WIARYGODNOŚĆ CHRZEŚCIJAŃSTWA W ENCYKLIKACH ŚW. JANA XXIII

Transkrypt

1 KS. SŁAWOMIR BARTNICKI STUDIA TEOLOGICZNE NAWRÓĆCIE SIĘ I WIERZCIE W EWANGELIĘ 32(2014) WIARYGODNOŚĆ CHRZEŚCIJAŃSTWA W ENCYKLIKACH ŚW. JANA XXIII Treść: 1. Świadectwo życia chrześcijańskiego, 2. Miłość chrześcijańska, 3. Wkład chrześcijaństwa w kulturę, 4. Pełnia prawdy w chrześcijaństwie, 5. Wiarygodność Kościoła. Wstęp W Ewangelii według św. Marka czytamy, iż Jezus u progu swego publicznego posłannictwa wołał: Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię (Mk 1,15). Temu wezwaniu towarzyszyło ukazywanie motywów, dla których Jego słuchacze mieliby zmienić swe dotychczasowe życie, odejść od grzechu i przyjąć Dobrą Nowinę, czyli w istocie samego Jezusa Chrystusa. Ewangelie ukazują, że Jezus uzasadniał i bronił swego Boskiego i mesjańskiego posłannictwa. Określane jest to mianem autoapologii Jezusa. Dokonywała się ona poprzez słowa i czyny, w ramach których Jezus odnosił się do swej preegzystencji, zrealizowania Boskiego planu Objawienia i zbawienia, jak również wskazywał na swe cuda i inne czyny mesjańskie. Odrzucenie tych znaków jest niewiarą, czyli postawą nieprzyjęcia Jezusa 1. Ks. dr Sławomir Bartnicki - Wyższe Seminarium Duchowne w Łomży, Pl. Papieża Jana Pawła II 1, Łomża. Prefekt i wykładowca religiologii, ekumenizmu i proseminarium w Wyższym Seminarium Duchownym w Łomży; tel ; sbartnicki@vp.pl. Doktorat z teologii fundamentalnej na KUL w Lublinie w 2012 r. pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Mariana Ruseckiego. Publikacje: - Koncepcje Objawienia według Avery Dullesa. W: Red. B. Kochaniewicz, Objawienie Boże w interpretacji współczesnych teologów, Poznań 2010, ss Wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego według kardynała Avery Dullesa, Lublin Wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego według Avery'ego Dullesa. "Roczniki Teologii Fundamentalnej i Religiologii". Lublin 5(2013), ss Motywy wiarygodności Objawienia chrześcijańskiego. "Studia Teologiczne". Białystok-Drohiczyn- -Łomża 31(2013), ss Zob. M. Skierkowski, Uczłowieczony Bóg. Chrystologia fundamentalna, Płock 2013, s ; M. Rusecki, Traktat o Objawieniu, Kraków 2007, s ; J. Mastej, Niewiara. W: red. M. Rusecki i inni, Leksykon Teologii Fundamentalnej, Lublin-Kraków 2002, s

2 Ks. Sławomir Bartnicki Transcendentną godność Jezusa Chrystusa uzasadniali również apostołowie. Człowiek bowiem, posiadając rozumną i wolną naturę, potrzebuje argumentów na podstawie których mógłby wierzyć w Boga w pełni objawionego w Chrystusie 2. Konieczna jest równocześnie zaangażowana i otwarta postawa człowieka wobec wartości religijnych. To zaś w połączeniu z działaniem łaski Bożej zapewnia skuteczność uzasadnianiu wiarygodności Osoby i misji Jezusa Chrystusa 3. Uzasadnianie wiarygodności Objawienia chrześcijańskiego, czyli zrealizowanego w Jezusie Chrystusie, które dało początek religii chrześcijańskiej i trwa do dziś w ustanowionym przez Chrystusa Kościele, jest przedmiotem teologii fundamentalnej 4. W ramach uzasadniania wiarygodności Objawienia chrześcijańskiego dokona się prezentacji nauczania papieża św. Jana XXIII 5 zawartego w jego encyklikach w aspekcie teologicznofundamentalnym, szeroko obecnym we wspomnianych dokumentach. Wypada wspomnieć przy tym, że ks. Angelo Giuseppe Roncalli, późniejszy papież Jan XXIII, był między innymi wykładowcą apologetyki w seminarium duchownym, dyscypliny będącej poprzedniczką teologii fundamentalnej 6. Uzasadnieniem wyboru encyklik jako formy wypowiedzi papieskiej jest fakt, że encykliki są oficjalnym pismem papieża, wyrażającym jego stanowisko i skierowane są do biskupów, wszystkich wiernych a nawet do całej ludzkości. Powstają one pod wpływem aktualnych potrzeb Kościoła i służą wyjaśnianiu oraz upowszechnianiu prawd wiary w sposób dostoswany do mentalności danej epoki 7. Treści o charakterze teologicznofundamental- 2 S. Bartnicki, Wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego według kardynała Avery Dullesa, Lublin 2013, s. 12; por. Katechizm Kościoła Katolickiego A. Dulles, Apologetics and the Biblical Christ, Paramus 1971; S. Bartnicki, Wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego według kardynała Avery Dullesa, s M. Rusecki, I. S. Ledwoń, Objawienie Boże, w: Leksykon Teologii Fundamentalnej, s. 859; S. Bartnicki, Wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego według kardynała Avery Dullesa, s Angelo Giuseppe Roncalli urodził się 25 listopada 1881 roku. Święcenia kapłańskie przyjął w roku Pełnił funkcję sekretarza biskupa Bergamo. Jako swoje hasło biskupie Angelo Roncalli wybrał Obedientia et Pax (Posłuszeństwo i Pokój). W późniejszych latach pełnił kolejno funkcje delegata apostolskiego w Bułgarii, w Turcji i Grecji oraz nuncjusza apostolskiego w Paryżu. W 1953 roku Angelo Roncalli został mianowany kardynałem i patriarchą Wenecji. W 1958 roku zaś został wybrany papieżem i przyjął imię Jan XXIII. 11 października 1962 roku rozpoczął Sobór Watykański II. Zmarł 3 czerwca 1963 roku (Jan XXIII, Dziennik duszy, Kraków 2014, s ; J. F. Cronin, F. X. Murphy, F. Smith, The Encyclicals and Other Messages of John XXIII, Washington 1964, s. 1-9; A. St. Tomaszewski, Jan XXIII i Jego działalność społeczna, Poznań 2000, s A. St. Tomaszewski, Jan XXIII i Jego działalność społeczna, s Z. Krzyszowski, Encyklika, w: Leksykon Teologii Fundamentalnej, s

3 Wiarygodność chrześcijaństwa w encyklikach św. Jana XXIII nym zawarte są w encyklikach papieża Jana XXIII implicite, stąd należało dokonać ich uprzedniego wydobycia z tekstu, a następnie w ramach artykułu systematycznie zaprezentować i przedstawić wnioski. Św. Jan XXIII ogłosił osiem encyklik, a mianowicie: Ad Petri Cathedram (1959) o rozwoju prawdy, jedności i pokoju w duchu miłości; Sacerdotii Nostri Primordia (1959) w pierwsze stulecie śmierci św. Proboszcza z Ars, ukazującą św. Jana Vianney a jako wzór kapłana; Grata Recordatio (1959) o modlitwie różańcowej w intencji Kościoła, misji oraz problemów międzynarodowych i społecznych; Princeps Pastorum (1959) o misjach, rodzimych duchownych i zaangażowaniu świeckich; Mater et Magistra (1961) o współczesnych przemianach społecznych w świetle nauki chrześcijańskiej; Aeterna Dei Sapientia (1961) o św. Leonie Wielkim, papieżu i doktorze Kościoła; Paenitentiam Agere (1962) o konieczności praktykowania pokuty, a także Pacem in Terris (1963) o pokoju między wszystkimi narodami opartym na prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności. Najważniejsze z nich to Mater et Magistra oraz Pacem in Terris. W tej ostatniej encyklice papież Jan XXIII zwraca się nie tylko do episkopatów, duchowieństwa i katolików świeckich, lecz do wszystkich ludzi dobrej woli. Jest to wydarzenie wskazuje A. St. Tomaszewski nie spotykane dotąd w doktrynalnych enuncjacjach papieskich. Ponadto encykliki papieża Jana XXIII charakteryzują się obok innych wartości łatwo zrozumiałym, współczesnym językiem8. Zaprezentowanie nauczania papieża Jana XXIII zawartego w encyklikach wpisuje się w naśladowanie i oddawanie czci świętemu papieżowi, polegającemu na przyswojeniu nauczania papieskiego i jego realizacji w życiu chrześcijańskim. Nauczanie Jana XXIII warto przybliżyć tym bardziej, iż jest ono mniej znane, niż chociażby nauczanie Jana Pawła II, równocześnie kanonizowanego w Rzymie 27 kwietnia 2014 roku. Odnośnie do kwestii metodologicznych należy wskazać, że treść encyklik Jana XXIII jako taka prezentuje wiarygodność chrześcijaństwa, ponieważ ukazuje prawdę, iż wartości służące dobru człowieka stanowią nieodłączną część religii chrześcijańskiej. W niniejszym artykule jednak przyjęto ścisłą interpretację encyklik Jana XXIII pod kątem teologicznofundamentalnym. Otóż skoncentrowano się na tekstach wprost ukazujących pozytywny wkład Objawienia Chrystusowego w życie i rozwój człowieka, 8 J. F. Cronin, F. X. Murphy, F. Smith, The Encyclicals and Other Messages of John XXIII, s. 226; A. St. Tomaszewski, Jan XXIII i Jego działalność społeczna, s

4 Ks. Sławomir Bartnicki który to wkład stanowi o ludzkiej wiarygodności chrześcijaństwa. Na ich podstawie wydobyto wieloaspektową argumentację teologicznofundamentalną, czerpiącą ze świadectwa życia ludzi wierzących w Chrystusa, miłości chrześcijańskiej, wkładzie chrześcijaństwa w kulturę, obecności pełni prawdy w chrześcijaństwie oraz z faktu Chrystusowej genezy Kościoła. 1. Świadectwo życia chrześcijańskiego Świadectwo chrześcijańskiego sposobu życia stanowi dla niechrześcijan sposobność do refleksji nad jego źródłem oraz nad źródłem samego chrześcijaństwa 9. Jest ono także bardzo ważnym tematem obecnym w encyklikach św. Jana XXIII, wskazującym na racjonalny charakter wiary w Jezusa Chrystusa. Papież Jan łączy w dużym stopniu świadectwo z zagadnieniem misji chrześcijańskich. Stanowią one konsekwencję przekonania o wyjątkowym charakterze chrześcijaństwa i absolutnym znaczeniu Jezusa Chrystusa jako jedynego Zbawiciela i pełnię Objawienia Bożego. W tej kwestii, odwołując się do papieża Benedykta XV i jego listu apostolskiego Maximum Illud, Jan XXIII podkreśla, że misją katolicką jest ustanawianie nowych praw i zasad w duchu Ewangelii. Pisze również o gorliwości misjonarzy i rodzimych apostołów w ich posłudze, co stanowi bez wątpienia świadectwo głębokiej wiary w Chrystusa, tym bardziej w sytuacji prześladowań ze strony ludzi nastawionych wrogo do religii chrześcijańskiej 10. Świadectwo życia wiarą w Chrystusa wyraża się w świętości. W tym kontekście Jan XXIII pisze o świętości, jaką powinni charakteryzować się kapłani, dzięki czemu są oni światłem świata i solą ziemi ukazującymi piękno i nadprzyrodzoną moc Ewangelii. Motywuje to bowiem wszystkich ludzi do starań o doskonałe życie chrześcijańskie. Papież Jan XXIII wskazuje na konieczność świadectwa, przedstawiając powołanie chrześcijańskie jako realizujące się nie tylko w prywatnym życiu wiernych, ale również w zaangażowaniu w aktywną działalność apostolską. Bez wątpienia wiąże się to z faktem, że chrześcijanin jak podkreśla papież powinien być świadkiem prawdy. Każdy, kto uznaje się za chrześcijanina [ ] jest zobowiązany przez swe sumienie do podstawowego, koniecznego obowiązku dawania świadectwa prawdzie, w którą wierzy i łasce, która przemienia jego duszę. 9 M. Rusecki, Traktat o wiarygodności chrześcijaństwa. Dlaczego wierzyć Chrystusowi?, Lublin 2010, s. 149; S. Bartnicki, Wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego według kardynała Avery Dullesa, s Princeps pastorum

5 Wiarygodność chrześcijaństwa w encyklikach św. Jana XXIII Postawa taka przynosi uczy papież obfite owoce, zgodnie ze słowami Chrystusa, Tak niech świeci wasze światło przed ludźmi, aby widzieli wasze dobre uczynki i chwalili Ojca waszego, który jest w niebie (Mt 5,16) 11. Jan XXIII pisze także wprost o obowiązku obrony wiary chrześcijańskiej i jej nauczania. Dzięki temu Objawienie Chrystusowe może być właściwie oceniane i w efekcie przyjęte. Wskazuje to na rys apologijny nauczania Jana XXIII, wyrażający się w obronie wiary chrześcijańskiej oraz misji Kościoła w świecie. Papież przypomina również, że wiara realizuje się nie tylko w skrytości sumienia i życiu prywatnym, ale także we wszystkich formach życia publicznego. Podkreśla przy tym wielką skuteczność świadectwa dawanego przez świeckich chrześcijan w sferze działalności publicznej i misyjnej. Wskazuje tu na rolę przynależności i uczestnictwa w grupach katolickich 12. Jan XXIII zachęca wiernych i wspólnoty chrześcijańskie na terenach misyjnych do wytrwałości w obliczu prześladowań w bitwie która jest prowadzona dla sprawy Bożej. Mówi przy tym o realności męczeństwa, zwłaszcza w odniesieniu do pasterzy, którzy dają swym wiernym przykład wiary. Wskazuje jednak na nadzieję wiecznej nagrody w niebie, płynącą z wiary w Chrystusa 13. Papież ukazuje realizację przez grupę młodych misjonarzy zadania niesienia światła Ewangelii dalekim ludom jako świadectwo życia chrześcijańskiego. Obok przepowiadania Ewangelii na terenach misyjnych, papież przedstawia jako piękne świadectwo wierności Chrystusowi również zaangażowanie młodzieży w głoszenie Dobrej Nowiny w wielkich miastach o charakterze przemysłowym. Środowiska te bowiem są miejscami, gdzie w zawrotnym kłębowisku nowoczesnego życia umysły stają się nieraz oschłe i ulegają gnębiącym rzeczom doczesnym 14. Jako świadectwo składane wierze w Chrystusa, mogące skłonić innych do wiary, papież Jan XXIII ukazuje również posługę biskupią, kapłańską i życie zakonne. Nie sprzeciwia się to jednak konieczności zaangażowania osób świeckich w posłannictwo Kościoła. W tym kontekście papież odnosi się zwłaszcza do Akcji katolickiej. Jan XXIII zauważa bowiem, że nie wszędzie i nie do wszystkich środowisk kapłani i osoby zakonne mogą dotrzeć z powodu lekceważenia, obawy, pogardy lub nienawiści wobec nich. Jak uczy papież, jest to zadaniem osób świeckich, zrzeszonych wówczas 11 Tamże Tamże Tamże Grata Recordatio

6 Ks. Sławomir Bartnicki w Akcji Katolickiej. Osoby świeckie działające w jej ramach dają świadectwo wierze w Chrystusa poprzez swe zaangażowanie, pozostając w łączności z biskupami i w posłuszeństwie wobec nich 15. Ważną rolę apostolstwa świeckich papież widzi również w edukacji społecznej młodego pokolenia oraz w chrystianizacji współczesnego społeczeństwa 16. Rys teologicznofundamentalny, czyli wskazujący na racjonalny charakter wiary chrześcijańskiej, jest widoczny także w słowach skierowanych przez Dobrego Papieża do osób cierpiących z powodów trudności ekonomicznych, choroby i starości. Papież kieruje do nich słowa nadziei płynącej z wiary w życie wieczne i radości z powodu uczestnictwa w nim. Ukazuje mękę krzyżową Chrystusa jako motyw do niesienia swego codziennego krzyża razem z Chrystusem. Papież podkreśla też rolę posługi kapłańskiej wobec uchodźców i emigrantów w celu zachowania przez nich wiary chrześcijańskiej. Często bowiem środowisko i okoliczności w których się znaleźli, są obce również wierze w Chrystusa 17. W kontekście świadectwa papież Jan XXIII podkreśla także wagę odnowy chrześcijańskiego życia, przykładu i uczynków miłosierdzia. Powołuje się przy tym na opis życia chrześcijan w liście do Diogneta, gdzie czytamy: Są w ciele, lecz żyją nie według ciała. Przebywają na ziemi, lecz są obywatelami nieba. Słuchają ustalonych praw, a własnym życiem zwyciężają prawa. Są ubodzy, a wzbogacają wielu. Wszystkiego im nie dostaje, a opływają we wszystko. Pogardzają nimi, a oni w pogardzie tej znajdują chwałę. Spotwarzają ich, a są usprawiedliwieni. Ubliżają im, a oni błogosławią. Obrażają ich, a oni okazują wszystkim szacunek. Czynią dobrze, a karani są jak zbrodniarze. Karani radują się jak ci, co budzą się do życia. Jednym słowem: czym jest dusza w ciele, tym są w świecie chrześcijanie 18. Papież Jan XXIII wskazuje też, że katolicy muszą dbać o postępowanie zgodnie z własnym sumieniem i nie uciekać się do kompromisów, które niosą szkodę religii lub moralności. Taką postawę jak uczy papież katolicy powinni przyjąć wobec braci odłączonych i stojących z dala od wiary chrześcijańskiej, gdyż w ten sposób mogą dać im okazję lub zachętę dojścia do prawdy 19. Ponadto katolicy powinni również współpracować z braćmi odłączo- 15 Ad Petri Cathedram Mater et Magistra Ad Petri Cathedram Ad Petri Cathedram Pacem in Terris ; Por. A. St. Tomaszewski, Jan XXIII i Jego działalność społeczna, s

7 Wiarygodność chrześcijaństwa w encyklikach św. Jana XXIII nymi jak i z tymi niechrześcijanami, którzy odznaczają się mądrością i naturalną prawością moralną 20. Świadectwo jako motyw wiary w Chrystusa, Jan XXIII ukazuje także na przykładzie św. Jana Vianney a. Otóż jego świętość życia kapłańskiego stanowiła dla ludzi zaniedbanych religijnie po rewolucji francuskiej impuls do nawrócenia i zmiany obyczajów. Ze świętości tej, związanej z Eucharystią, sakramentem pokuty, modlitwą i ascezą, wypływało zaradzanie potrzebom swych braci, przekazywanie zdrowej nauki chrześcijańskiej i owocność pracy duszpasterskiej. Swoja postawą św. Jan Vianney ukazywał ogrom miłości Boga wobec grzeszników oraz prawdę, że modlitwa chrześcijańska daje człowiekowi szczęście 21. Ojciec święty wskazuje także na świadectwo Kościoła jako wspólnoty, wyjaśniając, że Kościół prowadząc ludzi do Chrystusa przynosi im również wiele korzyści społecznych i gospodarczych. Autentyczni chrześcijanie bowiem tak kształtują własne środowiska oraz instytucje, że służą one wspieraniu uczciwości i godności człowieka 22. Obecne wśród chrześcijan wartości takie, jak wzajemny szacunek, braterstwo i pokój między narodami, są przejawem zasad nadprzyrodzonych leżących u podstaw działalności Kościoła 23. Jak zaznacza M. Rusecki, świadectwo życia chrześcijańskiego staje się coraz bardziej pilne w kontekście laicyzacji społeczeństw kultury zachodniej, a także społeczeństwa w naszym kraju Miłość chrześcijańska Innym argumentem wskazującym na Boskie, Chrystusowe pochodzenie chrześcijaństwa jest miłość przejawiająca się w czynieniu dobra wobec drugiego człowieka, zwłaszcza cierpiącego, ubogiego i potrzebującego. W swoich encyklikach papież Jan XXIII koncentruje się przede wszystkim na miłości wyrażonej poprzez działalność charytatywną. Papież wyjaśnia, że świadectwo poszczególnych osób musi być potwierdzone i wzmocnione świadectwem całej wspólnoty chrześcijańskiej. Hojne praktykowanie 20 J. F. Cronin, A Commentary on Pacem in Terris. W: J. F. Cronin, F. X. Murphy, F. Smith, The Encyclicals and Other Messages of John XXIII, s Sacerdoti Nostri Primordia 10-93; J. F. Cronin, F. X. Murphy, F. Smith, The Encyclicals and Other Messages of John XXIII, s Pacem in Terris Grata Recordatio M. Rusecki, Traktat o wiarygodności chrześcijaństwa. Dlaczego wierzyć Chrystusowi?, s

8 Ks. Sławomir Bartnicki miłości wobec ubogich i potrzebujących przyczynia się do jedności, radości i wzajemnego zbudowania wierzących w Chrystusa. Przezwycięża ono również wrogość między ludźmi 25. W swym nauczaniu papież przypomina, że miłość jest królową i mistrzynią wszystkich cnót. Stanowi ona również streszczenie całej Ewangelii i rzeczywistość, dzięki której będziemy zbawieni. Miłość ta zawsze jest gotowa poświęcić się dla dobra innych i jest najskuteczniejszym lekarstwem na ludzką pychę. Jan XXIII przywołuje w tym kontekście charakterystykę cnoty miłości, jakiej dokonał św. Paweł Apostoł: Miłość cierpliwa jest, łaskawa jest; nie szuka swego; wszystko znosi, wszystko przetrzyma (1 Kor 13, ) 26. Papież bardzo pięknie wyjaśnia, czym jest miłość chrześcijańska pisząc: Kto kieruje się miłością chrześcijańską potrafi kochać mądrze, zgodnie z hierarchią wartości i nie może nie kochać innych i dostrzega ich cierpienia i radości traktuje je jako własne. Jego zaś działanie jest wytrwałe, dynamiczne, przeniknięte ludzką życzliwością, a także pełne troski o dobro innych. Z tego powodu jak uczy papież obok pierwszorzędnego zadania Kościoła troski o zbawienie dusz, jego posłannictwo obejmuje również wymogi codziennego życia ludzkiego, w tym edukację, dobrobyt i pomyślność każdego człowieka. Kościół czyni tak, inspirując się przykładem samego Zbawiciela, który ukazał troskę o potrzeby materialne swego ludu, gdy widząc głodny tłum uczniów dokonał dla niego cudownego rozmnożenia chleba 27. Chrześcijanie poruszani przez miłość Chrystusa widzą, że nie jest możliwe nie kochać swego bliźniego 28. Argumentacja z miłości chrześcijańskiej odwołuje się do wyjątkowej siły przekonywania tkwiącej w miłości oraz do powszechnego przekonania ludzkości, że miłość stanowi najwyższą wartość. Argumentacja tego rodzaju wykazuje, że chrześcijaństwo jest religią w najwyższym stopniu wiarygodną, ponieważ jej największą i charakterystyczną wartością jest miłość zdolna do poświęcenia się dla innych Princeps Pastorum 36-37; J. F. Cronin, F. X. Murphy, F. Smith, The Encyclicals and Other Messages of John XXIII, s Ad Petri Cathedram Mater et Magistra ; Zob. Mt 15, 32-39; Mk 8, J. F. Cronin, A Commentary on Mater et Magistra. W: J. F. Cronin, F. X. Murphy, F. Smith, The Encyclicals and Other Messages of John XXIII, s M. Rusecki, Traktat o wiarygodności chrześcijaństwa. Dlaczego wierzyć Chrystusowi?, s. 280; K. Kaucha, Agapetologiczny argument, w: Leksykon Teologii Fundamentalnej, s ; M. Rusecki, J. Mastej, Uzasadnianie w teologii fundamentalnej, Roczniki Teologii Fundamentalnej i Religiologii 2(2010), s

9 Wiarygodność chrześcijaństwa w encyklikach św. Jana XXIII 3. Wkład chrześcijaństwa w kulturę Tradycyjna definicja kultury określa ją jako rozumne przekształcanie natury przez człowieka 30. Kultura chrześcijańska zaś, czyli kultura tworzona przez ludzi wierzących w Chrystusa, dopełnia kulturę ogólnoludzką oraz jest jej zwieńczeniem 31. Argument ten, zwany kulturotwórczym, ma na celu ukazanie wkładu religii chrześcijańskiej w kulturę poszczególnych jednostek, określonych społeczności oraz wspólnoty ludzkiej 32. Jan XXIII zwraca uwagę J. F. Cornin bardziej niż inni dotychczasowi papieże, prosił chrześcijan, by stali się częścią świata w celu jego humanizowania i chrystianizowania 33. Jak wyjaśnia papież, Kościół katolicki nigdy też nie sprzyjał postawie pogardy wobec religii pozachrześcijańskich, określanych jako pogańskie, ale raczej dążył do oczyszczenia ich z naleciałości błędu i udoskonalenia. W ramach tej misji Kościoła dokonuje się uświęcenie rodzimej sztuki, kultury a także tradycyjnych zwyczajów oraz instytucji, czyli inkulturacja. W jej kontekście papież Jan XXIII wspomina Matteo Ricciego, jezuickiego misjonarza Chin, który zyskał uznanie wśród wykształconych obywateli tego państwa i potrafił skłonić ich do przyjęcia prawdy chrześcijańskiej. Jan XXIII ukazuje również konieczność odpowiedniej edukacji i formacji chrześcijańskiej. Przyczynia się ona bowiem do wyeliminowania rozdźwięku między wiarą religijną i postępowaniem. Motywuje również do postępowania zgodnego z zasadami Ewangelii oraz do aktywnego zaangażowana w sprawy wspólnoty wiary. W edukacji katolickiej jednak konieczna jest równowaga między edukacją humanistyczną a techniczną, oferowaną przez szkoły publiczne, tak aby formacja była oparta na wartościach duchowych 34. W swym nauczaniu Jan XXIII ukazuje także znaczenie wkładu kato- 30 M. Rusecki, Traktat o wiarygodności chrześcijaństwa. Dlaczego wierzyć Chrystusowi?, s. 291; M. Rusecki, Traktat o Objawieniu, s ; A. Dulles, Wkład chrześcijaństwa w kulturę. Perspektywa amerykańska, w: red. M. Rusecki i inni, Chrześcijaństwo jutra. Materiały II Międzynarodowego Kongresu Teologii Fundamentalnej, Lublin 2001, s M. Rusecki, Traktat o Objawieniu, s M. Rusecki, Kulturotwórczy argument, w: Leksykon Teologii Fundamentalnej, s. 730; Z. Krzyszowski, Kościół a kultura w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, Roczniki Teologiczne ( ), s J. F. Cronin, A Commentary on Mater et Magistra. W: J. F. Cronin, F. X. Murphy, F. Smith, The Encyclicals and Other Messages of John XXIII, s Princeps Pastorum

10 Ks. Sławomir Bartnicki lickich obywateli z mniej zamożnych krajów w ekonomiczny i społeczny rozwój swych państw. Papież wyraża też poparcie dla pomocy oferowanej przez katolików z bogatszych państw krajom biedniejszym, w tym afrykańskim i azjatyckim studentom uczącym się na uniwersytetach Europy i Ameryki 35. Papież Jan XXIII wzywa również katolików do chętnego uczestniczenia w sprawach publicznych oraz do współdziałania w zwiększaniu dobrobytu całej ludzkości i swoich krajów. Ma to szczególne znaczenie wobec spotykanych poglądów odmawiających Kościołowi prawa do obecności w przestrzeni publicznej. Papież uczy, że oświeceni światłem wiary w Chrystusa i kierujący się miłością chrześcijanie powinni tak kształtować instytucje gospodarcze, społeczne, naukowe i kulturalne, aby pomagały wszystkim ludziom stawać się lepszymi w porządku nadprzyrodzonym i naturalnym. Pisząc o konieczności przepojenia kultury i cywilizacji zasadami chrześcijańskimi, papież wskazuje, iż konieczne jest w tym celu zarówno korzystanie ze światła wiary, jak też wejście do instytucji kulturalnych i cywilizacyjnych 36. Odnosząc się zaś do dramatycznych wydarzeń I wojny światowej, papież Jan XXIII postuluje konieczność motywowania katolików do pokojowego rozszerzania Królestwa Bożego, które jako jedyne może dać wszystkim ludziom trwały pokój i dobrobyt Pełnia prawdy w chrześcijaństwie Jezus Chrystus przyszedł na świat, żeby dać świadectwo prawdzie. Jednocześnie prawda świadczy o wiarygodności Objawienia zrealizowanego w Chrystusie i obecnego w chrześcijaństwie oraz Kościele. Argumentacja ta wykazuje, że Bóg jest źródłem wszelkiej prawdy i sam jest Prawdą wyjaśniającą życie człowieka. W tym kontekście św. Jan XXIII przestrzega przed obecnymi w dwudziestym wieku stanowiskami filozoficznymi i rozpowszechnionymi postawami praktycznymi, których absolutnie nie można pogodzić z wiarą chrześcijańską. Dlatego też stanowią one przeszkodę do zbawienia 38. Przyczyną wszelkiego zła między ludźmi i narodami jest nieznajomość prawdy oraz pogarda i odwracanie się od niej. Tymczasem Bóg dał nam umysł zdolny do poznania prawdy. Oznacza to, że idąc za rozumem idziemy za samym Bogiem. Bóg jest bowiem twórcą rozumu oraz 35 Mater et Magistra Pacem in Terris ; A. St. Tomaszewski, Jan XXIII i Jego działalność społeczna, s Princeps Pastorum Grata Recordatio

11 Wiarygodność chrześcijaństwa w encyklikach św. Jana XXIII prawodawcą. Dlatego też jak uczy papież rozumem możemy dojść do prawdy naturalnej. Jednak w dziedzinie religijnej i w kwestiach moralnych nie jest to proste dla wszystkich ludzi. Istnieją poza tym również prawdy, których rozum nie może poznać bez pomocy pochodzącej od Boga, czyli łaski nadprzyrodzonej. Z tego powodu Bóg objawił ludziom siebie oraz prawdy o sobie. Pełnią Objawienia Bożego jest Jezus Chrystus, zaś jego celem doprowadzenie ludzi do szczęścia wiecznego. Dlatego też wszyscy ludzie zobowiązani są do przyjęcia wiarą Objawienia chrześcijańskiego 39. W trosce o czystość wiary papież krytykuje również postawę agnostycyzmu poznawczego, odmawiającego uzmysłowi ludzkiemu możliwości poznania pewnego i bezpiecznego, a także odrzucanie wszelkiej prawdy objawionej przez Boga w Jezusie Chrystusie. Potępia również indyferentyzm religijny, ukazując jako głęboko niewłaściwą postawę obojętność i beztroskę wobec obowiązku poszukiwania prawdy, który zaszczepił w nas Bóg. Postawa ta prowadzi bowiem do absurdalnego przekonania o braku jakiejkolwiek różnicy między prawdą i fałszem oraz do traktowania wszystkich religii jako równie wartościowych, przez co podważa się wyjątkowy charakter religii katolickiej, a nawet odrzuca wszelką religię. Jan XXIII odwołuje się tutaj do nauki zawartej w encyklice Humanum Genus papieża Leona XIII z 1884 roku oraz do nauczania papieża Leona Wielkiego z V wieku, który bronił doktryny chrześcijańskiej dotyczącej dwóch natur i Boskiej Osoby w Jezusie Chrystusie oraz jedynego pośrednictwa zbawczego Jezusa Chrystusa 40. Podkreśla on przy tym, że jedynie dojście do prawdy Ewangelii daje człowiekowi ukojenie w prawdziwym pokoju oraz radości i to w dużo większej mierze niż radość pochodząca z odkryć naukowych. Mając swe źródło w Bogu, prawda w bardzo dużym stopniu służy sprawie pokoju. Dzieje się tak, ponieważ osiągnięcie pełnej prawdy służy jedności między ludźmi i tym samym zaistnieniu pokoju. Prawda objawiona przez Boga ukazuje także, iż życia ludzkiego nie można rozpatrywać jedynie w kategoriach czysto ziemskiej egzystencji, albowiem przed człowiekiem rozciąga się perspektywa życia wiecznego 41. Jan XXIII podkreśla również konieczność zachowywania prawa Bożego w postępowaniu człowieka, wyjaśniając, że jego lekceważenie i łamanie przyczynia się do rozpadu podstaw społeczności ludzkiej 42. Ukazuje 39 Ad Petri Cathedram Aeterna Dei Sapientia Ad Petri Cathedram Tamże

12 Ks. Sławomir Bartnicki również konieczność pomocy łaski Bożej w kwestii pokoju na świecie. Papież uczy tu bowiem, że pokoju jako wspaniałego i wzniosłego zadania nie mogą zapewnić wyłącznie ludzkie środki. Aby społeczność ludzka mogła być jak najpełniejszym odbiciem Królestwa Bożego, konieczna jest pomoc samego Boga. Pokój bowiem jest czymś więcej niż tylko równowagą sił, lecz jest przede wszystkim darem miłości Chrystusa 43. Dlatego papież wskazuje na konieczność żarliwej modlitwy do Jezusa Chrystusa, który poprzez swą mękę i śmierć przezwyciężył grzech, będący źródłem wszelkiego podziału i który ma moc skłonić wolę wszystkich ludzi do wybaczenia krzywd oraz do wzajemnej miłości 44. Inną kwestią którą porusza papież Jan XXIII jest fakt, iż same postępy w nauce i technologii nie są w stanie rozwiązać wszystkich problemów dotykających ludzi. Mogą być one rozwiązane jedynie w świetle wiary w Boga. Tym bardziej nie ma rozwiązania problemów wyłącznie w ludzkich możliwościach czy zasadach, które są często sprzeczne z nauką chrześcijańską. Porządek moralny bowiem nie istnieje poza Bogiem, lecz odcięty od Boga nieuchronnie musi się rozpaść. Człowiek bowiem uzasadnia papież - jest nie tylko ciałem, ale także duchem obdarzonym rozumem i wolnością. To zaś domaga się opartego na religii prawa moralnego, które jest o wiele skuteczniejsze w rozwiązywaniu problemów życiowych ludzi niż przymus lub kryterium użyteczności 45. Rozwiązanie zaś w oparciu o Objawienie Chrystusowe najważniejszych ludzkich problemów egzystencjalnych sprawia, że religia chrześcijańska jawi się jako wiarygodna Wiarygodność Kościoła Eklezjologia fundamentalna, będąc jednym z dwóch zasadniczych traktatów teologii fundamentalnej wykazuje, że Kościół jest pochodzenia Boskiego, czyli swe źródło ma w Objawieniu Chrystusowym. Wskazuje też, że Kościół posiada nadaną przez Boga określoną strukturę organizacyjną jako nowy Lud Boży i wspólnota wiary. Kościół ponadto przekazuje Objawie- 43 J. F. Cronin, F. X. Murphy, F. Smith, The Encyclicals and Other Messages of John XXIII, s Pacem in Terris Princeps Pastorum 48; Mater et Magistra I. Korzeniowski, P. Rabczyński, Znaki czasu, w: Leksykon Teologii Fundamentalnej, s ; M. Rusecki, Rozpoznawanie Objawienia Bożego (Cz. III). Rozpoznawanie Objawienia w Chrystusie, Roczniki Teologiczne 50 (2003), s. 11; J. Mastej. Świadectwo chrześcijańskie jako motyw wiary, Roczniki Teologiczne ( ), s

13 Wiarygodność chrześcijaństwa w encyklikach św. Jana XXIII nie Boże zrealizowane w historii, dostosowując sposób jego przekazu do konkretnych warunków i potrzeb człowieka. Tym samym wspólnota Ludu Bożego kontynuuje zbawcze dzieło Jezusa Chrystusa 47. Nauka papieża Jana XXIII o Kościele koncentruje się przede wszystkim na jedności wspólnoty wierzących w Chrystusa oraz na prymacie św. Piotra i jego następców. W kwestii jedności Kościoła, Jan XXIII w encyklice Ad Petri Cathedram pisze, że zwołanie Soboru Powszechnego, czyli Soboru Watykańskiego II, dokonało się w dużym stopniu pod wpływem nadziei na przyszłą pełną jedność wszystkich wierzących w Chrystusa 48. Służyć będzie ono bowiem pełniejszej obecności prawdy i miłości w Kościele jak również otwartości Kościoła na współczesny świat. Papież wyraża też nadzieję, że Sobór będzie dla chrześcijan odłączonych dyskretnym zaproszeniem do jedności ze Stolicą Apostolską, ponieważ tylko w Kościele katolickim jest obecna jedność, o którą modlił się Jezus Chrystus w czasie Ostatniej Wieczerzy 49. To oznacza, że troska o jedność Kościoła jest obowiązkiem chrześcijan i stanowi realizację polecenia Chrystusa Aby wszyscy stanowili jedno, jak Ty Ojcze, we Mnie, a ja w Tobie, aby i oni stanowili w Nas jedno (J 17, 21) 50. Z racji, iż założycielem Kościoła jest sam Bóg, ludzie powinni dążyć do uczestnictwa w nim. W encyklice Aeterna Dei Sapientia Jan XXIII utożsamia Kościół z Królestwem Bożym. Dziś jednak odchodzi się od tego poglądu, ukazując Królestwo Boże jako rzeczywistość pełniejszą, eschatyczną i nadrzędną wobec Kościoła 51. Zgodnie z nauczaniem św. Jana XXIII jedność istniejąca w Kościele katolickim charakteryzuje się trzema właściwościami, odróżniającymi go od innych wspólnot chrześcijańskich. Jest to mianowicie jedność doktryny, jedność organizacji oraz jedność kultu. Jedność ta jest tak wyraźna, że dzięki niej wszyscy ludzie mogą rozpoznać Kościół katolicki. Pochodzi ona od Boga i służy osiągnięciu zbawienia przez wszystkich ludzi jako jedna wspólnota. Rozwijając myśl, Jan XXIII pisze, że Kościół w swoim nauczaniu przekazuje i wyjaśnia to, co zostało objawione przez Boga. Objawienie 47 M. Rusecki, Fundamentalna teologia, w: Leksykon Teologii Fundamentalnej, s ; S. Bartnicki, Wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego według kardynała Avery Dullesa, s Zob. Jan XXIII, Konstytucja apostolska Humanae salutis, w: A. St. Tomaszewski, Jan XXIII i Jego działalność społeczna, s ; zob. Jan XXIII, Modlitwa za Sobór Ekumeniczny Vaticanum II, w: Jan XXIII, Dziennik duszy, Kraków 2014, s Ad Petri Cathedram 61-62; J. F. Cronin, F. X. Murphy, F. Smith, The Encyclicals and Other Messages of John XXIII, s Aeterna Dei Sapientia 62; Ad Petri Cathedram Zob. H. Seweryniak, Apologia pokolenia JPII, Płock 2006, s

14 Ks. Sławomir Bartnicki to jest zawarte w Piśmie świętym oraz w ustnej i spisanej tradycji, która jest przekazywana od czasów apostolskich i wyrażona jest w zarządzeniach i definicjach soborów powszechnych. Poruszając kwestię jedności rządów w Kościele, Jan XXIII opiera ją na władzy, jaką otrzymał św. Piotr od Chrystusa i którą kontynuuje jego następca, czyli Biskup Rzymu. Jeśli chodzi o jedność kultu, to należy stwierdzić, że papież odnosi się do siedmiu sakramentów świętych na czele z Eucharystią, które Kościół otrzymał od Jezusa Chrystusa jako dar i które strzegł przez wieki. Świadczy to, według papieża Jana XXIII, o wiarygodności Kościoła w porównaniu do wspólnot niekatolickich 52. Przywołując z kolei nauczanie papieża Leona Wielkiego o jedności Kościoła, Jan XXIII stwierdza, że jedność Kościoła pochodzi od Boga, mając swe źródło w narodzeniu Słowa Wcielonego, Jezusa Chrystusa. Narodzenie Głowy jest także narodzinami ciała. Uczestniczką zaś owego tajemniczego narodzenia ciała Kościoła była Maryja. W kontekście jedności Kościoła postulowanej przez ruch ekumeniczny, papież Jan XXIII pisze o przejawach sympatii wobec wiary oraz instytucji katolickich ze strony wielu wspólnot odłączonych i ich dążeniu do jedności wszystkich chrześcijan. Wspólnotom tym, przypomina papież, brakuje trwałej, stałej i mocnej jedności. Obecna jest ona natomiast w Kościele katolickim 53. Papież zwraca również uwagę, że Kościół w swej mądrości nie dąży do zewnętrznego ujednolicenia narodów, krępując ich naturalne aspiracje. W wypowiedzi papieża natomiast zawarta jest myśl, iż Kościół docenia swoisty geniusz każdego narodu i jego cechy 54. Z kolei w encyklice Aeterna Dei Sapientia Jan XXIII, za papieżem św. Leonem Wielkim, broni prawdy o prymacie Biskupa Rzymskiego. W związku z tym utrzymuje, że Biskup Rzymu jako następca św. Piotra i zastępca Chrystusa jest ośrodkiem i kolumną wszelkiej jedności Kościoła. Za św. Leonem Wielkim papież Jan odwołuje się w tym przypadku do tekstu ewangelijnego Mt 16, 19 opisującego przekazanie św. Piotrowi władzy wiązania i rozwiązywania, która została rozciągnięta również na innych apostołów oraz ich następców. Świętemu Piotrowi jednak zwraca uwagę papież jako widzialnej głowie Kościoła, władza ta została przekazana oddzielnie. Z władzą świętego Piotra i jego następców związana jest też duchowa wielkość Rzymu podkreśla również za św. Leonem Wielkim papież Jan XXIII. 52 Ad Petri Cathedram Tamże Mater et Magistra

15 Wiarygodność chrześcijaństwa w encyklikach św. Jana XXIII Łączy on wielką godność św. Piotra z czcią dla miasta Rzymu. Wskazuje bowiem na pełnione w nim posłannictwo oraz świadectwo świętych Piotra i Pawła, a także na fakt obecności w Rzymie ich grobów, wspólnych ojców i nauczycieli prawdy. Jan XXIII wskazuje również na pierwszeństwo Kościoła Rzymu pośród innych Kościołów. W konsekwencji każdy inny Kościół na świecie, czyli wszyscy wierni, powinni być w zgodzie z Kościołem Rzymskim. Stanowi to warunek zachowania tradycji apostolskiej. Papież podkreśla równocześnie, że jedność Kościoła jest skutkiem działania Ducha Świętego oraz wielu ludzi dobrej woli 55. Wreszcie w jednej z dwóch najbardziej znanych encyklik, Mater et Magistra, Jan XXIII ukazuje wkład Kościoła w życie społeczeństw. Otóż stwierdza, że Kościół mając z Bożego postanowienia charakter powszechny, nigdy nie jest obcy wobec społeczności ludzkiej. Kościół będąc obecny w życiu ludzi, nie może uważać siebie za ciało obce pośród nich. Przeciwnie, jak podkreśla papież, obecność Kościoła przyczynia się do odrodzenia i zmartwychwstania każdego człowieka w Chrystusie. Człowiek zaś, który odradza się i ponownie wzrasta w Chrystusie, nigdy nie czuje się ograniczany z zewnątrz. Czuje się on wolny w samej głębi swej istoty oraz rozwija najszlachetniejszą i najlepszą stronę swej natury 56. Zakończenie Jak wykazano, nauczanie św. Jana XXIII obecne w encyklikach zawiera implicite argumentację na wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego. Analiza encyklik św. Jana XXIII pod kątem wiarygodności chrześcijaństwa pozwala stwierdzić, że bardzo dużo uwagi papież poświęca świadectwu życia chrześcijańskiego. Stanowi ono motyw skłaniający do wiary w Chrystusa. Papież wskazuje na konieczność świętego i pełnego ofiarnej miłości życia, zarówno ze strony kapłanów jak i ludzi świeckich. Ojciec święty podkreśla ogromną rolę świadectwa w wymiarze wspólnotowym Kościoła, jako szczególnie skutecznego w ewangelizacji świata. Duży nacisk papież kładzie również na kwestię wierności prawdzie, która pochodząc od Boga domaga się od człowieka wiary religijnej oraz przyczynia się do zapewnienia prawdziwego pokoju między ludźmi. Treść encyklik Jana XXIII dotyczy również wiarygodności Kościoła. Chodzi mianowicie o kwestie 55 Aeterna Dei Sapientia Mater et Magistra

16 Ks. Sławomir Bartnicki Boskiego pochodzenia i struktury Kościoła, jego konieczności do zbawienia oraz jedności, której widzialnym znakiem jest prymat św. Piotra i jego następców. Eklezjologia papieża Jana XXIII charakteryzuje się także dużą wrażliwością ekumeniczną. Uzasadnianie teologicznofundamentalne zawarte w encyklikach Jana XXIII odwołuje się przede wszystkim do podmiotowych uwarunkowań człowieka, który w Objawieniu Bożym szuka odpowiedzi na najważniejsze pytania egzystencjalne. Odpowiada to współczesnemu sposobowi uzasadniania w teologii fundamentalnej, odwołującemu się w bardzo dużym stopniu do racji podmiotowych, zgodnych z rozumną i wolną naturą człowieka. Uzasadnianie to jest prezentowane w ramach tak zwanej nowej argumentacji teologicznofundamentalnej, formułującej nowe motywy na wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego takie jak na przykład argument ze świadectwa, z miłości, z nadziei, z wkładu chrześcijaństwa w kulturę czy też z wyjątkowego charakteru chrześcijaństwa w porównaniu do innych religii. Dopełniają one tradycyjne argumenty z proroctw, cudów oraz zmartwychwstania Jezusa. Uzasadnienie natomiast wiarygodności Objawienia zrealizowanego w Jezusie Chrystusie pozwala osobie ludzkiej na rozumną i wolną odpowiedź na Boże wezwanie do wiary 57. Argumentacja zawarta w encyklikach św. Jana XXIII bardzo dobrze wpisuje się w obecną sytuację, domagającą się od chrześcijan bycia świadkami wiary w Chrystusa, którzy będą wnosić w świat wartości ewangeliczne. Konieczna jest przy tym obecność chrześcijan w przestrzeni publicznej, aby stanowić przeciwwagę dla kreowanej nieprzychylnej atmosfery wobec wiary religijnej oraz ukazywać alternatywę w postaci pięknego życia płynącego z wiary w Chrystusa. Streszczenie Prezentacja treści encyklik papieża św. Jana XXIII przyczynia się do recepcji nauczania papieskiego, ukazującego między innymi argumenty na wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego. Argumentacja obecna w encyklikach Jana XXIII dotyczy świadectwa życia ludzi wierzących w Chry- 57 Zob. I. Korzeniowski, P. Rabczyński. Znaki czasu, w: Leksykon Teologii Fundamentalnej, s ;M. Rusecki, J. Mastej. Uzasadnianie w teologii fundamentalnej, Roczniki Teologii Fundamentalnej i Religiologii 2(2010); M. Rusecki. Traktat o wiarygodności chrześcijaństwa; S. Bartnicki, Wiarygodność Objawienia chrześcijańskiego według kardynała Avery Dullesa, s

17 Wiarygodność chrześcijaństwa w encyklikach św. Jana XXIII stusa, miłości chrześcijańskiej, wkładu chrześcijaństwa w kulturę, obecności pełni prawdy w chrześcijaństwie oraz ustanowienia Kościoła przez Jezusa Chrystusa. Odwołuje się ona przede wszystkim do podmiotowych uwarunkowań człowieka, który w Objawieniu Bożym szuka odpowiedzi na najważniejsze pytania egzystencjalne. Odpowiada to współczesnemu sposobowi uzasadniania w teologii fundamentalnej. Prezentacja motywów wiarygodności Objawienia zrealizowanego w Jezusie Chrystusie, ukazuje racjonalny charakter wiary chrześcijańskiej, poprzez którą człowiek przyjmuje Boże orędzie zbawienia. Przyczynia się do tego argumentacja obecna w encyklikach św. Jana XXIII, która nadal zachowuje swoją aktualność. Słowa kluczowe: Jan XXIII, Objawienie, wiarygodność, argumenty, świadectwo, miłość, prawda, kultura, Kościół, jedność, wiara. The Credibility of Christianity in the Encyclicals of St. John XXIII Summary The presentation of the content of the encyclicals of Pope St. John XXIII contributes to the reception of papal teaching, showing, among others things, the arguments concerning the credibility of the Christian revelation. The argumentation present in the encyclicals of John XXIII concerns the testimony of the life of people who believe in Christ, Christian charity, the contribution of Christianity to culture, the presence of the full truth in Christianity and the establishment of the Church by Jesus Christ. It refers primarily to the subjective determinants of the human being, who in the Revelation of God looks for answers to the most important questions of life. This corresponds to the modern way of justifying in fundamental theology. The presentation of the motives of the credibility of Revelation realized in Jesus Christ reveals the rational nature of the Christian faith, by which man accepts God s message of salvation. The argumentation present in the encyclicals of St. John XXIII gives its contribution here and it retains its topicality today. Key words: John XXIII, Revelation, credibility, arguments, testimony, love, truth, culture, Church, unity, faith. 299

18