskich Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Kierunki rozwoju obszarów wiejskich założenia do strategii zrównoważonego rozwoju wsi i rolnictwa Przysiek k. Torunia 9 czerwca 2010 r. Nowe dokumenty strategiczne

Bardziej szczegółowo

Priorytet 5: Rozwój obszarów wiejskich. Analiza SWOT

Priorytet 5: Rozwój obszarów wiejskich. Analiza SWOT 72 Priorytet 5: Rozwój obszarów wiejskich Analiza SWOT MOCNE STRONY 1. Możliwość rozwoju produkcji żywności wysokiej jakości. 2. Korzystna struktura wielkości gospodarstw. 3. Korzystne warunki przyrodnicze

Bardziej szczegółowo

POLITYKA GOSPODARCZA POLSKI PO AKCESJI DO UNII EUROPEJSKIEJ

POLITYKA GOSPODARCZA POLSKI PO AKCESJI DO UNII EUROPEJSKIEJ POLITYKA GOSPODARCZA POLSKI PO AKCESJI DO UNII EUROPEJSKIEJ Pod redakcją naukową prof. dr. hab. Stanisława Zięby prof. dr. hab. Eugeniusza Mazurkiewicza ALMAMER WYŻSZA SZKOŁA EKONOMICZNA Warszawa 2007

Bardziej szczegółowo

Szanse rozwoju gospodarczego Województwa Świętokrzyskiego w perspektywie realizacji RPOWŚ na lata Kielce, kwiecień 2008 r.

Szanse rozwoju gospodarczego Województwa Świętokrzyskiego w perspektywie realizacji RPOWŚ na lata Kielce, kwiecień 2008 r. Szanse rozwoju gospodarczego Województwa Świętokrzyskiego w perspektywie realizacji RPOWŚ na lata 2007-2013 Kielce, kwiecień 2008 r. Problemy ograniczające rozwój Województwa Świętokrzyskiego Problemy

Bardziej szczegółowo

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia niestacjonarne II stopnia Kierunek ekonomia Promotorzy prac magisterskich

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia niestacjonarne II stopnia Kierunek ekonomia Promotorzy prac magisterskich Studia niestacjonarne II stopnia Kierunek ekonomia Promotorzy prac magisterskich Promotorzy prac magisterskich Studia niestacjonarne Prof. dr hab. Stanisław CZAJA Prof. dr hab. Andrzej GRACZYK (min. 5

Bardziej szczegółowo

Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XXVII/167/09 Rady Gminy Łaszczów z dnia 29 października 2009 roku

Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XXVII/167/09 Rady Gminy Łaszczów z dnia 29 października 2009 roku Załącznik Nr 1 do Uchwały Nr XXVII/167/09 Rady Gminy Łaszczów z dnia 29 października 2009 roku V. ANALIZA SWOT Biorąc pod uwagę uwarunkowania rozwoju gminy, problemy rozwojowe oraz analizę mocnych i słabych

Bardziej szczegółowo

Przekazujemy Państwu efekt pierwszego etapu prac nad Programem Rozwoju Miasta Łomża dotyczącego gospodarki.

Przekazujemy Państwu efekt pierwszego etapu prac nad Programem Rozwoju Miasta Łomża dotyczącego gospodarki. Przekazujemy Państwu efekt pierwszego etapu prac nad Programem Rozwoju Miasta Łomża dotyczącego gospodarki. Efektem pierwszego etapu prac na Programem Rozwoju Miasta Łomża było powstanie analizy SWOT i

Bardziej szczegółowo

rozwoju obszarów w wiejskich w Polsce Warszawa, 9 października 2007 r.

rozwoju obszarów w wiejskich w Polsce Warszawa, 9 października 2007 r. Stan i główne g wyzwania rozwoju obszarów w wiejskich w Polsce Warszawa, 9 października 2007 r. 1 Cele konferencji Ocena stanu i głównych wyzwań rozwoju obszarów wiejskich w Polsce Ocena wpływu reform

Bardziej szczegółowo

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia niestacjonarne II stopnia Kierunek Ekonomia Promotorzy prac magisterskich

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia niestacjonarne II stopnia Kierunek Ekonomia Promotorzy prac magisterskich Studia niestacjonarne II stopnia Kierunek Ekonomia Promotorzy prac magisterskich Promotorzy prac magisterskich Prof. dr hab. Stanisław CZAJA Prof. dr hab. Andrzej GRACZYK (min. 5 osób) Prof. dr hab. Jerzy

Bardziej szczegółowo

Aglomeracje miejskie w Polsce na przełomie XX i XXI wieku

Aglomeracje miejskie w Polsce na przełomie XX i XXI wieku I NSTYTUT GEOGRAFII I GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ W YŻSZEJ SZKOŁY GOSPODARKI W BYDGOSZCZY Aglomeracje miejskie w Polsce na przełomie XX i XXI wieku Problemy rozwoju, przekształceń strukturalnych i funkcjonowania

Bardziej szczegółowo

PROW 2014 2020 na rzecz celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi Rolnictwa i Rybactwa na lata 2012-2020

PROW 2014 2020 na rzecz celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi Rolnictwa i Rybactwa na lata 2012-2020 PROW 2014 2020 na rzecz celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi Rolnictwa i Rybactwa na lata 2012-2020 Dr inż. Dariusz Nieć Dyrektor Departamentu Rozwoju Obszarów Wiejskich Warszawa 28 stycznia 2015

Bardziej szczegółowo

STRATEGIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO MIAST W POLSCE

STRATEGIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO MIAST W POLSCE STRATEGIE ROZWOJU GOSPODARCZEGO MIAST W POLSCE Janusz Szewczuk Katowice, Grudzień 2008 ROZWÓJ GOSPODARCZY MIAST Czym jest rozwój gospodarczy? Jak mierzyć rozwój gospodarczy? Stan gospodarki polskich miast

Bardziej szczegółowo

STRATEGIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU WSI, ROLNICTWA I RYBACTWA 2020 (2030)

STRATEGIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU WSI, ROLNICTWA I RYBACTWA 2020 (2030) STRATEGIA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU WSI, ROLNICTWA I RYBACTWA 2020 (2030) Konferencja prasowa 10 maja 2018 r. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi 1 Powody aktualizacji krajowej strategii dla wsi i rolnictwa

Bardziej szczegółowo

STRATEGIA ROZWOJU SPOŁECZNO - GOSPODARCZEGO MIASTA KOŚCIANA (zarys prognoz do 2015r.)

STRATEGIA ROZWOJU SPOŁECZNO - GOSPODARCZEGO MIASTA KOŚCIANA (zarys prognoz do 2015r.) STRATEGIA ROZWOJU SPOŁECZNO - GOSPODARCZEGO (zarys prognoz do 2015r.) "Żeglarz, który nie wie dokąd płynie, nigdy nie będzie miał pomyślnych wiatrów" Seneka STRATEGIA ROZWOJU SPOŁECZNO - GOSPODARCZEGO

Bardziej szczegółowo

Jakie są wyniki dotychczasowych analiz bilansu otwarcia do zmiany Studium?

Jakie są wyniki dotychczasowych analiz bilansu otwarcia do zmiany Studium? Łódź, dnia 6 maja 2014 r. Materiał prasowy przygotowany przez Miejską Pracownię Urbanistyczną w Łodzi w związku z prezentacją 29 kwietnia 2014 r. na sesji Rady Miejskiej w Łodzi materiału dotyczącego prac

Bardziej szczegółowo

Struktura funkcjonalno-przestrzenna obszarów wiejskich a możliwe i pożądane scenariusze rozwoju regionalnego Polski

Struktura funkcjonalno-przestrzenna obszarów wiejskich a możliwe i pożądane scenariusze rozwoju regionalnego Polski Struktura funkcjonalno-przestrzenna obszarów wiejskich a możliwe i pożądane scenariusze rozwoju regionalnego Polski Obszary wiejskie w rozwoju kraju. Co dynamizuje, a co hamuje rozwój? 1 Tematyka Jak wykorzystać

Bardziej szczegółowo

2020 dokąd zmierzamy, czyli o największych wyzwaniach rozwoju

2020 dokąd zmierzamy, czyli o największych wyzwaniach rozwoju 2020 dokąd zmierzamy, czyli o największych wyzwaniach rozwoju Jarosław Pawłowski Podsekretarz Stanu Ministerstwo Rozwoju Regionalnego I Forum Gospodarcze Podregionu Nadwiślańskiego 22 października 2010

Bardziej szczegółowo

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia niestacjonarne I stopnia Kierunek ekonomia Promotorzy prac dyplomowych

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia niestacjonarne I stopnia Kierunek ekonomia Promotorzy prac dyplomowych Kierunek ekonomia Promotorzy prac dyplomowych Promotorzy prac dyplomowych Profesorowie i doktorzy habilitowani Prof. dr hab. Stanisław CZAJA Dr hab. Karol KOCISZEWSKI, prof. UE Promotorzy prac dyplomowych

Bardziej szczegółowo

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa stanowi podstawowe narzędzie dla prowadzenia polityki przestrzennej w jego obszarze.

Plan zagospodarowania przestrzennego województwa stanowi podstawowe narzędzie dla prowadzenia polityki przestrzennej w jego obszarze. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa stanowi podstawowe narzędzie dla prowadzenia polityki przestrzennej w jego obszarze. Jej prowadzenie służy realizacji celu publicznego, jakim jest ochrona

Bardziej szczegółowo

Rysunek 1. Miejsce SRT w systemie zintegrowanych strategii rozwoju kraju

Rysunek 1. Miejsce SRT w systemie zintegrowanych strategii rozwoju kraju STRESZCZENIE STRATEGII ROZWOJU TRANSPORTU Miejsce i rola Strategii Rozwoju Transportu Strategia Rozwoju Transportu (SRT) jest średniookresowym dokumentem planistycznym, który zgodnie z ustawą z dnia 6

Bardziej szczegółowo

Strategiczne kierunki działań Województwa Opolskiego dla obszarów wiejskichna lata

Strategiczne kierunki działań Województwa Opolskiego dla obszarów wiejskichna lata Strategiczne kierunki działań Województwa Opolskiego dla obszarów wiejskichna lata 2014-2020 Pawłowice, 20 lutego 2015 r. Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego do 2020 roku Powstała z myślą o optymalnym

Bardziej szczegółowo

ODPADY NIEORGANICZNE PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO FORESIGHT TECHNOLOGICZNY Konferencja Końcowa REKOMENDACJE

ODPADY NIEORGANICZNE PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO FORESIGHT TECHNOLOGICZNY Konferencja Końcowa REKOMENDACJE Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Projekt WND-POIG 01.01.01-00-009/09 ODPADY NIEORGANICZNE PRZEMYSŁU

Bardziej szczegółowo

Jacek Szlachta. Panel 2 Rola współpracy transgranicznej dla rozwoju województwa podlaskiego. Białystok 20 luty 2014 roku

Jacek Szlachta. Panel 2 Rola współpracy transgranicznej dla rozwoju województwa podlaskiego. Białystok 20 luty 2014 roku Jacek Szlachta Panel 2 Rola współpracy transgranicznej dla rozwoju województwa podlaskiego Białystok 20 luty 2014 roku 1 Struktura prezentacji 1. Zapisy strategii województwa podlaskiego do roku 2020 w

Bardziej szczegółowo

Robocze wyniki analizy SWOT. w ramach procesu przygotowania. Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego

Robocze wyniki analizy SWOT. w ramach procesu przygotowania. Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego Robocze wyniki analizy SWOT w ramach procesu przygotowania Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego Opiekun naukowy procesu przygotowania SRWO: prof. dr hab. Krystian Heffner Analiza SWOT nasze podejście

Bardziej szczegółowo

STRATEGIA LIZBOŃSKA A POLITYKA ZATRUDNIENIA W POLSCE

STRATEGIA LIZBOŃSKA A POLITYKA ZATRUDNIENIA W POLSCE STRATEGIA LIZBOŃSKA A POLITYKA ZATRUDNIENIA W POLSCE Wpływ funduszy unijnych na tworzenie nowych miejsc pracy dr Jerzy Kwieciński Podsekretarz Stanu Warszawa, 17 maja 2007 r. 1 Odnowiona Strategia Lizbońska

Bardziej szczegółowo

REGIONALNY PROGRAM OPERACYJNY WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO NA LATA

REGIONALNY PROGRAM OPERACYJNY WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO NA LATA REGIONALNY PROGRAM OPERACYJNY WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO NA LATA 2007-2013 STRUKTURA DOKUMENTU 2 1. Diagnoza sytuacji społeczno-gospodarczej województwa lubelskiego, 2. Strategia realizacji Regionalnego Programu

Bardziej szczegółowo

POTENCJAŁY, PROBLEMY I PROPONOWANE KIERUNKI ROZWOJU MIASTA WŁOCŁAWEK I POWIATU WŁOCŁAWSKIEGO r.

POTENCJAŁY, PROBLEMY I PROPONOWANE KIERUNKI ROZWOJU MIASTA WŁOCŁAWEK I POWIATU WŁOCŁAWSKIEGO r. POTENCJAŁY, PROBLEMY I PROPONOWANE KIERUNKI ROZWOJU MIASTA WŁOCŁAWEK I POWIATU WŁOCŁAWSKIEGO 22.11.2012r. Szkolnictwo średnie i wyŝsze Miejsca pracy Kultura i sport Tereny inwestycyjne Usługi okołobiznesowe

Bardziej szczegółowo

Obszary wiejskie w polityce spójności - założenia na okres 2014 2020

Obszary wiejskie w polityce spójności - założenia na okres 2014 2020 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi Obszary wiejskie w polityce spójności - założenia na okres 2014 2020 Konferencja Wiejska Polska 25 26 maja 2013 r. Konin/Licheń Krajowe podstawy strategiczne polityki

Bardziej szczegółowo

Obszar strategiczny Metropolia Poznań

Obszar strategiczny Metropolia Poznań Obszar strategiczny Metropolia Poznań Prof. dr hab. Tomasz Kaczmarek Ocena aktualności wyzwań strategicznych w kontekście uwarunkowań rozwoju społeczno-gospodarczego miasta Poznania Rada Strategii rozwoju

Bardziej szczegółowo

Analiza strategiczna SWOT innowacyjności gospodarki Małopolski. Kraków, 9 marca 2012 r.

Analiza strategiczna SWOT innowacyjności gospodarki Małopolski. Kraków, 9 marca 2012 r. Analiza strategiczna SWOT innowacyjności gospodarki Małopolski Kraków, 9 marca 2012 r. Etap diagnostyczny Diagnoza pogłębiona (załącznik do RSI WM 2012-2020) Synteza diagnozy część 2 dokumentu RSI Analiza

Bardziej szczegółowo

1 gmina miejska, 10 wiejskich, 4 miejskowiejskie

1 gmina miejska, 10 wiejskich, 4 miejskowiejskie Aleksander Noworól 1 gmina miejska, 10 wiejskich, 4 miejskowiejskie powierzchnia 1 275 km 2 ludność: 1 034,1 tys. gęstość zaludnienia: 811 os/km 2 Kraków - 2322 os./km 2, strefa podmiejska 290 os./km 2

Bardziej szczegółowo

Bogusław Kotarba. Współpraca transgraniczna w świetle założeń umowy partnerstwa Polska Unia Europejska

Bogusław Kotarba. Współpraca transgraniczna w świetle założeń umowy partnerstwa Polska Unia Europejska Bogusław Kotarba Współpraca transgraniczna w świetle założeń umowy partnerstwa Polska Unia Europejska 2014-2020 Europejska współpraca terytorialna (EWT) EWT stanowi jeden z dwóch celów polityki spójności

Bardziej szczegółowo

Warszawa, 29 września 2014

Warszawa, 29 września 2014 Warszawa, 29 września 2014 KRAJOWY SYSTEM ZARZĄDZANIA ROZWOJEM STRATEGIE MAKROREGIONALNE STRATEGIA ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO POLSKI WSCHODNIEJ DO ROKU 2020 przyjęta przez Radę Ministrów 11 lipca

Bardziej szczegółowo

Polska w Onii Europejskiej

Polska w Onii Europejskiej A/452928 Polska w Onii Europejskiej - wybrane polityki sektorowe Wydawnictwo SGGW Warszawa 2004 Spis treści Wstęp 9 1. CHARAKTERYSTYKA PORÓWNAWCZA GOSPODAREK POLSKI I UNII EUROPEJSKIEJ 11 1.1. Dynamika

Bardziej szczegółowo

Proponowane tematy prac dyplomowych

Proponowane tematy prac dyplomowych KATEDRA ANALIZY SYSTEMOWEJ I FINANSÓW 1. Podatki i opłaty lokalne jako źródło dochodów własnych gminy 2. Analiza dochodów budżetowych jednostek samorządów terytorialnych na przykładzie gminy... w latach...

Bardziej szczegółowo

Włączeni w rozwój wsparcie rodziny i podnoszenia kwalifikacji zawodowych w kontekście potrzeb gospodarki regionu pomorskiego

Włączeni w rozwój wsparcie rodziny i podnoszenia kwalifikacji zawodowych w kontekście potrzeb gospodarki regionu pomorskiego Włączeni w rozwój wsparcie rodziny i podnoszenia kwalifikacji zawodowych w kontekście potrzeb gospodarki regionu pomorskiego Gdańsk, 31 marca 2017 r. Projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego

Bardziej szczegółowo

Uogólniona dla całego obszaru, objętego LSR, Analiza SWOT. z wykorzystaniem analiz SWOT z konsultacji przeprowadzonych w gminach

Uogólniona dla całego obszaru, objętego LSR, Analiza SWOT. z wykorzystaniem analiz SWOT z konsultacji przeprowadzonych w gminach Uogólniona dla całego obszaru, objętego LSR, Analiza SWOT z wykorzystaniem analiz SWOT z konsultacji przeprowadzonych w gminach i analizy SWOT powiatu MOCNE STRONY 1. Atrakcyjne walory krajobrazowo przyrodnicze

Bardziej szczegółowo

System programowania strategicznego w Polsce

System programowania strategicznego w Polsce System programowania strategicznego w Polsce Dr Piotr Żuber Dyrektor Departamentu Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Warszawa, listopad 2007 r. 1 Podstawowe zalety programowania

Bardziej szczegółowo

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy. Stanisław Krasowicz. Puławy, 2008

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy. Stanisław Krasowicz. Puławy, 2008 Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy GŁÓWNE UWARUNKOWANIA KONKURENCYJNOŚCI POLSKIEGO ROLNICTWA Stanisław Krasowicz Puławy, 2008 Polska to kraj: o stosunkowo dużym potencjale

Bardziej szczegółowo

GEOGRAFIA treści nauczania zakres rozszerzony 5 SEMESTR Janusz Stasiak Ciekawi świata 2 Wydaw. OPERON podręcznik

GEOGRAFIA treści nauczania zakres rozszerzony 5 SEMESTR Janusz Stasiak Ciekawi świata 2 Wydaw. OPERON podręcznik GEOGRAFIA treści nauczania zakres rozszerzony 5 SEMESTR Janusz Stasiak Ciekawi świata 2 Wydaw. OPERON podręcznik DZIAŁ KLASYFIKACJA PAŃSTW ŚWIATA PROCESY DEMOGRAFICZNE TEMAT 1. Ekonomiczne i społeczne

Bardziej szczegółowo

Prof. dr hab. Hanna Klikocka

Prof. dr hab. Hanna Klikocka Dr hab. Armand Kasztelan Ekonomia i marketing, Ekonomia zrównoważonego rozwoju, Ekonomia menedżerska, Seminarium dyplomowe, Zrównoważony rozwój; Green Growth; Środowiskowa konkurencyjność regionów i państw;

Bardziej szczegółowo

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia I stopnia (licencjackie) niestacjonarne rok akademicki 2015/2016 Kierunek Ekonomia Promotorzy prac dyplomowych

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia I stopnia (licencjackie) niestacjonarne rok akademicki 2015/2016 Kierunek Ekonomia Promotorzy prac dyplomowych Studia I stopnia (licencjackie) niestacjonarne rok akademicki 2015/2016 Kierunek Ekonomia Promotorzy prac dyplomowych Promotorzy prac dyplomowych Profesorowie Prof. dr hab. Stanisław CZAJA Promotorzy prac

Bardziej szczegółowo

Cele i Priorytety Regionalnych Programów Operacyjnych.

Cele i Priorytety Regionalnych Programów Operacyjnych. Cele i Priorytety Regionalnych Programów Operacyjnych. Regionalny Program Operacyjny dla Województwa Dolnośląskiego Głównym celem Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego jest

Bardziej szczegółowo

Wsparcie przedsiębiorców w latach 2014-2020 możliwości pozyskania dofinansowania w nowej perspektywie unijnej

Wsparcie przedsiębiorców w latach 2014-2020 możliwości pozyskania dofinansowania w nowej perspektywie unijnej Wsparcie przedsiębiorców w latach 2014-2020 możliwości pozyskania dofinansowania w nowej perspektywie unijnej Iwona Wendel Podsekretarz Stanu Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju Warszawa, 22 maja 2014

Bardziej szczegółowo

Zachodniopomorskie rolnictwo w latach

Zachodniopomorskie rolnictwo w latach Arkadiusz Malkowski Wydział Ekonomiczny Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Zachodniopomorskie rolnictwo w latach 2007-2017 16.10.2017 ROLNICTWO W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM

Bardziej szczegółowo

Strategia Rozwoju Miasta - Piotrków Trybunalski 2020

Strategia Rozwoju Miasta - Piotrków Trybunalski 2020 Strategia Rozwoju Miasta - Piotrków Trybunalski 2020 Kontekst otoczenia strategicznego Piotrków Trybunalski, 05 listopada 2013 r. Polityka spójności 2014-2020 Propozycja KE, aby strategie stały się warunkiem

Bardziej szczegółowo

Wydział Programowania Rozwoju i Funduszy Europejskich Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego. Katowice, 2 grudzień 2004

Wydział Programowania Rozwoju i Funduszy Europejskich Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego. Katowice, 2 grudzień 2004 KSZTAŁTOWANIE I REALIZACJA POLITYKI ENERGETYCZNEJ NA POZIOMIE WOJEWÓDZTWA STAN OBECNY, PRIORYTETY NA PRZYSZŁOŚĆ W KONTEKŚCIE PROWADZONEJ AKTUALIZACJI STRATEGII ROZWOJU WOJEWÓDZTWA. Wydział Programowania

Bardziej szczegółowo

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia I stopnia stacjonarne i niestacjonarne Kierunek ekonomia Promotorzy prac dyplomowych

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia I stopnia stacjonarne i niestacjonarne Kierunek ekonomia Promotorzy prac dyplomowych Studia I stopnia stacjonarne i niestacjonarne Kierunek ekonomia Promotorzy prac dyplomowych Promotorzy prac dyplomowych Profesorowie i doktorzy habilitowani Prof. dr hab. Stanisław CZAJA Prof. dr hab.

Bardziej szczegółowo

Seminarium informacyjno naukowe

Seminarium informacyjno naukowe Seminarium informacyjno naukowe Budownictwo na Lubelszczyźnie w statystyce perspektywy dla nauki Przemiany budownictwa ostatniej dekady w woj. lubelskim na tle kraju w świetle badań statystycznych Zofia

Bardziej szczegółowo

PIĘCIOLECIE CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ

PIĘCIOLECIE CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ PIĘCIOLECIE CZŁONKOSTWA POLSKI W UNII EUROPEJSKIEJ Zagadnienia gospodarcze i społeczne ze szczególnym uwzględnieniem polskiego rynku pracy Praca zbiorowa pod red. Doroty Kotlorz Katowice 2010 SPIS TREŚCI

Bardziej szczegółowo

GOSPODARKA REGIONALNA I LOKALNA W POLSCE Autor: red. Zbigniew Strzelecki, Wstęp

GOSPODARKA REGIONALNA I LOKALNA W POLSCE Autor: red. Zbigniew Strzelecki, Wstęp GOSPODARKA REGIONALNA I LOKALNA W POLSCE Autor: red. Zbigniew Strzelecki, Wstęp Podręcznik oddawany do rąk Czytelników jest rezultatem wyników badań Zespołu Katedry Samorządu Terytorialnego i Gospodarki

Bardziej szczegółowo

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia niestacjonarne I stopnia Kierunek ekonomia Promotorzy prac dyplomowych

WYDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH. Studia niestacjonarne I stopnia Kierunek ekonomia Promotorzy prac dyplomowych Kierunek ekonomia Promotorzy prac dyplomowych Promotorzy prac dyplomowych Profesorowie i doktorzy habilitowani Prof. dr hab. Stanisław CZAJA Dr hab. Karol KOCISZEWSKI, prof. UE Promotorzy prac dyplomowych

Bardziej szczegółowo

Przestrzenne zróżnicowanie poziomu wykształcenia rolników. Europa Polska Mazowsze

Przestrzenne zróżnicowanie poziomu wykształcenia rolników. Europa Polska Mazowsze Konrad Ł. Czapiewski Polska Akademia Nauk Zakład Przestrzennego Zagospodarowania i BR Krzysztof Janc Uniwersytet Wrocławski Zakład Zagospodarowania Przestrzennego Przestrzenne zróżnicowanie poziomu wykształcenia

Bardziej szczegółowo

Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa

Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa w Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.) Konferencja prasowa Warszawa, 17 lutego 2017 r. PRZYJĘCIE STRATEGII PRZEZ RADĘ

Bardziej szczegółowo

Wybrane zróżnicowania społeczno-gospodarcze i przestrzenne a inteligentny rozwój obszarów wiejskich

Wybrane zróżnicowania społeczno-gospodarcze i przestrzenne a inteligentny rozwój obszarów wiejskich Temat II: Polaryzacja społeczna a stabilność ekonomiczna w procesach rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich Zadanie 4203: Przemiany gospodarki wiejskiej a programowanie polityki wobec wsi i rolnictwa Wybrane

Bardziej szczegółowo

Strategia Zintegrowanego Rozwoju Łodzi 2020+

Strategia Zintegrowanego Rozwoju Łodzi 2020+ Strategia Zintegrowanego Rozwoju Łodzi 2020+ Strategia Zintegrowanego rozwoju Łodzi 2020+ będzie: odpowiedzią na długookresowe wyzwania rozwojowe, narzędziem planowania działań i inwestycji miejskich,

Bardziej szczegółowo

Bezrobocie w okresie transformacji w Polsce. Kacper Grejcz

Bezrobocie w okresie transformacji w Polsce. Kacper Grejcz Bezrobocie w okresie transformacji w Polsce Kacper Grejcz Plan prezentacji: 1. Wprowadzenie 2. Analiza PKB i bezrobocia lat 1990-1998 3. Bezrobocie transformacyjne 4. Prywatyzacja oddolna i odgórna 5.

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII poziom podstawowy

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII poziom podstawowy WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII poziom podstawowy Klasa I Cele kształcenia: I. Wykorzystanie różnych źródeł informacji do analizy i prezentowania współczesnych problemów przyrodniczych, gospodarczych,

Bardziej szczegółowo

Perspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych. Autor: redakcja naukowa Stanisław Wydymus, Bożena Pera

Perspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych. Autor: redakcja naukowa Stanisław Wydymus, Bożena Pera Perspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych Autor: redakcja naukowa Stanisław Wydymus, Bożena Pera W ostatnich latach ukazało się wiele opracowań poświęconych ocenie wymiany handlowej

Bardziej szczegółowo

Lokalny Program Rewitalizacji dla Gminy Lubsko na lata Marek Karłowski Instytut Badawczy IPC Sp. z o.o.

Lokalny Program Rewitalizacji dla Gminy Lubsko na lata Marek Karłowski Instytut Badawczy IPC Sp. z o.o. Lokalny Program Rewitalizacji dla Gminy Lubsko na lata 2017 2023 Marek Karłowski Instytut Badawczy IPC Sp. z o.o. REWITALIZACJA - definicja Rewitalizacja to wyprowadzanie ze stanu kryzysowego obszarów

Bardziej szczegółowo

PROGRAM SMART METROPOLIA LISTOPADA (ŚRODA)

PROGRAM SMART METROPOLIA LISTOPADA (ŚRODA) PROGRAM SMART METROPOLIA 2016 23 LISTOPADA (ŚRODA) 9:30 9:45 Uroczyste otwarcie Smart Metropolia 2016 9:45 10:15 10:15 11:00 11:00 11:45 Wykład wprowadzający do sesji plenarnej: Dlaczego metropolie? Silne

Bardziej szczegółowo

ZRÓŻNICOWANIA ROZWOJOWE NA POZIOMIE LOKALNYM A ABSORBCJA ŚRODKÓW POLITYKI SPÓJNOŚCI WYZWANIA KRAJOWEJ POLITYKI ROZWOJU

ZRÓŻNICOWANIA ROZWOJOWE NA POZIOMIE LOKALNYM A ABSORBCJA ŚRODKÓW POLITYKI SPÓJNOŚCI WYZWANIA KRAJOWEJ POLITYKI ROZWOJU ZRÓŻNICOWANIA ROZWOJOWE NA POZIOMIE LOKALNYM A ABSORBCJA ŚRODKÓW POLITYKI SPÓJNOŚCI WYZWANIA KRAJOWEJ POLITYKI ROZWOJU Paweł Churski Zakład Analizy Regionalnej Projekt badawczy N N306 791949 finansowany

Bardziej szczegółowo

Andrzej Miszczuk. Strategie województw - stare i nowe ujęcie

Andrzej Miszczuk. Strategie województw - stare i nowe ujęcie Andrzej Miszczuk Strategie województw - stare i nowe ujęcie (na przykładzie województwa podkarpackiego) 24.01.2013 Doświadczenia samorządów województw związane z opracowywaniem - w okresie przedakcesyjnym

Bardziej szczegółowo

Wybrane problemy wizji rozwoju wsi i rolnictwa w pierwszej połowie XXI wieku

Wybrane problemy wizji rozwoju wsi i rolnictwa w pierwszej połowie XXI wieku INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY Wybrane problemy wizji rozwoju wsi i rolnictwa w pierwszej połowie XXI wieku Autorzy: prof. dr hab. Waldemar Michna dr

Bardziej szczegółowo

Południowy półpierścień 400 kv jako przesłanka do rozwoju aglomeracji warszawskiej i województwa mazowieckiego. Warszawa 18 marca 2011

Południowy półpierścień 400 kv jako przesłanka do rozwoju aglomeracji warszawskiej i województwa mazowieckiego. Warszawa 18 marca 2011 Południowy półpierścień 400 kv jako przesłanka do rozwoju aglomeracji warszawskiej i województwa mazowieckiego Warszawa 18 marca 2011 Statystyczna wizytówka regionu Region o najwyższym poziomie rozwoju

Bardziej szczegółowo

Wykorzystanie ziemi do celów rolniczych oraz związane z tym problemy i zagrożenia

Wykorzystanie ziemi do celów rolniczych oraz związane z tym problemy i zagrożenia Wykorzystanie ziemi do celów rolniczych oraz związane z tym problemy i zagrożenia Jerzy Wilkin Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN Ziemia rolnicza/ użytki rolne w Polsce GUS, 2016 Powierzchnia użytków

Bardziej szczegółowo

WPŁYW FUNDUSZY STRUKTURALNYCH na przekształcenia obszarów wiejskich w Polsce. Dr Marek Wigier IERiGŻ-PIB Warszawa, październik 2007

WPŁYW FUNDUSZY STRUKTURALNYCH na przekształcenia obszarów wiejskich w Polsce. Dr Marek Wigier IERiGŻ-PIB Warszawa, październik 2007 WPŁYW FUNDUSZY STRUKTURALNYCH na przekształcenia obszarów wiejskich w Polsce Dr Marek Wigier IERiGŻ-PIB Warszawa, październik 2007 1 PROBLEMY Ekonomiczne struktury ekonomiczno-produkcyjne, dochody, zależno

Bardziej szczegółowo

Rewitalizacja na obszarach mieszkaniowych i o mieszanych funkcjach problemy obszarów

Rewitalizacja na obszarach mieszkaniowych i o mieszanych funkcjach problemy obszarów Rewitalizacja na obszarach mieszkaniowych i o mieszanych funkcjach problemy obszarów Obszary mieszkaniowe obszary o dominującej funkcji mieszkaniowej ( blokowiska ) obszary z przeważającą funkcją mieszkaniową

Bardziej szczegółowo

Studia II stopnia (magisterskie) niestacjonarne rok akademicki 2014/2015 Wybór promotorów prac magisterskich na kierunku Ekonomia

Studia II stopnia (magisterskie) niestacjonarne rok akademicki 2014/2015 Wybór promotorów prac magisterskich na kierunku Ekonomia Studia II stopnia (magisterskie) niestacjonarne rok akademicki 2014/2015 Wybór promotorów prac magisterskich na kierunku Ekonomia Promotorzy prac dyplomowych Profesorowie Prof. dr hab. Stanisław CZAJA

Bardziej szczegółowo

STRATEGIA ROZWOJU POWIATU SIERADZKIEGO NA LATA dr Marek Chrzanowski

STRATEGIA ROZWOJU POWIATU SIERADZKIEGO NA LATA dr Marek Chrzanowski STRATEGIA ROZWOJU POWIATU SIERADZKIEGO NA LATA 2015-2020 dr Marek Chrzanowski PROCES OPRACOWANIA STRATEGII Analiza danych źródłowych CZĘŚĆ DIAGNOSTYCZNA Spotkania warsztatowe Zespołu Ankieta przeprowadzona

Bardziej szczegółowo

Uw a r u n k o w a n i a r o z w o j u Do l n e g o Śl ą s k a. Redaktor naukowy Teresa Kupczyk

Uw a r u n k o w a n i a r o z w o j u Do l n e g o Śl ą s k a. Redaktor naukowy Teresa Kupczyk Uw a r u n k o w a n i a r o z w o j u Do l n e g o Śl ą s k a w perspektywie roku 2020 Redaktor naukowy Teresa Kupczyk Wrocław 2010 Spis treści Wprowadzenie...7 1. Szanse i zagrożenia dla rozwoju Polski

Bardziej szczegółowo

Studia I stopnia (licencjackie) niestacjonarne rok akademicki 2014/2015 Wybór promotorów prac dyplomowych na kierunku Ekonomia

Studia I stopnia (licencjackie) niestacjonarne rok akademicki 2014/2015 Wybór promotorów prac dyplomowych na kierunku Ekonomia Studia I stopnia (licencjackie) niestacjonarne rok akademicki 2014/2015 Wybór promotorów prac dyplomowych na kierunku Ekonomia Promotorzy prac dyplomowych Profesorowie Prof. dr hab. Stanisław CZAJA Promotorzy

Bardziej szczegółowo

GEOGRAFIA. III etap edukacyjny. 10. Wybrane regiony świata. Relacje: kultura-przyroda-gospodarka. Uczeń:

GEOGRAFIA. III etap edukacyjny. 10. Wybrane regiony świata. Relacje: kultura-przyroda-gospodarka. Uczeń: GEOGRAFIA III etap edukacyjny 10. Wybrane regiony świata. Relacje: kultura-przyroda-gospodarka. Uczeń: 10.3. analizuje wykresy i dane liczbowe dotyczące rozwoju ludnościowego i urbanizacji w Chinach; wyjaśnia

Bardziej szczegółowo

DR GRAŻYNA KUŚ. specjalność: Gospodarowanie zasobami ludzkimi

DR GRAŻYNA KUŚ. specjalność: Gospodarowanie zasobami ludzkimi DR GRAŻYNA KUŚ specjalność: Gospodarowanie zasobami ludzkimi 1. Motywacja pracowników jako element zarządzania przedsiębiorstwem 2. Pozapłacowe formy motywowania pracowników na przykładzie wybranej organizacji

Bardziej szczegółowo

Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego do 2020 r.

Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego do 2020 r. SAMORZĄD WOJEWÓDZTWA OPOLSKIEGO Strategia Rozwoju Województwa Opolskiego do 2020 r. Opole 2013 Województwo opolskie przyjazne mieszkańcom i przedsiębiorcom HIERARCHICZNY UKŁAD PIĘCIU POZIOMÓW PLANOWANIA

Bardziej szczegółowo

Tendencje i zróżnicowanie zatrudnienia w polskim rolnictwie według regionów i typów gospodarstw rolnych Tendencies and diversity of employment in

Tendencje i zróżnicowanie zatrudnienia w polskim rolnictwie według regionów i typów gospodarstw rolnych Tendencies and diversity of employment in Rolnictwo i obszary wiejskie Polski i Bułgarii we Wspólnej Polityce Rolnej 2014-2020 i po roku 2020 Tendencje i zróżnicowanie zatrudnienia w polskim rolnictwie według regionów i typów gospodarstw rolnych

Bardziej szczegółowo

OPRACOWANIE STRATEGII ROZWOJU OBSZARU METROPOLITALNEGO DO 2030 ROKU

OPRACOWANIE STRATEGII ROZWOJU OBSZARU METROPOLITALNEGO DO 2030 ROKU OPRACOWANIE STRATEGII ROZWOJU OBSZARU METROPOLITALNEGO DO 2030 ROKU Rola małych miast i obszarów wiejskich w rozwoju obszaru metropolitalnego Prof. dr hab. Jerzy Bański Dr Konrad Czapiewski Plan Wprowadzenie

Bardziej szczegółowo

Wyzwania i perspektywy wielkopolskiego rynku pracy

Wyzwania i perspektywy wielkopolskiego rynku pracy Wyzwania i perspektywy wielkopolskiego rynku pracy Prof. dr hab. Józef Orczyk Przewodniczący Wielkopolskiej Rady Rynku Pracy Rektor Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu Praca najważniejszym spoiwem społecznymczy

Bardziej szczegółowo

OPRACOWANIE STRATEGII ROZWOJU OBSZARU METROPOLITALNEGO DO 2030 ROKU. Rola małych miast i obszarów wiejskich w rozwoju OM

OPRACOWANIE STRATEGII ROZWOJU OBSZARU METROPOLITALNEGO DO 2030 ROKU. Rola małych miast i obszarów wiejskich w rozwoju OM OPRACOWANIE STRATEGII ROZWOJU OBSZARU METROPOLITALNEGO DO 2030 ROKU Rola małych miast i obszarów wiejskich w rozwoju OM Jerzy Bański Konrad Czapiewski 1 PLAN PREZENTACJI/WARSZTATÓW 1. ZAŁOŻENIA I CELE

Bardziej szczegółowo

KONSULTACJE STRATEGII NA RZECZ ODPOWIEDZIALNEGO ROZWOJU W ZAKRESIE ROLNICTWA I ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

KONSULTACJE STRATEGII NA RZECZ ODPOWIEDZIALNEGO ROZWOJU W ZAKRESIE ROLNICTWA I ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi KONSULTACJE STRATEGII NA RZECZ ODPOWIEDZIALNEGO ROZWOJU W ZAKRESIE ROLNICTWA I ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH Konferencja prasowa Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi 3 sierpnia

Bardziej szczegółowo

Europejskiej w rozwoju wsi w latach

Europejskiej w rozwoju wsi w latach Możliwo liwości wykorzystania środków w Unii Europejskiej w rozwoju wsi w latach 2007-2013 2013 dr Grażyna GęsickaG Minister Rozwoju Regionalnego Ogólnopolskie spotkanie organizacji działaj ających na

Bardziej szczegółowo

GEOGRAFIA KLASA I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO

GEOGRAFIA KLASA I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO 2016-09-01 GEOGRAFIA KLASA I LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO SZKOŁY BENEDYKTA PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU GEOGRAFIA IV ETAP EDUKACYJNY Cele kształcenia wymagania ogólne I. Wykorzystanie różnych źródeł informacji

Bardziej szczegółowo

Akademia Metropolitalna Rewitalizacja obszarów zdegradowanych

Akademia Metropolitalna Rewitalizacja obszarów zdegradowanych Akademia Metropolitalna 27.11.2014 Rewitalizacja obszarów zdegradowanych dr inż. Przemysław Ciesiółka Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet im. A. Mickiewicza

Bardziej szczegółowo

WYZWANIA PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM

WYZWANIA PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM WYZWANIA PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM Prof. dr hab. inż. arch. ZBIGNIEW J. KAMIŃSKI Politechnika Śląska w Gliwicach, Wydział Architektury Posiedzenie Komitetu Sterującego ds. zmiany

Bardziej szczegółowo

RAPORT Z REALIZACJI. Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata za okres

RAPORT Z REALIZACJI. Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata za okres RAPORT Z REALIZACJI Strategii Rozwoju Województwa Małopolskiego na lata 2011 2020 za okres 2011 2013 SPIS TREŚCI CEL GŁÓWNY...9 Wskaźniki osiągnięć... 9 OBSZAR 1. GOSPODARKA WIEDZY I AKTYWNOŚCI... 11 Wskaźniki

Bardziej szczegółowo

Polityka miejska w aktywizacji obszarów peryferyjnych

Polityka miejska w aktywizacji obszarów peryferyjnych KONFERENCJA Polityka miejska - wyzwania, doświadczenia, inspiracje Warszawa 25-26 VI 2013 Polityka miejska w aktywizacji obszarów peryferyjnych Dr hab. inż. arch. Jacek Sołtys Politechnika Gdańska Wydział

Bardziej szczegółowo

Tendencje związane z rozwojem sektora energetyki w Polsce wspieranego z funduszy UE rok 2015 i co dalej?

Tendencje związane z rozwojem sektora energetyki w Polsce wspieranego z funduszy UE rok 2015 i co dalej? Miasto 2010 efektywność energetyczna w miastach Tendencje związane z rozwojem sektora energetyki w Polsce wspieranego z funduszy UE rok 2015 i co dalej? Elżbieta Bieńkowska Minister Rozwoju Regionalnego

Bardziej szczegółowo

Priorytet 5: Rozwój obszarów wiejskich. Analiza SWOT

Priorytet 5: Rozwój obszarów wiejskich. Analiza SWOT 80 Priorytet 5: Rozwój obszarów wiejskich Analiza SWOT MOCNE STRONY 1. Możliwość rozwoju produkcji żywności wysokiej jakości. 2. Korzystna struktura wielkości gospodarstw. 3. Korzystne warunki przyrodnicze

Bardziej szczegółowo

Joanna Kopczyńska Departament Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko

Joanna Kopczyńska Departament Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Joanna Kopczyńska Departament Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 1 22 grudnia 2014 Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary Wiejskie, przyjęta przez Radę

Bardziej szczegółowo

Region i jego rozwój w warunkach globalizacji

Region i jego rozwój w warunkach globalizacji Region i jego rozwój w warunkach globalizacji Jacek Chądzyński Aleksandra Nowakowska Zbigniew Przygodzki faktycznie żyjemy w dziwacznym kręgu, którego środek jest wszędzie, a obwód nigdzie (albo może na

Bardziej szczegółowo

Ocena spójności terytorialnej pod względem infrastruktury technicznej obszarów wiejskich w porównaniu z miastami

Ocena spójności terytorialnej pod względem infrastruktury technicznej obszarów wiejskich w porównaniu z miastami Ocena spójności terytorialnej pod względem infrastruktury technicznej obszarów wiejskich w porównaniu z miastami dr hab. Danuta Kołodziejczyk Prof. IERiGŻ-PIB Konferencja IERiGŻ-PIB Strategie dla sektora

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI WSTĘP ROZDZIAŁ I

SPIS TREŚCI WSTĘP ROZDZIAŁ I SPIS TREŚCI WSTĘP... 11 ROZDZIAŁ I POLITYKA EKONOMICZNA UNII EUROPEJSKIEJ NA RZECZ ZAPEWNIENIA KONKURENCYJNEGO I SPÓJNEGO TERYTORIUM... 21 1.1. Polityka ekonomiczna w koncepcjach teoretycznych europejskiej

Bardziej szczegółowo