Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis

Transkrypt

1 Folia 118 Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Sociologica IV (2012), vol. 2, p II. The Demographic and Socio-economic Profile of Polish Migrants in the United Kingdom and Ireland Małgorzata Krywult-Albańska Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska Profil demograficzny polskich imigrantów poakcesyjnych w Wielkiej Brytanii Streszczenie Po roku 2004 Wielka Brytania stała się głównym krajem docelowym dla polskich migrantów. W rezultacie rosnącego na przestrzeni kolejnych lat napływu tworzą tam oni obecnie ponad półmilionową zbiorowość. Charakteryzuje ich bardzo młoda struktura wieku (młodsza zarówno od populacji Wielkiej Brytanii rozpatrywanej jako całość, jak i od populacji Polski, co dowodzi, że emigracja do tego kraju była wysoce selektywna ze względu na wiek). Dane dotyczące rynku pracy oraz wzrastająca liczba urodzeń wśród Polek w Wielkiej Brytanii wydają się wskazywać na trwały charakter tej migracji. Słowa kluczowe: migracja poakcesyjna, profil demograficzny, Narodowy Spis Powszechny, struktura wieku, płodność Wprowadzenie Pod koniec 2011 roku szeroko komentowano opublikowane wówczas przez Główny Urząd Statystyczny wstępne dane spisu powszechnego ludności, który miał miejsce od kwietnia do czerwca tego samego roku (Wyniki wstępne 2011). Z danych wynikało, że rzeczywista liczba mieszkańców Polski (tzw. ludność rezydująca) jest mniejsza od liczby tzw. ludności faktycznie zamieszkałej w Polsce o około 1140 tys. osób 1. Innymi słowy, choć zebrano dane o 38,3 mln osób przebywających w danym 1 Zgodnie z nomenklaturą spisową, kategoria ludności faktycznie zamieszkałej obejmuje: a) stałych mieszkańców, z wyjątkiem osób przebywających poza miejscem zamieszkania przez okres powyżej 3 miesięcy w kraju oraz obejmuje wszystkie osoby przebywające za granicą (bez względu na okres ich nieobecności); b) osoby przebywające czasowo przez okres powyżej 3 miesięcy, przybyłe z innego miejsca w kraju. Z kolei kategoria ludności rezydującej obejmuje: a) stałych mieszkańców, z wyjątkiem osób przebywających poza miejscem zamieszkania przez okres co najmniej 12 miesięcy bez względu na ich miejsce przebywania w kraju czy za granicą; b) osoby przebywające czasowo przez okres co najmniej 12 miesięcy, przybyłe z innego miejsca w kraju lub z zagranicy. W odniesieniu do ludności w ujęciu regionalnym lub lokalnym kategoria ludności rezydującej uwzględnia odpowiednio migracje wewnętrzne osób z zachowaniem identycznego kryterium 12 miesięcy czasowej nieobecności lub przebywania. Dane podawane są według stanu z dnia 31 marca 2011 r.

2 Profil demograficzny polskich imigrantów poakcesyjnych w Wielkiej Brytanii [73] miejscu czasowo oraz zaliczanych do stałych mieszkańców, w rzeczywistości w Polsce zamieszkiwało niecałe 37,2 mln obywateli (według stanu z 31 marca 2011 r.). Różnicę 1140 tys. przypisano przede wszystkim nasilonej migracji, jaka miała miejsce po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. (Marczuk, Fandrejewska 2011). W rzeczywistości badacze migracji jeszcze przed opublikowaniem wstępnych danych spisu przeprowadzonego przez GUS zwracali uwagę na fakt, że liczba ludności Polski może być nawet o ponad milion osób mniejsza niż wskazują na to oficjalne dane (wypowiedzi te komentowano także w prasie, zob. np. Jest nas tylko 37 milionów 2011). Osiem lat po akcesji nie ulega już wątpliwości, że będąca jej następstwem migracja spowodowała znaczny ubytek ludności Polski, którego nie zrekompensowały stosunkowo nieliczne powroty w początkowym okresie recesji gospodarczej w krajach Europy Zachodniej. Celem niniejszego szkicu jest charakterystyka demograficzna polskich migrantów w Wielkiej Brytanii, kraju, do którego po 2004 r. udała się większość migrujących. Wykorzystano przede wszystkim dane brytyjskiego urzędu statystycznego. Charakterystyka migrantów poprzedzona została ukazaniem szacunków odnoszących się do migracji ogółem z Polski, w oparciu o dane Głównego Urzędu Statystycznego. Na zakończenie analizy zaakcentowano przede wszystkim te wnioski, które dostarczają przesłanek do odpowiedzi na pytanie, na ile trwały jest odpływ Polaków do Wielkiej Brytanii. Poakcesyjne migracje z Polski Wielka Brytania była jednym z trzech krajów (obok Irlandii i Szwecji), które otworzyły swój rynek pracy dla obywateli nowych państw członkowskich od razu po 1 maja 2004 r. (przyjmując dla nowych pracowników jedynie ograniczenie w dostępie do świadczeń socjalnych przez okres 24 miesięcy od daty przybycia). W rezultacie Wielka Brytania stała się głównym krajem docelowym dla migrantów z Polski, wyprzedzając dominujące w całym okresie transformacji Niemcy. Kierowało się tam ok. 34% wszystkich migrujących w tym czasie, posiadających głównie wykształcenie średnie, choć nadreprezentowane były także osoby z wykształceniem wyższym (Grabowska-Lusińska, Okólski 2008, s ). Z polskiego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności wynikało, że po akcesji wśród ogółu migrujących nadreprezentowane były także osoby młode, zwłaszcza w wieku od 20 do 29 lat (wśród migrantów było ich niemal trzykrotnie więcej niż w populacji Polski). W tabeli 1 ukazano dane szacunkowe GUS-u dotyczące liczby Polaków przebywających za granicą w okresie przed i po wejściu Polski do Unii Europejskiej (tzw. zasoby migracyjne; Informacja o rozmiarach 2011). Dane dotyczą osób przebywających za granicą czasowo powyżej 3 miesięcy (do 2006 r. do 2 miesięcy). Szacuje się, że 80% z nich przebywa za granicą powyżej 12 miesięcy (migranci długookresowi). Jak wynika z zaprezentowanych danych, liczba Polaków przebywających czasowo za granicą osiągnęła najwyższą wartość w 2007 r., szacowaną na 2270 tys. W następstwie kryzysu finansowego w 2008 r. zaobserwowano niewielki spadek

3 [74] Małgorzata Krywult-Albańska migracji w rezultacie w latach liczba ta kształtowała się na niższym poziomie i ulegała wahaniom. W roku 2010 wyniosła ok tys. Tab. 1. Polacy przebywający za granicą w latach (stan w końcu roku) a Kraj przebywania Liczba migrantów w tysiącach NSP c Ogółem Europa w tym: Unia Europejska (27 krajów) b w tym: Austria Belgia Cypr Dania Finlandia 0,3 0,4 0, Francja Grecja Hiszpania Irlandia Niderlandy Niemcy Portugalia 0,3 0,5 0, Republika Czeska Szwecja Wielka Brytania Włochy Kraje spoza UE w tym: Norwegia a Dane dotyczą liczby osób przebywających za granicą czasowo: dla lat powyżej 2 miesięcy, dla lat powyżej 3 miesięcy b Do 2006 r. 25 krajów c Spis Powszechny z 2002 r. Źródło: Informacja o rozmiarach 2011 Wielka Brytania stała się głównym miejscem docelowym i jest obecnie krajem, w którym przebywa najwięcej polskich migrantów ok. 560 tys. (w dalszej kolejności są Niemcy 455 tys., Irlandia 125 tys. oraz Niderlandy 108 tys.). GUS nie podaje metodologii sporządzania swoich prognoz (brak np. informacji o przedziałach ufności dla danych pochodzących z badań reprezentacyjnych), ponadto wśród źródeł umieszczane są także polskie rejestry meldunkowe, które stanowią wątpliwe źródło danych o współczesnych procesach migracyjnych. Z wymienionych względów powyższe dane należy traktować z dużą dozą ostrożności. Jednak jak zobaczymy dalej,

4 Profil demograficzny polskich imigrantów poakcesyjnych w Wielkiej Brytanii [75] w stosunku do danych brytyjskich dane o migrantach przebywających w Wielkiej Brytanii różnią się nieznacznie od szacunków GUS te ostatnie można zatem traktować jako orientacyjne, pozwalające na umiejscowienie migrantów przebywających w Wielkiej Brytanii na tle Polaków znajdujących się w innych krajach. Widać wyraźnie, jak radykalnie zmieniła się po roku 2004 struktura rozmieszczenia migrantów w Europie. Chociaż liczba Polaków wzrosła we wszystkich krajach, na rzecz Wielkiej Brytanii znaczenie straciły przede wszystkim Niemcy, ale także Włochy. Polacy w Wielkiej Brytanii Według danych brytyjskiego urzędu statystycznego (Office for National Statistics) począwszy od maja 2004 r. obywatele polscy stanowili około 66% wszystkich imigrantów do Wielkiej Brytanii z ośmiu krajów Europy Środkowo-Wschodniej, które wstąpiły wówczas do Unii Europejskiej (Polish People in the UK 2011). W rezultacie od końca grudnia 2003 r. do końca grudnia roku 2010 zbiorowość osób urodzonych w Polsce zwiększyła się w Wielkiej Brytanii z około 75,000 do 532,000, a więc ponad siedmiokrotnie (zob. rys. 1) 2. tys Gru 01 Mar 02 Cze 02 Wrz 02 Gru 02 Mar 03 Cze 03 Wrz 03 Gru 03 Mar 04 Cze 04 Wrz 04 Gru 04 Mar 05 Cze 05 Wrz 05 Gru 05 Mar 06 Cze 06 Wrz 06 Gru 06 Mar 07 Cze 07 Wrz 07 Gru 07 Mar 08 Cze 08 Wrz 08 Gru 08 Mar 09 Cze 09 Wrz 09 Gru 09 Mar 10 Cze 10 Wrz 10 Gru 10 Rys. 1. Szacunkowa liczba Polaków mieszkających w Wielkiej Brytanii w latach (według stanu z końca poszczególnych kwartałów) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Office for National Statistics (Polish People in the UK 2011) Największą dynamiką wzrostu liczby Polaków charakteryzowały się pierwsze kwartały roku 2005, a następnie lat 2006 i Należy podkreślić, że pomimo spadku dynamiki w kolejnych kwartałach, bezwzględna liczba obywateli Polski 2 Szacunkowe dane pochodzą z Annual Population Survey, czyli rozszerzonego badania aktywności ekonomicznej ludności (Labour Force Survey), a szacunki sprzed roku 2004 z innych wersji tego badania. Badanie aktywności ekonomicznej ludności nie obejmuje m.in. osób mieszkających w tzw. obiektach zbiorowego zakwaterowania (hotelach, hostelach itp.).

5 [76] Małgorzata Krywult-Albańska mieszkających w Wielkiej Brytanii zwiększała się systematycznie aż do końca grudnia 2009 r., a następnie po nieznacznym spadku w trzecim kwartale 2010 r. ponownie rosła aż do końca roku Jeśli przyjrzymy się z kolei strumieniom migracyjnym, maksymalna liczba Polaków imigrowała do Wielkiej Brytanii w roku 2007 (96 tys.). W ostatnich latach liczba imigrujących zmniejszyła się i spadła do poziomu 39 tys. w roku W tym samym okresie zmniejszyła się także liczba emigrantów, z 54 tys. do 29 tys. Tab. 2. Szacunkowa populacja cudzoziemców (overseas nationals) mieszkających w Wielkiej Brytanii, według narodowości (styczeń 2010 grudzień 2010) Lp. Kraj Szacunkowa liczba cudzoziemców w tysiącach a Przedział ufności +/- b 1. Polska Irlandia Indie Pakistan USA Niemcy Włochy Francja Portugalia Chiny RPA Litwa Nigeria Bangladesz Australia Rumunia Filipiny Hiszpania Zimbabwe Somalia a Szacunki uznano za dokładne dla pierwszych trzech krajów. Dla pozostałych są one dokładne w wystarczającym stopniu (reasonably precise) b Przedział ufności określa z 95% prawdopodobieństwem rzeczywistą liczbę imigrantów. Przykładowo liczba imigrantów z Polski oscyluje w granicach tys. (555 tys. +/- 32 tys.) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Office for National Statistics [Annual Population Survey (APS)/Labour Force Survey (LFS)]

6 Profil demograficzny polskich imigrantów poakcesyjnych w Wielkiej Brytanii [77] Z brytyjskich badań gospodarstw domowych 3 wynika, że zbiorowość osób polskiego pochodzenia rozsiana jest na terenie całego kraju. Według stanu na koniec grudnia 2010 r. stanowili oni jedną z trzech najliczniejszych grup spoza Zjednoczonego Królestwa we wszystkich jego częściach i w większości regionów. Inny szacunek wskazuje wręcz na to, że Polacy stanowią najliczniejszą zbiorowość cudzoziemców w Wielkiej Brytanii, przed obywatelami Irlandii i Indii (zob. tabela 2; podana tutaj liczba Polaków różni się od przytoczonej wcześniej, mieści się jednak w granicach przedziału ufności). Większość zamieszkiwała w Anglii (470 tys.), mniejsze skupiska Polaków znajdowały się też w Szkocji (55 tys.), Walii (15 tys.) i Irlandii Północnej (14 tys.). Największym skupiskiem polskich obywateli był Londyn (126 tys. Polaków, czyli ok. 23% ogółu mieszkających w Wielkiej Brytanii obywateli Polski), gdzie stanowili oni najliczniejszą zbiorowość cudzoziemców, przed obywatelami Indii, Irlandii, a także o około połowę mniej licznymi Niemcami i Francuzami. Mieszkających w Wielkiej Brytanii Polaków charakteryzuje bardzo młoda struktura wieku, odmłodzona właśnie na skutek migracji poakcesyjnej. Przed wejściem Polski do Unii Europejskiej w wieku produkcyjnym (od 16 do 64 lat) było zaledwie 55% Polaków mieszkających w Wielkiej Brytanii. Ich udział systematycznie się zwiększał w kolejnych latach, by osiągnąć poziom 86% pod koniec roku Dla porównania udział osób w wieku produkcyjnym w ogóle populacji kraju wyniósł (według prognoz z połowy roku 2009) 65%. Z kolei w Polsce osoby w wieku od 16 do 64 lat w roku 2009 stanowiły 70% populacji 4. Zbiorowość osób polskiego pochodzenia mieszkającą w Wielkiej Brytanii charakteryzuje zatem młoda struktura wieku zarówno w porównaniu ze społeczeństwem brytyjskim, jak i polskim. Zbiorowość Polaków w Wielkiej Brytanii charakteryzują stosunkowo wysokie wskaźniki zatrudnienia oraz niska stopa bezrobocia. W drugim kwartale 2011 roku liczba Polaków pracujących w tym kraju (w wieku 16 lat i więcej) wyniosła (o około 60 tys. więcej niż w poprzednim kwartale). Zatrudnionych było około 84,6% Polaków w wieku od 16 do 64 lat, w porównaniu z 70,4% wszystkich Brytyjczyków. W tym samym okresie stopa bezrobocia wyniosła wśród Polaków w wieku powyżej 16 lat 5,5%, w porównaniu z 7,8% dla całej Wielkiej Brytanii (dane niewyrównane sezonowo). 3 Dane te nie odnoszą się zatem, podobnie jak przytaczane wcześniej wyniki badania aktywności ekonomicznej ludności, do osób mieszkających w odpowiednikach tzw. obiektów zbiorowego zakwaterowania. 4 Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego, [online:] dostęp

7 [78] Małgorzata Krywult-Albańska tys K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K K Rys. 2. Polacy pracujący w Wielkiej Brytanii w latach (dane kwartalne) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Office for National Statistics (Polish People in the UK 2011) Począwszy od 2005 roku Polska pojawia się wśród pierwszych dziesięciu krajów pochodzenia zagranicznych matek w Wielkiej Brytanii, a z biegiem lat jej udział wśród ogółu urodzeń przez cudzoziemki systematycznie się zwiększa. W roku 2005 Polska była dziesiątym krajem, z którego pochodziło najwięcej matek wywodzących się spoza Wielkiej Brytanii, a w roku 2009 znajdowała się już na drugim miejscu tuż po Pakistanie. W tymże roku urodziło się dzieci, których matki były Polkami (co stanowiło 2,6% ogółu żywych urodzeń), w porównaniu z 3403 urodzeniami w roku 2005 (0,5% ogółu żywych urodzeń). Obok Polski głównymi krajami pochodzenia zagranicznych matek były Pakistan oraz Indie (Births in England 2010). Warto zauważyć, że w Wielkiej Brytanii od roku 1995 systematycznie zwiększa się liczba urodzeń przez kobiety pochodzące spoza tego kraju 5. W roku 2009 takie urodzenia stanowiły niemal jedną czwartą ogółu (24,7% 6 w stosunku do 24,1% w roku 2008, 14,3% w 1999 i 12% w 1990), przy czym w niektórych rejonach kraju ich udział wśród ogółu urodzeń wynosił nawet ¾ (dotyczy to zwłaszcza Londynu w dzielnicy Newham najwięcej, bo 75,7%). Kobiety urodzone poza Wielką Brytanią 5 Jak podkreślają brytyjscy demografowie, w chwili rejestrowania urodzenia odnotowywana jest informacja o kraju urodzenia matki, a nie o pochodzeniu etnicznym lub historii migracyjnej, dlatego zmienne te nie powinny być ze sobą ściśle utożsamiane. Nie wszystkie kobiety urodzone poza Wielką Brytanią to niedawne imigrantki, podobnie jak dzieci kobiet urodzonych w Wielkiej Brytanii mogą być dziećmi wcześniejszych imigrantów (drugie lub trzecie pokolenie; Births in England 2010, s. 7). 6 Według pierwszych danych za rok 2010 opublikowanych przez Office for National Statistics w momencie pisania tego artykułu, w roku 2010 nastąpił dalszy wzrost tego odsetka, do poziomu 25,1%.

8 Profil demograficzny polskich imigrantów poakcesyjnych w Wielkiej Brytanii [79] charakteryzował także wyższy niż w odniesieniu do Brytyjek poziom dzietności (współczynnik dzietności ogólnej wyniósł w roku 2009 odpowiednio 2,48 i 1,84 dziecka na kobietę; brak niestety danych dla Polek). Jak jednak zauważają analitycy, dla kobiet urodzonych poza granicami dzietność jest dość stabilna w czasie, natomiast ich rola w podnoszeniu wartości współczynnika dzietności ogólnej wynika głównie ze wzrostu ich udziału w populacji (13 do 17% w stosunku do roku 2004), podczas gdy populacja Brytyjek w wieku rozrodczym ulega zmniejszeniu (Tromans et al. 2009). Wzrost udziału w populacji dotyczy także Polek. w tys. % , ,5 1,0 1,7 2,3 2, % ogółu urodzeń liczba urodzeń Rys. 3. Urodzenia żywe przez kobiety pochodzące z Polski w Anglii i Walii w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Office for National Statistics 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 - Podsumowanie Jak wskazują powyższe dane, w rezultacie rosnącego na przestrzeni kolejnych lat po wejściu Polski do Unii Europejskiej napływu Polacy tworzą obecnie w Wielkiej Brytanii ponad półmilionową zbiorowość. Charakteryzuje ich bardzo młoda struktura wieku młodsza zarówno od populacji Wielkiej Brytanii rozpatrywanej jako całość, jak i od populacji Polski, co dowodzi, że emigracja do tego kraju była wysoce selektywna ze względu na wiek. Z punktu widzenia zainteresowań polityki ludnościowej w Polsce istotna jest odpowiedź na pytanie, na ile nieodwracalny jest ubytek ludności spowodowany migracją poakcesyjną do najbardziej popularnego kraju docelowego. Analizowane tutaj dane wydają się wskazywać na jego trwały charakter. Świadczą o tym z jednej strony dane dotyczące rynku pracy (wysoki stopień integracji ekonomicznej, pomimo recesji gospodarczej), z drugiej natomiast wzrastająca liczba urodzeń wśród Polek w Wielkiej Brytanii (można przypuszczać, że urodzenie dziecka wiąże silnie z krajem zamieszkania, chyba, że powrót nastąpi przed osiągnięciem przez nie wieku przedszkolnego). W roku 2010 wzrosła także niemal trzykrotnie liczba Polaków, którym nadano obywatelstwo brytyjskie (1419, z 458 w 2009 r.) prawdopodobnie

9 [80] Małgorzata Krywult-Albańska rozpoczyna się proces naturalizacji wśród osób, które nabierają do tego uprawnień. Przesłanki wskazujące na trwały ubytek ludności w rezultacie migracji po roku 2004 r. mają zatem nie tylko charakter demograficzny. Szczegółowa analiza tego zagadnienia wymaga jednak pogłębionych badań, wykraczających poza ramy niniejszego szkicu. Bibliografia Births in England and Wales by Parents Country of Birth 2009 (26 August 2010). Statistical Bulletin, Office for National Statistics, births0810.pdf, accessed 28 July Grabowska-Lusińska I., Okólski M. (2008). Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej intensywność i kierunki geograficzne oraz alokacja migrantów na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej, Warszawa: CMR Working Papers, 33/91. Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach (październik 2011 r.). Warszawa: GUS, accessed 7 October Jest nas tylko 37 milionów W: Dziennik Gazeta Prawna, accessed 22 July Marczuk B., Fandrejewska A. (2011). Młodzi wyjechali, milion Polaków mniej, Rzeczpospolita, accessed 23 October Polish People in the UK. Half a Million Polish Residents (25 August 2011). Part of Migration Statistics Quarterly Report, August 2011 Release, Office for National Statistics, accessed 11 December Tromans N., Natamba E., Jefferies J. (2009). Have Women Born Outside the UK Driven Rise in UK Births Since 2001? Population Trends, vol. 136, p , gov.uk/downloads/theme_population/popular Trends136.pdf, accessed 28 July Wyniki wstępne Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 ( ). Warszawa: GUS, accessed 30 December Abstract After 2004 the United Kingdom became the main destination country for Polish migrants. As a result of the increasing inflow of Polish migrants to the UK over the last few years they have formed a population of more than half of million. What is specific about these migrants is the quite young age structure: migrants average age is younger than the population of the United Kingdom as a whole, it is younger than the population of Poland as well. The statistical data indicates, therefore, that the outflow from Poland has been highly selective in relation to migrants age. Data on labour market and the increasing number of cases of Polish mothers giving birth in the UK seem to suggest that post-accession migration is a permanent one.