Niewiążący przewodnik dobrych praktyk Na temat stosowania dyrektywy 2003/10/we dotyczącej NarażeNia Na działanie hałasu w miejscu pracy

Transkrypt

1 Niewiążący przewodnik dobrych praktyk Na temat stosowania dyrektywy 2003/10/we dotyczącej NarażeNia Na działanie hałasu w miejscu pracy Komisja Europejska

2

3 Jak uniknąć narażenia pracowników na hałas w miejscu pracy lub Jak Je ograniczyć Niewiążący przewodnik dobrych praktyk dotyczący stosowania dyrektywy 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem) komisja europejska Dyrekcja Generalna ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans Dział F4 Tekst ukończono w grudniu 2007 r.

4 Komisja Europejska, ani żadna osoba działająca w imieniu Komisji, nie odpowiada za sposób wykorzystania informacji zawartych w niniejszej publikacji. Zdjęcia Yves Cousson Za zgodą INRS Francja Używanie i kopiowanie zdjęć nieobjętych prawami autorskimi Wspólnot Europejskich jest możliwe po uzyskaniu zgody bezpośrednio od właścicieli tych praw. Dalsze informacje: DG ds. Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Równości Szans EMPL F/4 ds. Zdrowia, Bezpieczeństwa i Higieny w Miejscu Pracy Budynek EUROFORUM EMPL-F4-secretariat@ec.europa.eu Faks: (+352) witryna internetowa empl F/4: Europe Direct to serwis, który pomoże Państwu znaleźć odpowiedzi na pytania dotyczące Unii Europejskiej. Numer bezpłatnej infolinii*: * Niektórzy operatorzy telefonii komórkowej nie udostępniają połączeń z numerami lub pobierają za nie opłaty. Bardzo wiele informacji na temat Unii Europejskiej znajduje się w Internecie. Dostęp można uzyskać przez serwer Europa ( Dane katalogowe znajdują się na końcu niniejszej publikacji. Luksemburg: Urzad Publikacji Unii Europejskiej, 2009 ISBN doi /28970 Wspólnoty Europejskie, 2009 Powielanie materiałów jest dozwolone, pod warunkiem że zostanie podane ich źródło.

5 Wstęp wstęp Uszkodzenie słuchu wywołane działaniem hałasu to jedna z dziesięciu najczęściej spotykanych chorób zawodowych w Unii Europejskiej (UE). Niedosłuch (częściowa utrata słuchu) lub głuchota spowodowane szkodliwym hałasem należą do chorób uwzględnionych w europejskim wykazie chorób zawodowych 1. Według danych zebranych przez EUROSTAT, będących częścią europejskiej statystyki chorób zawodowych (EODS), w Europie (UE-15) w 2005 r. rozpoznano około przypadków ubytku słuchu wskutek hałasu, co odpowiada 9,5 przypadku na zatrudnionych osób. Należy podkreślić, że wśród rozpoznanych przypadków około 98% to mężczyźni, a 73% to osoby pracujące w przemyśle wytwórczym, górnictwie i budownictwie. Z ostatniego europejskiego badania na temat warunków pracy przeprowadzonego w 2005 r. przez Fundację Dublińską wynika, że około 20% europejskich pracowników jest narażonych, co najmniej przez połowę czasu pracy, na hałas o tak wysokim poziomie, że muszą podnosić głos, aby współpracownicy mogli ich usłyszeć. Hałas stanowi obecnie powszechny problem w całej działalności gospodarczej, zwłaszcza w przemyśle wytwórczym, wydobywczym i budowlanym, w których na hałas narażonych jest około 35 40% pracowników, niemniej jednak występuje on też w pozostałych branżach przemysłu. Skutkiem trwałego narażenia na hałas jest szereg przeszkód i ograniczeń, z którymi spotykają się pracownicy dotknięci ubytkiem słuchu. Zmniejszają się ich szanse mobilności, ponownego zatrudnienia lub zwykłej zmiany działalności, nie wspominając już o gorszej sytuacji w prywatnym życiu i wiążącym się z tym wykluczeniem społecznym. Ciągły hałas, podobnie jak uszkodzenie słuchu w przypadku niektórych pracowników, zwiększa ryzyko wypadków w miejscu pracy ze względu na trudności w komunikacji związane z wykonywanymi czynnościami. Ponadto hałas powoduje, oprócz uszkodzeń słuchu, problemy psychospołeczne, np. stres i niepokój. Taki stan może mieć wpływ na pogorszenie publicznego wizerunku danych branż i utrudnić zatrudnianie młodych pracowników, ponieważ dany rodzaj pracy lub działalności jest mniej atrakcyjny i dlatego trudno jest uniknąć odejścia pracowników z większym doświadczeniem, którzy mogliby przekazać swoją wiedzę przyszłym pokoleniom. Europa obrała sobie za cel jakość zatrudnienia. Konieczne jest ograniczenie przypadków uszkodzenia słuchu spowodowanych hałasem. Aby osiągnąć zamierzony skutek należy włączyć w tym celu wszystkich zainteresowanych działaczy: pracodawców ze wszystkich branż szczególnie z tych branż, w których występuje największy hałas pracowników, władze publiczne, towarzystwa ubezpieczeniowe lub krajowe służby zdrowia, służby ds. inspekcji pracy i oczywiście małe i średnie przedsiębiorstwa. Parlament Europejski i Rada przyjęły w lutym 2003 r. dyrektywę 2003/10/WE 2 dotyczącą pracowników narażonych na ryzyko spowodowane hałasem, która zastąpiła wcześniejszą dyrektywę 86/188/EWG 3, wprowadzając w ten sposób realny i skuteczny środek na dotrzymanie swojego zobowiązania. 1. Dokument COM(2003) 3297 wersja ostateczna, przyjęta dnia 19 września 2003 r., Dz.U. L 238 z , str Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem), Dz.U. L 42 z , str Dyrektywa 86/188/EWG Rady z dnia 12 maja 1986 r. dotycząca ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na hałas w miejscu pracy, Dz.U. L 137 z , str

6 Należy także pamiętać, że w ramach wspólnotowej strategii bezpieczeństwa i higieny pracy na lata , popartej przez Radę 5 i Parlament Europejski 6, apeluje się o: umocnienie kultury zapobiegania ryzyku; skuteczne stosowanie prawa wspólnotowego przez przeszkolonych działaczy w pełni świadomych wagi problemu; wykorzystywanie różnych dostępnych mechanizmów, aby propagować sposoby rzeczywistej poprawy, nie ograniczając się tylko do zwykłego przestrzegania norm. Dlatego na poziomie krajowym ustalono cele polegające na nieustannym ograniczaniu liczby wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Niniejszy przewodnik może się przyczynić do osiągnięcia tych celów. Dyrektywa 2003/10/WE przewiduje opracowanie, we współpracy obydwu stron zawodowych, niewiążącego kodeksu postępowania mającego pomóc pracodawcom i pracownikom z branży muzycznej i rozrywkowej przestrzegać przepisów określonych w dyrektywie. W związku z tym niniejszy przewodnik zawiera specjalny rozdział poświęcony praktycznym i szczegółowym przepisom, który ma być pomocny dla pracowników i pracodawców z branży muzycznej i rozrywkowej, w której pracownicy są szczególnie narażeni na hałas o bardzo wysokim natężeniu. Niniejszy niewiążący przewodnik opracowany zgodnie z dyrektywą 2003/10/WE ma za zadanie pomóc przedsiębiorstwom, zwłaszcza małym i średnim przedsiębiorstwom, a także wszystkim, którzy zajmują się zapobieganiem ryzyku zawodowemu, we wdrażaniu tej dyrektywy. Wreszcie niniejszy niewiążący przewodnik należy stosować przy praktycznym wykonywaniu przepisów dyrektywy 2003/10/WE odnośnie do środków stosowanych w celu zapobiegania ryzyku związanemu z narażeniem na hałas w miejscu pracy, zwłaszcza poprzez rozwiązywanie problemu powstawania hałasu u samego źródła, a także poprzez wspieranie raczej grupowych niż indywidualnych środków ochrony. Niniejszy przewodnik może też pomóc przedsiębiorstwom w wyborze najlepszych sposobów wprowadzenia skutecznych i wydajnych usprawnień w celu zwiększenia bezpieczeństwa i higieny pracy wśród swoich pracowników. Ambitna polityka zapobiegania hałasowi to rzeczywiście kwestia konkurencyjności. Natomiast niestosowanie tej polityki powoduje, oprócz ludzkiego cierpienia, wzrost kosztów, które znacznie obciążają gospodarkę i przedsiębiorstwa. nikolaus g. van der pas Dyrektor Generalny 4. Komunikat Komisji: dostosowanie się do zmian w miejscu pracy i w społeczeństwie: nowa wspólnotowa strategia bezpieczeństwa i higieny pracy na lata , [COM(2002) 118 wersja ostateczna] z Rezolucja Rady z dnia 3 czerwca 2002 r. dotycząca nowej wspólnotowej strategii bezpieczeństwa i higieny pracy , Dz.U. C 161 z , str Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie komunikatu Komisji: Dostosowanie się do zmian w miejscu pracy i w społeczeństwie: nowa wspólnotowa strategia bezpieczeństwa i higieny w pracy [COM(2002) 118 wersja ostateczna], Dz.U. C 300 E z , str. 290.

7 spis treści spis treści: WPROWADZENIE...6 Główne różnice między dyrektywą 2003/10/WE i wcześniejszą dyrektywą 86/188/EWG...8 W jaki sposób czytać niniejszy przewodnik? Dlaczego ograniczenie hałasu ma istotne znaczenie? Sposób wyszukiwania informacji w przewodniku ROZDZIAł 1: Zasady akustyki ROZDZIAł 2: Procedura oceny ryzyka ROZDZIAł 3: Projektowanie miejsca pracy ROZDZIAł 4: Jak ograniczyć narażenie na hałas? ROZDZIAł 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu ROZDZIAł 6: Zakup cichobieżnego sprzętu roboczego ROZDZIAł 7: Uszkodzenia słuchu i opieka zdrowotna ROZDZIAł 8: Sektor muzyczny i rozrywkowy ROZDZIAł 9: Podsumowanie przepisów UE dotyczących hałasu Załączniki I. Glosariusz, wykaz słów kluczowych i wykaz skrótów II. Ustawodawstwo, normy i źródła informacji w sprawie hałasu Dyrektywy UE Dyrektywy dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy Dyrektywy dotyczące jednolitego rynku Wybrane normy Normy UE Normy międzynarodowe Przepisy krajowe państw członkowskich UE transponujące dyrektywę 2003/10/WE (na dzień 31 grudnia 2007) Bibliografia Strony internetowe III. Eksperci zaangażowani w przygotowanie niniejszego przewodnika

8 WproWadzenie wprowadzenie Dyrektywa 2003/10/WE 7 przyjęta dnia 6 lutego 2003 r. przez Parlament Europejski i Radę dotyczy minimalnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane hałasem i jest wynikiem ustaleń przyjętych podczas badania 10-letniego stosowania dyrektywy Rady 86/188/EWG 8. W dyrektywie 86/188/EWG rzeczywiście przewidziano, że wspomniane przepisy będą ponownie zbadane przez Radę (art. 10) na wniosek Komisji, aby wziąć pod uwagę doświadczenie zdobyte podczas stosowania tej dyrektywy, postęp techniczny i wiedzę naukową w tej dziedzinie. Ponadto Komisja w swoim komunikacie 9 dotyczącym programu w dziedzinie bezpieczeństwa, higieny i zdrowia w miejscu pracy przewidziała: przyjęcie środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa w miejscu pracy, zwiększenie zakresu stosowania dyrektywy 89/188/EWG, a także ponowne zbadanie wartości granicznych. W rezolucji z dnia 21 grudnia 1987 r 10. Rada pozytywnie przyjęła program Komisji i podzieliła jej stanowisko, podkreślając potrzebę zwiększenia bezpieczeństwa i higieny pracowników w miejscu pracy. We wrześniu 1990 r. Parlament Europejski uchwalił rezolucję, w której zwrócił się do Komisji o sporządzenie specjalnej dyrektywy dotyczącej ryzyka związanego z hałasem i wibracjami, a także z innymi czynnikami fizycznymi występującymi w miejscu pracy. Po przyjęciu przez Parlament Europejski i Radę dyrektywy dotyczącej wibracji (2002/44/WE 11 ) Parlament Europejski i Rada uznały, że nadszedł odpowiedni moment, żeby wprowadzić środki chroniące pracowników przed ryzykiem spowodowanym hałasem, biorąc pod uwagę możliwe konsekwencje dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, szczególnie w postaci uszkodzenia słuchu. % pracowników, którzy uważają, że ich zdrowiu zagraża ryzyko związane z ubytkiem słuchu Rolnictwo i rybactwo Przemysł wytwórczy i wydobywczy Energetyka, gazownictwo i wodociągi Budownictwo Handel detaliczny i hurtowy Hotele i restauracje Transport i komunikacja Pośrednictwo finansowe Nieruchomości Administracja publiczna i obrona Oświata Sektor zdrowotny i socjalny Pracownicy ogółem All workers Mężczyźni Kobiety Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem), Dz.U. L 42 z , str Dyrektywa Rady 86/188/EWG z dnia 12 maja 1986 r. dotycząca ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na hałas w miejscu pracy, Dz.U. L 137 z , str Dz.U. C 28 z , str Dz.U. C 28 z , str Dyrektywa 2002/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracji), Dz.U L 177 z , str

9 WproWadzenie Czwarta ankieta ESWC 12 przeprowadzona przez Fundację Dublińską w 2005 r. wykazała, że około 30% europejskich pracowników jest narażonych na hałas co najmniej przez jedną czwartą czasu pracy. Takie narażenie na hałas jest obecnie powszechnym problemem we wszystkich rodzajach działalności gospodarczej, zwłaszcza w branży wytwórczej, wydobywczej i budowlanej, w rolnictwie, w rybołówstwie i w transporcie; w tych sektorach na ten rodzaj ryzyka narażonych jest 25 46% pracowników. Wśród wszystkich pracowników na hałas narażonych jest dwa razy więcej mężczyzn niż kobiet. Z ankiety ESWC wynika również, że około 7% europejskich pracowników uważa, że ich praca wpływa na ich zdrowie i powoduje problemy ze słuchem. Takie ryzyko jest zauważalne przede wszystkim w przemyśle wytwórczym, wydobywczym, budowlanym i transportowym, natomiast praktycznie nie występuje w sektorze finansowym. Ponadto według wyników modułu ad hoc: wypadki w miejscu pracy i problemy zdrowotne związane z pracą podczas badania sondażowego siły roboczej przeprowadzonego w 1999 r. około 0,1% odpowiedzi świadczy o tym, że pracownicy mieli problemy ze słuchem, które ich zdaniem były spowodowane lub pogorszone ich pracą. Może to oznaczać, że około europejskich pracowników (pracujących lub w stanie spoczynku) cierpi z powodu problemów ze słuchem. Wreszcie co roku odnotowuje się tysiące nowych przypadków ubytku słuchu rozpoznawanych jako choroba zawodowa. Według danych projektu EODS na rok referencyjny 2005, wśród 10 najczęstszych chorób zawodowych rozpoznanych w Unii Europejskiej ubytek słuchu wskutek hałasu zajmuje czwartą pozycję z liczbą rozpoznanych przypadków w 12 państwach członkowskich, które dostarczyły dane (tj. około przypadków po ekstrapolacji na 15 państw członkowskich). Odpowiada to współczynnikowi zachorowalności 13 wynoszącemu 9,5 na zatrudnionych. Uwzględniając te dane, najnowszą wiedzę naukową, konieczność włączenia wszystkich sektorów z uwagi na to, że dyrektywa 86/188/EWG nie ma zastosowania do żeglugi morskiej i powietrznej oraz zgodnie z głównymi zasadami zapobiegania ustanowionymi w dyrektywie 89/391/EWG 14 (dyrektywie ramowej) mówiącymi, że grupowe środki ochrony muszą mieć pierwszeństwo przed indywidualnymi środkami ochrony i istnieniem międzynarodowych przepisów dotyczących limitów hałasu, Komisja przedstawiła nową dyrektywę, która została ostatecznie przyjęta przez Parlament Europejski i Radę w dniu 6 lutego 2003 r. Wreszcie należy zauważyć, że z uwagi na wymogi dyrektywy 2003/10/WE, zgodnie z którymi poziomy hałasu, przy których pracodawcy muszą podejmować różne działania w celu ograniczenia i kontrolowania hałasu w miejscu pracy, zostały obniżone, wszyscy pracownicy powinni wiedzieć, że ich pomieszczenia lub teren pracy mogą być obecnie objęte zakresem stosowania tej dyrektywy. Sektory, w których zwykle występuje wysoki poziom hałasu, będą świadome ryzyka spowodowanego hałasem, natomiast biura, przedszkola, szkoły, ośrodki wypoczynkowe, żłobki, drukarnie wewnątrz budynków, sortownie korespondencji pocztowej, małe zakłady produkcyjne etc., które mogą z kolei podlegać niższemu poziomowi działania hałasu wynoszącemu 80 db(a), po raz pierwszy będą miały obowiązek czynnie chronić swoich pracowników przed ryzykiem związanym z hałasem zgodnie z dyrektywą. Wszyscy pracownicy powinni zatem brać pod uwagę ryzyko związane z hałasem w swoim miejscu pracy, zdając sobie sprawę z tego, że pracodawcy ponoszą wyłączną odpowiedzialność (bez względu na wielkość przedsiębiorstwa, liczbę pracowników i rodzaj branży) za ochronę swoich pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie hałasu, który panuje w miejscu pracy lub jest spowodowany wykonywaną pracą. 12. Europejskie badanie na temat warunków pracy (European Survey of Working Conditions ESWC). 13. Eurostat Data Population and social conditions Health Health and safety at work Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, Dz.U. L 183 z , str. 1. 7

10 WproWadzenie GłóWNE RóżNICE MIęDZy DyREKTyWą 2003/10/WE A WCZEŚNIEJSZą DyREKTyWą 86/188/EWG struktura dyrektywy Nowa dyrektywa 2003/10/WE oparta na art. 137 Traktatu ustanawiającego Unię Europejską ma znacznie bardziej przejrzystą strukturę, gdyż jako 17 dyrektywa szczegółowa uwzględnia podejście dotyczące stosowania środków zapobiegawczych dyrektywy 89/391/EWG (dyrektywa ramowa). Z kolei dyrektywa 86/188/EWG, mająca odrębną podstawę prawną (art. 100 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą), nie uwzględnia wspomnianego podejścia. W związku z tym nie można było w niej określić wyraźnych celów, takich jak: zapobieganie ryzyku, ocena nieuniknionego ryzyka, eliminacja ryzyka u źródła poprzez przyznawanie pierwszeństwa środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej. Dyrektywa 89/391/EWG określa główne zasady zapobiegania ryzyku, a w szczególności obowiązki i zakres odpowiedzialności pracodawców. Zasady te należy stosować odpowiednio do okoliczności, szczególnie w przypadku oceny ryzyka, środków zapobiegających lub zmniejszających narażenie pracowników na hałas, ograniczenia narażenia, badań lekarskich oraz udzielania informacji i szkoleń dla personelu, a także konsultacji i udziału pracowników w tym procesie. cel Artykuł 1 nowej dyrektywy 2003/10/WE określa minimalne wymagania w zakresie ochrony pracowników przed ryzykiem dla ich zdrowia i bezpieczeństwa wynikającym lub mogącym wyniknąć z narażenia na hałas, a w szczególności ryzykiem uszkodzenia słuchu. Przepisy te mają zastosowanie do czynności, podczas których pracownicy są lub mogą być narażeni na hałas w ramach wykonywanej pracy. Celem dyrektywy 2003/10/WE jest ograniczenie ryzyka wynikającego z narażenia pracowników na hałas (Artykuł 1) zakres Nowa dyrektywa 2003/10/WE stosuje się bez wyjątku do wszystkich sektorów działalności (art. 1 ust. 2). Dopuszcza się wyjątki określone w art. 2 ust. 2 dyrektywy 89/391/EWG, tj. w przypadkach gdy istniałaby sprzeczność interesów w odniesieniu do specyficznej działalności publicznej i społecznej, takiej jak siły zbrojne czy policja, lub też w odniesieniu do określonych dziedzin działalności w zakresie usług związanych z ochroną cywilną. Z kolei dyrektywa 86/188/EWG nie obejmuje swoim zakresem żeglugi powietrznej ani morskiej, a tym samym wszystkich pracowników zatrudnionych w tych sektorach transportu. Dyrektywa 2003/10/WE stosuje się bez wyjątku do wszystkich sektorów działalności (Artykuł 1 ust. 2) Definicje Nowa dyrektywa 2003/10/WE w prosty sposób (bez odwoływania się do skomplikowanych wzorów matematycznych) przedstawia różne wielkości fizyczne stosowane jako predykatory ryzyka. Pod tym względem stanowi powrót do prostych sformułowań zawartych w międzynarodowej normie ISO 1999/1990. Definicje: Szczytowa wartość ciśnienia akustycznego ρ peak Dzienny poziom ekspozycji na hałas L db(a) EX,8h Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodnia pracy L EX,8h graniczne wartości narażenia i wartości działania W dyrektywie 2003/10/WE wprowadzono pojęcia graniczne wartości ekspozycji (tzn. narażenia) oraz wartości działania. Umożliwiają one pracodawcom optymalizację wdrożenia dyrektywy, w szczególności w odniesieniu do oceny ryzyka, na które narażeni są lub mogą być narażeni pracownicy podczas wykonywania zadań. Nowy poziom granicznej wartości narażenia określony w dyrektywie 2003/10/WE jest niższy od odpowiedniego poziomu określonego w dyrektywie 86/188/EWG i stanowi dla przedsiębiorstwa dopuszczalny poziom hałasu niewiążący się z ryzykiem dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników. W kontekście narażenia na hałas ryzyko zwiększa się przy wyższych wartościach narażenia, w związku z czym konieczne jest zastosowanie proporcjonalnych środków mających na celu ograniczenie tego ryzyka, dzięki którym wartość graniczna w żadnym przypadku nie zostanie przekroczona. 8

11 WproWadzenie Nowa wartość graniczna poziomu dziennej ekspozycji na hałas wynosi L EX,8h = 87dB(A) (równoważny poziom ciśnienia akustycznego skorygowany charakterystyką częstotliwościową A, wyznaczony dla ośmiogodzinnego dnia pracy), zaś szczytowa wartość ciśnienia akustycznego ρ peak = 200 Pa. W dyrektywie 86/188/EWG dzienne indywidualne narażenie pracownika na działanie hałasu określono na poziomie L EX,8h = 90dB(A), a wartość ciśnienia akustycznego na poziomie ρ peak = 200 Pa. Graniczne wartości narażenia: L EX,8h = 87 db(a) oraz ρ peak = 200 Pa Przekraczanie tej wartości jest absolutnie zabronione! (Artykuł 3) Przy stosowaniu granicznych wartości narażenia, ustalając rzeczywistą wartość ekspozycji pracownika, należy uwzględnić tłumienie wprowadzone przez indywidualne ochrony słuchu, noszone przez pracowników. W porównaniu z dyrektywą 86/188/EWG dyrektywa 2003/10/WE wprowadza dwie wartości ekspozycji, przy których należy podjąć odpowiednie działania: wyższą [L EX,8h = 85 db(a) oraz ρ peak = 140 Pa] i niższą [L EX,8h = 80 db(a) oraz ρ peak = 112 Pa]. Wartości te, których przekroczenie jest dopuszczalne, powodują podjęcie działania, jednak pod żadnym pozorem nie mogą przekraczać granicznej wartości narażenia. Dzięki temu pracodawcy mogą w odpowiedni i elastyczny sposób zarządzać działaniami prewencyjnymi ograniczającymi ryzyko wskutek narażenia pracowników na hałas. W przypadku przekroczenia górnej wartości działania pracodawca, zgodnie z dyrektywą, jest zobowiązany do przyjęcia i utrzymania programu środków technicznych lub organizacyjnych zmierzających do ograniczenia narażenia na hałas, na przykład kontrolnych badań medycznych słuchu pracowników. W przypadku przekroczenia górnych wartości działania: L EX,8h 85 db(a) oraz ρ peak 140 Pa Pracodawca ma obowiązek: Przyjęcia i wprowadzenia w życie programu środków technicznych i/lub organizacyjnych zmierzających do ograniczenia narażenia na hałas (art. 5 ust. 2) Pracownicy narażeni na hałas w miejscu pracy uzyskują informacje i szkolenia w zakresie ryzyka wynikającego z narażenia na hałas (art. 8) Miejsca pracy, na których pracownicy mogą być narażeni na hałas przekraczający górne wartości, przy których należy podejmować odpowiednie działania, zostaną oznakowane odpowiednimi znakami (art. 5 ust. 3) Pracownicy mają prawo do zbadania słuchu przez lekarza lub inną właściwie wykwalifikowaną osobę pozostającą pod nadzorem lekarza zgodnie z prawem krajowym i/lub praktyką (art. 10 ust. 2) Pracownicy powinni stosować: indywidualne ochrony słuchu w przypadku narażenia na hałas sięgającego górnej wartości działania lub przekraczającego tę wartość (art. 6 ust. 1 lit. b) Ponadto, w przypadku gdy istnieje prawdopodobieństwo narażenia miejsca pracy lub pracownika na hałas na poziomie przekraczającym górną wartość działania, tj. L EX,8h 85 db(a) oraz ρ peak 140 Pa, pracodawca ma obowiązek przeszkolenia pracowników i udzielenia im informacji na temat ryzyka, na które są narażeni, a także zapewnienia profilaktycznych badań audiometrycznych i umieszczenia w miejscach pracy odpowiednich znaków ograniczających dostęp, o ile jest to wykonalne i uzasadnione ryzykiem. dostęp, o ile jest to wykonalne i uzasadnione ryzykiem. 9

12 WproWadzenie W przypadku wartości ekspozycji w przedziale: L EX,8h = 80 do 85 db(a) oraz ρ peak = 112 do 140 Pa Pracodawca ma obowiązek: Zapewnić uzyskanie przez pracowników narażonych na hałas w miejscu pracy informacji i szkoleń w zakresie ryzyka wynikającego z narażenia na hałas (art. 8) Udostępnić pracownikom indywidualne ochrony słuchu (art. 6 ust. 1 lit. a)) Zapewnić profilaktyczne badania audiometryczne pracownikom znajdującym się w grupie ryzyka (art. 10 ust. 2) Poza tym, w przypadku gdy pracownicy narażeni są w miejscu pracy na hałas na poziomie równym lub wyższym od dolnej wartości działania, tj. L EX,8h 80 db(a) oraz ρ peak 112 Pa, pracodawca ma obowiązek udzielenia informacji i szkoleń odpowiednich do ryzyka wynikającego z narażenia na hałas, na przykład dotyczących możliwości skorzystania z profilaktycznego badania audiometrycznego. W przypadku przekroczenia dolnych wartości działania: L EX,8h 80 db(a) oraz ρ peak 112 Pa Pracodawca ma obowiązek: Poinformować pracowników (art. 8) Udzielić pracownikom szkolenia (art. 8) Udostępnić pracownikom indywidualne ochrony słuchu (art. 6 ust. 1 lit. a) Zapewnić pracownikom profilaktyczne badania audiometryczne (art. 10 ust. 2) wyznaczenie i ocena ryzyka Nowa dyrektywa 2003/10/WE zawiera specjalne przepisy dotyczące wyznaczania i oceny ryzyka przez pracodawców. W dyrektywie 86/188/EWG aspekty te nie zostały odpowiednio omówione, w szczególności w odniesieniu do poziomu i rodzaju narażenia, wartości granicznych, bezpośredniego i pośredniego wpływu na zdrowie pracowników, zaleceń producentów sprzętu dotyczących emisji hałasu, obecności sprzętu zamiennego, badań lekarskich, problemów wynikających z interakcji pomiędzy hałasem i ototoksycznymi substancjami lub pomiędzy hałasem i wibracjami, bądź hałasem i sygnałami alarmowymi zapobiegającymi wypadkom itp. Ocena ryzyka: (Artykuł 4) Pracodawca dokonuje oceny, a w razie konieczności pomiaru poziomu hałasu Jedną z metod oceny ryzyka może być pobieranie reprezentatywnych próbek Należy rozważyć następujące czynniki: Poziom, rodzaj i czas trwania narażenia Graniczne wartości narażenia Wartości działania Grupy ryzyka o szczególnej wrażliwości Interakcje z ototoksycznymi substancjami i wibracjami Interakcje pomiędzy hałasem i sygnałami alarmowymi Informacje dotyczące poziomu emisji hałasu sprzętu przepisy mające na celu unikanie lub ograniczenie narażenia na hałas Dyrektywa 2003/10/WE jest znacznie bardziej precyzyjna pod tym względem, gdyż zawiera wskazówki dla pracodawcy, które należy uwzględnić przy zapobieganiu lub ograniczaniu narażenia. W każdym przypadku przyznaje pierwszeństwo środkom ochrony zbiorowej przed środkami ochrony indywidualnej. Dyrektywa 2003/10/WE zawiera również przepisy umożliwiające pracodawcy podjęcie natychmiastowych działań w przypadku przekroczenia granicznych wartości narażenia. Przepisy mające na celu unikanie lub ograniczenie narażenia na hałas: (Artykuł 5) Pracodawca musi uwzględnić postęp techniczny oraz przyjąć i wprowadzić w życie program środków technicznych i/lub organizacyjnych Należy w tym kontekście uwzględnić następujące elementy: Alternatywne metody pracy Dobór właściwego sprzętu roboczego Projektowanie miejsc pracy Informacje i szkolenia dla pracowników Środki techniczne redukujące hałas rozchodzący się w powietrzu i w elementach budynków Programy konserwacji sprzętu roboczego Organizacja pracy Oznaczenia Zapewnienie środków ochrony indywidualnej (PPE) 10

13 WproWadzenie Środki ochrony indywidualnej (ppe) Dyrektywa 2003/10/WE w sposób bardzo jednoznaczny odnosi się do tej kwestii. W przypadku, gdy nie można użyć innych środków zapobiegających ryzyku wynikającemu z ekspozycji na hałas", dyrektywa dopuszcza zastosowanie w ostateczności indywidualnych ochron słuchu, aby nie przekroczyć granicznej wartości narażenia. Pracodawca ma obowiązek zapewnić takie środki swoim pracownikom i muszą być one zgodne z przepisami dyrektywy 89/656/EWG 15 oraz dyrektywy 89/391/EWG, bez uszczerbku dla przepisów dyrektywy 89/686/EWG 16 dotyczącej istotnych warunków produkcji wyposażenia ochrony osobistej. Środki ochrony indywidualnej: (Artykuł 6) Jeżeli ryzyka wynikającego z narażenia na hałas nie można uniknąć za pomocą innych środków, pracodawca musi udostępnić pracownikom indywidualne ochronniki słuchu Warunki: W przypadku gdy narażenie na hałas przekracza dolne wartości, przy których należy podejmować odpowiednie działania, pracodawca udostępnia pracownikom ochronniki słuchu W przypadku gdy narażenie na hałas osiąga lub przekracza górne wartości, przy których należy podejmować odpowiednie działania, pracownicy muszą stosować indywidualne ochronniki słuchu Indywidualne środki ochrony słuchu muszą być w stanie wyeliminować ryzyko uszkodzenia słuchu lub zmniejszyć je do minimum opieka zdrowotna Aspekt ten ma zasadnicze znaczenie, gdyż hałas stanowi ryzyko i stopniowo prowadzi do pogorszenia się stanu zdrowia narażonych na niego pracowników. W sytuacji, gdy poziom narażenia przekracza wartości działania, prawodawca określił przepisy dotyczące badań kontrolnych pracowników, mające na celu zapewnienie opieki zdrowotnej i wczesnej diagnozy utraty słuchu wskutek hałasu. Na mocy dyrektywy 2003/10/WE pracownicy mają możliwość skorzystania z badań słuchu przeprowadzanych przez lekarza lub inną właściwie wykwalifikowaną osobę w przypadku przekroczenia górnej wartości działania [L EX,8h > 85dB(A) oraz ρ peak > 140 Pa]. Dyrektywa zawiera także wymóg zapewnienia profilaktycznych badań audio- 15. Dyrektywa Rady 89/656/EWG z 30 listopada 1989 r. w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników korzystających z wyposażenia ochronnego, Dz.U. nr L 393 z , str Dyrektywa Rady 89/686/EWG z 21 grudnia 1989 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do wyposażenia ochrony osobistej, Dz.U. nr L 399 z , str. 18. metrycznych pracownikom, gdy dolna wartość działania została przekroczona [L EX,8h > 80dB(A) oraz ρ peak > 112 Pa]. W przypadku wykrycia możliwego do zidentyfikowania przypadku pogorszenia się słuchu pracownikom udziela się odpowiednich informacji, a pracodawca ma obowiązek dokonania ponownej oceny ryzyka i działań podejmowanych w celu jego eliminacji lub ograniczenia. Dyrektywa 86/188/EWG zawierała mniej rygorystyczne przepisy w tym kontekście, szczególnie w odniesieniu do typów badań i poziomów narażenia, a także ponownej oceny ryzyka i podejmowanych działań. Opieka zdrowotna: (Artykuł 10) Pracownicy mogą skorzystać z badania kontrolnego słuchu w przypadku ekspozycji na poziomie powyżej 85 db(a) i/lub ρ peak = 140 Pa Pracownicy mogą skorzystać z profilaktycznego badania audiometrycznego w przypadku ekspozycji na poziomie powyżej 80 db(a) i/lub ρ peak = 112 Pa odstępstwa Przepisy dyrektywy 2003/10/WE mają zastosowanie bez wyjątku do wszystkich sektorów działalności. Jednak w wyjątkowych sytuacjach państwa członkowskie mogą udzielić zwolnienia z obowiązku stosowania się do przepisów dotyczących używania środków ochrony indywidualnej. Zwolnień takich udziela się pod warunkiem ograniczenia ryzyka do minimum oraz wówczas, gdy narażeni pracownicy poddawani są dodatkowym badaniom lekarskim. Zwolnienia takie będą poddawane kontroli co cztery lata, natomiast państwa członkowskie zobowiązane są do przekazywania Komisji wykazu udzielonych zwolnień. Odstępstwa: (Artykuł 11) W wyjątkowych sytuacjach Zapewnienie ograniczenia ryzyka do minimum Dodatkowe badania lekarskie Kontrola co cztery lata Uchylenie zwolnienia po ustaniu uzasadniających okoliczności informacje, szkolenia oraz konsultacje i udział pracowników Oparta na dyrektywie ramowej 89/391/EWG nowa dyrektywa w sposób bardzo wyraźny i szczegółowy omawia te aspekty. Zawiera ona wymóg informowania pracowników i zapewnienia im odpowiednich szkoleń w przypadku pracy w warunkach narażenia przy poziomie hałasu równym lub wyższym od wartości działania. 11

14 WproWadzenie Stanowi także o konsultacjach i udziale pracowników i/ lub ich przedstawicieli przy ocenie ryzyka, określaniu niezbędnych środków podejmowanych w celu eliminacji takiego ryzyka oraz doboru indywidualnych ochronników słuchu. Z kolei w dyrektywie 86/188/EWG kwestie te nie zostały poruszone. Szkolenia mają istotne znaczenie w kontekście wdrożenia i zachowania zgodności z omawianą dyrektywą oraz zapewnienia odpowiedniej ochrony pracowników w miejscu pracy. Równie ważne jest uświadomienie pracownikom powodów przeprowadzania określonych badań i ich konieczności, a także podstawy wyboru danych środków. W kontekście środków ochrony indywidualnej ważne jest nie tylko dostarczenie oraz używanie właściwego i odpowiedniego wyposażenia, ale także zapewnienie, że pracownicy znają powody i sposoby stosowania PPE dające maksymalną ochronę. Szkolenia dotyczące korzystania ze PPE mają zasadnicze znaczenie. Ich brak może prowadzić do samozadowolenia i/lub przyjęcia założenia, że zapewniony jest pewien poziom ochrony, który w rzeczywistości może być nieobecny (np. w przypadku gdy PPE nie są prawidłowo stosowane). Informacje, szkolenia oraz konsultacje i udział pracowników: (Artykuły 8 i 9) Charakterystyka hałasu Podejmowane działania Graniczne wartości ekspozycji i wartości działania Wyniki oceny ryzyka Prawidłowe stosowanie ochronników słuchu Okoliczności uprawniające do badań lekarskich Wybór środków ochrony słuchu itp. kodeks postępowania W porównaniu z dyrektywą 86/188/EWG i biorąc pod uwagę specyficzny charakter branży muzycznej i rozrywkowej, dyrektywa 2003/10/WE zawiera wymóg określenia przez państwa członkowskie kodeksu postępowania umożliwiającego pracownikom i pracodawcom w tych sektorach spełnienie ciążących na nich zobowiązań. W celu sporządzenia kodeksu postępowania dla tej branży państwa członkowskie mogą skorzystać z dwuletniego okresu przejściowego dobiegającego końca 15 lutego 2008 r. Kodeks postępowania: (Artykuł 14) Pomoc pracownikom i pracodawcom branży muzycznej i rozrywkowej w realizacji ciążących na nich zobowiązań Wdrożenie opóźnione o dwa lata Transpozycja Państwa członkowskie wprowadzą w życie przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne celem zapewnienia zgodności z dyrektywą 2003/10/WE do dnia 15 lutego 2006 r. W celu uwzględnienia szczególnych okoliczności wspomniana dyrektywa dopuszcza w przypadku stosowania przepisów art. 7 Ograniczenie ekspozycji" wobec personelu na pokładzie statków morskich opóźnienie transpozycji przez państwa członkowskie o kolejne pięć lat, tj. do 15 lutego 2011 r. Transpozycja: (Artykuł 17) W celu uwzględnienia szczególnych warunków, Państwa Członkowskie mogą, o ile to konieczne, uzyskać dodatkowy okres pięciu lat od dnia 15 lutego 2006 r., to znaczy łącznie ośmiu lat na wprowadzenie przepisów art. 7 w odniesieniu do personelu na pokładzie statków morskich

15 WproWadzenie przepis ograniczenie ryzyka ocena ekspozycji oraz jej pomiar w razie konieczności Dyrektywa 86/188/ewg dotycząca hałasu Najniższy możliwy poziom W warunkach narażenia na hałas nowa dyrektywa 2003/10/we dotycząca hałasu Eliminacja u źródła lub ograniczenie do minimum W warunkach, gdy pracownicy są lub mogą być narażeni na ryzyko okres objęty oceną Jeden dzień roboczy Jeden dzień roboczy lub tydzień udzielanie informacji i szkoleń pracownikom oraz ich przedstawicielom opieka zdrowotna prawo pracowników do badań kontrolnych słuchu / badań audiometrycznych Dostępność ochronników słuchu konieczność stosowania ochronników słuchu W przypadku dziennej ekspozycji powyżej 85 db(a) i wartości szczytowej powyżej 140 db Praca w warunkach ekspozycji na poziomie 90 db(a) i powyżej W przypadku dziennej ekspozycji powyżej 85 db(a) i wartości szczytowej powyżej 140 db W przypadku dziennej ekspozycji powyżej 85 db(a) i wartości szczytowej powyżej 140 db W przypadku dziennej ekspozycji powyżej 90 db(a) i wartości szczytowej powyżej 140 db W przypadku dziennej/tygodniowej ekspozycji powyżej 80 db(a) i wartości szczytowej powyżej 135 db(c) Regularna ekspozycja dzienna na poziomie 85 db(a) i powyżej lub wartość szczytowa wynosząca 137 db(c) W przypadku dziennej/tygodniowej ekspozycji powyżej 85 db(a) i wartości szczytowej powyżej 137 db(c). Badania dostępne przy poziomie hałasu wynoszącym 80 db(a) i wartości szczytowej 112 Pa w przypadku stwierdzenia ryzyka W przypadku dziennej/tygodniowej ekspozycji powyżej 80 db(a) i wartości szczytowej powyżej 135 db(c) W przypadku dziennej/tygodniowej ekspozycji powyżej 85 db(a) i wartości szczytowej powyżej 137 db(c); środki ochrony eliminujące ryzyko lub ograniczające je do minimum ograniczenie ekspozycji W przypadku dziennej/tygodniowej ekspozycji przy uchu na poziomie 87 db(a) i wartości szczytowej wynoszącej 140 db(c) program środków kontrolnych wydzielenie i oznakowanie stref oraz ograniczenie dostępu przekazywanie informacji przedstawicielom pracowników odstępstwa W przypadku dziennej ekspozycji powyżej 90 db(a) i wartości szczytowej powyżej 140 db W przypadku dziennej ekspozycji powyżej 90 db(a) i wartości szczytowej powyżej 140 db, o ile to możliwe Dzienny poziom ekspozycji >85 db(a) oraz wartość szczytowa równa 140 db (oceny ryzyka); dzienny poziom ekspozycji >90 db(a) oraz wartość szczytowa równa 140 db (programy środków) Średni tygodniowy poziom ekspozycji; Odstępstwo od stosowania ochrony słuchu w przypadku ryzyka dla zdrowia i bezpieczeństwa W przypadku dziennej ekspozycji powyżej 85 db(a) i wartości szczytowej powyżej 137 db(c) W przypadku dziennej/tygodniowej ekspozycji powyżej 85 db(a) i wartości szczytowej powyżej 137 db(c) Odwołuje się do dyrektywy 89/391/EWG Odstępstwo od stosowania ochrony słuchu w przypadku ryzyka dla zdrowia i bezpieczeństwa okresy przejściowe Dodatkowy okres przejściowy dla sektora żeglugi morskiej oraz branży muzycznej i rozrywkowej brak zastosowania Transport morski i lotniczy Konflikt z działalnością publiczną i społeczną Tabela 0.1 Porównanie poprzedniej dyrektywy dotyczącej hałasu z dyrektywą dotyczącą hałasu spowodowanego czynnikami fizycznymi 13

16 WproWadzenie W JAKI SPOSóB CZyTAć NINIEJSZy PRZEWODNIK? Przewodnik podzielony jest na 9 rozdziałów, z którymi można zapoznać się osobno w zależności od interesującego tematu. Każdy rozdział zawiera ponumerowane akapity dotyczące konkretnych informacji, przez co dostęp do nich jest uproszczony. W każdym z akapitów główne punkty zostały pogrubione. Poniżej punktów znajduje się lista komentarzy i zaleceń. Są one ilustrowane przykładami z danej branży. Na końcu większości akapitów znajdują się rysunki. Bardziej dokładne informacje można znaleźć w zakończeniu akapitu są one pisane kursywą, zawierają dodatkowe szczegóły techniczne i poprzedzone są następującym znakiem Na początku każdego rozdziału znajduje się streszczenie odpowiednich wymogów dyrektyw. W rozdziale 4 podano szczegółowe informacje na temat metod ograniczania hałasu, tj.: Metoda i wyjaśnienie: na czym polega? Środki ostrożności niezbędne do osiągnięcia pomyślnych wyników, Informacje dotyczące konkretnych tematów można znaleźć za pomocą dwóch list słów: listy słów kluczowych wraz z odpowiednimi rozdziałami przewodnika, w których zostały objaśnione, glosariusza zawierającego krótkie i przystępne definicje powszechnych terminów technicznych. Na końcu przewodnika znajduje się wykaz skrótów. 14

17 WproWadzenie DLACZEGO OGRANICZENIE HAłASU MA ISTOTNE ZNACZENIE? Nawet bez uwzględniania aspektu regulacyjnego starania zmierzające do ograniczenia ryzyka spowodowanego narażeniem na hałas, tak jak w przypadku wszelkiego innego zagrożenia dla zdrowia, byłyby działaniem oczywistym, w szczególności z uwagi na fakt, że utrata słuchu spowodowana hałasem jest jedną z najpowszechniej występujących chorób zawodowych w Europie. Jednak w środowisku pracy ograniczenie hałasu wymaga nie tylko podjęcia starań, ale także dokonania pewnych zmian w metodach pracy i nastawieniu, przez co spotyka się z niechęcią. Co więcej, ryzyko nie jest bezpośrednio oczywiste, jako że utrata słuchu zazwyczaj postępuje wolno, a pracownicy znajdujący się nawet w najwyższej grupie ryzyka niechętnie zmieniają swoje przyzwyczajenia. Z tego powodu ważne jest przypomnienie menedżerom i pracownikom, których problem ten dotyczy, o niebezpieczeństwach związanych z ekspozycją na hałas w miejscu pracy. ekspozycja na wysoki poziom hałasu Powoduje nieodwracalną głuchotę. Jaki wpływ będzie to miało na życie zawodowe pracownika; w jaki sposób poradzi sobie z konsekwencjami głuchoty w życiu prywatnym? Negatywnie wpływa na koncentrację, a tym samym zmniejsza wydajność pracownika; Jest przyczyną stresów, prowadząc do pogorszenia sprawności, Zagraża bezpieczeństwu z powodu trudności w usłyszeniu sygnałów ostrzegawczych, Negatywnie wpływa na obraz przedsiębiorstwa, w szczególności w oczach potencjalnych pracowników i ogółu społeczeństwa, Utrudnia komunikację pracowników. W kontekście wymienionych elementów Tabela 2 przedstawia niektóre odpowiedzi na częste reakcje pracowników. W przypadku wystąpienia tego problemu należy poinformować o nim pracowników i ich przedstawicieli, a także umożliwić im udział w jego rozwiązaniu. Kwestia granicznych wartości narażenia jest ściśle związana z problemem ochrony przed hałasem: niezależnie od przedsięwziętych środków hałas będzie utrzymywał się na określonym poziomie. Jaki jest dopuszczalny poziom tego hałasu? Dyrektywa 2003/10/WE określa zobowiązania związane z wartościami działania i granicznymi wartościami narażenia (patrz rozdział 9 Streszczenie rozporządzenia WE w sprawie hałasu"). Możliwe jest ograniczenie wspomnianych wartości działania i granicznych wartości narażenia w przypadku transpozycji dyrektywy do przepisów krajowych. Wartości działania i graniczne wartości narażenia definiuje się w kontekście ryzyka obrażeń, natomiast pracodawca powinien dążyć do zmniejszenia ich poziomu. W określonych przypadkach charakter pracy wymaga niższych poziomów hałasu, aby zapewnić możliwość koncentracji, zmniejszyć stres oraz zwiększyć wydajność (np. biura, stanowiska pracy precyzyjnej, laboratoria kliniczne, centra badawcze itp.). Jak wspomniano powyżej, hałas może wywoływać stres i wpływać negatywnie na koncentrację, a tym samym powodować pogorszenie sprawności i wydajności pracowników. W związku z tym działania podejmowane przez pracodawcę w celu ograniczenia poziomu hałasu są w jego własnym interesie. Kontrola hałasu ma tak duże znaczenie, ponieważ człowiek nie jest w stanie nie używać słuchu, tak jak wzroku przez zamknięcie oczu powody niechęci Nie potrzebuję żadnej ochrony, nawykłem do hałasu Przy niższym poziomie hałasu nie będę w stanie stwierdzić, jak pracuje mój sprzęt Stosowanie indywidualnych ochronników słuchu (PHP) jest dla mnie uciążliwe: są klaustrofobiczne i robi mi się za gorąco, kolidują także z innym wyposażeniem ochronnym Urządzenia ograniczające poziom hałasu utrudniają obsługę maszyn Pracuję tu od dawna i do tej pory nie ogłuchłem. Jeśli ogłuchnę, będę nosić aparat słuchowy odpowiedź Czy jesteś przyzwyczajony do hałasu, czy też powoli tracisz słuch, przez co masz zmniejszoną wrażliwość na hałas? To tylko kwestia przyzwyczajenia: nauczysz się nowych dźwięków wydawanych przez obsługiwany sprzęt. Dostępnych jest wiele rodzajów indywidualnych ochronników słuchu: spróbuj znaleźć najbardziej odpowiedni i wygodny Te urządzenia służą Twojej ochronie. Czy masz pomysł, w jaki sposób można usprawnić obsługę maszyn? Głuchota postępuje stopniowo i trudno jest zauważyć, że tracimy słuch. Czy regularnie poddajesz się badaniom audiometrycznym? Nie należy zapominać, że głuchota jest nieodwracalna, a aparat słuchowy jedynie poprawia istniejącą zdolność do słyszenia Tabela 0.2 Wybrane reakcje i odpowiedzi dotyczące niechęci do stosowania środków ochrony przed hałasem. 15

18 WproWadzenie SPOSóB WySZUKIWANIA INFORMACJI W PRZEWODNIKU metoda 1: informacje dotyczące sposobów ograniczania narażenia na hałas Czym jest hałas? Zasady akustyki: Rozdział 1 Ocena ryzyka Pomiar, ocena ryzyka: Rozdział 2 Obowiązki pracodawcy w zakresie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z hałasem Wymogi UE: Rozdział 9 Zagrożenie dla zdrowia: Rozdział 7 Przewidywanie problemów (projektowanie miejsca pracy) Projektowanie miejsca pracy: Rozdział 3 Wybór sprzętu cichobieżnego: Rozdział 6 Przewidywanie poziomu narażenia na hałas: Rozdział 3 Pierwsze badania kontrolne: Załącznik Bibliografia Szczególne sytuacje Branża muzyczna i rozrywkowa: Rozdział 8 Pracownicy należący do grupy ryzyka o szczególnej wrażliwości: Rozdział 7 Wiele źródeł narażenia: Rozdział 7 Ponowna ocena ryzyka po zastosowaniu środków kontroli hałasu Wyznaczenie i procedura oceny ryzyka: Rozdział 2 Kontrola hałasu Pierwszeństwo dla środków ochrony zbiorowej W ostateczności użycie środków ochrony indywidualnej Jak ograniczyć narażenie na hałas: Rozdział 4 Charakterystyka i dobór środków ochrony indywidualnej (PPE): Rozdział 5 Zapewnienie badań lekarskich Wprowadzenie okresowych badań kontrolnych Wprowadzenie badań lekarskich: Rozdział 7 Wymogi UE: Rozdział 9 16

19 WproWadzenie metoda 2: informacje dotyczące spełnienia wymogów dyrektywy Wykres stanowi podsumowanie działań objętych wymogami dyrektywy 2003/10/WE Poniższy wykres stanowi podsumowanie działań objętych wymogami dyrektywy 2003/10/WE zmierzających do ograniczenia ryzyka spowodowanego hałasem i ilustruje sposób, w jaki jedno działanie wpływa na drugie. Na sąsiedniej stronie podano odpowiednie numery artykułów dyrektywy i rozdziałów przewodnika, w których znaleźć można dodatkowe informacje. Rozważenie ryzyka zgodnie z definicją wartości działania i granicznych wartości ekspozycji zawartych w dyrektywie Ocena indywidualnej ekspozycji w przypadku, gdy pracownicy są lub mogą być narażeni na ryzyko Ograniczenie ekspozycji na hałas pracowników z grupy ryzyka poprzez zmiany techniczne i organizacyjne W przypadku utrzymywania się ryzyka należy stosować ochronniki słuchu w celu jego wyeliminowania Zapobieganie narażeniu na hałas na poziomie powyżej wartości granicznych Konsultacje i udział pracowników Umożliwienie pracownikom udziału w całym procesie Udzielanie informacji i szkoleń pracownikom narażonym na hałas na poziomie równym lub wyższym od dolnych wartości działania Zapewnienie badań lekarskich pracownikom narażonym na hałas na poziomie powyżej dolnej wartości działania 17

20 WproWadzenie metoda 3: informacje dotyczące spełnienia wymogów dyrektywy Dyrektywa 2003/10/we, konkretne artykuły i odpowiednie odniesienia w przewodniku W rozdziale 9 znajduje się streszczenie głównych wymogów dyrektywy oraz powiązanych rozporządzeń. Rozdział 1 zawiera podstawowe informacje pomocne w zrozumieniu terminologii, akustyki oraz kontroli hałasu. Aby uzyskać szczegółowe informacje na temat branży muzycznej i rozrywkowej, należy zajrzeć do rozdziału 8. artykuł i odniesienie rozdział przewodnika artykuł 3 graniczne wartości narażenia i wartości działania Dyrektywa dzienne i szczytowe wartości działania oraz graniczne wartości narażenia Podstawy terminy opisujące ryzyko utraty słuchu Rozdz. 2.0 Rozdz. 1.6 i 7.5 artykuł 4 wyznaczenie i ocena ryzyka Dyrektywa wymogi w zakresie oceny ryzyka Podstawy parametry opisujące dźwięk Podstawy terminy służące do oceny ryzyka utraty słuchu Wyznaczenie i procedura oceny ryzyka: Szacunkowe wartości narażenia na dźwięk Planowanie i dokonywanie pomiarów narażenia na dźwięk Obliczanie narażenia na hałas artykuł 5 przepisy mające na celu unikanie lub ograniczanie narażenia Dyrektywa zobowiązania pracodawców i pracowników Podstawy generowanie i propagacja dźwięku Metody ograniczania hałasu Unikanie nadmiernego hałasu Ograniczenie hałasu u źródła Ograniczenie przenoszenia hałasu w powietrzu Ograniczenie przenoszenia hałasu w ośrodku stałym Określenie nabytego rozwiązania Projektowanie miejsc pracy Wybór sprzętu cichobieżnego artykuł 6 Środki ochrony indywidualnej Dyrektywa dotycząca stosowania środków ochrony indywidualnej (PPE) Charakterystyka i wybór środków ochrony indywidualnej (PPE) Informacje dla pracodawców i pracowników artykuł 7 ograniczenie narażenia Rozdz. 2.0 i 2.1 Rozdz. 1.3 Rozdz. 1.6 Rozdz. 2 Rozdz. 2.3 Rozdz. 2.4 i 2.5 Rozdz. 2.7 Rozdz. 4.1 Rozdz. 1.5 Rozdz. 4 Rozdz. 4.2, 4.3 i 4.4 Rozdz. 4.5 Rozdz. 4.6 Rozdz. 4.7 Rozdz. 4.8 Rozdz. 3 Rozdz. 6 Rozdz. 5.1 Rozdz. 5 Rozdz. 5.7 Dyrektywa obowiązki pracodawców Wprowadzenie artykuł 8 informowanie i szkolenie pracowników Dyrektywa informowanie i szkolenie pracowników oraz konsultacje Wprowadzenie Artykuł 9 Konsultacje i udział pracowników patrz Rozdz. 2.8 artykuł 10 opieka zdrowotna Dyrektywa badania lekarskie Uszkodzenie słuchu Uszkodzenie słuchu wskutek narażenia na hałas Uszkodzenie słuchu wskutek narażenia na działanie czynników chemicznych Objawy uszkodzenia słuchu Badania audiometryczne Rozdz. 7.1 Rozdz. 7 Rozdz. 7.3 Rozdz. 7.4 Rozdz. 7.5 i 7.6 Rozdz

21

22

23 rozdział 1: zasady akustyki 1. WPROWADZENIE DźWIęK I HAłAS Dźwięk Hałas Propagacja dźwięku w powietrzu, cieczach i innych ośrodkach PODSTAWOWE PARAMETRy OPISUJąCE DźWIęK Częstotliwość Infradźwięki i ultradźwięki Ciśnienie akustyczne Poziom ciśnienia akustycznego i decybele Moc akustyczna i poziom mocy akustycznej Dodawanie poziomów ciśnienia akustycznego ANALIZA CZęSTOTLIWOŚCI DźWIęKU Ton i widmo akustyczne Oktawa i tercja GENEROWANIE I PROPAGACJA DźWIęKU Promieniowanie, emisja oraz imisja dźwięku Kierunkowość Propagacja dźwięku a wpływ pomieszczenia TERMINy I WyRAżENIA STOSOWANE DO OCENy RyZyKA UTRATy SłUCHU Parametry fizyczne używane jako wskaźniki ryzyka Próg słyszalności Charakterystyka częstotliwościowa Ekspozycja i poziom ekspozycji Ciągły równoważny poziom dźwięku A Szczytowa wartość ciśnienia akustycznego ROZPOZNAWANIE SyGNAłU OSTRZEGAWCZEGO I ZROZUMIAłOŚć MOWy

24 rozdział 1: zasady akustyki 1. WPROWADZENIE Proces generowania dźwięku można przedstawić na przykładzie działania gongu (Rysunek 1.1). Akustyka to nauka o dźwięku Dźwięk jest jednym z podstawowych elementów środowiska życia człowieka. Hałas jest szczególnym rodzajem dźwięku, najczęściej kojarzonym z procesami przemysłowymi, i stanowi jedno z podstawowych zagrożeń w środowisku pracy. Słysząc dźwięki i hałasy, rozróżniamy je intuicyjnie nie zastanawiając się nad ich charakterystyką fizyczną. Kolejny rozdział zawiera wyjaśnienia niektórych terminów stosowanych do opisywania zjawisk akustycznych, a także odpowiedzi na następujące pytania: Czym tak naprawdę jest dźwięk? Jakie parametry go opisują? Jaka jest różnica między dźwiękiem a hałasem? 2. DźWIęK I HAłAS 2.1. Dźwięk Dźwięk to drganie cząsteczek powietrza, rozchodzących się w powietrzu w formie fali dźwiękowej (inaczej akustycznej). Przestrzeń, w której rozchodzi się fala dźwiękowa, zwana jest polem akustycznym. Dźwięk pojawia się, gdy cząsteczki powietrza są wprawiane w drgania. źródłem tych drgań, tj. źródłem dźwięku, mogą być drgające przedmioty, maszyny, strumienie powietrza lub uderzenia. Po uderzeniu w gong jego powierzchnia zaczyna wibrować, poruszając się tam i z powrotem (elementy lub obudowy różnych maszyn przemysłowych mogą wibrować w podobny sposób). Rysunek 1.1. Gong i drgania jego powierzchni Kiedy powierzchnia gongu porusza się do przodu, wypycha przed siebie cząsteczki powietrza, zwiększając lokalnie jego gęstość (rysunek 1.2). Kiedy się cofa, ciągnie wraz z sobą cząsteczki powietrza, zmniejszając lokalnie jego gęstość (rozrzedzając powietrze rysunek 1.2). Cząsteczki powietrza zaczynają drgać tam i z powrotem w taki sam sposób, jak powierzchnia gongu. Drgania te docierają do coraz dalszych cząsteczek powietrza i w ten właśnie sposób generowany jest dźwięk. Podobne zjawisko możemy zaobserwować na nieruchomej powierzchni wody, gdy wrzucimy do niej jakiś przedmiot. Wrzucony obiekt wprawia w ruch cząsteczki wody, wywołując falę. Rozchodzące się drgania cząsteczek powietrza nazywamy falą dźwiękową. Prędkość, z jaką drgania cząsteczek przemieszczają się w powietrzu, zwana jest prędkością dźwięku. Wynosi ona 340 m/s (metrów na sekundę). Inaczej mówiąc, w ciągu 1 sekundy rozchodzący się w powietrzu dźwięk przebywa odległość 340 metrów. Powierzchnia poruszająca się do przodu Obszar zagęszczonego powietrza Ruch cząsteczek powietrza Cofająca się powierzchnia Obszar rozrzedzonego powietrza Kierunek propagacji dźwięku Rysunek 1.2. Generowanie dźwięku 22

25 rozdział 1: zasady akustyki Przykłady: Jeśli staniemy w odległości 340 m od urządzenia generującego dźwięk, usłyszymy go sekundę po włączeniu. Najbardziej powszechnym zjawiskiem umożliwiającym łatwą obserwację prędkości dźwięku jest wyładowanie elektryczne. Światło porusza się prawie milion razy szybciej niż dźwięk, dlatego najpierw widzimy błysk, a dopiero nieco później słyszymy grzmot. Jeśli usłyszymy grzmot trzy sekundy po zobaczeniu błyskawicy, łatwo obliczyć, że wyładowanie elektryczne nastąpiło w odległości około jednego kilometra (3 X 340 m). Hałasy uderzeniowe to hałasy impulsowe wytwarzane przez zderzające się obiekty. Przykłady: pękający balon, uderzenia młotkiem, hałas generowany przez prasę do wykrawania otworów, strzały z broni palnej 2.2. hałas Hałas to dźwięk niepożądany Ludzie często kojarzą hałas z głośnymi dźwiękami mogącymi wywołać uszkodzenie słuchu, więc z punktu widzenia możliwych skutków zdrowotnych można zdefiniować hałas jako dźwięk o dużej głośności, który może spowodować uszkodzenie słuchu. Mimo że głośne dźwięki mogą mieć wpływ na zdrowie człowieka, nie zawsze są uważane za hałas, np. głośna muzyka w czasie koncertu. I odwrotnie: w niektórych sytuacjach nawet niezbyt głośne i potencjalnie nieszkodliwe dźwięki można postrzegać jako hałas. Dźwięki takie mogą ograniczać koncentrację podczas czynności wymagających wysiłku umysłowego, takich jak czytanie, pisanie czy komunikacja werbalna. Hałas jest zasadniczo pojęciem subiektywnym i można go zdefiniować jako dowolny dźwięk, który w danym momencie jest niepożądany. Każdy rodzaj hałasu jest dźwiękiem, ale nie każdy dźwięk jest hałasem. W dalszej części tego rozdziału te dwa terminy będą jednak używane zamiennie. Rysunek 1.4. Hałasy impulsowe 2.3. propagacja dźwięku w powietrzu, cieczach i innych ośrodkach Dźwięki, będące falami akustycznymi, rozchodzą się nie tylko w powietrzu, ale także w innych ośrodkach sprężystych, takich jak woda, beton czy stal. Fale akustyczne przenoszone w obrębie cząsteczek powietrza nazywamy dźwiękiem w powietrzu. Fale akustyczne przenoszone w obrębie ciała stałego nazywamy dźwiękiem w ośrodku ciała stałego. Fale akustyczne przenoszone w obrębie cząsteczek cieczy nazywamy dźwiękiem w ośrodku cieczy. Źródła dźwięku mogą mieć zatem inne własności fizyczne (powietrze, ciecz lub ciało stałe), dlatego działania zmierzające do ograniczenia hałasu będą różne w zależności od charakteru fizykalnego źródła dźwięku. źródłem hałasu w powietrzu może być wylot gazów, wybuch itd. Hałasy w ośrodku ciekłym są generowane np. przez przepływ płynów w rurach, czy wodospady. źródłami hałasu w ośrodku stałym jest głównie kontakt mechaniczny, np. odgłosy wydawane przez koła zębate, pręty, uderzenia młotem. Rysunek 1.3. Hałas to pojęcie subiektywne. Dźwięki, które dla jednych są muzyką, dla innych mogą być hałasem, nawet jeśli nie są zbyt głośne. Hałas impulsowy lub uderzeniowy to nagle pojawiający się hałas o dużym natężeniu dźwięku Hałasy impulsowe lub uderzeniowe trwają najwyżej sekundę i następuje po nich okres ciszy. Hałasy impulsowe są powodowane przez uderzenia lub wybuchy różnego rodzaju. Rysunek 1.5. Różne rodzaje hałasu Prędkość dźwięku rozchodzącego się w ośrodku stałym jest wyższa niż prędkość dźwięku rozchodzącego się w powietrzu. 23

26 rozdział 1: zasady akustyki Przykład: Prędkość rozchodzenia się dźwięku w betonie wynosi 3800 m/s, a w stali 5100 m/s. Dźwięki o wysokiej częstotliwości soprany (rysunek 1.7). Przykład: 3. PODSTAWOWE PARAMETRy OPISUJąCE DźWIęK Męski głos basowy czy odgłos emitowany przez silnik Diesla albo transformator to dźwięki o niskiej częstotliwości. Kobiecy głos sopranowy, bzyczenie komara czy gwizd czajnika to dźwięki o wysokiej częstotliwości częstotliwość Częstotliwość jest liczbą cykli zdarzenia okresowego na sekundę. Drgania obiektów i ruchy powietrza mogą występować w różnej liczbie cykli na sekundę. Częstotliwość wyraża liczbę cykli drgań zakończonych w czasie jednej sekundy. Częstotliwość, oznaczoną symbolem f, mierzy się w hercach (Hz). Im szybciej drgają cząsteczki, tym wyższa jest częstotliwość tych drgań wyrażona w Hz. Jednostką częstotliwości tysiąckrotnie większą od herca jest kiloherc (khz), 1000 Hz = 1 khz. Przykład: Częstotliwość jednego herca (f = 1 Hz) oznacza, że drgający obiekt wykonuje pełny ruch tam i z powrotem w okresie jednej sekundy; częstotliwość 100 Hz oznacza, że drgająca cząsteczka wykonuje sto ruchów tam i z powrotem w ciągu sekundy. Fale dźwiękowe, które człowiek może usłyszeć, nazywamy dźwiękami słyszalnymi. Zakres częstotliwości dźwięków słyszalnych wynosi 20 Hz 20 khz Dźwięki słyszalne można podzielić na: Dźwięki o niskiej częstotliwości basy (rysunek 1.6). Rysunek 1.6 Dźwięki o niskiej częstotliwości. Rysunek 1.7 Dźwięki o wysokiej częstotliwości infradźwięki i ultradźwięki Dźwięki o zakresie częstotliwości poniżej 20 Hz nazywamy infradźwiękami. Dźwięki o zakresie częstotliwości powyżej Hz nazywamy ultradźwiękami (rysunek 1.8). Infra- i ultradźwięków nie da się usłyszeć. Chociaż dźwięki o tych zakresach częstotliwości są niesłyszalne dla ludzkiego ucha, mogą mieć negatywny wpływ na samopoczucie i wywoływać bóle głowy, uczucie zmęczenia itp. 24

27 rozdział 1: zasady akustyki Transformator mocy Szlifierka Komar 20 Hz 200 Hz 2000 Hz Hz Silnik Diesla Trzęsienie ziemi Infradźwięki Dźwieki słyszalne Oczyszczanie ultradźwiękami Ultradźwięki 0 Hz 20 Hz C zęstotliwość Hz Rysunek 1.8. Zakresy dźwięków na skali częstotliwości 3.3. ciśnienie akustyczne Ciśnienie akustyczne p, inaczej ciśnienie dźwięku, to zmiana ciśnienia względem ciśnienia atmosferycznego, rozprzestrzeniająca się w powietrzu jako fala. Otaczające powietrze charakteryzuje się pewnym ciśnieniem, zwanym ciśnieniem atmosferycznym. Jego wartość jest codziennie podawana w prognozach pogody. Dźwięk, rozchodząc się w powietrzu (rysunek 1.9), wytwarza obszary o dużej i małej gęstości powietrza. Oznacza to, że w miejscach, gdzie powietrze ma dużą gęstość, jego ciśnienie będzie nieco wyższe niż ciśnienie atmosferyczne. Z kolei w miejscach o małej gęstości powietrza (tam, gdzie powietrze jest lokalnie rozrzedzone) ciśnienie będzie nieco niższe od ciśnienia atmosferycznego. W ten sposób podczas rozchodzenia się dźwięku w powietrzu zachodzą niewielkie zmiany ciśnienia. Niewielkie zmiany ciśnienia powietrza wywołane rozchodzącym się dźwiękiem określane są jako ciśnienie akustyczne, oznaczane symbolem p. Jednostką ciśnienia akustycznego jest paskal [Pa]. Ucho ludzkie reaguje na ciśnienie akustyczne, dzięki czemu możemy słyszeć dźwięki. Im większe są drgania źródła dźwięku, tym większe ciśnienie akustyczne. Dźwięki o wyższej wartości ciśnienia akustycznego są głośniejsze. Przykłady: Ciśnienie akustyczne niektórych rodzajów dźwięków: szept 0,0003 Pa; lodówka 0,005 Pa; rozmowa 0,01 Pa; odkurzacz 0,05 Pa; piła tarczowa 5 Pa; młot udarowy 10 Pa; startujący (w pobliżu) samolot 30 Pa. Ciśnienie atmosferyczne Pa poziom ciśnienia akustycznego i decybele Poziom ciśnienia akustycznego (SPL) jest miarą logarytmiczną ciśnienia akustycznego dla określonego dźwięku względem ciśnienia akustycznego odniesienia. Jest on oznaczany symbolem L p i wyrażany w decybelach [db]. Ciśnienie odniesienia wynosi 20 µpa (mikropaskali). Przy częstotliwości 1000 Hz ciśnienie akustyczne najcichszego dźwięku słyszalnego dla człowie- Powierzchnia poruszająca się do przodu Obszar zagęszczonego powietrza Ruch cząsteczek powietrza Ciśnienie akustyczne Ciśnienie Ciśnienie atmosferyczne Rysunek 1.9 Ciśnienie akustyczne. 25

28 rozdział 1: zasady akustyki ka obdarzonego dobrym słuchem wynosi 20 µpa, tj. 0,00002 Pa. Z kolei ciśnienie najgłośniejszego dźwięku słyszalnego dla ludzkiego wynosi około 20 Pa (to dźwięk o tak wysokim poziomie ciśnienia akustycznego, że jest odczuwany jako bolesny dla uszu). Ciśnienie akustyczne najgłośniejszych słyszalnych dźwięków jest milion razy większe od najcichszych dźwięków, jakie człowiek może usłyszeć (rysunek 1.10). Hałas wytwarzany przez niektóre urządzenia ma ciśnienie akustyczne znacznie przekraczające wartość, przy której u ludzi następuje uszkodzenie słuchu, np. wystrzał z broni palnej dużego kalibru 1000 Pa. Tak szeroki zakres ciśnienia akustycznego sprawił, że konieczne było wprowadzenie odpowiedniej jednostki pomiaru tego ciśnienia. Jest nią wielkość logarytmiczna zwana poziomem ciśnienia akustycznego, wyrażana w decybelach [db], która określa ile razy ciśnienie akustyczne przekracza wartość odniesienia równą 20 µpa. Dla ciśnienia akustycznego o wartości 20 µpa poziom tego ciśnienia wynosi 0 db. Poziom ciśnienia akustycznego zależy od energii akustycznej. Kiedy energia akustyczna lub czas narażenia ulegną podwojeniu, poziom ciśnienia akustycznego wzrasta o 3 db. Ciśnienie akustyczne (Pa) Poziom ciśnienia akustycznego (db) HALLO! psss... Rysunek 1.10 Porównanie wielkości i poziomów ciśnienia akustycznego dla różnych rodzajów dźwięku. HI! Gdy poziom ciśnienia akustycznego ulega zwiększeniu lub zmniejszeniu o 10 db, dźwięk jest zwykle odpowiednio odbierany jako dwa razy głośniejszy albo o połowę cichszy. Różnica +/- 10 db oznacza jednak 10-krotny wzrost lub spadek zagrożenia dla słuchu! Osoba obdarzona dobrym słuchem może odróżnić zmianę poziomu ciśnienia akustycznego o 1 3 db (zależnie od częstotliwości dźwięku i poziomu ciśnienia) moc akustyczna i poziom mocy akustycznej Moc akustyczna (P) to ilość energii emitowanej przez źródło dźwięku w danym czasie (tj. w czasie jednej sekundy). Moc akustyczna wyrażana jest w watach (W). Moc akustyczna jest jednym z podstawowych parametrów służących do opisu źródła dźwięku, ponieważ nie zmienia się względem otoczenia źródła dźwięku. Na podstawie mocy akustycznej można zwykle ustalić poziom ciśnienia akustycznego w wybranym miejscu w pobliżu źródła hałasu. Przykłady: źródła dźwięku i ich moc akustyczna: szepcząca osoba 0, W; zespół muzyczny 5 W; samolot odrzutowy W. Ze względu na szeroki zakres wartości mocy akustycznej emitowanej przez źródła dźwięku poziom mocy akustycznej (L w ) zwykle podaje się w decybelach (tak samo, jak poziom ciśnienia akustycznego). Wartość odniesienia dla poziomu mocy akustycznej wynosi P0 = W = 0, W. Zgodnie z przepisami dyrektywy 98/37/WE * producenci maszyn lub sprzętu są w niektórych przypadkach zobowiązani do określenia mocy akustycznej i podania w instrukcji odpowiednich informacji na ten temat * Dyrektywa 98/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 czerwca 1998 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do maszyn, Dz.U. L 207 z , str Dodawanie poziomów ciśnienia akustycznego Ponieważ decybel jest wielkością logarytmiczną, poziomu ciśnienia akustycznego hałasu wywoływanego przez różne źródła dźwięku nie da się obliczyć poprzez zsumowanie wartości poziomów ciśnienia akustycznego hałasów generowanych przez poszczególne źródła (rysunek 1.11.a). 26

29 rozdział 1: zasady akustyki Przykłady: Maszyna generuje hałas o poziomie ciśnienia akustycznego 80 db. Jeśli umieścimy obok niej drugą podobną maszynę, jaki będzie poziom ciśnienia akustycznego hałasu wytwarzanego jednocześnie przez obie maszyny? Rysunek 1.11.a Dodawanie poziomów ciśnienia akustycznego Jaki będzie poziom ciśnienia akustycznego hałasu wytwarzanego przez dziesięć takich maszyn pracujących równocześnie? (rysunek 1.11.b). Krok 2 Dodanie wyznaczonej wartości do poziomu o wyższej liczbie decybeli. różnica liczbowa między dwoma poziomami hałasu [db(a)] wartość, którą należy dodać do wyższego z dwóch poziomów hałasu [db lub db(a)] 0 3,0 1 2,5 2 2,1 3 1,8 4 1,5 5 1,2 6 1,0 7 0,8 8 0,6 9 0,5 10 0,4 Tabela 1.1. Dane umożliwiające obliczenie łącznego poziomu ciśnienia akustycznego. Jeśli różnica poziomów ciśnienia akustycznego przekracza 10 db, dodawanie można pominąć, a za łączny poziom ciśnienia akustycznego przyjmuje się wartość wyższego z obu poziomów hałasu. Rysunek 1.11.b Dodawanie poziomów ciśnienia akustycznego Jeśli obok maszyny wytwarzającej hałas o poziomie ciśnienia akustycznego 80 db umieścimy maszynę wytwarzającą hałas o poziomie 60 db, jaki jest łączny poziom ciśnienia akustycznego generowanego hałasu? (rysunek 1.11.c). 4. ANALIZA CZęSTOTLI- WOŚCI DźWIęKU 4.1. Ton i widmo akustyczne Rysunek 1.11.c Dodawanie poziomów ciśnienia akustycznego Głośniejsza maszyna w rzeczywistości określa poziom ciśnienia akustycznego hałasu wytwarzanego przez obie maszyny. Jeśli różnica poziomów ciśnienia akustycznego maszyn przekracza 10 db uważa się, że całkowity poziom ciśnienia akustycznego jest równy poziomowi ciśnienia akustycznego głośniejszej maszyny. Dźwięk generowany przez drganie sinusoidalne nazywa się tonem czystym lub po prostu tonem. Widmo akustyczne to rozkład ciśnienia dźwięku lub natężenia mierzonego jako funkcja częstotliwości. Tony czyste można zobrazować wykresem, na którym oś pozioma wyraża częstotliwość, a oś pionowa poziom ciśnienia akustycznego (rysunek 1.12). Wykres taki nazywa się widmem akustycznym. W warunkach rzeczywistych tony czyste spotyka się rzadko. Dźwięki, które nas otaczają, zwykle składają się z połączonych ze sobą różnych tonów. Do obliczania łącznego poziomu ciśnienia akustycznego dwóch źródeł dźwięku można zastosować metodę uproszczoną pokazaną poniżej. Krok 1 Obliczenie różnicy między poziomami dla dwóch oddzielnych maszyn. 27

30 rozdział 1: zasady akustyki SPL [db] p Częstotliwość [Hz] Sum SPL [db] SPL [db] Częstotliwość [Hz] Częstotliwość [Hz] Rysunek 1.12 Sygnały tonów i ich widma Przykłady: -p t [s] 28

31 rozdział 1: zasady akustyki Wykres czasowy sygnału dźwiękowego złożonego z trzech tonów (100 Hz, 200 Hz i 300 Hz) i jego widmo dźwiękowe. p Zwykle nie zachodzi konieczność mierzenia oddzielnie poziomu ciśnienia akustycznego dla każdej częstotliwości. Wystarczy zmierzyć poziom ciśnienia akustycznego w niektórych pasmach częstotliwości oktawa i tercja Zakres sygnału - p t [s] Oktawa to pasmo, którego najwyższa częstotliwość jest dwukrotnie wyższa od najniższej. Każda oktawa dzieli się na trzy tercje (pasma 1/3-oktawowe). Zgodnie z przyjętymi normami międzynarodowymi zakres częstotliwości dźwięków słyszalnych można podzielić na dziesięć oktaw. Pasma oktawowe i tercjowe są najczęściej określane przez ich częstotliwości środkowe (zob. EN ISO 266:2003 Akustyka Zalecane częstotliwości pomiarowe). Jako środkowe częstotliwości oktaw zalecane są następujące częstotliwości: 31,5 Hz; 63 Hz; 125 Hz; 250 Hz; 500 Hz; 1 khz; 2 khz; 4 khz; 8 khz oraz 16 khz. SPL [db] Przykład: Oktawa tercja tercja tercja Częstotliwość [Hz] Wykres czasowy hałasu i jego ciągłe widmo częstotliwości: Częstotliwość, Hz Poziom ciśnienia akustycznego [db] Częstotliwość [Hz] Rysunek 1.14 Oktawa o częstotliwości środkowej 500 Hz i trzy tercje o częstotliwościach środkowych 400 Hz, 500 Hz i 630 Hz. Widmo stworzone z użyciem pasm o wielkości oktawy nazywamy widmem oktawowym, a widmo stworzone na użyciem pasm o wielkości tercji widmem tercjowym. Analizę widma można również przeprowadzić stosując pasma węższe niż tercja. Rysunek 1.13 Widmo hałasu dużego transformatora mocy Własności fizyczne materiałów i konstrukcji związane z dźwiękiem (izolacyjność akustyczna, pochłanianie, tłumienie dźwięków itp. zob. rozdział 4 Jak ograniczyć narażenie na hałas? ) zależą od częstotliwości hałasu. Pierwszym krokiem do ograniczenia hałasu jest zatem pomiar i ocena jego widma częstotliwości. Poznanie widma częstotliwości umożliwia wybranie najskuteczniejszych rozwiązań dla określonego hałasu. Analizę widma hałasu można przeprowadzić z różnym poziomem dokładności. Przykład: SPL [db] Rysunek 1.15 Widmo oktawowe Częstotliwość [Hz] 29

32 rozdział 1: zasady akustyki 5. GENEROWANIE I PROPA- GACJA DźWIęKU Imisję zwykle wyrażana jest w postaci poziomu ciśnienia akustycznego Przykłady: 5.1. promieniowanie, emisja oraz imisja dźwięku Kiedy hałaśliwe urządzenie generuje dźwięk, mówimy, że promieniuje energię akustyczną. Dźwięk promieniowany w ten sposób nazywamy emisją. Promieniowanie to zamiana energii drgania źródła dźwięku w energię akustyczną. Emisja to ilość dźwięku promieniowana tylko przez dane źródło. Emisję hałasu można określić ilościowo w postaci poziomu mocy akustycznej albo poziomu ciśnienia akustycznego. Promieniowanie E M I S Rysunek Promieniowanie i emisja dźwięku. J A Promieniowanie Poziom mocy akustycznej jest jedną z dwóch uzupełniających się wielkości stosowanych do opisu emisji dźwięku przez maszyny lub urządzenia. Drugą wielkością jest poziom ciśnienia akustycznego emisji w określonym miejscu. Metody wyznaczania poziomów ciśnienia akustycznego emisji na stanowisku pracy i w innych określonych miejscach podano w serii międzynarodowych norm ISO ISO Normy te definiują emisję jako rozchodzący się w powietrzu dźwięk promieniowany przez konkretne źródło dźwięku (np. badaną maszynę) w określonych warunkach eksploatacyjnych i instalacyjnych. Imisja to ilość dźwięku docierającego do określonego punktu pomiaru (np. stanowiska pracy, mikrofonu lub ucha człowieka rysunek 1.17), obejmująca różne źródła dźwięku i odbicia fal dźwiękowych w pomieszczeniu. Rysunek Imisja dźwięku kierunkowość Kierunkowość to zdolność do emitowania dźwięku w określonych kierunkach. Ilość energii akustycznej emitowanej przez źródło dźwięku w poszczególnych kierunkach może być różna. Kiedy głośne urządzenie emituje więcej energii w jednym kierunku, oznacza to, że poziom ciśnienia akustycznego będzie tam wyższy niż w pozostałych kierunkach. Przykład: Jeśli obejdziemy wkoło grający odbiornik radiowy okaże się, że muzyka dochodząca z jego przedniej części jest głośniejsza niż z boku oraz znacznie głośniejsza w porównaniu z muzyką słyszaną z tyłu odbiornika. Charakterystykę kierunkowości źródła dźwięku można określić mierząc istniejący wokół niego poziom ciśnienia akustycznego. Charakterystyka kierunkowości pokazuje kierunek, w którym emitowany jest dźwięk o najwyższym poziomie ciśnienia akustycznego i różnicę względem poziomów ciśnienia akustycznego dźwięku emitowanego w innych kierunkach. źródło dźwięku emitujące taką samą energię akustyczną we wszystkich kierunkach nazywane jest źródłem bezkierunkowym. Kierunkowość źródła dźwięku zależy od częstotliwości wytwarzanego przez nie dźwięku. źródła dźwięków o niskiej częstotliwości są często bezkierunkowe. 30

33 rozdział 1: zasady akustyki Rysunek 1.18 Charakterystyka kierunkowości źródło bezkierunkowe (duży bęben) i kierunkowe (głośnik tubowy) 5.3. propagacja dźwięku a wpływ pomieszczenia Otwarta przestrzeń, w której dźwięk rozchodzi się swobodnie, nazywana jest swobodnym polem akustycznym. Przekazanie energii akustycznej polega na jej przejściu przez przeszkodę. Ilość odbitej, pochłoniętej lub przekazanej energii akustycznej zależy od własności fizycznych i rozmiarów przeszkody, a także od częstotliwości dźwięku. Poziom ciśnienia akustycznego w swobodnym polu akustycznym zmniejsza się o 6 db za każdym razem, gdy odległość od źródła dźwięku zwiększa się dwukrotnie. Przykład: Przykład: Fala dźwięku Przeszkoda Pochłaniany Przekazywany Odbity Rysunek Propagacja dźwięku z pojedynczego źródła w swobodnym polu akustycznym Kiedy fale akustyczne napotykają na przeszkodę, część energii akustycznej zostaje odbita, część pochłonięta, a część przekazana poprzez przeszkodę. Rysunek Odbijanie, pochłanianie i przekazywanie energii akustycznej. Zjawisko odbicia polega na odbijaniu się fali akustycznej od powierzchni. Pochłanianie to zamiana energii akustycznej w ciepło. 31

34 rozdział 1: zasady akustyki 6. TERMINy I WyRAżENIA STOSOWANE DO OCENy RyZyKA UTRATy SłUCHU 6.1. parametry fizyczne używane jako wskaźniki ryzyka Do celów dyrektywy zdefiniowano trzy parametry fizyczne stosowane jako wskaźniki ryzyka: szczytowa wartość ciśnienia akustycznego, poziom dziennej ekspozycji na hałas i poziom tygodniowej ekspozycji na hałas. Szczytowa wartość ciśnienia akustycznego jest wyrażana w db(c), natomiast poziomy ekspozycji dziennej i tygodniowej w db(a). Można powiedzieć, że: poziom ekspozycji na hałas pozwala ocenić skutki długotrwałego narażenia na hałas, szczytowa wartość ciśnienia akustycznego pozwala ocenić skutki narażenia na krótkotrwałe, bardzo głośne dźwięki (hałas impulsowy) próg słyszalności Najmniejszy poziom ciśnienia akustycznego dźwięku o określonej częstotliwości słyszalnej nazywa się progiem słyszalności. Jest on definiowany jako poziom dźwięku, przy którym podczas powtarzanych prób w określonych warunkach poprawność wykrywania sygnału dźwiękowego przez człowieka wynosi 50% (zob. ISO 226:2003). Czułość na dźwięk zależy od dwóch czynników: poziomu ciśnienia akustycznego, częstotliwości dźwięku. Ucho człowieka jest najbardziej czułe na dźwięki o częstotliwości ok. 4 khz. U młodych osób obdarzonych dobrym słuchem próg słyszalności w tym zakresie częstotliwości jest niższy o ok. 3 db. Dźwięki o wyższej i niższej częstotliwości nie są już tak łatwo słyszalne. Człowiek może odczuwać dźwięki o różnym poziomie i częstotliwości jako tak samo głośne. W układzie ciśnienia akustycznego/ częstotliwości krzywa łącząca punkty przedstawiające tony uważane za równie głośne nazywana jest krzywą izofoniczną. Różnice w odbieraniu dźwięków sprawiają, że dźwięk o częstotliwości 1 khz i poziomie ciśnienia akustycznego 30 db wydaje się tak samo głośny, jak dźwięk o częstotliwości 100 Hz i poziomie ciśnienia akustycznego 45 db lub dźwięk o częstotliwości 8 khz i poziomie ciśnienia akustycznego 40 db. Przy bardzo dużych poziomach ciśnienia akustycznego (ok. 130 db) różnica w postrzeganiu głośności przy różnych częstotliwościach nie jest aż tak znaczna. Poziomy ciśnienia akustycznego dźwięków o różnej częstotliwości, które wywołują uczucie bólu, różnią się mniej niż poziomy ciśnienia akustycznego dźwięków ledwie słyszalnych. Przykład: Częstotliwości i poziomy dźwięków odbieranych jako tak samo głośne: 20 Hz 75 db; 60 Hz 35 db; 100 Hz 25 db; 300 Hz 10 db; 600 Hz 5 db; 1 khz 0 db; 6 khz 5 db; 10 khz 15 db charakterystyka częstotliwościowa Różnice w odbieraniu dźwięków pod względem częstotliwości i poziomu sprawiają, że do oceny ryzyka utraty słuchu stosuje się równoważne poziomy dźwięku. Równoważny poziom ciśnienia akustycznego skorygowany charakterystyką częstotliwościową A, wyrażany w db(a) najlepiej odpowiada subiektywnemu odbiorowi dźwięków o niskim poziomie ciśnienia akustycznego. Równoważny poziom ciśnienia akustycznego skorygowany charakterystyką częstotliwościową C, wyrażany w db(c), najlepiej odpowiada subiektywnemu odbiorowi dźwięków o wysokim poziomie ciśnienia akustycznego. Mówiąc prościej, charakterystyka częstotliwościowa jest metodą wyrównania lub skorygowania poziomów ciśnienia akustycznego, stosowaną w odniesieniu do każdego pasma częstotliwości. 32

35 rozdział 1: zasady akustyki Tabela 1.2 pokazuje wartości korygujące dla środkowych częstotliwości pasm oktawowych. Środkowe częstotliwości pasm oktawowych, hz korekcja zgodnie z charakterystyką częstotliwościową a, db Odpowiedź względna [db] Częstotliwość [Hz] Rysunek Krzywe charakterystyki częstotliwościowej. korekcja zgodnie z charakterystyką częstotliwościową c, db 31, Krzywa charakterystyki częstotliwościowej A znacznie koryguje poziomy ciśnienia akustycznego dźwięków o niskiej częstotliwości. Poziomy ciśnienia akustycznego, wyrażane w db (bez korekcji częstotliwościowej) oraz db(a), będą się zatem znacznie różnić w odniesieniu do dźwięków z silnymi składowymi o niskiej częstotliwości. Przykład: SPL [db] Częstotliwość [Hz] SPL [db] Tabela 1.2. Korekcja częstotliwości środkowych pasm oktawowych zgodnie z charakterystyką częstotliwościową A i C. Częstotliwość [Hz] Rysunek Widma tego samego dźwięku wyrażonego w db i db(a). 33

36 rozdział 1: zasady akustyki 6.4. ekspozycja i poziom ekspozycji Wielkość zwana ekspozycją na równoważny dźwięk A (E A, 8h ) służy do oceny szkodliwego wpływu hałasu na człowieka (norma ISO 1999:1990). Szkodliwość działania hałasu na słuch jest zależne od ilości energii akustycznej pochłoniętej przez uszy danej osoby, a zatem zależy od takich parametrów jak poziom ciśnienia akustycznego i czas ekspozycji na hałas. Podczas pracy pracownik może być narażony na hałas o różnym poziomie ciśnienia akustycznego i trwający przez różny czas. Dlatego ocenę szkodliwości hałasu przeprowadza się w odniesieniu do nominalnego 8-godzinnego dnia pracy lub nominalnego tygodnia pracy przez pięć dni po 8 godzin dziennie, zgodnie z normą ISO 1999:1990. Ekspozycja jest wielkością odpowiadającą ilości pochłoniętej energii akustycznej, dlatego jest czasem zwana dawką hałasu. Przykłady: Roboty stolarskie obejmują naprawę różnych elementów drewnianych. Są to prace, podczas których pracownik zwykle nie jest narażony na hałas, np. ręczna obróbka drewna, klejenie części drewnianych czy lakierowanie. Jednak od czasu do czasu pracownik musi użyć narzędzi elektrycznych, takich jak piła tarczowa, czy strug, które generują hałas o znacznym poziomie ciśnienia akustycznego, wynoszący do 115 db(a). Ryzyko związane z poziomem szkodliwego hałasu na tego rodzaju stanowisku pracy ocenia się w odniesieniu do nominalnego 8-godzinnego dnia pracy. Wpływ hałasu na człowieka można porównać do opalania się. Rozsądne opalanie się nie spowoduje niepożądanych efektów. Jednak nadmierne narażenie na silne promienie słońca szybko doprowadzą do oparzeń słonecznych. Taki sam efekt wystąpi jeśli osoba jest narażona na słabe światło słoneczne przez długi czas, ze względu na ilość energii pochłoniętej przez skórę w tym okresie. Narażenie na hałas stanowi podobny przypadek. Nawet najkrótsze narażenie na hałas o wysokim poziomie ciśnienia akustycznego spowoduje uszkodzenie słuchu, a długotrwałe narażenie na hałas o niskim poziomie wywołuje podobny skutek. Zamiast ekspozycji na hałas (L EX, 8h ) bardzo często stosuje się pojęcie poziomu ekspozycji, wyrażonego w decybelach (L EX, 8h ). Dyrektywa 2003/10/WE 17 definiuje następujące poziomy ekspozycji na hałas: Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dnia pracy (L EX, 8h ) (w db(a) w odniesieniu do 20 µpa): równoważny poziom ciśnienia akustycznego skorygowany charakterystyką częstotliwościową A, wyznaczony dla nominalnego 8-godzinnego dnia pracy, zdefiniowany w normie międzynarodowej ISO 1999:1990. Poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodnia pracy ( L ): wartość średnia poziomów ekspozycji EX, 8h na hałas odniesionych do 8-godzinnego dnia pracy, wyznaczona dla nominalnego 5-dniowego tygodnia pracy, zdefiniowana w normie międzynarodowej ISO 1999:1990. Warto zwrócić uwagę na fakt, że L jest EX, 8h średnim poziomem ekspozycji obliczonym na podstawie L EX, 8h dla każdego dnia roboczego w tygodniu stały równoważny poziom dźwięku a Stały równoważny poziom dźwięku A dla hałasu nieciągłego jest równy takiemu stałemu równoważnemu poziomowi dźwięku A dla hałasu ciągłego, który miałby takie same działanie na człowieka jak dźwięk, w odniesieniu do którego oblicza się stały równoważny poziom dźwięku A. W przypadku hałasu ciągłego (tzn. hałasu, którego poziom ciśnienia akustycznego zmienia się nie więcej niż o 5 db w czasie jego trwania), mającego wpływ na osobę w trakcie nominalnego 8-godzinnego dnia pracy, poziom dziennej ekspozycji na hałas będzie równy jego poziomowi ciśnienia akustycznego wyrażonego w db(a). W przypadku hałasu nieciągłego (tzn. hałasu, którego poziom ciśnienia akustycznego zmienia się o ponad 5 db), do obliczenia poziomu dziennej ekspozycji na hałas wykorzystuje się wartość stałego równoważnego poziomu dźwięku A (LA eq, T ). Przykład: Podczas pierwszych trzech godzin pracy pracownik był narażony na poziom hałasu 85 db(a). Przez następne cztery godziny pracował w cichym pomieszczeniu [60 db(a)], a przez kolejną godzinę obsługiwał maszynę generującą hałas, którego poziom ciśnienia akustycznego wynosił 100 db(a). Stały równoważny poziom dźwięku A obliczony dla 8-godzinnego dnia pracy wynosi zatem 91 db(a). 17. Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem), Dz.U. L 42 z , str

37 rozdział 1: zasady akustyki SPL 7. ROZPOZNAWANIE SyG- NAłU OSTRZEGAWCZE- GO I ZROZUMIAłOŚć MOWy Godziny Rysunek Równoważny poziom [91 db(a)] podczas 8-godzinnego dnia pracy szczytowa wartość ciśnienia akustycznego Szczytowa wartość ciśnienia akustycznego (p peak ) to maksymalna wartość chwilowego ciśnienia akustycznego skorygowana charakterystyką częstotliwościową C. Oprócz poziomu ekspozycji na hałas do oceny szkodliwości hałasu wykorzystuje się szczytową wartość ciśnienia akustycznego (p peak ). W dyrektywie podano graniczne wartości ekspozycji o szczytowym poziomie ciśnienia akustycznego, przy których istnieje poważne zagrożenie natychmiastowego uszkodzenia słuchu. Można powiedzieć, że: poziom ekspozycji na hałas pozwala ocenić skutki długotrwałego narażenia na hałas, szczytowa wartość ciśnienia akustycznego pozwala ocenić skutki narażenia na krótkotrwałe, bardzo głośne dźwięki (hałas impulsowy). Zrozumiałość mowy w otoczeniu, w którym występuje hałas, definiuje się jako odsetek wyrazów, wypowiedzi itp. prawidłowo zrozumianych przez słuchacza. Odsetek ten może być obliczany z zastosowaniem różnych metod. Charakterystyczne zjawisko, które występuje w obecności hałasu, polega na tym, że nie słyszymy dźwięków cichszych niż hałas. Zjawisko to zwane jest maskowaniem dźwięków. Maskowanie dźwięków jest bardzo niebezpieczne na stanowiskach pracy, gdzie wymagane jest, by pracownik był ostrzegany przed potencjalnym niebezpieczeństwem (np. maszyny lub ich części ruchome) lub gdy musi wypełniać instrukcje przekazywane ustnie. Maskowanie dźwięków może sprawić, że pracownik nie będzie w stanie usłyszeć lub rozpoznać sygnałów ostrzegawczych, co może prowadzić do wypadków. Maskowanie dźwięków wpływa na zrozumiałość mowy. Niska zrozumiałość mowy może spowodować niezrozumienie instrukcji słownych, co również może być przyczyną wypadków. Zgodnie z przepisami dyrektywy 2003/10/WE oraz 89/391/EWG 18, dokonując oceny ryzyka, pracodawca jest obowiązany zwrócić szczególną uwagę na wszelkie pośrednie skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikające z interakcji pomiędzy hałasem a sygnałami ostrzegawczymi lub innymi dźwiękami, które powinien on obserwować w celu zmniejszenia ryzyka wypadku. 18. Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, Dz.U. L 183 z , str

38 rozdział 1: zasady akustyki 36

39 rozdział 2: procedura oceny ryzyka INFORMACJE SKRóTOWE WyMOGI DyREKTyWy WPROWADZENIE PRZEGLąD PROCEDURy OCENy RyZyKA ZWIąZANE Z HAłASEM CZy KTOŚ MOżE Być NARAżONy? KONTROLE WSTęPNE Kontrole słyszalności i proste kontrole hałasu ciągłego Proste kontrole maksymalnych wartości szczytowych ciśnienia akustycznego PLANOWANIE OCENy RyZyKA Wymagane umiejętności Kontrola sytuacji Wykorzystanie istniejących informacji zamiast pomiaru hałasu Narzędzia pomiaru hałasu Wymagane pomiary Opcje pomiarowe mierników poziomu dźwięku Pomiary dziennej ekspozycji na hałas Pomiary ekspozycji na wartości szczytowe ciśnienia dźwięku POMIAR Przygotowanie Pomiar z użyciem sonometru Pomiar z użyciem dozymetru hałasu Czynności po dokonaniu pomiarów Pomiary hałasu dokonywane bezpośrednio przy uchu OCENA WyNIKóW Obliczanie ekspozycji na hałas Metoda obliczeniowa Niepewność pomiarowa Identyfikacja źródeł znacznego hałasu Interakcja pomiędzy hałasem a ototoksycznymi substancjami związanymi z wykonywaną pracą oraz wibracjami Wymogi dotyczące ochrony słuchu INFORMOWANIE, UCZESTNICTWO I SZKOLENIE PRACOWNIKóW ORAZ KONSULTACJE Z NIMI

40 rozdział 2: procedura oceny ryzyka INFORMACJE SKRóTOWE Dyrektywa 89/391/EWG, art. 7: Ocena ryzyka ma podstawowe znaczenie dla ochrony pracowników przed zagrożeniami dla zdrowia i bezpieczeństwa wynikającymi lub mogącymi wynikać z narażenia na ryzyko hałasu. Ocena ryzyka określa to, którzy pracownicy są narażeni na hałas i jaki jest poziom tego narażenia. Ocena ryzyka nie jest celem samym w sobie, ale ma za zadanie ustalić, jakie działania są wymagane gdy wartości ekspozycji zostaną osiągnięte lub przekroczone. obowiązki pracodawcy Artykuł 4 dyrektywy 2003/10/WE 19 stanowi, że zadaniem pracodawcy jest ocena i, w razie potrzeby, pomiar poziomu hałasu, na jaki narażeni są pracownicy. Dyrektywa 2003/10/WE, art. 4: 1. Pracodawca ocenia i, w razie potrzeby, dokonuje pomiaru poziomu hałasu, na jaki narażeni są pracownicy. 2. Metody i aparatura stosowane do pomiaru powinny być dostosowane do warunków środowiskowych, w szczególności w świetle rodzaju hałasu, jaki ma być mierzony, czasu ekspozycji, czynników otoczenia oraz charakterystyk aparatury pomiarowej. 1. Pracodawca powinien wyznaczyć jednego lub kilku pracowników celem zapewnienia odpowiedniego stopnia ochrony i zapobiegania zagrożeniom podczas pracy w ramach przedsiębiorstwa i/ lub zakładu. 3. Jeżeli tego rodzaju środki ochronne i zapobiegawcze nie mogą być organizowane wskutek braku odpowiednio kompetentnego personelu w przedsiębiorstwie i/lub zakładzie, to pracodawca powinien wówczas sporządzić listę odpowiednich osób kompetentnych z zewnątrz (odpowiednik usług świadczonych z zewnątrz). Stosując przepisy art. 4 dyrektywy 2003/10/WE w ocenie wyników pomiarów należy uwzględniać niedokładności pomiarowe wyznaczone zgodnie z praktyką metrologiczną. Metody i aparatura stosowane do pomiaru powinny być dostosowane do warunków środowiskowych, w szczególności do rodzaju hałasu, jaki ma być mierzony, czasu ekspozycji, czynników otoczenia oraz charakterystyki aparatury pomiarowej. Te metody i aparatura muszą umożliwiać określenie parametrów i zadecydowanie o tym, czy wartości zostały przekroczone. Stosowane metody mogą obejmować próbkowanie, które powinno być reprezentatywne dla indywidualnej ekspozycji pracownika. Dyrektywa 2003/10/WE, art. 4: Ocena ryzyka i pomiar ekspozycji, o których mowa powyżej, muszą zostać zaplanowane i przeprowadzone przez odpowiednie służby we właściwych odstępach czasu, w szczególności zgodnie z przepisami art. 7 dyrektywy 89/391/EWG 20 dotyczącymi niezbędnych kompetentnych służb lub osób. Dane uzyskane z oceny i/lub pomiarów poziomu ekspozycji na hałas przechowuje się w odpowiedniej postaci, umożliwiającej odwołanie się do nich na późniejszym etapie. 3. Stosowane metody mogą obejmować próbkowanie, które powinno być reprezentatywne dla indywidualnej ekspozycji pracownika. 5. Stosując niniejszy artykuł, w ocenie wyników pomiarów należy uwzględniać niedokładności pomiaru wyznaczone zgodnie z praktyką metrologiczną. 19. Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem), Dz.U. L 42 z , str Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, Dz.U. L 183 z , str

41 rozdział 2: procedura oceny ryzyka Ocena i pomiary, o których mowa powyżej, muszą zostać zaplanowane i przeprowadzone przez odpowiednie służby we właściwych odstępach czasu. Dane uzyskane z oceny i/ lub pomiarów poziomu ekspozycji na hałas przechowuje się w odpowiedniej postaci, umożliwiającej odwołanie się do nich na późniejszym etapie. Wreszcie, pracodawca jest obowiązany zwrócić szczególną uwagę na wartości graniczne ekspozycji oraz wartości działania wymienione w art. 3 dyrektywy 2003/10/WE, na poziom, rodzaj i czas ekspozycji, włącznie z ekspozycją na hałas impulsowy, wszelkie skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników należących do grup ryzyka o szczególnej wrażliwości, skutki interakcji pomiędzy hałasem a ototoksycznymi substancjami związanymi z wykonywaną pracą oraz pomiędzy hałasem a wibracjami, skutki interakcji pomiędzy hałasem i sygnałami ostrzegawczymi itp. Dyrektywa 2003/10/WE, art. 3: Graniczne wartości ekspozycji i wartości działania 1. Do celów niniejszej dyrektywy graniczne wartości ekspozycji i wartości, przy których należy podejmować odpowiednie działania w odniesieniu do poziomów ekspozycji na hałas oraz wartości szczytowej ciśnienia akustycznego, ustala się następująco: a. graniczne wartości ekspozycji: L = 87 db(a) EX,8h oraz p peak = 200 Pa (1); b. górne wartości działania: L = 85 db(a) oraz EX,8h p peak = 140 Pa (2); c. dolne wartości działania: L = 80 db(a) oraz EX,8h p peak = 112 Pa (3). 2. Przy stosowaniu granicznych wartości ekspozycji, ustalając rzeczywistą wartość ekspozycji pracownika, należy uwzględnić tłumienie wprowadzone przez indywidualne ochrony słuchu, noszone przez pracownika. Wartości działania nie uwzględniają skutków stosowania indywidualnych ochron słuchu. 3. We właściwie uzasadnionych okolicznościach, dla czynności, w przypadku których dzienna ekspozycja na hałas znacząco różni się w poszczególnych dniach roboczych, państwa członkowskie mogą, dla celów zastosowania wartości granicznych oraz wartości działania, stosować do oceny hałasu, na jaki narażeni są pracownicy, poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodnia pracy w miejsce poziomu ekspozycji na hałas odniesionego do 8-godzinnego dnia pracy, pod warunkiem że: a. poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodnia pracy, jak wykazano stosownym monitoringiem, nie przekracza dopuszczalnej wartości granicznej 87 db; oraz b. podjęto stosowne działania w celu ograniczenia do minimum ryzyka związanego z tymi czynnościami. kiedy zachodzi ryzyko? Ryzyko jest wyznaczane przez dzienny poziom ekspozycji na hałas (L EX, 8h ) 21 : Ekspozycja na hałas jest określana na podstawie czasu trwania ekspozycji i średniego poziomu ciśnienia akustycznego (L eq ) podczas ekspozycji. Dzienną ekspozycję na hałas wyznacza się poprzez zsumowanie wszystkich pojedynczych ekspozycji w danym dniu, dających ogólną wartość dzienną. Znormalizowany okres dzienny wynosi osiem godzin. Ryzyko określa się także za pomocą maksymalnej wartości szczytowej ciśnienia akustycznego wyrażanej w postaci wartości szczytowej poziomu dźwięku C. Uznaje się, że pracownik jest narażony na ryzyko, jeśli jego dzienna ekspozycja na hałas lub wartość szczytowa ekspozycji na hałas przekracza dolne wartości działania. Jak ocenić ryzyko? Do oceny prawdopodobieństwa przekroczenia dolnych wartości działania można zastosować kontrole wstępne. Kontrole te nie są dokładne, ale wystarczają do uzyskania pierwszych przybliżonych danych na temat potencjalnego występowania krytycznego poziomu ryzyka. Jeśli istnieje jakiekolwiek prawdopodobieństwo osiągnięcia lub przekroczenia dolnych wartości działania, wymagane jest przeprowadzenie oceny ilościowej. W takim przypadku ocena musi uwzględniać sposób wykonywania pracy i jej zmienność z dnia na dzień. Potrzebne są także rzetelne informacje o poziomie hałasu związanego z każdym wykonywanym zadaniem; można je uzyskać na podstawie dokonanych pomiarów na stanowisku pracy lub z innych wiarygodnych źródeł. Przy porównywaniu wyników z wartościami działania należy uwzględnić niepewność oceny. Jeśli przekroczenie wartości działania lub wartości granicznej ekspozycji jest możliwe, ale niepewne, należy podjąć działanie, zakładając że wartości te są przekroczone. Ocena ryzyka określa pracowników narażonych na ryzyko oraz pomaga ustalić dziedziny i prace przyczyniające się w największym stopniu do ekspozycji pracownika na hałas. Stanowi to podstawę do opracowania wymogów dotyczących kontroli hałasu, badań lekarskich i ochrony słuchu. Należy rejestrować wyniki i dokonywać przeglądu oceny, gdy zmiany na stanowisku pracy mają wpływ na ekspozycję na hałas. 21. Dzienny poziom ekspozycji na hałas podaje się w db(a). Nie należy go mylić z innymi wartościami wyrażanymi w db(a), takimi jak: poziom ciśnienia akustycznego (L ) bezpośredni poziom ciśnienia akustycznego, p poziom mocy akustycznej (L ) łączny poziom generowanej w mocy akustycznej (emisji) związanej z elementem sprzętu będącego źródłem hałasu. Parametry dźwięku wprowadzono w rozdziale 1. 39

42 rozdział 2: procedura oceny ryzyka 1. WyMOGI DyREKTyWy Artykuł 4, ust. 1, 2, 3, 4, 5, 6 i 7 dyrektywy 2003/10/WE zawiera następujące przepisy: Wypełniając obowiązki ustanowione w art. 6 ust. 3 i art. 9 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG, pracodawca ocenia i, w razie potrzeby, dokonuje pomiaru poziomu hałasu, na jaki narażeni są pracownicy. Metody i aparatura stosowane do pomiaru powinny być dostosowane do warunków środowiskowych, w szczególności do rodzaju hałasu, jaki ma być mierzony, czasu ekspozycji, czynników otoczenia oraz charakterystyki aparatury pomiarowej. Powyższe metody i aparatura powinny umożliwiać wyznaczanie wielkości zdefiniowanych w art. 2 oraz podjęcie decyzji, czy w danym przypadku przekroczone zostały wartości ustalone w art. 3. Stosowane metody mogą obejmować próbkowanie, które powinno być reprezentatywne dla indywidualnej ekspozycji pracownika. Ocenę i pomiary, określone w ust. 1, planują i realizują w odpowiednich przedziałach czasowych właściwe służby, uwzględniając w szczególności postanowienia art. 7 dyrektywy 89/391/EWG dotyczące niezbędnych kompetentnych służb lub osób. Dane, uzyskane z oceny i/lub pomiarów poziomu ekspozycji na hałas, przechowuje się w odpowiedniej postaci, umożliwiającej odwołanie się do nich na późniejszym etapie. Stosując niniejszy artykuł, w ocenie wyników pomiarów należy uwzględniać niedokładności pomiaru wyznaczone zgodnie z praktyką metrologiczną. Na mocy art. 6 ust. 3 dyrektywy 89/391/EWG, dokonując oceny ryzyka, pracodawca jest obowiązany zwrócić szczególną uwagę na: a) poziom, rodzaj i czas ekspozycji, włącznie z ekspozycją na hałas impulsowy; b) wartości graniczne ekspozycji i wartości działania ustanowione w art. 3 niniejszej dyrektywy; c) wszelkie skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników należących do grup ryzyka o szczególnej wrażliwości; d) o ile jest to wykonalne z technicznego punktu widzenia, wszelkie skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikające z interakcji pomiędzy hałasem i ototoksycznymi substan cjami związanymi z wykonywaną pracą oraz pomiędzy hałasem i wibracjami; e) wszelkie pośrednie skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikające z interakcji pomiędzy hałasem i sygnałami ostrzegawczymi lub innymi dźwiękami, które powinien on obserwować w celu zmniejszenia ryzyka wypadku; f) informacje o emisji hałasu dostarczone przez producentów sprzętu roboczego zgodnie z odpowiednimi dyrektywami UE; g) istnienie sprzętu alternatywnego, zaprojektowanego do ograniczenia emisji hałasu; h) przedłużenie ekspozycji na hałas poza normalne godziny pracy na odpowiedzialność pracodawcy; i) odpowiednie informacje uzyskane z badań lekarskich, w tym, w miarę możliwości informacje opublikowane; j) dostępność indywidualnych ochron słuchu o odpowiedniej charakterystyce tłumienia. Pracodawca jest zobowiązany być w posiadaniu oceny ryzyka, zgodnie z art. 9 ust. 1 lit. a) dyrektywy 89/391/EWG i określić, które środki należy podjąć zgodnie z art. 5, 6, 7 i 8 niniejszej dyrektywy. Ocena ryzyka jest zapisana na odpowiednim nośniku, zgodnie z prawem krajowym i praktyką. Ocenę ryzyka należy systematycznie aktualizować, w szczególności jeśli nastąpiły istotne zmiany, które mogły spowodować, że ocena stała się nieaktualna, lub jeśli wyniki badań lekarskich wykażą konieczność aktualizacji. WPROWADZENIE Ocena ryzyka określa, którzy pracownicy są potencjalnie narażeni na ryzyko, wyznacza poziom ich ekspozycji na hałas i dostarcza informacji umożliwiających kontrolę hałasu i wybór ochrony słuchu. Niniejszy rozdział zawiera wytyczne dotyczące: wstępnego oszacowania poziomów hałasu; planowania i przeprowadzania oceny; dokonywania pomiarów za pomocą sonometru lub dozymetru hałasu; obliczania poziomu ekspozycji na hałas; określania źródeł znacznego hałasu; informowania, uczestnictwa i szkolenia pracowników oraz konsultacji z nimi. 40

43 rozdział 2: procedura oceny ryzyka 3. ZARyS PROCEDURy OCENy RyZyKA Badania słuchu Istniejące informacje Dane o hałasie maszyn Pomiary hałasu CZY KTOŚ MOŻE BYĆ NARAŻONY? NIE TAK/MOŻLIWE Planowanie oceny Jakie obszary i działania w pracy są związane z hałasem? Którzy pracownicy mogą być narażeni? Czy hałas jest ciągły, zmienny, czy impulsowy? Jak można oszacować lub zmierzyć poziom hałasu? Przeprowadzenie oceny W odniesieniu do każdego pracownika, który może być narażony, należy: Zanotować każdą czynność związaną z hałasem w ciągu całego dnia Zapisać czas trwania każdej czynności. Oszacować lub zmierzyć średni poziom hałasu przy każdej czynności. Zanotować istniejące środki kontroli hałasu. Zanotować stosowane środki ochrony słuchu. Obliczyć dzienną ekspozycję osoby na hałas i oszacować niepewność Ryzyko? NIE Brak ryzyka TAK Rejestrowanie oceny i działania Zarejestrować oceniony poziom ekspozycji Określić źródła, które najbardziej przyczyniają się do poziomu ekspozycji na hałas Sporządzić plan zwalczania hałasu Zasięgnąć opinii pracowników podczas procedury oceny ryzyka Podjąć środki ochrony słuchu Zapewnić pracownikom informacje i szkolenia Przegląd oceny w przypadku: Zmian praktyki pracy Zmian poziomu ekspozycji na hałas Dostępności nowych środków kontroli hałasu Rysunek 2.1. Diagram ukazujący etapy procedury oceny 41

44 rozdział 2: procedura oceny ryzyka 4. CZy KTOŚ MOżE Być NARAżONy? KONTROLE WSTęPNE Ocena hałasu może decydować o tym, czy ryzyko istnieje. Jeśli jest prawdopodobne, że ekspozycja pracownika na hałas może osiągnąć dolne wartości działania konieczna jest ocena ilościowa jego narażenia na hałas. Badania słyszalności, istniejące informacje o typowych poziomach hałasu i proste pomiary hałasu mogą pomóc w określeniu, czy zagrożenie istnieje kontrola słyszalności i prosta kontrola w przypadku hałasu ciągłego Ekspozycja dzienna jest funkcją zarówno poziomu, jak i czasu trwania hałasu. Kontrole słyszalności pomagają oszacować poziom hałasu, a pracodawcy pomagają określić, czy narażenie pracownika na ryzyko może przekraczać dolną wartość działania. Należy przy tym pamiętać, że kontrola słyszalności daje jedynie przybliżone wyniki. Poziom db(a) wskazujący na konieczność działania Wartość graniczna Górna wartość działania Dolna wartość działania Kontrola słyszalności Trzeba krzyczeć, aby druga osoba, znajdująca się w odległości 1 m, słyszała wyraźnie Trzeba krzyczeć, aby druga osoba, znajdująca się w odległości 2 m, słyszała wyraźnie Dźwięk brzmi tak samo głośno, jak własny głos podczas zwykłej rozmowy Można rozmawiać bez przeszkód. odległości. Pomiary prostym sonometrem na terenie części z pieczywem sugerują, że może być przekroczona dolna wartość działania narażenia. Do ustalenia, czy przekroczona jest również górna wartość działania narażenia, wymagana jest bardziej precyzyjna ocena prosta kontrola maksymalnych wartości szczytowych ciśnienia akustycznego Nie istnieją badania słyszalności umożliwiające oszacowanie wartości szczytowych ciśnienia akustycznego; normy europejskie dopuszczają jedynie pomiary za pomocą sonometrów. Opublikowane wartości szczytowe poziomu dźwięku na stanowisku operatorskim są najlepszym środkiem do wstępnej oceny tego, czy istnieje ryzyko, że szczytowa wartość ekspozycji przekracza wartość szczytową dolnej wartość działania. W poniższej tabeli wymieniono typowe szczytowe ciśnienia akustycznego różnych źródeł hałasu. Szczytowy poziom źródło dźwięku dźwięku db(c) 160 Wystrzał z broni palnej dużego Wartość graniczna kalibru, karabinu lub strzelby, 155 wybuch Górna wartość działania Dolna wartość działania Sztuczne ognie, wystrzał z broni palnej małego kalibru Próby ogniowe, młot spadowy, kuźniczy młot spadowy, młotek tapicerski, wbijarka gwoździ Młoty ręczne przy pracach w drewnie i obróbce gorących metali Rysunek 2.3. Typowe szczytowe wartości poziomów ciśnienia akustycznego źródeł impulsowych Rysunek 2.2. Kontrola słyszalności, poziomy ciągłego hałasu wskazujące na konieczność działania i typowe dźwięki. Na tym etapie można również użyć niedrogich, prostych mierników głośności w celu przybliżonych pomiarów ciągłego hałasu i potwierdzenia wyników kontroli słyszalności. W przypadku podejrzenia, że przekroczona jest dolna wartość działania dla ekspozycji dziennej należy dokonać bardziej precyzyjnej oceny, opisanej w dalszej części tego rozdziału. Przykład: Kontrola słyszalności jest przeprowadzana w supermarkecie. Na większości obszarów normalna rozmowa nie jest zakłócona, co potwierdza, że zagrożenie nie istnieje. Kiedy maszyny pracują w części z pieczywem aby tam porozmawiać, trzeba krzyczeć do siebie z bliskiej Przykład: Korzystając z broni, leśniczy zawsze używa tłumika. Oficjalne pomiary dla kombinacji jego broni, amunicji i tłumika wskazują na maksymalną wartość szczytową 130 db(c) i dzienny poziom ekspozycji na ryzyko 76 db(a) w przypadku oddania 100 strzałów na dzień. Liczba strzałów dziennie jest ograniczona do mniej niż 100. W ten sposób dolne wartości działania nie są przekroczone i ochrona słuchu jest nie wymagana. Istnieje wykaz oficjalnych pomiarów i środków kontroli wymaganych przy korzystaniu z broni. Wykaz ten stanowi ocenę narażenia na ryzyko związane z hałasem. W tabeli 2.1 podano inne przykłady, takie jak młot udarowo-obrotowy, czy prace z użyciem prostownicy : 42

45 rozdział 2: procedura oceny ryzyka ŹróDła hałasu o wysokiej wartości szczytowej ciśnienia akustycznego Źródło hałasu poziom ciśnienia akustycznego w db l cpeak l aimax l afmax l aeq (l a,1s ) Maszyna do formowania butów Rozlewnia (odbierak butelek) Młot udarowo-obrotowy Młot udarowy Wbijanie gwoździa w drewno: Pneumatyczna wbijarka gwoździ (97) młotek Pistolet do spawania kołkowego (96) (111) Prace z użyciem prostownicy (103) (115) Prasa mimośrodowa (10 t) Cięcie gilotyną (107) Kieszeń zbiorcza na wyroby stalowe walcowane (120) Młot kuźniczy: młot spadowy (750 kg) (110) młot dwustronnego działania (10 t) (115) Wbijanie pali spalinowym młotem kafarowym (Hohmann) Tabela 2.1. źródła hałasu o wysokiej wartości szczytowej poziomów ciśnienia akustycznego: poziom ciśnienia akustycznego w db, BIA - Berufsgenossenschaftliches Institut für Arbeitsschutz (Instytut Bezpieczeństwa Pracy). 5. PLANOWANIE OCENy RyZyKA Ilościową ocenę narażenia na hałas należy przeprowadzić, gdy jest prawdopodobne, że ekspozycja przekracza dolne wartości działania. Niniejsza część dotyczy planowania, włącznie z podjęciem decyzji o tym, jakie informacje, sprzęt i umiejętności będą potrzebne do dokonania oceny wymagane umiejętności Potrzebne umiejętności zależą od złożoności sytuacji. Osoby dokonujące oceny muszą co najmniej: znać procesy i modele pracy pracowników; rozumieć cel pomiarów i wiedzieć, jakie informacje są potrzebne do oceny ekspozycji; wiedzieć jak używać narzędzi; znać podstawy akustyki fizycznej. Osoby korzystające z pomiarów lub innych danych muszą wiedzieć: jak ocenić ekspozycję; jakie działania są wymagane w przypadku przekroczenia wartości granicznych i wartości działania; jak rozpocząć program kontroli hałasu. Przykład: Personel łączy swoje umiejętności przy opracowywaniu oceny ryzyka i programu kontroli. 43

46 rozdział 2: procedura oceny ryzyka Brygadzista określa, którzy pracownicy mogą być narażeni na ryzyko w obszarach zagrożonych hałasem, i dostarcza informacje o ich modelu pracy. Pracownik techniczny mierzy hałas w miejscach wskazanych przez brygadzistę. Pracownik BHP ocenia stopień ekspozycji i określa, gdzie należy zastosować środki kontroli hałasu kontrola sytuacji Aby ułatwić zaplanowanie oceny należy przeprowadzić wstępną kontrolę całości problemu związanego z hałasem. Określić obszary lub działania, w których pracownicy mogą być narażeni na ryzyko; Określić pracowników narażonych na ryzyko. Szczegółowo zarejestrować, które osoby mogą być narażone na szczególne ryzyko, np. osoby z uszkodzeniem słuchu, kobiety ciężarne i młodzież; Rozważyć, czy hałas jest ciągły, zmienny, czy impulsowy; Uwzględnić proste środki kontroli hałasu do niezwłocznego zastosowania; można oszczędzić sporo pracy kontrolując hałas od razu zamiast dalszego prowadzenia oceny. Hałas ma charakter zmienny, ale nie impulsowy, dlatego ryzyko wynika z dziennej ekspozycji na hałas, a nie z wartości szczytowej ciśnienia akustycznego wykorzystanie istniejących informacji zamiast pomiaru hałasu Aby określić indywidualny poziom ekspozycji na hałas wśród pracowników narażonych na ryzyko należy ocenić poziom hałasu podczas każdej czynności związanej z hałasem, wykonywanej podczas dnia pracy. Informacje te można uzyskać na podstawie oficjalnych danych o poziomach hałasu, informacji od dostawców i producentów maszyn lub poprzez dokonanie pomiarów. Należy pamiętać, że przy ocenie poziomu hałasu, na jaki narażona jest dana osoba, trzeba uwzględnić hałas ze wszystkich źródeł i jego wzmocnienie w pomieszczeniu. Podczas ustalania, czy przekroczone są wartości działania, ważne jest zapewnienie, by wszystkie dane, które nie zostały uzyskane w drodze pomiarów, były reprezentatywne dla sytuacji w miejscu pracy oraz uwzględnienie wszelkich niepewności. Trzeba pamiętać, że podane poziomy ciśnienia akustycznego na stanowisku operatora mogą się zwiększyć ze względu na pogłos w pomieszczeniu lub hałas w tle. Ocena poziomów ciśnienia akustycznego na podstawie danych o mocy akustycznej może być sprawą złożoną. rozdział 1 dotyczący zasad akustyki opisuje różnice między poziomem mocy akustycznej a poziomem ciśnienia akustycznego, natomiast rozdział 3 poświęcony projektowaniu miejsca pracy wyjaśnia, jak ocenić ekspozycję na hałas na podstawie danych o mocy akustycznej i warunkach akustycznych w miejscu pracy. Rysunek 2.4. Kontrola sytuacji Przykład: Mały zakład obróbki drewna posiada warsztat, w którym znajdują się maszyny. Drugi budynek służy do składania i wykańczania elementów. Określono, że narażone na ryzyko mogą być następujące osoby: Pracownicy warsztatu. Poprzednia ocena hałasu wskazuje, że dzienny poziom ekspozycji na hałas wśród operatorów przekracza górną wartość działania. Stosowane są już ochronniki słuchu, ale nie jest to brane pod uwagę przy porównaniu z wartościami działania. Pracownicy obsługujący szlifierki i polerki elektryczne w drugim warsztacie. Pracownik w drugim warsztacie cierpiący na szum uszny. Przykład: Producent narzędzia ręcznego twierdzi, że średni poziom ciśnienia akustycznego dla operatora wynosi 85 db(a) przy wartości niepewności K równej 5 db. Narzędzie stosowane jest przez minut dziennie w cichym otoczeniu. Przez pozostałą część dnia operator pracuje w cichym biurze, w którym badania słyszalności potwierdziły występowanie poziomu ciśnienia akustycznego poniżej 70 db(a). Operator pracuje blisko źródła hałasu, więc jest mało prawdopodobne, by charakterystyka akustyczna pomieszczenia znacznie wpływała na poziom hałasu w okolicach jego uszu. Uwzględniając niepewność, przyjmuje się, że średni poziom hałasu wynosi 90 db(a) (85 db(a) + niepewność 5 db(a). Zakłada się najgorszą możliwą długość ekspozycji 60 minut. Dlatego należy przyjąć, że niższa dzienna wartość ekspozycji 80 db(a) może zostać przekroczona. 44

47 rozdział 2: procedura oceny ryzyka 5.4. narzędzia pomiaru hałasu Istnieją dwa podstawowe rodzaje elektronicznych narzędzi do pomiaru poziomu dźwięku: sonometry i dozymetry hałasu (znane także jako mierniki indywidualnej ekspozycji na dźwięk). Niektóre mierniki są dwufunkcyjne i można je wykorzystywać jednocześnie jako sonometr i dozymetr. Rysunek 2.5. Sonometr z kalibratorem dźwięku. Zdjęcie wykorzystano za zgodą Bruel & Kjaer. Prawa autorskie zastrzeżone. Sonometry podają obsługującemu bezpośredni odczyt poziomu dźwięku. Ogólnie rzecz biorąc, sonometr jest dokładniejszy, ponieważ osoba obsługująca kontroluje pomiar. różnymi źródłami dźwięku lub czynnościami i wyeliminować możliwe wyniki uznane za niewiarygodne. Bez względu na to, czy stosowany jest sonometr, czy dozymetr, należy wybrać miernik spełniający normy europejskie. Podstawowymi akcesoriami jest osłona mikrofonu i kompatybilny kalibrator dźwięku (wzorcowe źródło dźwięku do testowania wskazań urządzenia pomiarowego). Przykład: Do monitorowania narażenia na hałas kierowcy wózka widłowego wjeżdżającego i wyjeżdżającego ze stref hałasu, a także pracownika wykonującego prace na znacznych wysokościach, postanowiono wybrać dozymetry. Dozymetry ustawione są na rejestrowanie ogólnego równoważnego poziomu dźwięku A L eq oraz równoważnego poziomu dźwięku A L eq w 1-minutowych odstępach w czasie monitorowania. Oba zestawy wyników pozwalają przeanalizować zmienność poziomu dźwięku i określić ogólny L eq w całym okresie. Do pomiaru poziomów dźwięku, na jaki narażeni są operatorzy maszyn w zakładzie o otwartej przestrzeni pracy, wybrano sonometr. Odczytów dokonuje się przy stanowiskach pracy operatorów wymagane pomiary Opcje pomiarowe mierników poziomu dźwięku Charakterystyka częstotliwościowa Stała czasowa Funkcja Zakres poziomu db A F max 140 Rysunek 2.6. Dozymetr. Zdjęcie wykorzystano za zgodą Bruel & Kjaer. Prawa autorskie zastrzeżone. C S SPL 110 Dozymetry hałasu to mierniki poziomu dźwięku zaprojektowane do noszenia na ciele i monitorowania poziomu ekspozycji na hałas przez całość lub część zmiany. Dozymetr stosuje się tylko tam, gdzie pomiary sonometrem są niemożliwe, np. gdy dostęp jest utrudniony lub pracownik jest w ciągłym ruchu. Jest to spowodowane faktem, że podczas pomiarów, które nie są nadzorowane, możliwe jest manipulowanie działaniem dozymetru, co sprawia, że wyniki są niewiarygodne. Niektóre dozymetry podczas pomiarów rejestrują poziom hałasu w pewnych okresach czasu. Zarejestrowane w ten sposób informacje pomagają ustalić dane związane z L Lin P L eq Tabela 2.2. Typowe możliwości miernika poziomu dźwięku Miernik poziomu dźwięku zwykle umożliwia użytkownikowi wybranie opcji pomiaru. Wyboru można dokonywać z menu wyświetlacza lub za pomocą przełączników na panelu przednim. Tabela 2.2 pokazuje część typowych opcji. Niektóre mierniki mogą mieć domyślnie ustawienia dotyczące pomiarów ekspozycji dziennej i szczytowej wartości ekspozycji

48 rozdział 2: procedura oceny ryzyka Opcje dotyczące charakterystyki częstotliwościowej muszą obejmować pomiar zrównoważonego dźwięku A i pomiar zrównoważonego dźwięku C a ponadto, ewentualnie, również liniową charakterystykę częstotliwościową. Stałe czasowe decydują o prędkości reakcji w odniesieniu do wyświetlanego poziomu ciśnienia akustycznego i mogą umożliwiać następujące standardowe prędkości reakcji: F (szybki ) i s (wolny), które decydują o uśrednianiu wyświetlanego poziomu ciśnienia akustycznego RMS. F pozwala na zmianę wyświetlanej wartości mniej więcej w chwili stwierdzonych wahań poziomu dźwięku. s to dłuższy czas uśredniania, pozwalający na bardziej płynne reagowanie na nagłe zmiany poziomu. p to ustawienie czasu szybkiego wzrostu, umożliwiające wskazanie wartości szczytowej poziomu ciśnienia akustycznego. Opcje dotyczące funkcji mogą obejmować: max maksymalna wartość RMS lub maksymalna wartość szczytowa podczas pomiaru; spl lub lp bezpośredni poziom ciśnienia akustycznego; l (stały równoważny dźwięk) średni poziom ciśnienia akustycznego w okresie pomiaru; l eq eq jest również wyświetlany jako la eq lub l ceq w odniesieniu do pomiarów skorygowanych zgodnie z charakterystyką częstotliwościową a lub c. Przełącznik zakresu poziomu pozwala użytkownikowi ustawić zakres pracy miernika stosownie do poziomu hałasu. Zakresy są często, ale nie zawsze, określane górną granicą wskazywanego zakresu w db. Niektóre mierniki działają z zastosowaniem jednego zakresu o dużej szerokości i nie mają wyboru zakresów poziomów Pomiary dziennej ekspozycji na hałas pomiarów spl lub l p można dokonywać, kiedy dźwięk jest stosunkowo ciągły. Na mierniku poziomu dźwięku wymagane są następujące ustawienia: spl; charakterystyka częstotliwościowa A; stała czasowa s lub F; wolniejszy czas reakcji przy stałej czasowej s pozwala wyrównać drobne wahania; odpowiedni zakres poziomu do pomiarów. Przykład: SPL db(a) Kosiarka do trawy czas s Rysunek 2.7. Poziom dźwięku kosiarki spalinowej w czasie Pomiarów l eq można dokonywać zarówno dla dźwięków ciągłych, jak i zmiennych. Na mierniku poziomu dźwięku wymagane są następujące ustawienia: l ; eq charakterystyka częstotliwościowa A; odpowiedni zakres poziomu do pomiarów. Przykład: Rozdrabniacz ogrodowy generuje dźwięk zmienny. Poziom spl wskazywany przez sonometr waha się między 69 a 87 db(a). Poziom l eq zmierzony podczas czterech cykli typowej pracy wynosi 82 db(a). SPL db(a) Rozdrabniacz ogrodowy czas s L eq 82 db(a) Rysunek 2.8. Zmienny hałas emitowany przez rozdrabniacz w funkcji czasu oraz ostateczny poziom l eq na końcu okresu pomiarowego. Domowa spalinowa kosiarka do trawy generuje ciągły dźwięk. Podczas pomiaru poziomu spl sonometr jest trzymany na wysokości głowy operatora podczas jego przemieszczania się po trawniku. Większość zmian poziomu jest wyrównywana dzięki wybraniu czasu reakcji s. Ostateczny odczyt wskazuje na pomiędzy 81 i 82 db(a). 46

49 rozdział 2: procedura oceny ryzyka Pomiary ekspozycji na wartość szczytową dźwięku 6. POMIAR Ciśnienie akustyczne dżwięku impulsowego 6.1. przygotowanie Należy się zastosować do instrukcji producenta: Sprawdzić stan baterii miernika i kalibratora Ciśnienie akustyczne 0 czas Sprawdzić i w razie konieczności poprawić wskazania miernika za pomocą kalibratora (Uwaga! Zwykle nominalne wskazanie kalibratora różni się nieco, w zależności od rodzaju mikrofonu, i czasem wymaga korekty z uwagi na ciśnienie atmosferyczne) Rysunek 2.9. Fala ciśnienia akustycznego dźwięku impulsowego, np. strzału z broni palnej Aby tego dokonać, należy zmierzyć najwyższy chwilowy poziom ciśnienia akustycznego. Na mierniku poziomu dźwięku wymagane są następujące funkcje: stała czasowa p do pomiaru wartości szczytowej; ustawienie wskazania na maksimum; charakterystyka częstotliwościowa c; zakres pomiarów do co najmniej 140 db. Jeśli wartość szczytowa dźwięku może przekroczyć 140 db należy się upewnić, że miernik dysponuje koniecznym zakresem pomiarowym. Przykład: Pomiary hałasu pneumatycznej wbijarki do gwoździ są przeprowadzane przez operatora z użyciem miernika poziomu dźwięku wyposażonego w mikrofon o niskiej czułości, co umożliwia pomiary do 155 db. W odniesieniu do typowego, 5-minutowego czasu pracy mierzona jest zarówno wartość szczytowa poziomu dźwięku C, jak i poziom Leq skorygowany charakterystyką częstotliwościową A. Nałożyć osłonę mikrofonu, aby zabezpieczyć mikrofon i uniknąć dodatkowych hałasów spowodowanych ruchem powietrza Rysunek Przygotowanie do pomiarów: instrukcje producenta 6.2. pomiar z użyciem sonometru Pomiarów dokonuje się we wszystkich głośnych miejscach, w których pracuje lub obok których przechodzi dana osoba w ciągu całego dnia. Ekspozycję na poziomie poniżej 70 db(a) można zwykle pominąć, ale nie wolno zapominać o hałasie, którego źródłem mogą być odbiorniki radiowe, przenośne odtwarzacze stereo i środki łączności, jeśli ich poziom dźwięku jest znaczny, a także o wpływie wysokiego poziomu dźwięku impulsowego na ekspozycję dzienną. Należy unikać odbicia hałasu od własnego ciała poprzez trzymanie miernika na długość wyprostowanego ramienia lub zamocowanie go na stojaku i odsunięcie się na odległość co najmniej 50 cm od tylnej ścianki miernika. Należy dokonać pomiaru hałasu w miejscu, gdzie znajdowałaby się głowa osoby, kierując miernik w stronę źródła dźwięku. W przypadku pomiarów w obecności osoby należy ustawić ją nieco z boku, trzymając mikrofon co najmniej 15 cm od jej głowy. 47

50 rozdział 2: procedura oceny ryzyka go lub kilku zdarzeń i zapisać liczbę zdarzeń objętych badaniem. Należy zmierzyć równoważny poziom dźwięku A przyczyniającego się do dziennej ekspozycji na hałas oraz wartość szczytową poziomu dźwięku C dla głośnych hałasów impulsowych. Należy pamiętać o zapisaniu: Rysunek Pomiar poziomu dźwięku przy uchu operatora. Zdjęcie wykorzystano za zgodą Health and Safety Executive, Wielka Brytania. Prawa autorskie zastrzeżone. Jeśli dźwięk jest zmienny, należy odpowiednio długo mierzyć poziom Leq, aby uzyskać wskazanie średniego poziomu. Konieczne może okazać się dokonanie pomiaru Leq w całym okresie obecności danej osoby przy źródle hałasu. Jeśli pomiarów dokonuje się w krótszym okresie, należy poczekać aż wahania odczytu ustabilizują się w granicach 1 db lub przeprowadzić pomiary w szeregu cykli, o ile czynność wykonywana jest cyklicznie. Przy pomiarze zdarzeń o bardzo krótkim okresie trwania należy zmierzyć poziom Leq skorygowany według charakterystyki częstotliwościowej A podczas jedne- którego pracownika lub pracowników dotyczy pomiar, czynności wykonywanej podczas pomiaru, miejsca pomiaru, zmierzonych poziomów hałasu i czasu trwania pomiaru, poziomu hałasu w tle, jeśli był on znaczny, typowego czasu ekspozycji lub liczby zdarzeń podczas pomiaru oraz liczby zdarzeń podczas dnia pracy, wszelkich środków ochrony słuchu noszonych przez pracownika. Przykład: Protokół z pomiarów sonometrem w celu oceny ekspozycji na hałas operatora maszyny pomiaru hałasu dokonano w siedzibie firmy international widgets Nazwa stanowiska Operator szlifierki odlewów i kowarki / dział ekspedycji wyrobów Data pomiaru 31 kwietnia 2006 szczegółowe informacje o użytych instrumentach Miernik Typ 123 Nr ser Kalibrator Typ 456 Nr ser kowarka Źródło hałasu l eq db(a) wartość szczytowa db(c) czas pomiaru czas ekspozycji Stanowisko operatora sek. 4 godz. Punkt odbioru odkuwek sek. 30 min. Oczyszczarka na sprężone powietrze sek. 45 min. Pakowanie i wysyłka odkuwek < sek. 1 godz. 30 min. Pomiaru dokonał R Green 48

51 rozdział 2: procedura oceny ryzyka 6.3. pomiar z użyciem dozymetru hałasu Rysunek Mikrofon dozymetru zamocowany na ramieniu Przykład: Mikrofon mocuje się na ramieniu, jak najbliżej stawu barkowego, tak aby nie dotykał on szyi i nie był narażony na tarcie o odzież. Korpus miernika umieszcza się bezpiecznie w kieszeni, aby zabezpieczyć go przed uszkodzeniem. Dokonuje się pomiaru całkowitej ekspozycji na hałas w ciągu dnia roboczego lub w krótszym okresie typowym dla ekspozycji na hałas w ciągu dnia. Należy unikać krótkich pomiarów, dających odczyt niskiej dawki hałasu, ponieważ mogą one być niedokładne ze względu na ograniczoną zdolność wskazywania wyników przez urządzenie pomiarowe. Należy pamiętać o zapisaniu: którego pracownika dotyczyło badanie dozymetrem, czynności wykonywanej w okresie badania (może wystąpić konieczność uzupełnienia tej informacji przez samego pracownika), czasu trwania pomiaru i okresu dziennej ekspozycji na hałas, wszelkich środków ochrony słuchu noszonych przez pracownika. Protokół z pomiaru dozymetrem noszonym przez cały dzień roboczy pomiar dozymetrem hałasu w szkole st swithin Dane pracownika Nazwa stanowiska D Brown Data pomiaru 31 czerwca 2006 Nauczyciel wychowania fizycznego szczegółowe informacje o użytych instrumentach Dozymetr Typ DM 234 Nr ser. 654 Kalibrator Typ C 789 Nr ser. 432 Mikrofon zamocowany na ramieniu ekspozycja dzienna w okresie pomiaru 81 db(a) czynności w ciągu dnia czas lekcja czynność miejsce 9 do Sprawdzanie obecności Sala do Hokej Boisko do Aerobik Sala do aerobiku do Przerwa Pokój nauczycielski do Tenis Kort tenisowy do Przerwa obiadowa Pokój nauczycielski do Czas wolny Pokój nauczycielski do Przerwa Przygotowanie do zajęć Sala gimnastyczna do Gimnastyka Sala gimnastyczna Po zajęciach szkolnych do Gra w drużynie piłkarskiej Boisko 49

52 rozdział 2: procedura oceny ryzyka Wykaz czasowy poszczególnych odczytów poziomu l eq skorygowanego charakterystyką częstotliwościową A, dokonywanych w okresie badania co 15 minut koniec okresu l eq db(a) koniec okresu l eq db(a) < < < pomiary hałasu dokonywane bezpośrednio przy uchu Sonometrów ani dozymetrów nie da się zastosować do oceny ekspozycji na hałas ze źródeł znajdujących się w pobliżu ucha, takich jak nauszne lub douszne zestawy słuchawkowe, lub przy nałożonych kaskach motocyklowych czy kaskach dźwiękochłonnych stosowanych podczas śrutowania. Wyniki badania dozymetrem pokazują, że nauczyciel jest narażony na hałas przekraczający dolną wartość działania, ponieważ dzienna ekspozycja na hałas wynosi 81 db(a). Z powyższego wykazu wynika, że najgłośniejszym okresem w ciągu dnia są zajęcia aerobiku. Rysunek Pomiary hałasu dokonywane bezpośrednio przy uchu z zastosowaniem metod HATS i MIRE. Zdjęcia wykorzystano za zgodą Health and Safety Executive, Wielka Brytania. Prawa autorskie zastrzeżone. Zostawił: Manekin akustyczny (HATS) (źródło HEAD Acoustics GmbH, Niemcy) Prawo: Metoda MIRE 6.4. czynności po dokonaniu pomiarów Należy się zastosować do instrukcji producenta: Sprawdzić stan baterii miernika i kalibratora Ponownie sprawdzić i zapisać wskazanie miernika z użyciem kalibratora. Wyciągnąć baterie z miernika i kalibratora, aby zapobiec uszkodzeniom w okresie, gdy nie są one używane. Poziom hałasu można zbadać jedynie na podstawie pomiarów wewnątrz ucha. Istnieją dwie metody pomiarów: technika z zastosowaniem mikrofonu w uchu (MIRE) opisana w normie ISO :2002, oraz technika z zastosowaniem manekina akustycznego (HATS), będąca przedmiotem normy ISO :2004. Pomiary te są skomplikowane i mogą je przeprowadzać jedynie osoby posiadające niezbędną wiedzę specjalistyczną. 50

53 rozdział 2: procedura oceny ryzyka 7. OCENA WyNIKóW Niektóre z praktycznych przykładów podano poniżej w tabeli obliczanie ekspozycji na hałas Metoda obliczeniowa Ekspozycję na hałas oblicza się na podstawie poziomu i czasu trwania każdego z okresów ekspozycji na hałas w ciągu całego dnia. Możliwe jest zastosowanie różnych prostych metod z wykorzystaniem tabel, nomogramów i programów komputerowych. Poniżej podano prostą metodę obliczania ekspozycji poprzez sumowanie punktów ekspozycji W przypadku pomiarów poziomu ciśnienia akustycznego lub L eq należy odczytać odpowiadającą im liczbę punktów ekspozycji podaną w tabeli Następnie pomnożyć liczbę punktów przez liczbę godzin ekspozycji na odpowiednim poziomie; lub W przypadku pomiarów dla pojedynczych zdarzeń pomnożyć liczbę punktów (EP) przez czas trwania pomiaru w godzinach (t) i liczbę zdarzeń w ciągu dnia (N), a następnie podzielić ten iloczyn przez liczbę zdarzeń podczas pomiaru: 3. Dodać liczbę punktów ekspozycji dla wszystkich okresów ekspozycji w ciągu dnia. 4. Sprawdzić, jaka wartość L w kolumnie 3 odpowiada całkowitej liczbie punktów ekspozycji z kolumny EX,d Jeśli wymagane jest także obliczenie tygodniowego poziomu ekspozycji, należy zsumować liczbę punktów ekspozycji z całego tygodnia roboczego i uzyskać średnią tygodniową dzieląc łączny wynik przez 5. poziom ciśnienia akustycznego lub l eq db(a) liczba punktów ekspozycji Dzienny poziom ekspozycji na hałas (l ex,d ) db(a) ,0 82 6,4 81 5,0 80 4,0 79 3,2 78 2,5 77 2,0 76 1,6 75 1,3 Tabela 2.3. Tabela obliczeń punktów ekspozycji na hałas 22. Pojedynczy punkt ekspozycji na hałas odpowiada jednostkowemu dziennemu poziomowi ekspozycji na hałas 65dB(A). 51

54 rozdział 2: procedura oceny ryzyka Przykłady: Obliczanie ekspozycji z zastosowaniem liczby punktów ekspozycji: Przykład 1 szlifowanie odlewów Źródło hałasu l eq db(a) wartość szczytowa db(c) czas pomiaru czas ekspozycji Stanowisko operatora sek. 4 godz. Punkt odbioru odlewów sek. 30 min. Oczyszczarka na sprężone powietrze sek. 45 min. Pakowanie i wysyłka odlewów < sek. 1 godz. 30 min. szczegółowe informacje o ekspozycji na hałas liczba punktów ekspozycji 4 godziny przy 89dB(A) 4 x 32 = 128 0,5 godziny przy 89dB(A) 0,5 x 16 = 8 45 minut przy 97 db(a) 0,75 x 200 = 150 Ekspozycja poniżej 70 db(a) jest nieistotna 0 łączna liczba punktów ekspozycji 286 poziom dziennej ekspozycji na hałas między 89 a 90 db(a) Przykład 2 Pomiarów dokonano podczas oddawania próbnych strzałów z broni myśliwskiej z użyciem czterech nabojów (m = 4). W czasie pomiaru równym 100s (t = 100 sek. = 0,028 godz.) poziom L eq wyniósł 102 db(a) (EP = 640). Operator zwykle oddaje strzały z użyciem 10 (N = 10) nabojów dziennie. W jego otoczeniu pracy hałas w tle wynosi mniej niż 75 db(a). szczegółowe informacje o ekspozycji na hałas 10 strzałów, z czego przy 4 strzałach w ciągu 100s poziom L eq wynosi 102 db(a) liczba punktów ekspozycji (640 x 0,028 x 10)/4 = 45 W odniesieniu do pomiarów poziomu L eq lub poziomu ciśnienia akustycznego: gdzie: dzień roboczy obejmuje liczbę n pojedynczych okresów, oraz T 0 = 8 godzin = sekund; T i = czas trwania okresu i, w sekundach; (LA eq )i = równoważny ciągły dźwięk A (lub poziom ciśnienia akustycznego), na jaki dana osoba jest narażona w okresie i; oraz łączna liczba punktów ekspozycji 45 czas trwania indywidualnej dziennej ekspozycji na hałas, w sekundach. Wzory stosowane do obliczania ekspozycji na hałas: W odniesieniu do pomiarów poziomu L eq pojedynczych zdarzeń: L EX,d = L eq + Dzienny poziom ekspozycji na hałas (L EX,d = L EX,8h ) wyznacza się, sumując wszystkie wartości ekspozycji w ciągu dnia, jako ważoną czasowo średnią poziomów ekspozycji na hałas w nominalnym ośmiogodzinnym dniu roboczym, jak określono w międzynarodowej normie ISO 1999:1990, pkt 3.6. Nie jest to prosta operacja dodawania, ponieważ poziomy w db są wartościami logarytmicznymi, a nie liniowymi. gdzie: n = liczba zdarzeń związanych z hałasem w ciągu dnia roboczego m = liczba zdarzeń w okresie pomiaru T 0 = 8 godzin = sekund t = czas trwania pomiaru. 52

55 rozdział 2: procedura oceny ryzyka Wzory stosowane do obliczania ekspozycji na hałas: Wzory stosowane do obliczania ekspozycji na hałas: Tygodniowy poziom ekspozycji na hałas (L EX,w = L EX,8h ) wyznacza się, sumując wszystkie wartości ekspozycji w ciągu tygodnia, jako ważoną czasowo średnią poziomów ekspozycji na hałas w nominalnym tygodniu złożonym z pięciu ośmiogodzinnych dni roboczych, jak określono w międzynarodowej normie ISO 1999:1990, pkt 3.6. Nie jest to prosta operacja dodawania, ponieważ poziomy w db są wartościami logarytmicznymi, a nie liniowymi. Poziom tygodniowej ekspozycji na hałas można wyrazić matematycznie w następujący sposób: gdzie: (L EX,8h )i = wartości poziomu L EX,d dla każdego z m dni roboczych w tygodniu branym pod uwagę w ocenie. Norma ISO 9612 Akustyka Zasady pomiaru i oceny ekspozycji na hałas w środowisku pracy Metoda obliczeniowa określa strategie pomiarów służących do oceny ekspozycji na hałas. Opisane w normie metody opracowano w celu optymalizacji działań wymaganych do uzyskania danego poziomu dokładności. Procedury te są bardziej złożone i szczegółowe niż proste procedury opisane w niniejszym przewodniku, ale są przydatne, jeśli konieczny jest wysoki stopień precyzji pomiarowej. Poza tym art. 4 dyrektywy 2003/10/WE stanowi, że: 2. Metody i aparatura stosowane do pomiaru powinny być dostosowane do warunków środowiskowych, w szczególności do rodzaju hałasu, jaki ma być mierzony, czasu ekspozycji, czynników otoczenia oraz charakterystyki aparatury pomiarowej. Powyższe metody i aparatura powinny umożliwiać wyznaczanie wielkości zdefiniowanych w art. 2 oraz podjęcie decyzji, czy w danym przypadku przekroczone zostały wartości ustalone w art Niepewność pomiarowa Wszystkim pomiarom przypisuje się określoną niepewność pomiarową. Jeśli różnice poziomu lub trybów pracy są znaczne, konieczne może okazać się przeprowadzenie kilku ponownych pomiarów. Odpowiednie może być wówczas sporządzenie oceny na podstawie najwyższego prawdopodobnego poziomu dziennej ekspozycji na hałas. Niepewność pomiarowa wynika z dwóch przyczyn: stopnia precyzji miernika poziomu dźwięku oraz zastosowanej metodyki. Pierwsza z nich jest związana z urządzeniem pomiarowym, druga z wyborem reprezentatywnych sytuacji statystycznych w związku z codziennymi zmianami ekspozycji i stwierdzonymi różnicami między powtarzalnymi pomiarami (próbkowanie). Sonometry typu 1 lub klasy 1 to najdokładniejsze mierniki pola akustycznego, natomiast dozymetry i sonometry typu 2 lub klasy 2 są mniej dokładne. Jednak bez względu na precyzję stosowanego urządzenia pomiarowego, w wielu przypadkach niepewność może w większym stopniu wynikać z warunków ekspozycji niż z precyzji urządzenia. Odpowiednio sporządzone sprawozdanie z oceny powinno zawsze zawierać wartość niepewności pomiarów przewidzianych w procedurach Stosowane metody mogą obejmować próbkowanie, które powinno być reprezentatywne dla indywidualnej ekspozycji pracownika. Ocenę i pomiary, określone w ust. 1, planują i realizują w odpowiednich przedziałach czasowych właściwe służby, uwzględniając w szczególności postanowienia art. 7 dyrektywy 89/391/EWG dotyczące niezbędnych kompetentnych służb lub osób. Dane, uzyskane z oceny i/lub pomiarów poziomu ekspozycji na hałas, przechowuje się w odpowiedniej postaci, umożliwiającej odwołanie się do nich na późniejszym etapie. Stosując niniejszy artykuł, w ocenie wyników pomiarów należy uwzględniać niedokładności pomiaru wyznaczone zgodnie z praktyką metrologiczną. Na mocy art. 6 ust. 3 dyrektywy 89/391/EWG, dokonując oceny ryzyka, pracodawca jest obowiązany zwrócić szczególną uwagę na: a) poziom, rodzaj i czas ekspozycji, włącznie z ekspozycją na hałas impulsowy; 53

56 rozdział 2: procedura oceny ryzyka b) wartości graniczne ekspozycji i wartości działania ustanowione w art. 3 niniejszej dyrektywy; c) wszelkie skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracowników należących do grup ryzyka o szczególnej wrażliwości; d) o ile jest to wykonalne z technicznego punktu widzenia, wszelkie skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikające z interakcji pomiędzy hałasem i ototoksycznymi substancjami związanymi z wykonywaną pracą oraz pomiędzy hałasem i wibracjami; e) wszelkie pośrednie skutki dla zdrowia i bezpieczeństwa pracownika, wynikające z interakcji pomiędzy hałasem i sygnałami ostrzegawczymi lub innymi dźwiękami, które powinien on obserwować w celu zmniejszenia ryzyka wypadku; f) informacje o emisji hałasu dostarczone przez producentów sprzętu roboczego zgodnie z odpowiednimi dyrektywami UE; g) istnienie sprzętu alternatywnego, zaprojektowanego do ograniczenia emisji hałasu; h) przedłużenie ekspozycji na hałas poza normalne godziny pracy na odpowiedzialność pracodawcy identyfikacja źródeł znacznego hałasu Ograniczenie hałasu jest najskuteczniejsze, jeśli dotyczy obszarów i czynności, które najbardziej przyczyniają się do codziennego narażenia na hałas. Najistotniejsze źródło hałasu nie musi być koniecznie takim, które generuje najwyższy poziom dźwięku, ale takim, które w największym stopniu przyczynia się do liczby punktów dziennej ekspozycji na hałas. Przykład: operator szlifierki odlewów liczba punktów ekspozycji Stanowisko operatora 128 Punkt odbioru odlewów 8 Oczyszczarka na sprężone powietrze 150 Pakowanie i wysyłka odlewów 0 łączna liczba punktów ekspozycji 286 poziom dziennej ekspozycji na hałas między 89 a 90 db(a) Ponieważ najwyższa liczba punktów dotyczy oczyszczania, czynność ta stanowi priorytet dla działań związanych z ograniczeniem ryzyka lub kontrolą hałasu. Drugim priorytetem jest ograniczenie hałasu na stanowisku operatora interakcja pomiędzy hałasem a ototoksycznymi substancjami związanymi z wykonywaną pracą oraz wibracjami Badania naukowe przyczyniły się do powszechnego uznania faktu, że istnieją interakcje między hałasem a substancjami ototoksycznymi i wibracjami (zob. także rozdział 7, pkt 4.1). Potwierdza to art. 4, pkt 6 lit. d) dyrektywy 2003/10/WE, nakładający wymóg, by interakcje te były w granicach możliwości technicznych uwzględniane podczas oceny ryzyka. Rozdział 7 dotyczący Uszkodzeń słuchu i opieki zdrowotnej zawiera niewyczerpujący wykaz ototoksycznych środków chemicznych związanych z odpowiednimi dziedzinami przemysłu. Jeśli chodzi o te interakcje, obecnie dokładne ilościowe relacje między dawką a reakcją nie są dostępne nawet w odniesieniu do wymienionych w wykazie substancji ototoksycznych, natomiast w kwestii interakcji między hałasem a wibracjami posiadana wiedza jest jedynie ograniczona. Na bieżącym etapie nie ma możliwości dostarczenia pragmatycznych zasad oceny ryzyka z wartościami progowymi dla tych interakcji. Konieczne są dalsze badania, wspierane np. konferencjami naukowymi w państwach członkowskich i na szczeblu europejskim. Aby zapewnić istnienie środków zapobiegawczych mimo braku wiedzy naukowej na temat związku między dawką a reakcją, niektórzy eksperci zalecają obniżenie wartości działania w zakresie badań lekarskich (badania audiometryczne) o 5 db dla łącznej ekspozycji na działanie hałasu i substancji ototoksycznych lub hałasu i wysokiego poziomu wibracji, będącą najważniejszą wartością działania przewidzianą w dyrektywie 2002/44/WE 23 dotyczącej wibracji. Badania naukowe pokazują, że zarówno wibracje przekazywane na kończyny górne, jak i wibracje przekazywane na całe ciało wywołują interakcje z hałasem. Jednakże w odniesieniu do tych interakcji brakuje dokładnych związków między dawką a reakcją. Wytyczne z tej dziedziny zawarto w rozdziale wymogi dotyczące ochrony słuchu Dyrektywa stanowi, że przy stosowaniu granicznych wartości ekspozycji, ustalając rzeczywistą wartość ekspozycji pracownika, należy uwzględnić tłumienie wprowadzone przez indywidualne środki ochrony słuchu, noszone przez pracownika. Ekspozycję na hałas przy założonych ochronnikach ocenia się na podstawie pomiarów hałasu, na jaki narażona jest dana osoba, oraz obliczeń z użyciem standardowych danych z testów dołączonych do środka ochrony słuchu. Wytyczne z tej dziedziny podano w rozdziale 5 zatytułowanym Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochron słuchu. 23. Dyrektywa 2002/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracjami), Dz.U. L 177 z , str

57 rozdział 2: procedura oceny ryzyka 8. INFORMOWANIE, UCZESTNICTWO I SZKOLENIE PRACOWNIKóW ORAZ KONSULTACJE Z NIMI Dyrektywa ramowa 89/391/EWG (art. 10,11 i 12) zobowiązuje pracodawcę do podjęcia odpowiednich środków w zakresie informowania, konsultowania, szkolenia i zapewnienia uczestnictwa pracowników i/lub ich przedstawicieli we wszystkich kwestiach związanych ze zdrowiem i bezpieczeństwem pracowników w miejscu pracy, zgodnie z praktyką i/lub przepisami krajowymi. W szczególności dyrektywa 2003/10/WE (art. 8 i 9) stanowi, jak następuje: Artykuł 8: Bez uszczerbku dla art. 10 i 12 dyrektywy 89/391/EWG, pracodawca zapewnia pracownikom narażonym w miejscu pracy na hałas o wartościach ekspozycji równych lub wyższych od dolnych wartości, przy których podejmuje się odpowiednie działania, oraz/lub ich przedstawicielom, uzyskanie informacji i szkolenia w zakresie ryzyka wynikającego z narażenia na hałas, w szczególności dotyczące: a) charakteru tego ryzyka; b) środków, jakie podjęto w celu wprowadzenia w życie niniejszej dyrektywy w celu wyeliminowania lub ograniczenia do minimum ryzyka związanego z hałasem, włącznie z okolicznościami, w jakich takie środki obowiązują; c) wartości granicznych ekspozycji i wartości działania, określonych w art. 3 niniejszej dyrektywy; d) wyników ocen i pomiarów hałasu, przeprowadzonych zgodnie z art. 4 niniejszej dyrektywy, wraz z wyjaśnieniem ich znaczenia oraz potencjalnego ryzyka; e) prawidłowego stosowania indywidualnych ochron słuchu; f) przyczyn i sposobów wykrywania i zgłaszania oznak uszkodzenia słuchu; g) okoliczności, uprawniających pracowników do badań lekarskich oraz celu takich badań, zgodnie z art. 10 niniejszej dyrektywy; h) bezpiecznych sposobów wykonywania pracy ograniczających do minimum narażenie na hałas. Artykuł 9: Konsultacje i udział pracowników i/lub ich przedstawicieli powinny mieć miejsce zgodnie z art. 11 dyrektywy 89/391/EWG, w sprawach objętych niniejszą dyrektywą, a w szczególności w zakresie: oceny ryzyka oraz ustalenia działań, jakie należy podjąć, o których mowa w art. 4, działań mających na celu eliminację lub ograniczenie ryzyka wynikającego z narażenia na hałas, o których mowa w art. 5, wyboru indywidualnych ochron słuchu, o których mowa w art. 6 ust. 1 lit. c). 55

58 chapter 1: principles of acoustics 56

59 rozdział 3: projektowanie miejsca pracy 1. WyMOGI DyREKTyWy WPłyW POMIESZCZENIA (W PRAKTyCE) Odbijanie i pochłanianie dźwięków Pole bezpośrednie i pole pogłosowe CHARAKTERySTyKA POMIESZCZENIA Czas pogłosu Krzywa rozkładu przestrzennego dźwięku ROZWIąZANIA POPRAWIAJąCE WARUNKI W MIEJSCU PRACy Zmiany w miejscu pracy Instalacja urządzeń i materiałów dźwiękochłonnych PROGNOZOWANIE POZIOMU HAłASU

60 rozdział 3: projektowanie miejsca pracy 1. WyMOGI DyREKTyWy Artykuł 6 dyrektywy ramowej 89/391/EWG 24 nakłada na pracodawców następujące obowiązki ogólne: W zakresie swoich obowiązków pracodawca powinien przedsięwziąć środki niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, włącznie z zapobieganiem zagrożeniom związanym z wykonywaniem czynności służbowych, informowaniem i szkoleniem, jak również zapewnieniem niezbędnych ram organizacyjnych i środków. Pracodawca powinien reagować na potrzeby i odpowiednio dostosowywać środki, biorąc pod uwagę zmieniające się okoliczności i środki zapobiegawcze, umożliwiające poprawę istniejącej sytuacji. Pracodawca powinien wprowadzać w życie przedsięwzięcia określone w akapicie 1 ustęp pierwszy, na podstawie następujących zasad ogólnych dotyczących zapobiegania: a) zapobieganie zagrożeniom; b) ocena zagrożeń, które nie mogą być wykluczone; c) zwalczanie źródeł zagrożeń; d) adaptacja procesów stosownie do potrzeb indywidualnych, w szczególności z uwzględnieniem specyfiki systemu funkcjonowania miejsca pracy, wyboru narzędzi pracy i doboru metod pracy oraz metod produkcji, co ma na celu w szczególności uniknięcie monotonii podczas wykonywania operacji roboczych przy określonej szybkości wykonywania tych czynności, jak również zredukowanie ich niekorzystnego wpływu na stan zdrowia; e) dostosowanie do postępu technicznego; f) zastąpienie działań niebezpiecznych operacjami, które nie są niebezpieczne lub też są mniej niebezpieczne; g) odpowiedni rozwój spójnej polityki prewencyjnej, która uwzględniałaby zagadnienia techniczne, sposoby organizacji pracy, warunki pracy, odniesienia socjalne oraz wpływ współczynników odnoszących się do środowiska pracy; h) priorytet zbiorowych środków zapobiegawczych nad indywidualnymi środkami zapobiegawczymi; i) dostarczanie pracownikom odpowiednich instrukcji. Pracodawca musi przestrzegać następujących przepisów art. 9 dyrektywy ramowej 89/391/EWG: 1. Pracodawca powinien: a) być w stanie dokonać oceny stopnia zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy, również odnośnie do grup pracowników narażonych na szczególne niebezpieczeństwa; b) decydować w sprawie zastosowania odpowiednich środków ochronnych i, jeżeli jest to konieczne, odpowiednich urządzeń ochronnych. Ponadto art. 5 dyrektywy 2003/10/WE 25 dotyczącej hałasu zawiera przepisy mające na celu unikanie lub ograniczanie narażenia: Uwzględniając postęp techniczny i dostępność środków ograniczenia ryzyka w miejscu jego powstawania, należy eliminować u źródła ryzyko wynikające z narażenia na hałas, lub ograniczać je do minimum. Ograniczenie ryzyka opiera się na ogólnych zasadach zapobiegania, a w szczególności uwzględnia: a) inne metody pracy, związane z mniejszym narażeniem na hałas; b) dobór właściwego sprzętu roboczego, z uwzględnieniem rodzaju wykonywanej pracy, emitującego możliwie najmniejszy hałas, włączając w to możliwość udostępnienia pracownikom sprzętu z zastrzeżeniem przepisów wspólnotowych, w celu ograniczenia ekspozycji na hałas; c) projektowanie i rozmieszczenie miejsc pracy i stanowisk pracy. WPłyW POMIESZCZE- NIA (W PRAKTyCE) 2.1. odbijanie i pochłanianie dźwięków Wszystkie dźwięki emitowane w zakładzie pracy odbijają się od ścian pomieszczenia. Te odbite dźwięki zwiększają zatem narażenie na hałas w pomieszczeniu. Za każdym razem, gdy fala dźwiękowa dociera do ściany, część jej energii zostaje odbita. Pomieszczenie wpływa zatem na atmosferę akustyczną; zjawisko to nazywane jest pogłosem". Ogólny poziom narażenia na hałas jest wynikiem połączenia dźwięku emitowanego bezpośrednio przez urządzenia i wielokrotnie odbitych fal akustycznych, które docierają w to samo miejsce. W pomieszczeniu można umieścić urządzenia dźwiękochłonne, a na torze dźwięku można umieścić przegrody akustyczne celem wytłumienia odbitych fal dźwiękowych; metody te są szczegółowo omówione poniżej (zob. sekcja 4.2). 24. Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, Dz.U. L 183 z , str Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem), Dz.U. L 42 z , str

61 rozdział 3: projektowanie miejsca pracy Przykłady: Dwoma skrajnymi przykładami wpływu akustyki pomieszczenia są: katedra (znaczny pogłos) i małe biuro wyścielone materiałami akustycznymi i dywanami. Natomiast obszarem najbardziej pochłaniającym dźwięk jest oczywiście otwarta przestrzeń! Rysunek 3.1: Dźwięk emitowany przez źródło akustyczne odbija się od ścian w miejscu pracy. Na narażenie pracownika wpływa zarówno dźwięk bezpośredni, jak i odbity pole bezpośrednie i pole pogłosowe Wpływ pomieszczenia na narażenie na dźwięk jest różny się w zależności od odległości od źródła hałasu. Wpływ akustyki pomieszczenia jest dominujący z dala od źródła dźwięku. Im dalej od urządzenia, tym większy jest wpływ dźwięku odbitego. Pomieszczenie można zatem podzielić na różne obszary w zależności od odległości od źródła: w pobliżu źródła dominują bezpośrednie fale akustyczne: obszar ten nazywany jest polem bezpośrednim ; z dala od źródła dominują odbite fale akustyczne: obszar ten nazywany jest polem pogłosowym ; w polu pogłosowym poziom dźwięku jest dość stały. Chłonność akustyczna w pomieszczeniu przynosi skutki w polu pogłosowym, ale raczej nie przynosi efektów w polu bezpośrednim. Przykłady: Pole bezpośrednie zwykle rozciąga się na długości kilku metrów od maszyny. Operator zwykle znajduje się w obrębie bezpośredniego pola hałasu obsługiwanej maszyny; adaptacja akustyczna przylegających ścian byłaby skuteczniejsza w odniesieniu do pracowników wokół niż do samego operatora maszyny.charakterystyka pomieszczenia Rysunek 3.2: Urządzenia i materiały dźwiękochłonne ograniczają odbijanie się fal dźwiękowych, zmniejszając wpływ akustyki pomieszczenia. Rysunek 3.3. W pobliżu źródła dźwięku większość hałasu pochodzi bezpośrednio z samego źródła: obszar ten nazywany jest polem bezpośrednim. W większej odległości od źródła dźwięku dominują odbite fale akustyczne: obszar ten nazywany jest polem pogłosowym. 59

62 rozdział 3: projektowanie miejsca pracy Zastosowanie ścianek działowych zapewnia izolację akustyczną. Izolacja akustyczna między źródłem dźwięku a osobą zmniejsza poziom słyszanego dźwięku (por. rozdział 4 Metody ograniczania hałasu ). Jeśli zakład pracy jest podzielony ściankami działowymi na oddzielne obszary, każdy obszar z osobna powinien zostać zbadany pod kątem pogłosu. Istnieje wiele pakietów oprogramowania przeznaczonych do oceny chłonności akustycznej w miejscu pracy; pozwalają one określić optymalną ilość i lokalizację materiałów dźwiękochłonnych w oparciu o powiązane koszty i efekty akustyczne. Meble, ekrany i sprzęt wielkogabarytowy również przyczyniają się do warunków akustycznych w miejscu pracy; mają one wpływ na odbijanie i pochłanianie fal dźwiękowych oraz izolację akustyczną. Należy je uwzględniać w analizie akustycznej, jeśli ich rozmiary są znaczne względem kubatury pomieszczenia. 3. CHARAKTERySTyKA POMIESZCZENIA 3.1. czas pogłosu Pomiar czasu pogłosu określa w przybliżeniu ogólny wpływ pomieszczenia na warunki akustyczne. Jeśli źródło dźwięku w pomieszczeniu lub przestrzeni zamkniętej zostanie nagle wyłączone, rozchodzące się fale akustyczne będą się odbijać od ściany do ściany, stopniowo tracąc energię przy każdym odbiciu, aż do momentu, gdy dźwięk zostanie zamaskowany szumem tła pomieszczenia. Im większym pogłosem charakteryzuje się pomieszczenie, tym wolniej następuje w nim spadek poziomu dźwięku. Wpływ akustyki pomieszczenia można zatem oszacować jako czas zaniku dźwięku, zwany czasem pogłosu (T r ). Jest on określany w odniesieniu do zaniku lub spadku poziomu dźwięku o 60 db. Do pomiaru T r można zastosować źródło hałasu impulsowego (np. wystrzał) lub źródło ciągłego stałego hałasu, które nagle zostaje wyłączone. Przykłady: Średni czas pogłosu w sypialni wynosi ok. 0,5 s, w sali koncertowej ok. 1-2 s, a w katedrze 4 8 s. Rysunek 3.4. Wpływ akustyki pomieszczenia można ocenić, przerywając pracę źródła dźwięku i mierząc czas zaniku dźwięku odbijającego się od powierzchni pomieszczenia. Czas pogłosu (Tr) to czas, w którym poziom dźwięku spada o 60 db krzywa rozkładu przestrzennego dźwięku Wpływ przestrzenny akustyki pomieszczenia można rozważać, uwzględniając zanik dźwięku w pewnej odległości w odniesieniu do ogólnych wymiarów pomieszczenia. Można to ocenić stopniem zaniku dźwięku na jednostkę długości lub wzmocnieniem hałasu w niektórych punktach. Jeśli na końcu pomieszczenia umieścimy źródło ciągłego stałego dźwięku, to spadek poziomu dźwięku można zmierzyć wzdłuż środka pomieszczenia; wyniki tych pomiarów dają wykres krzywej rozkładu przestrzennego dźwięku. Wpływ pomieszczenia można ocenić za pomocą parametru DL 2. Przedstawia on tempo spadku poziomu głośności przy podwojeniu odległości od źródła dźwięku. Dl 2 jest nazywane stopniem zaniku przestrzennego dźwięku w podwojonej odległości W przestrzeni otwartej (w tzw. polu swobodnym ) stopień zaniku poziomu głośności w podwojonej odległości wynosi 6 db (tzn. DL 2 = 6) Różnica między poziomem głośności w pewnym punkcie pomieszczenia a poziomem oczekiwanym w swobodnym polu akustycznym (Dl f ) jest określana jako wzmocnienie hałasu w pomieszczeniu lub nadmierne ciśnienie akustyczne. Ogólne spostrzeżenia dotyczące parametrów akustycznych w różnych pomieszczeniach są następujące: niski poziom wzmocnienia hałasu w pomieszczeniu odpowiada wysokim wartościom DL 2 i niskim wartościom T r ; wartości DL, DL i T zmieniają się wraz z częstotliwością; mogą być one podawane dla pasm oktawowych; 2 f r wartości T, DL oraz DL zależą od objętości pomieszczenia. r 2 f Przykłady: Norma EN ISO zaleca następujące wartości: T r < 0,8 s przy objętości pomieszczenia < 200 m 3, T r < 1,3 s przy objętości pomieszczenia < 1000 m 3 oraz DL 2 > 3 lub 4 przy większej objętości pomieszczenia. 60

63 rozdział 3: projektowanie miejsca pracy Poziom dźwięku w db (A) Krzywa rozkładu przestrzennego dźwięku 3 db (A) przestrzeń otwarta (6 db w podwojonej odległości) zakład pracy bez metod pochłaniania zakład pracy z metodami pochłaniania Odległość w m Rysunek 3.5. Zanik dźwięku w zakładzie pracy można zmierzyć wzdłuż linii do końca pomieszczenia. Wpływ akustyki pomieszczenia bada się zatem na dwa sposoby: obliczając średni stopień zaniku dźwięku lub dokonując porównania z równoważnym zanikiem w prze strzeni otwartej (swobodnym polu akustycznym). (Prawa autorskie: INRS-CRAM Rennes). Parametry akustyczne pomieszczenia nie są regulowane przez dyrektywy europejskie, jednak niektóre przepisy krajowe określają wartości na podstawie wymiarów i zajętości pomieszczenia. Wartości zalecane przez normę EN ISO podano powyżej. Najbardziej reprezentatywnymi parametrami oceny na dużych przestrzeniach w zakładzie pracy są DL 2 i DL f, ale w przypadku pomieszczeń o niewielkich wymiarach, gdzie wiarygodny pomiar DL nie jest możliwy, bardziej odpowiedni jest parametr T r. Inny parametr może określać chłonność akustyczną pomieszczenia: jest to równoważna powierzchnia pochłaniająca (A eq ), odpowiadająca w pełni dźwiękochłonnej powierzchni zapewniającej pochłanianie dźwięku do poziomu dźwięków pomieszczenia. Do obliczeń często stosuje się wzór Sabine a. Opisuje on związek między objętością pomieszczenia V, całkowitą powierzchnią S a czasem pogłosu T r : α S = (0.16 V) / (T r S) gdzie α S to tzw. współczynnik pochłaniania Sabine a 5,3 db (A) działania prewencyjne, w tym rozwiązania organizacyjne połączone ze zmianami na stanowisku pracy, takimi jak zmiana miejsca, zastosowanie zdalnego sterowania itp.; działania wytłumiające, ograniczające przenoszenie hałasu w powietrzu, np. montaż ekranów akustycznych w pobliżu stanowiska pracy instalacja urządzeń i materiałów dźwiękochłonnych Materiały dźwiękochłonne służą do ograniczenia poziomu dźwięku odbitego. Skuteczność materiałów lub ustrojów dźwiękochłonnych jest wyrażana współczynnikiem pochłaniania α, stosunkiem pochłoniętej energii hałasu do całkowitej energii padającej hałasu Pełny zakres możliwych wartości α wynosi od 0 (brak chłonności) do 1 (chłonność całkowita, tj. równoważna chłonności w otwartej przestrzeni, gdzie nie istnieją fale odbite) Dla tego samego materiału lub ustroju wartości α zmieniają się w zależności od częstotliwości dźwięku Stosowane rozwiązania w zakresie dźwiękochłonności można podzielić na następujące grupy: materiały porowate (wata szklana, wełna mineralna itp.) wytłumiają energię dźwiękową, która ulega rozproszeniu w ich warstwie; są najskuteczniejsze przy wysokich częstotliwościach; mocuje się je jako okładziny na ścianach lub instaluje jako ustroje akustyczne zawieszone na suficie membrany akustyczne to panele drewniane mocowane do ścian na listwach drewnianych; rozpraszanie energii zapewnia odkształcanie się paneli, wywołujące kompresję znajdującego się za nimi powietrza; membrany działają najskuteczniej w paśmie niskich częstotliwości rezonatory to komory powietrzne połączone z otoczeniem poprzez wąskie przewężenie (jak w butelce); ruch powietrza w komorze powoduje rozproszenie energii; ich skuteczność dotyczy wybranych częstotliwości w zależności od geometrii urządzenia. Wartości α tego samego urządzenia zmieniają się w zależności od geometrii, gęstości, grubości itp. 4. ROZWIąZANIA POPRA- WIAJąCE WARUNKI W MIEJSCU PRACy 4.1. zmiany w miejscu pracy Na zmiany w miejscu pracy składają się rozwiązania ograniczające hałas, opisane w rozdziale 4 przewodnika, zatytułowanym: Jak ograniczyć narażenie na hałas?. Są to: Przykłady: typowa wartość α dla marmuru wynosi 0,01, dla betonu 0,04, dla waty szklanej 0,8 itd. Zmienność typowych wartości α w zależności od częstotliwości można przedstawić następująco: α 250 hz 500 hz 1000 hz 4000 hz wata szklana 0,3 0,7 0,9 0,95 membrana akustyczna 0,6 0,4 0,2 0,1 rezonator (zaprojektowany dla częstotliwości 500 Hz) 0,2 0,9 0,2 0,05 Przykłady zastosowań w przemyśle i specyfikacji potrzebnej przy zamawianiu adaptacji akustycznej podano w rozdziale 4, pt. Jak ograniczyć narażenie na hałas? 61

64 rozdział 3: projektowanie miejsca pracy Rysunek 3.6. Materiałami porowatymi można wyłożyć ściany zakładu pracy lub wykorzystać je jako zawieszone na suficie ustroje akustyczne w celu ograniczenia dźwięków o wysokiej częstotliwości. Jak zauważyliśmy, wpływ akustyki pomieszczenia jest inny, gdy znajdujemy się blisko lub daleko od źródła hałasu. Podobnie różnią się korzyści płynące z wytłumienia pomieszczenia: różnica może wynosić od 1 3 db w pobliżu źródła hałasu do 5 12 db z dala od niego (por. norma EN ISO 11690). Obrys powierzchni ma znaczny wpływ na pochłanianie dźwięku. Znajduje to odzwierciedlenie w średniej wartości pochłaniania mierzonej dla powierzchni o znacznie większych wymiarach obrysu. Ściany pomieszczenia są rzadko podobne również pod innymi względami: zawierają okna, drzwi, są lokalnie pokryte różnymi materiałami itp. Elementy te należy brać pod uwagę oddzielnie, jeśli ich powierzchnia względem ściany jest znaczna. Jeśli tak nie jest, można przyjąć średnie wartości dla całej ściany pomieszczenia. 5. PROGNOZOWANIE POZIOMU HAłASU Rysunek 3.7. Membrany akustyczne to drewniane panele mocowane do ścian na listwach. Wytłumiają one dźwięki o niskiej częstotliwości. Rysunek 3.8. Rezonatory akustyczne to otwarte komory powietrzne. Instaluje się je zazwyczaj w ścianie, aby tłumić dźwięki o określonej częstotliwości. Istnieją metody i oprogramowanie umożliwiające obliczenie poziomu ciśnienia akustycznego w niektórych punktach, gdy znana jest emisja dźwięku sprzętu w pomieszczeniu oraz charakterystyka dźwiękochłonności pomieszczenia. Potrzebne są informacje o emisji hałasu sprzętu Potrzebne są dane dotyczące miejsca pracy: kształt i wymiary, zajętość przestrzeni, współczynniki pochłaniania powierzchni (te ostatnie można podać w przybliżeniu na podstawie wartości teoretycznych) Wyniki mogą mieć formę poziomów ciśnienia akustycznego w niektórych miejscach, map hałasu lub parametrów dźwiękochłonności pomieszczenia Końcowym rezultatem są dane o imisji uwzględniające różne źródła emisji i odbijanie fal akustycznych od ścian pomieszczenia Do obliczenia narażenia na hałas będą również potrzebne wartości czasu ekspozycji w różnych punktach w miejscu pracy. 62

65 rozdział 3: projektowanie miejsca pracy Rysunek 3.9. Oprogramowanie do modelowania miejsca pracy, wykorzystywane do obliczania poziomów dźwięku w tym przypadku jest to mapa hałasu, na której w skali barwnej pokazano poziomy hałasu (Oprogramowanie RayPlus, publikacja za zgodą INRS Francja. Prawa autorskie zastrzeżone) Pomoce te służą do projektowania nowych miejsc pracy lub miejsc pracy, które przeszły gruntowny remont. Służą one do przewidywania przyszłych sytuacji i pozwalają na porównanie kilku z nich w celu wybrania najlepszego rozwiązania lub uzyskania pożądanego poziomu hałasu. Można porównywać różne sytuacje uwzględniając: zmiany emisji hałasu przez sprzęt, polegające np. na zainstalowaniu cichszego sprzętu lub zastosowaniu obudów, zmianę lokalizacji pracownika lub sprzętu w zakładzie pracy, zwiększanie dźwiękochłonności wybranych powierzchni. Rysunek Modelowanie pozwala na symulowanie zmian różnych sytuacji w miejscu pracy oraz ocenę płynących z nich korzyści (Oprogramowanie RayPlus, publikacja za zgodą INRS Francja. Prawa autorskie zastrzeżone) Wyniki cechuje pewien stopień niepewności, zależny od metody obliczeń, wiarygodności stosowanych parametrów i założeń obliczeniowych. Niemniej jednak możliwe jest porównanie różnych wyników, które odpowiadają różnym sytuacjom i pomagają w podejmowaniu właściwego wyboru. Właściwych wyborów dokonuje się, biorąc pod uwagę: obliczony poziom hałasu dla każdej z rozważanych sytuacji, konsekwencje wiążące się z każdym rozwiązaniem (koszt, wpływ na proces, wpływ na inne czynniki BHP, zanieczyszczenie itp.). Niektóre metody przewidywania poziomów ciśnienia akustycznego w miejscu pracy podano w normie EN ISO :1997. Do przewidywania warunków akustycznych pomieszczenia można wykorzystywać różne pakiety oprogramowania. Mogą się one różnić pod względem pewnych kryteriów, takich jak ergonomia, prędkość obliczeniowa, ilość dostępnych danych (dane geometryczne, charakterystyka dźwiękochłonności materiału, założenia i dokładność obliczeń itp.). Większość metod wiąże się z zastosowaniem pewnych upraszczających założeń. Nie mają one zwykle dużego wpływu na średnie częstotliwości, które mają największe znaczenie, jeśli chodzi o narażenie pracowników na hałas. 63

66 chapter 1: principles of acoustics 64

67 rozdział 4: Jak ograniczyć narażenie na hałas? 1. WyMOGI DyREKTyWy ISTNIEJE WIELE ROZWIąZAń PROBLEMU ZWIąZANEGO Z HAłASEM Wśród stosowanych środków pierwszeństwo mają środki ochrony zbiorowej Wyjaśnienia dotyczące środków ochrony przed hałasem Skuteczność rozwiązania zależy od częstotliwości KLASyFIKACJA METOD OGRANICZANIA HAłASU DZIAłANIA O CHARAKTERZE ORGANIZACyJNyM DZIAłANIA U źródła HAłASU Działania dotyczące źródeł w ośrodku płynnym Działania dotyczące źródeł w ośrodku stałym DZIAłANIA OGRANICZAJąCE PRZEKAZyWANIE HAłASU W POWIETRZU Budowanie ścianek działowych Obudowy Kabiny dźwiękoizolacyjne Ekrany Chłonność akustyczna pomieszczenia ODDZIAłyWANIE NA PROPAGACJę HAłASU W OŚRODKU STAłyM ZAMAWIANIE ROZWIąZAń AKUSTyCZNyCH: SPECyFIKACJE Niezbędne specyfikacje Specyfikacje ogólne Wybrane normy

68 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? 1. WyMOGI DyREKTyWy Artykuł 5 dyrektywy 2003/10/WE 26 ustanawia następujące przepisy dotyczące unikania lub ograniczania narażenia na ryzyko spowodowane hałasem: Uwzględniając postęp techniczny i dostępność środków ograniczenia ryzyka w miejscu jego powstawania, należy eliminować u źródła ryzyko wynikające z narażenia na hałas, lub ograniczać je do minimum. Ograniczenie ryzyka opiera się na ogólnych zasadach zapobiegania, a w szczególności uwzględnia: a) inne metody pracy, związane z mniejszym narażeniem na hałas; b) dobór właściwego sprzętu roboczego, z uwzględnieniem rodzaju wykonywanej pracy, emitującego możliwie najmniejszy hałas, włączając w to możliwość udostępnienia pracownikom sprzętu z zastrzeżeniem przepisów wspólnotowych, w celu ograniczenia ekspozycji na hałas; c) projektowanie i rozmieszczenie miejsc pracy i stanowisk pracy; d) odpowiednią informację i szkolenie pracowników w zakresie poprawnego i bezpiecznego używania sprzętu roboczego, w celu ograniczenia do minimum stopnia ich ekspozycji na hałas; e) redukcję hałasu środkami technicznymi: redukcję hałasu rozchodzącego się w powietrzu, np. poprzez ekrany, obudowy, pokrycia dźwiękochłonne; redukcję hałasu rozchodzącego się w elementach budynków; np. poprzez tłumienie lub izolację; f) właściwe programy konserwacji sprzętu roboczego, miejsca pracy i systemów miejsc pracy; g) organizację pracy w sposób ograniczający hałas: ograniczenie czasu i poziomu ekspozycji; właściwe harmonogramy pracy z odpowiednimi przerwami na odpoczynek. Na podstawie oceny ryzyka, po przekroczeniu górnych wartości, przy których należy podejmować odpowiednie działania, pracodawca przyjmuje i wprowadza w życie program środków technicznych i/lub organizacyjnych, zmierzających do ograniczenia ekspozycji na hałas, uwzględniając w szczególności środki, o których mowa powyżej. Na podstawie oceny ryzyka miejsca pracy, na których pracownicy mogą być narażeni na hałas prze- 4. kraczający górne wartości, przy których należy podejmować odpowiednie działania, zostaną oznakowane odpowiednimi znakami. Strefy te zostaną także wydzielone, a dostęp do nich ograniczony, gdy jest to technicznie wykonalne, a ryzyko wynikające z narażenia uzasadnia takie wydzielenie. W przypadku gdy, w wyniku charakteru wykonywanej pracy, pracownik korzysta z miejsc wypoczynkowych, pozostając w obszarze odpowiedzialności pracodawcy, hałas w tych miejscach powinien być ograniczony do poziomu zgodnego z ich celem i warunkami użytkowania Na podstawie art. 15 dyrektywy 89/391/EWG, pracodawca dostosowuje środki, określone w niniejszym artykule, do potrzeb pracowników należących do grup ryzyka szczególnej wrażliwości. 2. ISTNIEJE WIELE ROZWIą- ZAń PROBLEMU ZWIą- ZANEGO Z HAłASEM 2.1. wśród stosowanych środków pierwszeństwo mają środki ochrony zbiorowej Pierwszeństwo środków ochrony zbiorowej jest podstawą definicji ochrony zawartej w dyrektywie 89/391/EWG. W polu akustycznym hałasu można zastosować wiele środków ochrony zbiorowej. Wszystkie rozwiązania przedstawione w niniejszym rozdziale dotyczą ochrony zbiorowej. Środki ochrony indywidualnej mogą obejmować stosowanie indywidualnych ochron słuchu (zob. rozdział 5 Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochron słuchu oraz kabin dźwiękoizolacyjnych. W niniejszym rozdziale kabiny dźwiękoizolacyjne są omawiane razem z obudowami, ponieważ ich fizyczna zasada działania jest taka sama wyjaśnienia dotyczące środków ochrony przed hałasem Istnieje wiele środków zbiorowego ograniczania hałasu; przede wszystkim trzeba znać ich zakres i wiedzieć, które z nich wybrać. W niniejszym rozdziale przedstawiono różne grupy rozwiązań i wytłumaczono zasady leżące u ich pod- 26. Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem), Dz.U. L 42 z , str Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, Dz.U. L 183 z , str

69 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? staw. Działanie tych środków obrazują podane wartości parametrów akustycznych; a także przykłady ich zastosowania jako rozwiązania w przemyśle. Po wybraniu rozwiązania nabywca powinien otrzymać specyfikację, aby zagwarantować jego odpowiednią skuteczność i uniknąć nieporozumień. W tym celu na końcu niniejszego rozdziału załączono stosowne informacje skuteczność rozwiązania zależy od częstotliwości Własności akustyczne wszystkich materiałów i ustrojów zmieniają się wraz z częstotliwością. Skuteczność akustyczna zastosowanego rozwiązania będzie się znacznie różnić w zależności od tego parametru. Zazwyczaj, ale nie zawsze, skuteczność akustyczna wzrasta wraz z częstotliwością; niskie częstotliwości trudno wytłumić. Istnieją określone pasma częstotliwości, w których skuteczność jest mniejsza. 3. KLASyFIKACJA METOD OGRANICZANIA HAłASU Celem klasyfikacji jest ustalenie najlepszego rozwiązania spośród różnych opcji ograniczania hałasu. Najlepszym rozwiązaniem jest takie, które daje najlepsze wyniki przy niskich nakładach i mniejszej liczbie ograniczeń. Niektóre działania związane z ograniczaniem hałasu są powszechnie stosowane w przemyśle, ale wybór rozwiązań jest w rzeczywistości szerszy niż można by wnioskować z praktyki. Powszechne rozwiązania nie zawsze są dostosowane do problemu lub sytuacji w zakładzie pracy; ponadto wymagają one optymalizacji pod względem celów związanych z poziomem hałasu. Właściciel zakładu nie może zrażać się do pewnych rozwiązań; proste rozwiązania mogą bardzo często przynieść znaczne korzyści. Przykłady: Całkowita adaptacja akustyczna zakładu pracy, polegająca na wyłożeniu ścian i stropu materiałem dźwiękochłonnym, może być niewspółmierna do zagrożenia, a czasem nawet dość nieskuteczna, np. wówczas gdy źródło hałasu znajduje się blisko pracownika. Podobnie kabina dźwiękoizolacyjna może być zupełnie nieefektywna, jeśli pracownik musi ją od czasu do czasu opuszczać. Stosowane metody ograniczania hałasu mogą należeć do powszechnie stosowanych grup rozwiązań, a wstępny przegląd może pomóc w ich wyborze. Działania prewencyjne. Dotyczą organizacji pracy, projektowania procesów i dostawy sprzętu. Skuteczność tych działań jest największa, gdy planuje się je na etapie projektowania miejsca pracy lub przed wprowadzeniem znacznych zmian. Pozwalają uniknąć problemów i dalszych nieprzewidzianych prac. Działania u źródła. Wiążą się z modyfikacją sprzętu. Główną trudnością jest zapewnienie gwarancji na sprzęt w przypadku dokonania modyfikacji. Jednak odpowiednio przeprowadzone działania u źródła, często przy zastosowaniu niewielkich nakładów finansowych, mogą przynieść spore korzyści i znacznie wpłynąć na miejsce pracy pod względem hałasu. Należy pomyśleć o prostych sposobach lub trikach i zaangażować w rozwiązywanie problemu zespół konserwatorski lub dostawcę sprzętu. Najczęściej stosowane są działania dźwiękoizolacyjne, wpływające na przekazywanie hałasu do otoczenia. Uważa się, że mają one mniejszy wpływ na organizację pracy i eksploatację sprzętu, ale nie zawsze tak jest. Są one skuteczne jako rozwiązania korygujące, ale ich wprowadzenie można również rozważać na etapie projektowania. Rzeczywista efektywność tych działań zależy od warunków akustycznych; jeśli są odpowiednio dobrane, mogą przynosić dobre rezultaty, ale mogą również wiązać się z wysokimi kosztami i niewielkimi korzyściami pod względem akustycznym. Przykłady: Umieszczenie hałaśliwego sprzętu (wentylatorów, sprężarek itp.) z dala od pracowników jest rozwiązaniem niskobudżetowym, jeśli zostanie ono wdrożone w zakładzie pracy na etapie instalacyjnym. Później łatwiejszym rozwiązaniem może być obudowanie maszyny, jeśli stały dostęp do niej nie jest wymagany. Rodzaj dźwięku pozwala określić najbardziej odpowiednie rozwiązania. Rozdział 1 wprowadza podział na różne rodzaje dźwięków: dźwięki rozchodzące się w ośrodku ciała stałego, w powietrzu i w cieczach. Dźwięki rozchodzące się w powietrzu i w cieczach są uważane za dźwięki ośrodka płynnego", ponieważ mają ze sobą wiele wspólnego. Dotyczy to zarówno emisji dźwięku, jak i jego propagacji. źródła dźwięków w ośrodku stałym to te, które wykorzystują energię mechaniczną: praca kół zębatych, tarcie, uderzenia itp. Dźwięki mające źródło w ośrodkach płynnych są generowane przez zaburzenia ciśnienia w ośrodku, np. gwizdnięcie, turbulencje, wystrzał z broni. Jeśli chodzi o propagację w ośrodku stałym, dźwięk jest przenoszony przez podłogę ściany, rury itp. Propagacja fal w ośrodku powietrza polega na tym, że dźwięk rozprzestrzenia się poprzez cząsteczki powietrza. Na tej samej zasadzie mówimy o dźwiękach przenoszonych w ośrodku ciekłym. 67

70 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? Niektórych rozwiązań nie uwzględniono w tym rozdziale, ponieważ zostały opisane w innych częściach przewodnika. Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu (rozdział 5). Projektowanie miejsca pracy (rozdział 3). Symulacje techniczne mogą pomóc w wyborze najlepszego działania w zakresie ograniczania hałasu. Ich zakres rozciąga się od prostego wzoru, pozwalającego w przybliżeniu oszacować rezultaty wprowadzenia rozwiązania, po specjalne oprogramowanie do oceny skutków kilku rozwiązań jednocześnie, co umożliwia ich optymalny dobór. Koszt przeprowadzenia takich symulacji często znacznie przekracza korzyści po wykonaniu prac. Działania o charakterze organizacyjnym Działania u źródła Rodzaj działania Działania ograniczające propagację ha łasu Regularna konserwacja zapobiegawcza Przekazywanie hałasu w ośrodku stałym Przekazywanie hałasu w powietrzu Źród ła w ośrodkach płynnych Źród ła w ośrodku ciała stałego Bariery akustyczne Adaptacja pomieszczenia Naprawa lub wymiana sprzętu Praktyczne rozwiązanie Ścianka dzia łowa Pochłanianie Zmiana procesu Działanie na przepływ Oddziaływanie na siłę Obudowa Zmiany w miejscu pracy lub zmiany organizacji pracy Tłumik Działania konstrukcyjne Izolacja drgań Ekran Kabina dźwiękoizolacyjna Rysunek 4.1 Działania związane z ograniczaniem hałasu w miejscu pracy 68

71 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? 4. DZIAłANIA O CHARAKTERZE ORGANIZACyJNyM Mało hałaśliwy sprzęt stanowi podstawę polityki ograniczania hałasu. Wybór mało hałaśliwego sprzętu pozwala uniknąć wdrażania szeroko zakrojonych środków ograniczania hałasu. W każdej grupie maszyn lub narzędzi istnieją modele generujące większy lub mniejszy poziom hałasu: wymagania dotyczące hałasu należy załączać do specyfikacji sprzętowej na potrzeby składania zamówień. Trzeba również ustalić procedurę odbiorczą obejmującą kontrolę hałasu emitowanego przez urządzenie w warunkach eksploatacyjnych. Należy zapewnić odpowiednią konserwację przez cały okres użytkowania sprzętu: maszyna w dobrym stanie generuje mniej hałasu. Przykłady: Proces technologiczny odpowiada za tworzenie mniej lub bardziej hałaśliwych warunków pracy. Do uzyskania tego samego efektu można zastosować cichy proces technologiczny. Cichy proces technologiczny często idzie w parze z wydajnością i jakością. Drobne elementy procesu mogą mieć znaczny wpływ na poziom hałasu (np. spadające przedmioty, czyszczenie sprężonym powietrzem). Usprawnianie procesu może być okazją do ograniczenia innych form zanieczyszczenia (kurz, wysoka temperatura itp.) Parametry procesu można dostosowywać w celu uzyskania warunków cichszej pracy, ale trzeba mieć na uwadze wydajność. Przykłady: Przenoszenie części zamiast ich przerzucania, stosowanie elektronicznego, a nie mechanicznego sterowania prędkością, maksymalne skracanie okresów hałaśliwej pracy, ustawianie prędkości przepływu lub ciśnienia powietrza na wartości zapewniające najcichszą pracę itp. Stosowanie cichobieżnych narzędzi (brzeszczotów, dmuchaw pneumatycznych, wkrętaków) i maszyn (sprężarek, silników, wentylatorów itp.). Rysunek 4.3. Zmiana lub optymalizacja procesu Rysunek 4.2. Należy wybierać urządzenia cichobieżne i zapewnić ich odpowiednią konserwację 69

72 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? Przykłady obrazujące niektóre metody pracy przy zmniejszonym poziomie emisji hałasu: zmniejszona emisja hałasu Położenie Wessanie Obróbka skrawaniem przez nawiercanie Wiercenie Młot udarowy Zgrzewanie kołkowe (przemysł stoczniowy) Klucz obrotowy Trakcja elektryczna Odlewanie łożysko ślizgowe Formowanie hydrauliczne (Kraftformer) Rozciąganie/zgniatanie maszyną hydrauliczną Klejenie Przecinarka laserowa Sygnalizacja optyczna Cięcie piłą oscylacyjną Cięcie plazmowe metody / zasady pracy zwiększona emisja hałasu Rzucenie Wydmuchiwanie Obróbka skrawaniem przez punktowanie Punktowanie Wiertarka udarowa Zgrzewanie zgniotowe Klucz udarowy Silnik spalinowy Odkuwanie łożysko wałeczkowe Formowanie ręczne (młotem) Prostowanie młotem Nitowanie Nożyce wibracyjne Sygnalizacja dźwiękowa Cięcie szlifierką Cięcie mechaniczne Hałas można ograniczyć, stosując właściwe harmonogramy pracy z odpowiednimi przerwami na odpoczynek. Ponadto można zastosować inne środki: działania o charakterze organizacyjnym obejmują rozplanowanie zakładu oraz dokonanie ustaleń dotyczących pracy; rozplanowanie zakładu pracy pod względem akustycznym powinno uwzględniać rozmieszczenie maszyn względem pracowników; prace należy zaplanować w taki sposób, aby ograniczyć najbardziej hałaśliwe czynności u narażonych pracowników; itp. Do wprowadzenia tych środków nie potrzeba dodatkowego sprzętu i mogą one nie wymagać dużych nakładów finansowych. Przykłady: Ustawienie hałaśliwego sprzętu z dala od ścian i rogów pomieszczenia; oddzielenie ich od stanowisk pracy lub zainstalowanie ścianek działowych; zaplanowanie rotacji pracowników w celu rozdzielenia czynności związanych z hałasem (bez poświęcania pracowników); zastosowanie zdalnego sterowania celem ograniczenia kontaktu pracowników z hałaśliwym sprzętem itp. Tłoczenie (np. wygniatanie) Prasowanie Napęd pasowy Obróbka pilnikiem Cięcie piłą łączenie śrubami Spawanie Walcowanie połączeń spawanych Spryskiwanie środkiem spawalniczym Znakownica (np. do znakowania rur) Nitowanie orbitalne Transport ciągły Wybijanie Klepanie Napęd łańcuchowy Szlifowanie Cięcie szlifierką Nitowanie Nitowanie Pobijanie młotem Odrywanie odprysków spawalniczych Wybijanie oznakowania Nitowanie z przebijaniem Transport przerywany Działania o charakterze organizacyjnym należy uwzględniać jak najwcześniej na etapie projektowania instalacji. Korzystna może okazać się współpraca w tej dziedzinie z dostawcami; zagadnienie to jest szczegółowo omówione w rozdziale 6. Tabela 4.1. Metody pracy przy zmniejszonym poziomie emisji hałasu [BGI 688 Lärm am Arbeitsplatz in der Metall-Industrie, str. 51] Odpowiednim rozwiązaniem mogą być środki organizacyjne. Artykuł 5, ust. 1 lit. g) ppkt (i)-(ii) dyrektywy 2003/10/WE stanowią, co następuje: Hałas można ograniczyć poprzez ograniczenie czasu i poziomu ekspozycji [na hałas],[trzeba mieć na uwadze, że ograniczenie czasu pracy o 50% zmniejsza hałas zaledwie o 3 db(a) (zob. rozdział 1, zasady akustyki )]; Rysunek 4.4. Branża budowlana zastosowanie cichej lampy lutowniczej. Prawa autorskie yves Cousson, zdjęcie wykorzystano za zgodą INRS Francja Przy wielu pracach, np. robotach budowlanych, znacznymi źródłami hałasu są palniki i lampy lutownicze. Zastosowanie cichych palników pozwala ograniczyć emisję hałasu o 7-20 db(a), zależnie od przepływu gazu. 70

73 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? Miejsce przechowywan ia wyposażenia System wymiany pracowników Rysunek 4.5. Planowanie miejsca pracy; organizacja pracy. 5. DZIAłANIA U źródła HAłASU zużyte tłumiki ekspansywne po ich napełnieniu przy otworach rozprężania gazu we wtryskarkach Działania dotyczące źródeł w ośrodku płynnym Ogólnie biorąc, działania dotyczące źródeł w ośrodku płynnym mają za zadanie ograniczyć burzliwość przepływu cieczy. Ograniczenie prędkości przepływu Poprawa jakości powierzchni Działania związane z przeszkodami: ograniczenie ich rozmiaru, optymalizacja kształtu Unikanie ostrych zgięć, nagłych zmian przekroju, np. w rurach. Jak najbliżej źródła hałasu można zastosować tłumiki akustyczne. Tłumiki absorpcyjne zawierają materiały pochłaniające dźwięk; stosuje się je do przepływów powietrza o niewielkiej prędkości. Tłumiki reaktywne posiadają specjalny kształt geometryczny, np. tłumiki w urządzeniach silnikowych. Tłumiki ekspansywne są stosowane we wlotach i wylotach sprężonego powietrza. Przykłady: W kruszarce kolektor przepływu powietrza należy ustawić zgodnie z kierunkiem przepływu, a nie pod kątem. Zainstalować rury o gładkich ściankach, zamontować tłumiki absorpcyjne przy otworach wlotowych i wylotowych wentylatorów w systemie odpylającym. Wymienić Rysunek 4.6. źródła hałasu w ośrodku płynnym: wpływanie na przepływ lub stosowanie tłumików poziom natężenia dźwięku (db) Wkręty do regulacji długości rozgałęzienia Rozgałęzienie przewodu parowego Wylot spalin częstotliwość dźwięku C oktawy (Hz) Wylot spalin z próbnej komórki przed z tłumikiem Rysunek 4.7. Badanie silnika zastosowanie tłumików Zdjęcia wykorzystano za zgodą Health and Safety Executive, Wielka Brytania. Prawa autorskie zastrzeżone 71

74 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? W dźwięku wydawanym przez wiele silników, zwłaszcza silników spalinowych, dominuje hałas z rury wydechowej. Zastosowanie odpowiednich tłumików może być bardzo korzystne pod względem akustycznym, zmniejszając hałas o db(a). Tłumik projektowany na zamówienie działa na zasadzie rezonansu (zob. rozdział 3, Projektowanie stanowiska pracy ); jego długość jest dopasowywana do częstotliwości, która ma zostać pochłonięta. Analiza widma pokazuje, że dominująca częstotliwość została niemal całkowicie wytłumiona Działania dotyczące źródeł w ośrodku stałym ogólne działania źródeł w ośrodku stałym dotyczą samej siły mechanicznej: Poza zwiększeniem tłumienia, które zawsze poprawia sytuację pod względem hałasu, działania dotyczące konstrukcji urządzeń rzadko da się przeprowadzić, kierując się wyłącznie intuicją. Znacznie lepiej zaplanować je na podstawie szczegółowej analizy przeprowadzonej z użyciem odpowiednich narzędzi pomiarowych i obliczeniowych. Czynna kontrola to rozwiązanie, które można teoretycznie zastosować zarówno w przypadku źródeł hałasu przenoszonego w powietrzu, jak i w ośrodku ciała stałego. Zasada działania polega na wywołaniu w przeciwfazie odwrotnego dźwięku lub odwrotnej siły dla źródła pierwotnego. Obecny poziom wiedzy ogranicza zastosowanie takich rozwiązań w przemyśle i są one częściej rozważane w odniesieniu do hałasu niskoczęstotliwościowego przenoszonego w powietrzu. zapobiegania tarciu, zapobiegania zderzeniom, zapewniania niezmienności działających sił, zmniejszania energii kinetycznej: ograniczania luzów, masy części ruchomych itp. Sprzęt może w większym lub mniejszym stopniu wywoływać drgania lub generować dźwięk, wywierając tę samą siłę; zdolność tę można kontrolować, wprowadzając zmiany konstrukcyjne: a) Nacięcia laserowe na tarczy piły b) Wewnątrz tarczy znajduje się warstwa tłumiąca rezonowaniu można zapobiegać zmieniając masę lub sztywność konstrukcji, tłumienie konstrukcyjne można zapewniać, stosując specjalne urządzenia (otuliny, amortyzatory itp.), tłumienie zamienia energię drgań na ciepło, które jest następnie rozpraszane wewnątrz urządzenia, należy stosować konstrukcje przenoszące mniej drgań i promieniujące dźwięk o mniejszym natężeniu. Przykłady: Rysunek 4.9. Cięcie drewna zastosowanie cichych tarcz tnących Zdjęcie wykorzystano za zgodą INRS Francja. Prawa autorskie zastrzeżone. Podczas cięcia drewna głównym źródłem hałasu jest tarcza tnąca. Wielu producentów oferuje ciche tarcze, wykorzystujące różne technologie: nacięcia laserowe (a) lub tarcze warstwowe (b). Najskuteczniejsze tarcze tnące mogą ograniczyć hałas eksploatacyjny nawet o 7 db(a). Należy smarować stykające się powierzchnie, stosować urządzenia plastikowe zamiast metalowych, ograniczyć spadanie części z wysokości, używać płyt perforowanych zamiast pełnych, pokrywać elementy konstrukcyjne warstwą wytłumiającą itp. Rysunek Obróbka metali pojemniki na części mechaniczne Rysunek 4.8. źródła hałasu w ośrodku stałym: oddziaływanie na siły lub konstrukcję urządzeń 72

75 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? Przenoszenie części mechanicznych przy obróbce metali często wiąże się z powstawaniem hałasów impulsowych, wywołanych uderzeniem jednej części o inne. Na rysunku pokazano pojemnik do przenoszenia części podczas płukania. Zastosowanie w pojemniku ścianek z siatki drucianej zapewnia zmniejszone promieniowanie dźwięku. Do ograniczenia hałasu przy wpadaniu części do pojemnika można zastosować dwie proste metody: nakierować ruch spadającej części za pomocą pochylonej płytki (a) lub zmniejszyć promieniowanie dźwięku, stosując siatkę drucianą (b). Przy wpadaniu do pustego pojemnika śrub o wadze 0,5 kg z wysokości 1 m ograniczenie hałasu wynosi ok. 6 db(a) w przypadku rozwiązania a) i 14 db(a) w przypadku rozwiązania b). Należy wziąć pod uwagę ograniczenia związane z ruchem i dostępem pracowników. Duża masa powierzchniowa zwykle idzie w parze z większą izolacyjnością. Dobrą izolację może zapewnić zastosowanie kilku ścian. Okna i drzwi muszą zostać zaprojektowane z uwzględnieniem akustyki: nawet niewielki słaby punkt akustyczny znacznie zmniejsza ogólną izolacyjność. Należy eliminować wszelkie nieszczelności, nawet jeśli są uznawane za niewielkie; stosować szczeliwo. Izolacyjność zasadniczo zwiększa się wraz z częstotliwością, ale dla każdej ściany istnieją zakresy częstotliwości, przy których izolacja jest nieskuteczna; trzeba starać się rozpoznać te obszary, korzystając z dokumentacji wyrobu lub przybliżonych obliczeń. Przykłady: Zaślepka Warstwa zewnętrzna z cienkiej blachy Kołnierz uszczelniający (z jednej strony) Warstwa wewnętrzna z cienkiej blachy perforowanej Wpływ nieszczelności i otworów w ścianach: otwór wielkości 1% zmniejsza współczynnik izolacyjności ściany z 30 do 20 db. Poniższa tabela zawiera przykładowe średnie wartości izolacyjności niektórych rodzajów ścian: Szybkozwalnialne zaczepy przegubowe Ściana r db(a) Kołnierz uszczelniający (z jednej strony) Rysunek Przemysł przetwórczy okładzina rurociągu Zdjęcia wykorzystano za zgodą Health and Safety Executive, Wielka Brytania. Prawa autorskie zastrzeżone Cząstki stałe są przesyłane za pomocą sztywnego rurociągu. Dzięki obłożeniu rur okładziną dźwiękoizolacyjną uzyskano redukcję hałasu o około db(a). Okładzina dźwiękoizolacyjna wyprodukowana jest z półsztywnej wełny mineralnej pokrytej cienką blachą stalową. 6. DZIAłANIA OGRA- NICZAJąCE PRZEKA- ZyWANIE HAłASU W POWIETRZU 6.1. budowanie ścianek działowych Budowa ścianek działowych w miejscu pracy może stanowić środek izolujący od hałasu w powietrzu; ścianki muszą mieć dobre właściwości izolacyjne. Hałaśliwy sprzęt można zebrać razem w jednym miejscu i szczelnymi ścianami oddzielić go od powierzchni zakładu. Pojedyncza płyta gipsowa (7 cm) 34 Szkło (1 cm) 33 Cegła (5 cm) 39 Płyta gipsowa (7 cm) + włókno + płyta gipsowa (7 cm) Szkło ( 0,8 cm) + warstwa powietrza (1,4 cm) + szkło (1 cm) Beton (9 cm) 47 Beton (9 cm) + warstwa włókna (5 cm) + płyta gipsowo-kartonowa (1 cm) Rysunek Odgrodzenie hałaśliwego sprzętu za pomocą ścian

76 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? Podkładki tłumiące Rysunek 4.14 Obudowa hałaśliwego sprzętu Rysunek Przemysł włókienniczy oddzielenie ścianką części zakładu włókienniczego Prawa autorskie Bernard Floret. Zdjęcie wykorzystano za zgodą INRS Francja. W zakładzie pasmanteryjnym pokazanym na rysunku hałaśliwa hala robocza została odgrodzona ścianą akustyczną z oknami podwójnie szklonymi w celu zapewnienia widoczności z jednej i drugiej strony obudowy i kabiny dźwiękochłonnoizolacyjne Obudowa dźwiękoizolacyjna to rodzaj skrzyni zawierającej hałaśliwy sprzęt; w przypadku tego rozwiązania zastosowanie mają te same uwagi ogólne, co w przypadku budowy ścian działowych, ale należy zwrócić uwagę na kilka szczegółowych kwestii. Należy mieć na uwadze fakt, że zastosowanie obudowy ogranicza dostęp do sprzętu. Obudowy bardzo często muszą posiadać otwory wejściowe i wyjściowe do obróbki produktu, otwory wentylacyjne itp. Otwory muszą zostać zaadaptowane akustycznie: Należy rozważyć zastosowanie tłumików, tuneli absorpcyjnych, kurtyn izolacyjnych itp. Wewnętrzne powierzchnie obudowy muszą być wyścielone materiałem dźwiękochłonnym, aby zapobiec wzmocnieniu hałasu wewnątrz obudowy. Sprzęt musi być całkowicie oddzielony od obudowy (zob. 7). Przykłady: Ograniczenie hałasu przez obudowę może wynosić 20 do 30 db(a). Jeśli wewnątrz nie zainstalowano żadnych materiałów dźwiękochłonnych, ograniczenie hałasu może zmniejszyć się o 10 db. Obudowa przenośnika butelek wyposażona w paski plastikowe doczepione z jednej strony do otwartej powierzchni czołowej może przynieść dodatkowe 7 db(a). Rysunek Przemysł górniczy i kamieniarski obudowa. Prawa autorskie Bernard Floret. Zdjęcie wykorzystano za zgodą INRS Francja. W sektorze górniczym i kamieniarskim głównymi źródłami zanieczyszczeń są pył i hałas. Aby je zwalczać jednocześnie, kruszarkę w kamieniołomie pokazanym na rysunku umieszczono w obudowie o wysokości 25 m, wykonanej z dwóch płyt oddzielonych warstwą wełny mineralnej. Kabina dźwiękoizolacyjna to niewielkie pomieszczenie, w którym zamknięty jest pracownik; z punktu widzenia fizyki działanie kabin i obudów jest takie samo, a zasady ich projektowania są podobne. W odniesieniu do ochrony pracownika należy uwzględnić specjalne wymogi. Podobnie jak indywidualne ochrony słuchu, kabiny dźwiękoizolacyjne stanowią środek ochrony indywidualnej, który powinien być brany pod uwagę tylko w ostateczności. Czas spędzany przez pracownika poza kabiną dźwiękoizolacyjną znacznie zmniejsza skuteczność jej działania; stopień spadku tłumienia jest taki sam, jak w przypadku ochron słuchu (zob. rozdział 5). 74

77 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? Ochrona pracownika musi uwzględniać inne kwestie związane z zapobieganiem, takie jak wentylacja, temperatura, zewnętrzne metody komunikacji, znajomość sygnalizacji alarmującej o niebezpieczeństwie itp. Przykłady: Ograniczenie hałasu przez kabinę dźwiękoizolacyjną może wynosić 25 do 35 db(a). Rysunek Ekrany należy umieszczać tuż przy pracownikach. Rysunek Transport W kabinie tego pojazdu drogowego do przewożenia załogi hałas jest ograniczany dzięki wyścieleniu podłogi i ścian bocznych włóknem szklanym pokrytym warstwą cienkiej blachy stalowej, a pozostałych powierzchni materiałem dźwiękochłonnym. Zdjęcia wykorzystano za zgodą Health and Safety Executive, Wielka Brytania. Prawa autorskie zastrzeżone ekrany ekrany to elementy ścienne, które nie są połączone jedną lub większą liczbą krawędzi; pozwalają one uniknąć problemów związanych z dostępem do urządzeń, ale ich działanie jest ograniczone; ponadto konieczne jest spełnienie minimalnych wymogów. Należy umieścić ekrany jak najbliżej pracowników. Zagwarantować odpowiednią wysokość ekranu (najlepiej by był dwukrotnie wyższy od poziomu wysokości ucha). Należy pamiętać o szerokości ekranu, która powinna być około dwukrotnie większa niż wysokość. Pokryć powierzchnie ekranu materiałem dźwiękochłonnym. Materiał, z którego zrobiono ekran, powinien być taki, by zastosowany jako ścianka zapewniał w powietrzu izolację akustyczną 20 db. Zaadaptować pozostałą część pomieszczenia pod kątem pochłaniania dźwięków. Rysunek 4.18 Obróbka metali ekran. Prawa autorskie yves Cousson. Zdjęcie wykorzystano za zgodą INRS Francja. W zakładzie pokazanym na rysunku pracownicy są oddzieleni ekranami chroniącymi ich najbliższe otoczenie. Pomieszczenie zostało zaadaptowane pod kątem pochłaniania dźwięków, co sprawia, że możliwa ochrona każdego z pracowników przed hałasem ze strony osób sąsiadujących wynosi maksymalnie 5 db(a) chłonność akustyczna pomieszczenia Pojęcie chłonności akustycznej pomieszczenia zostało wprowadzone w rozdziale 3, zatytułowanym Projektowanie miejsca pracy.w niniejszym rozdziale zawarto stosowne przykłady (zob. pkt 8.: Zamawianie rozwiązań akustycznych: specyfikacje, str. 77). Więcej informacji o zastosowaniu ekranów w sektorze muzycznym i rozrywkowym znajduje się w rozdziale 8. Przykłady: Zastosowanie ekranu może zmniejszyć hałas zaledwie o 10 db, a w przypadku pomieszczenia, w którym występuje pogłos, można zakładać, że korzyść taka wyniesie maksymalnie 5 db. Rysunek Warsztat samochodowy chłonność akustyczna pomieszczenia Prawa autorskie yves Cousson. Zdjęcie wykorzystano za zgodą INRS Francja. 75

78 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? W warsztaty samochodowe często mają powierzchnie odbijające fale, które wzmacniają dźwięk. Materiał dźwiękochłonny można zainstalować na różne sposoby: zawieszając go w postaci ustrojów akustycznych (rysunek po lewej to rozwiązanie zapewnia szeroką powierzchnię pochłaniania) albo osłaniając ściany i sufit całkowicie lub warstwowo (rysunek po prawej). Wszystkie wymienione rozwiązania cechują się działaniem zależnym od częstotliwości: ich skuteczność różni się, w zależności od rodzaju hałasu, jaki ma być wytłumiony, np. ekran, który jest bardziej skuteczny w wysokich częstotliwościach, zapewnia różne tłumienie dla hałasu o niskiej i wysokiej częstotliwości. W odniesieniu do izolacji kwestia ta jest złożona, ponieważ rozwiązania w tym zakresie wykazują braki przy pewnych częstotliwościach, zależnie od ich kształtów, wymiarów i konstrukcji. Należy to brać pod uwagę przy wszelkich badaniach akustycznych poprzez sprawdzanie pomiarów i danych technicznych. Ludzie często mylą dźwiękochłonność i izolacyjność. Podane w niniejszym przewodniku informacje pokazują, że w obu przypadkach metody i cele są inne: pochłanianie dotyczy hałasu wewnątrz pomieszczenia, natomiast izolacja przekazywania hałasu między pomieszczeniami, np. wata szklana to świetny materiał dźwiękochłonny, ale ma słabe właściwości izolacyjne (17 db przy 1000 Hz dla gęstości 20 kg/m 3 ). Odpowiedzią na przekazywanie hałasu w ośrodku stałym jest izolacja drgań. Wiąże się to przede wszystkim z zastosowaniem elastycznych podstawek antywibracyjnych, ale konieczne jest także spełnienie pewnych wymogów. Podstawową zasadą izolacji drgań jest umieszczanie sprzętu w zawieszeniu, tak aby był niezależny od otoczenia. Dlatego sprzęt musi spoczywać na podkładkach antywibracyjnych, które z jednej strony muszą być jak najbardziej elastyczne, a z drugiej na tyle odporne na zgniecenia, by utrzymać sprzęt. Należy wziąć pod uwagę wszystkie połączenia sprzętu z otoczeniem: rury, kable itp. Konstrukcja nośna (płyta betonowa, płyta podłogi itp.) powinna być odpowiednio sztywna: trzeba unikać wylewek z chudego betonu lub lekkich ram stalowych. Przykłady: Maszyny z ruchem posuwowo-zwrotnym stanowią typowy sprzęt, który należy wyposażyć w izolację. Jeśli generowana przez nie energia jest zbyt duża, można zapewnić ich izolację i podparcie za pomocą bloków z masywnego betonu. 7. ODDZIAłyWANIE NA PROPAGACJę/PRZEKA- ZyWANIE HAłASU W OŚRODKU STAłyM Rysunek Elastyczne podstawy zapewniają izolację drgań sprzętu. Przed podjęciem działań należy się upewnić, czy propagacja hałasu rzeczywiście stanowi problem. Ogólnie przekazywanie hałasu w ośrodku stałym powoduje problemy związane z drganiami: odczuwanie drgań, uszkodzenia konstrukcyjne itp. Jeśli chodzi o narażenie na hałas w miejscu pracy, jego przekazywanie w ośrodku stałym rzadko dominuje nad przekazywaniem w powietrzu. Specjalne metody pomiarowe pozwalają określić, jaka część narażenia jest związana z przekazywaniem hałasu w ośrodku stałym. Niektóre elementy mogą ewentualnie być uznane za istotne: wysoki poziom drgań dużych konstrukcji (płyt betonowych, ścian), hałas o niskiej częstotliwości itp. Zasada stosowana w metodzie oceny wielkości przekazywania hałasu w ośrodku stałym polega na porównaniu jedynie rzeczywistego poziomu przekazywania hałasu w ośrodku z stałym z przekazywaniem hałasu w powietrzu; tę drugą wartość uzyskuje się np. dzięki zastosowaniu głośnika jako źródła dźwięku. Izolacja od drgań jest skuteczna tylko powyżej pewnej częstotliwości, wynoszącej 1,4-krotność tzw. naturalnej częstotliwości zawieszenia. Ta ostatnia częstotliwość jest wprost proporcjonalna do sztywności zawieszenia i odwrotnie proporcjonalna do masy sprzętu. Dlatego też bardzo trudno jest zapewnić izolację sprzętu przy niskich częstotliwościach pracy (poniżej 8 Hz). 76

79 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? czasza wzbudnica Konieczne jest zatem napisanie jasnej specyfikacji wykluczającej możliwość niezrozumienia przy przeprowadzaniu badania odbioru. Różne czynniki mogą doprowadzić do znacznych różnic w rozumieniu ostatecznego poziomu hałasu: parametry pomiarowe, jednostki, warunki pomiaru i warunki eksploatacji sprzętu itp. Aby uniknąć nieporozumień, poniżej załączamy listę pomocnych wskazówek związanych z określaniem powszechnych rozwiązań. Lista ta nie jest wyczerpująca: ma jedynie służyć jako pomoc. zawieszenie Rysunek Wyrób części Izolacja drgań. Zdjęcie wykorzystano za zgodą INRS CRAM Nancy Francja. Prawa autorskie zastrzeżone. W przemyśle motoryzacyjnym stosuje się wibrujące podajniki czaszowe do podawania drobnych części. Sprzęt ten generuje hałas o niskiej częstotliwości ( buczenie ) ze względu na jego podstawową częstotliwość drgań, wynoszącą 50 Hz. Zastosowanie odpowiedniej izolacji drgań i elastycznych podstawek antywibracyjnych pozwala ograniczyć propagację hałasu w ośrodku ciała stałego. Jednocześnie wśród pracowników znajdujących się obok maszyny znacznie zmniejszone jest narażenie na wibracje. 8. ZAMAWIANIE ROZWIąZAń AKUSTyCZNyCH: SPECyFIKACJE UWAGA: Punkt ten zawiera wskazówki związane z zamawianiem rozwiązań akustycznych omówionych w niniejszym rozdziale. Nie dotyczy on zamówień na tzw. cichy sprzęt, który jest przedmiotem rozdziału 6 niniejszego przewodnika niezbędne specyfikacje Najważniejszą rzeczą jest zapewnienie, by wybrane rozwiązanie skutecznie rozwiązywało problem hałasu: w związku z tym do zamówień dołącza się specyfikację akustyczną. Pewne rozwiązania dotyczące hałasu mogą pojawić się po przeanalizowaniu problemu i podjęciu rozsądnych działań. Ale w większości przypadków aby znaleźć i zamówić właściwe rozwiązanie MŚP muszą zwrócić się do specjalisty specyfikacje ogólne Istnieją wspólne specyfikacje dla wszystkich rozwiązań akustycznych. Pierwszą z nich stanowią wymagania akustyczne, tj. parametr stosowany do sprawdzania uzyskanych korzyści akustycznych. Ogólnym parametrem, który da się łatwo zmierzyć, jest L pa [poziom ciśnienia akustycznego w db(a)] w danym punkcie przy włączonym sprzęcie i wdrożonym rozwiązaniu akustycznym. Jeśli jest to możliwe, punktem pomiarowym powinno być stanowisko pracy operatora. Aby uzyskać porównanie poziomów hałasu przed i po wdrożeniu rozwiązania, określa się szereg warunków próby odbiorczej. Niektóre z tych warunków dotyczą działania sprzętu i środowiska, w tym: umiejscowienia sprzętu względem stanowiska pracy, warunków eksploatacji sprzętu, charakterystyki chłonności akustycznej w pomieszczeniu, nadmiernej liczby osób w pomieszczeniu. Inne warunki dotyczą samego pomiaru, np. typu i klasy dokładności urządzeń pomiarowych, historia kalibracji urządzenia pomiarowego, sprawdzenia kalibracji co najmniej na początku i końcu badania, znaczenie zbadanych poziomów: np. wszystkie zmierzone wartości powinny przekrawać wartość w tle o co najmniej 6 db(a), stabilność poziomu hałasu: np. zmienność poziomu podczas pomiarów nie może przekraczać 3 db(a). Do wykazu specyfikacji można dołączyć Wymogi konstrukcyjne : pewne parametry konstrukcyjne mogą wpłynąć na działanie akustyczne; np. nieszczelności, sztywne połączenia itp. inne wymogi dotyczą miejsca pracy lub środowiska przetwarzania: zabezpieczenia powierzchni, zgodności biologicznej, zabezpieczenia termicznego i przeciwpożarowego, wilgotności, wentylacji, dostępu do sprzętu, możliwości demontażu itp. Najlepszymi źródłami odniesienia do opracowania rzetelnych wymogów dotyczących rozwiązań akustycznych są normy; zostały opracowane w odniesieniu do większości powszechnie stosowanych rozwiązań (zob. sekcja 8.3). 77

80 rozdział 4: jak ograniczyć narażenie na hałas? 8.3. wybrane normy Normy to najlepszy punkt odniesienia do sporządzenia tabeli specyfikacyjnej; dotyczą one oddzielnie każdego rozwiązania akustycznego. Normy dostarczają dokładnych definicji odpowiednich parametrów. Normy mogą być źródłem praktycznych informacji dotyczących wyłącznie rozważanego rozwiązania. Normy ogólnie określają parametry akustyczne, które są lepiej dostosowane pod względem technicznym do odpowiedniego rozwiązania. Pomiar tych parametrów jest zasadniczo bardziej skomplikowany niż pomiar L pa, ale wynik jest bardziej wiarygodny. Przykłady: Poniższa tabela zawiera numery referencyjne norm zawierających ogólne informacje o specyfikacji akustycznej lub właściwe dla rozwiązań akustycznych. nr referencyjny normy ISO 11200:1995 ISO 15667:2000 ISO 12001:1996 ISO :1995 ISO 11957:1996 ISO 14257:2001 ISO 354:2003 ISO 11821:1997 ISO 11820:1996 Tytuł Akustyka Hałas emitowany przez maszyny i urządzenia Wytyczne stosowania podstawowych norm dotyczących wyznaczania poziomów ciśnienia akustycznego emisji na stanowisku pracy i w innych określonych miejscach Akustyka Wytyczne ograniczania hałasu przez obudowy i kabiny Akustyka Hałas emitowany przez maszyny i urządzenia Zasady opracowania i prezentacji procedury badania hałasu Akustyka Wyznaczanie dźwiękoizolacyjnych właściwości obudów Pomiary w warunkach terenowych (dla celów akceptacji i weryfikacji) Pomiary w warunkach terenowych (dla celów akceptacji i weryfikacji) Akustyka Wyznaczanie dźwiękoizolacyjnych właściwości kabin Pomiary laboratoryjne i terenowe Akustyka Pomiary i określenie krzywych rozkładu przestrzennego dźwięku w pomieszczeniach pracy w celu oceny ich właściwości akustycznych Akustyka Pomiar pochłaniania dźwięku w komorze pogłosowej Akustyka Pomiar tłumienia dźwięku przez przestawny ekran w warunkach terenowych Akustyka Pomiary tłumików hałasu w miejscu zainstalowania Tabela 4.2. Normy referencyjne zawierające ogólne informacje o specyfikacji akustycznej lub dotyczące rozwiązań akustycznych. 78

81

82 chapter 1: principles of acoustics 80

83 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu 1. WyMOGI DyREKTyWy WPROWADZENIE RODZAJE OCHRONNIKóW SłUCHU PARAMETRy OCHRONNIKóW SłUCHU I ICH WPłyW NA DZIAłANIE DOBóR NAJBARDZIEJ ODPOWIEDNIEGO RODZAJU OCHRONNIKóW SłUCHU Ochronniki słuchu posiadające oznaczenie CE Dobór ochronników słuchu pod względem tłumienia Tłumienie hałasu przez ochronniki słuchu w warunkach rzeczywistych Dobór ochronników słuchu zgodnie z wymogami specjalnymi Dobór ochronników słuchu pod względem kompatybilności z innymi środkami ochrony indywidualnej Dobór ochronników słuchu pod względem komfortu noszenia i stosownie do zaburzeń chorobowych SKUTECZNA OCHRONA ZAPEWNIANA PRZEZ OCHRONNIKI SłUCHU W ZALEżNOŚCI OD CZASU ICH NOSZENIA INFORMACJE DLA PRACODAWCóW I PRACOWNIKóW PRZyPADKI SPECJALNE

84 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu Należy podkreślić, że: Pracodawca powinien wprowadzać w życie środki zapobiegawcze, dając zbiorowym środkom zapobiegawczym pierwszeństwo nad indywidualnymi środkami zapobiegawczymi. (Artykuł 6, ust. 2 lit. i) dyrektywy ramowej 89/391/EWG) Indywidualne wyposażenie ochronne powinno być używane w sytuacjach, gdy nie można uniknąć zagrożeń lub nie można ich wystarczająco ograniczyć za pomocą technicznych środków ochrony zbiorowej lub za pomocą środków, metod lub procedur organizacji pracy. (Artykuł 3 dyrektywy 89/656/EWG dotyczącej indywidualnego wyposażenia ochronnego) 1. WyMOGI DyREKTyWy Do doboru i użytkowania indywidualnych ochronników słuchu jako środków ochrony indywidualnej (PPE) ma zastosowanie kilka dyrektyw. artykuł 6, ust. 2 lit. h) dyrektywy ramowej 89/391/EWG 28 przewiduje: Pracodawca powinien wprowadzać w życie przedsięwzięcia określone w akapicie 1 ustęp pierwszy, na podstawie następujących zasad ogólnych dotyczących zapobiegania: h) priorytet zbiorowych środków zapobiegawczych nad indywidualnymi środkami zapobiegawczymi. Ponadto art.13, ust. 2 lit. b) dyrektywy ramowej 89/391/EWG stanowi: Zakres odpowiedzialności każdego pracownika powinien obejmować troszczenie się w możliwie jak najszerszym zakresie o własne bezpieczeństwo i zdrowie lub też o bezpieczeństwo i zdrowie innych osób, zgodnie z zasadami przekazanymi podczas szkolenia przez pracodawcę. W tym celu zgodnie z informacjami uzyskanymi podczas szkolenia i instrukcjami przekazanymi przez pracodawcę pracownik powinien: a) właściwie wykorzystywać urządzenia, przyrządy, narzędzia, niebezpieczne substancje, urządzenia transportowe i inne środki produkcji; b) właściwie wykorzystywać urządzenia ochrony indywidualnej i po ich użyciu zwrócić je osobie odpowiedzialnej za ich stosowanie. Bez uszczerbku dla wymogów dyrektywy 89/391/EWG zastosowanie ma także dyrektywa Rady 89/656/EWG 29 w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników korzystających z wyposażenia ochronnego. Należy podkreślić, że art. 3 Zasada ogólna przypomina: Indywidualne wyposażenie ochronne powinno być używane w sytuacjach, gdy nie można uniknąć zagrożeń lub nie można ich wystarczająco ograniczyć za pomocą technicznych środków ochrony zbiorowej lub za pomocą środków, metod lub procedur organizacji pracy. Ponadto art. 4 stanowi: 1. Indywidualne wyposażenie ochronne musi spełniać stosowne przepisy Wspólnoty dotyczące projektowania i produkcji takich środków w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa. Indywidualne wyposażenie ochronne musi: a) być odpowiednie do istniejącego zagrożenia i nie powodować samo w sobie zwiększania ryzyka; b) odpowiadać warunkom panującym na danym stanowisku pracy; c) odpowiadać wymaganiom ergonomicznym i wymaganiom zdrowotnym pracownika; W ramach przedsiębiorstwa i/lub zakładu powinny istnieć odpowiednie informacje o indywidualnym wyposażeniu ochronnym, wymaganym w ust. 1 i 2. Indywidualne wyposażenie ochronne jest udostępniane bezpłatnie przez pracodawcę; powinien on zapewnić jego prawidłowe działanie i nienaganny stan higieniczny, poprzez przeprowadzanie niezbędnych działań naprawczych i konserwatorskich oraz wymianę zużytych części. 28. Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, Dz.U. L 183 z r., str Dyrektywa Rady 89/656/EWG z 30 listopada 1989 r. w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników korzystających z wyposażenia ochronnego, Dz.U. L 393 z , str

85 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu W związku z tym należy pamiętać, że zastosowanie ma również dyrektywa Rady 89/686/WE 30 w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do wyposażenia ochrony osobistej. Dyrektywa ta ustala warunki regulujące wprowadzenie na rynek i swobodny przepływ środków ochrony indywidualnej w ramach Wspólnoty oraz podstawowe wymagania bezpieczeństwa, jakie muszą spełniać PPE celem zapewnienia ochrony zdrowia i bezpieczeństwa użytkownikom. Aby ułatwić stosowanie dyrektywy 89/686/EWG i odpowiedniej, prawnie wiążącej krajowej transpozycji tekstu dyrektywy, właściwe służby Dyrekcji Generalnej Komisji Europejskiej ds. Przedsiębiorstw i Przemysłu we współpracy z państwami członkowskimi, przemysłem europejskim, europejskimi organami ds. normalizacji i jednostkami notyfikującymi opracowały przewodnik: ppe/guide.htm Jednakże Komisja nie przyjmuje na siebie żadnej odpowiedzialności za informacje zawarte w tym przewodniku. Dalsze wytyczne, w szczególności dotyczące określonych typów produktów, można znaleźć na stronie internetowej Komisji: ppe/index.htm Sprzęt musi spełniać procedury certyfikacji i badania standardowych modeli przez zatwierdzone organy poświadczające jakość CE" produktu końcowego. Dyrektywa ustanawia system kontroli produktów i zawiera przepisy umożliwiające państwom członkowskich wycofanie z rynku środków ochrony indywidualnej i zakazanie ich wymiany na rynku lub swobodnego obrotu w przypadku stwierdzenia, że takie środki ochrony indywidualnej, opatrzone znakiem CE i stosowane zgodnie z przeznaczeniem, mogą zagrozić bezpieczeństwu osób. Indywidualne ochronniki słuchu muszą jednocześnie spełniać podstawowe wymagania w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa zawarte w załączniku II do dyrektywy, pkt 3.5. Indywidualne ochronniki słuchu przeznaczone do zapobiegania szkodliwym skutkom hałasu muszą być w stanie tłumić hałas, tak aby równoważny poziom dźwięku odbierany przez użytkownika w żadnym wypadku nie przekraczał granicznych wartości ekspozycji podanych w dyrektywie 2003/10/WE Dyrektywa Rady 89/686/EWG z dnia 21 grudnia 1989 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw Państw Członkowskich odnoszących się do wyposażenia ochrony osobistej, Dz.U. L nr 399 z , str Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem), Dz.U. L 42 z , str. 38. Każdy środek ochrony słuchu musi posiadać etykietę wyszczególniającą stopień ograniczenia poziomu dźwięku i wartość wskaźnika komfortu zapewnianego przez środek ochrony indywidualnej. Jeśli jest to niemożliwe, etykieta taka musi być zamieszczona na opakowaniu produktu. Należy pamiętać, że: Jeżeli ryzyka wynikającego z narażenia na hałas nie można uniknąć za pomocą innych środków, pracodawca powinien udostępnić pracownikom właściwie dobrane indywidualne ochrony słuchu oraz zapewnić ich stosowanie na warunkach określonych poniżej: w przypadku gdy narażenie na hałas przekracza dolne wartości, przy których należy podejmować odpowiednie działania, pracodawca udostępnia pracownikom indywidualne ochrony słuchu; w przypadku gdy narażenie na hałas osiąga lub przekracza górne wartości, przy których należy podejmować odpowiednie działania, stosuje się indywidualne ochrony słuchu; indywidualne ochrony słuchu należy dobrać tak, by wyeliminować ryzyko uszkodzenia słuchu lub zmniejszyć je do minimum. (Artykuł 6, ust. 1 dyrektywy 2003/10/WE) 2. WPROWADZENIE Pracownicy powinni zostać wyposażeni w ochronniki słuchu, jeśli ryzyka wynikającego z narażenia na hałas nie da się uniknąć lub nie da się mu zapobiec w inny sposób: Jeśli na stanowisku pracy dzienne narażenie na hałas (znormalizowane do 8 godzin) przekracza dolne wartości, przy których należy podejmować odpowiednie działania, pracodawca udostępnia pracownikom indywidualne ochronniki słuchu. Jeśli dzienne narażenie na hałas (znormalizowane do 8 godzin) osiąga górne wartości, przy których należy podejmować odpowiednie działania, albo przekracza te wartości, pracownicy muszą stosować ochronniki słuchu. W tym kontekście pracodawca powinien podjąć wszelkie działania, aby: 1. unikać źródła hałasu lub narażenia pracowników na hałas; 2. zastosować odpowiednie środki techniczne i organizacyjne ograniczające emisję ze źródła hałasu; 3. zastosować odpowiednie środki techniczne i organizacyjne ograniczające narażenie pracowników na hałas; 4. jeśli nie da się zastosować wyżej wymienionych priorytetowych środków technicznych i organizacyjnych, pracodawca zapewnia pracownikom indywidualne ochronniki słuchu. 83

86 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu Podczas selekcji i doboru rodzajów indywidualnych ochronników słuchu należy skonsultować się z pracownikami lub ich przedstawicielami. Każdy pracownik powinien również uczestniczyć w doborze własnych ochronników. Skuteczność ochronników słuchu zależy przede wszystkim od ich ciągłego i odpowiedniego stosowania: Przy doborze najodpowiedniejszych ochronników słuchu brane są pod uwagę parametry dotyczące różnych zastosowań (zob. część 5 niniejszego rozdziału), a także wybór dokonany przez pracownika. Parametry subiektywne, takie jak brak komfortu i trudności w użytkowaniu mogą ograniczać rzeczywisty okres noszenia ochronników słuchu, dlatego również powinny być uwzględniane. Przykłady: 1. Na stanowisku roboczym zmierzona wartość hałasu wynosi 83 db(a), a zgodnie z europejską dyrektywą hałasową dolna wartość działania wynikającego z narażenia wynosi 80 db(a); operatorom na stanowiskach roboczych pracodawca powinien zapewnić ochronniki słuchu. 3. RODZAJE OCHRONNI- KóW SłUCHU Istnieje wiele rodzajów ochronników słuchu. Można je ogólnie podzielić na nauszniki przeciwhałasowe lub wkładki przeciwhałasowe. Nauszniki przeciwhałasowe składają się z dwóch czasz tłumiących, zwykle połączonych pałąkiem dociskowym. Czasze w pełni zakrywają uszy i są utrzymywane w jednym miejscu przez pałąk dociskowy. Czasze są zwykle wypełnione materiałem dźwiękochłonnym. W celu poprawy komfortu i dopasowania nauszników na brzegach czasz znajdują się poduszki, zwykle wypełnione pianką lub płynem. Podczas noszenia nauszników pałąk może znajdować się na głowie lub z tyłu głowy, pod brodą lub za karkiem. Nauszniki przeciwhałasowe są dostępne w trzech rozmiarach: małym, średnim i dużym. Pałąk Poduszka Czasza Rysunek 5.1 Poziom ekspozycji na hałas przekracza dolne wartości działania; pracownikom udostępnia się ochronniki słuchu. 2. Na stanowisku roboczym zmierzona wartość hałasu wynosi 87 db(a), a zgodnie z europejską dyrektywą hałasową nr 2003/10/WE górna wartość działania wynikającego z narażenia wynosi 85 db(a); w związku z tym operatorzy na stanowiskach roboczych muszą nosić ochronniki słuchu. Rysunek 5.3. Budowa nausznika przeciwhałasowego. Zdjęcie wykorzystano za zgodą Bacou-Dalloz / Howard Leight / Bilsom, Prawa autorskie zastrzeżone. Nauszników przeciwhałasowych, w których pałąk mocowany jest na głowie, nie można zakładać na kaski ochronne. Z kaskami można stosować jedynie nauszniki, w których pałąk znajduje się na karku lub pod brodą. Nauszniki przeciwhałasowe mogą być również doczepiane do kasków ochronnych. Wkładki przeciwhałasowe to ochronniki słuchu noszone na uchu lub umieszczane w zewnętrznym kanale słuchowym w celu jego uszczelnienia. Rysunek 5.2. Poziom ekspozycji na hałas osiąga lub przekracza górne wartości działania; pracownicy muszą stosować ochronniki słuchu. Wkładki wielokrotnego użytku są zazwyczaj wykonane z silikonu, gumy lub plastiku; niektóre występują w wersji ze sznureczkiem łączącym lub pałąkiem dociskowym. 84

87 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu Wkładki jednorazowego użytku są zwykle wykonane z pianki lub waty. Wkładki formowane przez użytkownika wykonane są z materiałów ściśliwych, które użytkownik formuje przed włożeniem ich do zewnętrznego przewodu słuchowego. Wkładki przeciwhałasowe formowane indywidualnie dla użytkownika są specjalnie modelowane w taki sposób, aby ich kształty odpowiadały kształtom przewodu słuchowego lub zakrywały całe ucho zewnętrzne danego użytkownika. Niektóre modele wkładek przeciwhałasowych mogą być produkowane w trzech rozmiarach: małym, średnim i dużym. Wkładki jednorazowe są przeznaczone do użytku (tj. założenia) tylko jeden raz. W przypadku wielokrotnego użycia wkładki jednorazowe nie zapewnią oczekiwanego tłumienia hałasu. Aby wyprodukować wkładki formowane indywidualnie, z przewodów słuchowych użytkownika pobiera są wyciski silikonowe, na podstawie których tworzone są formy służące do wyrobu wkładek. Wkładki formowane indywidualnie wykonuje się z silikonu (miękkiego tworzywa otoplastycznego) lub akrylu (twardego tworzywa otoplastycznego) i pokrywa się warstwą specjalnego lakieru w celu lepszego dopasowania do skóry. Dzięki wkładkom uzyskuje się wysokie wartości tłumienia dźwięku (odpowiednio 45 db i 30 db dla wysokich i niskich częstotliwości). Wkładki przeciwhałasowe wyposażone są w różne elementy filtrujące celem ograniczenia i ukształtowania charakterystyki tłumienia dźwięku. poza biernymi ochronnikami słuchu istnieją ochronniki słuchu wyposażone w układy elektroniczne. Rysunek 5.4. Różne modele wkładek przeciwhałasowych. Zdjęcia wykorzystano za zgodą Bacou-Dalloz / Howard Leight / Bilsom, Prawa autorskie zastrzeżone. Nauszniki i wkładki z regulowanym tłumieniem wyposażone są w elektroniczne układy przywracania poziomu dźwięku. Ten rodzaj ochronników słuchu jest przeznaczony do użytkowania w środowisku, w którym występuje hałas nieciągły lub impulsowy i gdzie bardzo ważne jest, aby w okresie ciszy można było usłyszeć mowę i sygnały ostrzegawcze. Nauszniki z aktywną redukcją hałasu wyposażone są w układy elektroniczne dodatkowo tłumiące hałas o niskiej częstotliwości. Nauszniki wyposażone w urządzenia komunikacyjne umożliwiają odbiór informacji lub sygnały ostrzegawcze, zapewniając jednocześnie wymagany poziom tłumienia hałasu. Rysunek 5.5. Indywidualnie formowane wkładki otoplastyczne. Zdjęcie wykorzystano za zgodą firmy Auditech. Prawa autorskie zastrzeżone. Więcej informacji o działaniu ochronników słuchu wyposażonych w układy elektroniczne zawierają następujące normy: w odniesieniu do nauszników przeciwhałasowych o regulowanym tłumieniu norma EN 352-4:2001; w odniesieniu do nauszników przeciwhałasowych z aktywną redukcją hałasu EN 352-5:2002; w odniesieniu do nauszników przeciwhałasowych z sygnałem fonicznym wprowadzonym z wejścia elektrycznego EN 352-6:2002; w odniesieniu do wkładek przeciwhałasowych o regulowanym tłumieniu EN 352-7:

88 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu 4. PARAMETRy OCHRONNIKóW SłUCHU I ICH WPłyW NA DZIAłANIE Tłumienie dźwięków przez pasywne ochronniki słuchu niewyposażone w układy elektroniczne zwiększa się wraz ze wzrostem częstotliwości. Wyjątkiem są ochronniki słuchu z filtrami akustycznymi, np. wkładki przeznaczone specjalnie dla muzyków. Więcej informacji dotyczących sposobu badania tłumienia dźwięku zawiera norma EN :2002. Działanie ochronników słuchu zależy głównie od ich zdolności do tłumienia hałasu. Tłumienie hałasu przez ochronniki słuchu można określić za pomocą następujących parametrów, które są badane laboratoryjnie podczas procesu certyfikacji: średnia wartość tłumienia dźwięku i standardowe odchylenie, tłumienie wysokich częstotliwości H, tłumienie średnich częstotliwości M, tłumienie niskich częstotliwości L, ujednolicona ocena tłumienia SNR. Średnia wartość tłumienia dźwięku stanowi najbardziej precyzyjną ocenę działania ochronników słuchu. Parametr ten określa tłumienie dźwięku w każdym paśmie częstotliwości w zakresie od 125 Hz do 8000 Hz. Średnią wartość wyznacza się na podstawie pomiarów laboratoryjnych dokonanych na 16 słuchaczach, co oznacza, że należy również wziąć pod uwagę standardowe odchylenie. Standardowe odchylenie to parametr statystyczny wskazujący, jak blisko względem wartości średniej zgrupowanych jest 16 różnych wartości tłumienia dźwięku. Przykłady: częstotliwość Średnie tłumienie dźwięku standardowe odchylenie 125 Hz 11,1 db 3,3 db 250 Hz 18,1 db 3,3 db 500 Hz 25,1 db 3,1 db 1000 Hz 27,0 db 2,3 db 2000 Hz 28,6 db 2,4 db 4000 Hz 38,6 db 2,6 db 8000 Hz 40,2 db 3,3 db Wartości tłumienia częstotliwości wysokich (H), średnich (M) i niskich (L) określają działanie ochronników słuchu w odniesieniu do wysokich, średnich i niskich częstotliwości. Parametry te wskazują liczbę decybeli hałasu o wysokiej, średniej i niskiej częstotliwości skutecznie tłumionego przez dane ochronniki słuchu, np. h = 29 db, m = 23 db, l = 15 db. Ujednolicona ocena tłumienia (SNR) jest mniej dokładnym wskaźnikiem zdolności tłumienia dźwięku przez ochronniki słuchu. SNR wskazuje liczbę decybeli, o jaką zmniejsza się poziom hałasu przy zastosowaniu ochronników słuchu, np. snr = 26 db. Więcej informacji na temat obliczenia tłumienia pod względem parametrów H, M, L oraz SNR zawiera norma EN ISO Tłumienie hałasu przez ochronniki słuchu w różnych pasmach częstotliwości zależy od ich budowy. Na działanie nauszników wpływają: masa i rozmiar, ustawienie czasz tłumiących i możliwość regulacji w celu odpowiedniego dopasowania do okolic uszu użytkownika, siła pałąka dociskowego i nacisk poduszek na okolice uszu użytkownika, odporność na wysokie i niskie temperatury. Na działanie wkładek wpływają: materiały wykorzystane do ich budowy, kształt i rozmiar. Aby zagwarantować optymalne działanie nauszników, cała powierzchnia poduszek znajdujących się w czaszach tłumiących musi być dokładnie dopasowana do głowy użytkownika. Podobnie, aby zapewnić optymalne działanie wkładek, muszą być one poprawnie umieszczone w przewodach słuchowych. Więcej informacji na temat sposobów badania parametrów fizycznych ochronników słuchu znajduje się w normie EN :

89 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu 5. DOBóR NAJBARDZIEJ ODPOWIEDNIEGO RODZAJU OCHRONNI- KóW SłUCHU Ochronniki słuchu posiadają oznakowanie CE Ochronniki słuchu dobrane stosownie do tłumienia 5.1. ochronniki słuchu posiadające oznaczenie ce Przy dobieraniu ochronnika słuchu przeznaczonego do użytkowania w środowisku pracy niezwykle ważne jest to, aby wybór był dokonywany spośród ochroników posiadających oznaczenie CE. Na rynku europejskim istnieją dziesiątki modeli ochronników słuchu. Jeśli ochronniki słuchu noszą oznaczenie CE, spełniają wymogi normy EN 352. Wyposażenie ochrony osobistej (PPE) służące do zapobiegania szkodliwym skutkom hałasu musi być zgodne z przepisami zawartymi w załączniku II, ust. 3.5 dyrektywy 89/686/EWG. Ochronniki słuchu dobrane stosownie do warunków środowiska pracy i czynników ergonomicznych, np. czynności i zadań specjalnych wykonywanych przez pracownika Wybrane ochronniki słuchu muszą być zgodne z innymi środkami ochrony indywidualnej noszonymi przez użytkownika Wybrane ochronniki słuchu muszą spełniać wymogi związane z zaburzeniami chorobowymi; powinny być odpowiednio wygodne i akceptowane przez pracownika Rysunek 5.7. Oznaczenie CE. Rysunek 5.6. Schemat doboru 5.2. Dobór ochronników słuchu pod względem tłumienia Rysunek 5.8. Określony hałas wymaga odpowiedniego modelu ochronników słuchu 87

90 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu Ochronniki słuchu mogą być dobierane na podstawie ich charakterystyki tłumienia, która powinna być dostosowana do poziomu i widma hałasu, na który narażony jest pracownik. Wybrane ochronniki słuchu muszą ograniczać poziom hałasu w uszach użytkownika poniżej odpowiedniego poziomu działania określonego w przepisach krajowych. Najbardziej odpowiednie ochronniki słuchu zapewniają przy bębenku ucha użytkownika poziom hałasu niższy od 5 do 10 db od poziomu działania. Przekonanie, że im wyższe tłumienie, tym lepsze ochronniki słuchu, jest mylne (zob. rys. 5.9). Pracownik nie powinien otrzymywać ochronników słuchu o niepotrzebnie wysokiej charakterystyce tłumienia, ograniczającej poziom hałasu o ponad 15 db poniżej poziomu działania (zob. rys. 5.9). Nadmierna ochrona może powodować problemy w porozumiewaniu się i uniemożliwiać usłyszenie sygnałów ostrzegawczych. Pracownik może odczuwać dyskomfort i izolację, przez co może rezygnować z noszenia ochronników słuchu. Metoda pasm oktawowych jest oparta na danych dotyczących tłumienia dźwięku przez ochronniki słuchu oraz poziomach ciśnienia akustycznego hałasu w miejscu pracy w pasmach oktawowych. Metoda HML jest oparta na wartościach tłumienia wysokich (H), średnich (M) i niskich (L) częstotliwości przez ochronniki słuchu oraz poziomie dźwięku A i poziomie dźwięku C dla hałasu na stanowisku pracy. Przy sprawdzaniu metodą HML konieczne jest dokonanie subiektywnego wyboru między dwiema klasami hałasu w oparciu o przykłady źródeł hałasu. Metoda SNR jest oparta na ujednoliconej ocenie tłumienia (SNR) dźwięku przez ochronniki słuchu, a także równoważnym poziomie dźwięku A i równoważnym poziomie dźwięku C dla hałasu w miejscu pracy. Więcej informacji o metodach oceny poziomu hałasu pod ochronami słuchu zawierają europejskie normy EN 458:2004 oraz EN ISO :1995. L działania L działania 5 db(a) L działania 10 db(a) L działania 15 db(a) Poziom l niewystarczająca ochrona dopuszczalna ochrona odpowiednia ochrona dopuszczalna ochrona nadmierna ochrona Rysunek 5.9. Poziom hałasu pod ochronami słuchu (przy bębenku ucha) musi być dopuszczalny (EN 458) Przykłady: Jeśli poziom działania wynosi 85 db(a): ochrona pracownika zapewniana przez ochronniki słuchu jest odpowiednia, gdy rzeczywisty poziom hałasu przy uchu wynosi od 75 db(a) do 80 db(a) dopuszczalne poziomy rzeczywistego hałasu przy uchu wynoszą między 80 db(a) 85 db(a) a 75 db(a) 70 db(a) ochrona pracownika jest nadmierna, gdy rzeczywisty poziom hałasu przy uchu wynosi poniżej 70 db(a). Istnieją cztery metody oceny poziomu dźwięku A pod ochronami słuchu: metoda pasm oktawowych, metoda HML, metoda sprawdzająca HML i metoda SNR Tłumienie hałasu przez ochronniki słuchu w warunkach rzeczywistych Tłumienie zapewniane przez ochronniki słuchu w rzeczywistych warunkach pracy może być niższe niż uzyskane podczas badań przeprowadzonych w laboratorium do celów certyfikacji, czy w informacjach dla użytkowników podawanych przez producenta. Dlatego przy ocenianiu rzeczywistego tłumienia z uwzględnieniem poziomu hałasu i zakresu częstotliwości, na jakie pracownicy noszący PPE będą narażeni, nie zawsze da się bezpośrednio wykorzystać informacje podawane przez producenta PPE. Przyczyną tego może być: słabe dopasowanie ochronników słuchu z powodu długich włosów (nauszniki przeciwhałasowe), nieprawidłowe umieszczenie w przewodzie słuchowym (wkładki przeciwhałasowe), noszenie sprzętu utrudniającego działanie lub innych środków ochrony indywidualnej, naturalne obniżanie się jakości produktów wraz z upływem czasu, różnice między warunkami akustycznymi podczas badań laboratoryjnych i na stanowiskach pracy. Tłumienie zmierzone laboratoryjnie nadal stanowi jednak cenne źródło informacji przydatnych przy doborze najbardziej odpowiednich ochronników słuchu. Zmierzone laboratoryjnie parametry tłumienia służą do wstępnej oceny działania indywidualnych ochronników słuchu; dostarczają również informacji o zmianie działania wraz z częstotliwością. 88

91 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu Wpływ rzeczywistych warunków akustycznych na tłumienie zapewniane przez ochrony słuchu jest obecnie przedmiotem badań. W przypadku gdy pracownicy są narażeni na niskie lub wysokie temperatury (około 20 C lub +50 C), np. pracownicy leśnictwa, konieczny jest dobór nauszników dostosowanych do tych warunków Dobór ochronników słuchu zgodnie z wymogami specjalnymi Istnieją stanowiska pracy, na których występują specjalne warunki wymagające zakładania specjalnych rodzajów ochronników słuchu. Stanowiska pracy, na których naprzemiennie występują okresy hałasu i ciszy, np. strzelnice, kamieniołomy. W takich miejscach należy pracownikowi zapewnić odpowiednią zrozumiałość mowy i rozpoznawanie sygnałów ostrzegawczych w okresach ciszy. Okoliczności te decydują o doborze ochronników słuchu o regulowanym tłumieniu, które w takich okresach zapewniają dobre rozumienie mowy i odbiór sygnałów ostrzegawczych. W razie wątpliwości dotyczących zdolności pracownika do usłyszenia najważniejszych alarmów, ostrzeżeń, kontaktu w sytuacjach awaryjnych itp. należy zapewnić inne środki komunikacji, np. migające światła ostrzegawcze lub inne urządzenia, np. podkładki wibracyjne. Rysunek Pracownik na strzelnicy używający nauszników o regulowanym tłumieniu. Nauszniki przeciwhałasowe wyposażone w elektroniczne systemy łączności należy wybierać do miejsc pracy, w których panuje hałas ciągły, a pracownicy muszą komunikować się z innymi lub otrzymywać instrukcje, np. piloci małych samolotów lub helikopterów, operator telewizyjny itp. Rysunek Na stanowisku pracy, gdzie wymagana jest komunikacja, pracownik używa nauszników przeciwhałasowych wyposażonych w elektroniczne układy łączności. Rysunek Zimą pracownik leśnictwa nosi nauszniki przeznaczone do pracy w niskiej temperaturze. Prawa autorskie B. Floret. Zdjęcie wykorzystano za zgodą INRS Francja Podczas pracy w środowisku wilgotnym, pod poduszkami nauszników może wystąpić pot, powodujący dyskomfort pracownika. W takim przypadku zalecane są wkładki lub nauszniki z lekkimi, higienicznymi nakładkami na poduszki o właściwościach absorpcyjnych. Jeśli stosowane są takie nakładki higieniczne, wartości tłumienia hałasu podane w informacjach dla użytkownika muszą dotyczyć nauszników i nakładek higienicznych łącznie Dobór ochronników słuchu pod względem kompatybilności z innymi środkami ochrony indywidualnej (ppe) Na wielu stanowiskach roboczych oprócz nauszników przeciwhałasowych pracownicy muszą używać innych środków ochrony indywidualnej. Jednoczesne używanie np. nauszników ze środkami ochrony dróg oddechowych, okularami, goglami, osłonami twarzy może zmniejszać skuteczność uszczelnienia między poduszkami nauszników a głową, redukując w ten sposób tłumienie hałasu. W takich przypadkach zwykle zaleca się zastosowanie wkładek przeciwhałasowych. Jeśli kaski ochronne i ochronniki słuchu muszą być noszone jednocześnie, zasadniczo zaleca się stosowanie nauszników mocowanych do kasków. Jednakże, biorąc pod uwagę fakt, że takie połączenie jest mało wygodne, należy przekonać pracowników, że zastosowanie sprzętu jest ważne dla ochrony ich zdrowia i bezpieczeństwa. 89

92 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu Przykłady: Jeśli przewód słuchowy pracownika jest nietypowy, wąski lub ma złożony kształt, wstępnie uformowane wkładki będą dla niego nieodpowiednie. Pracownik jest w trakcie leczenia podrażnienia skóry w przewodzie słuchowym. W tym przypadku zaleca się zastosowanie nauszników przeciwhałasowych. Rysunek Na stanowisku, gdzie wymagana jest ochrona głowy, pracownik korzysta z nauszników zamocowanych do kasku Dobór ochronników słuchu pod względem komfortu noszenia i stosownie do zaburzeń chorobowych Podczas doboru ochronników słuchu bardzo ważnym czynnikiem jest komfort użytkowania. Ochronniki słuchu nie powinny wywoływać uczucia niewygody, zwłaszcza jeśli pracownik ma je nosić w ciągu całego dnia roboczego. Niektóre rodzaje ochronników słuchu nie są dopasowane do każdej osoby. Każdy jest inny i budowa ucha różni się u poszczególnych osób. Podczas noszenia nauszników przeciwhałasowych komfort użytkownika zależy od: wagi ochronników słuchu, nacisku poduszek, siły dociskowej pałąka, możliwości regulacji, rodzaju materiału, z którego wykonane są poduszki. Podczas noszenia wkładek przeciwhałasowych komfort użytkownika zależy od: łatwości zakładania i wyciągania, ogólnego dopasowania w przewodzie słuchowym. Czasem pracownik, który powinien nosić ochronniki słuchu, skarży się na ból uszu, podrażnienie kanału słuchowego i wysięk z ucha lub ubytek słuchu. W takich przypadkach pracownik może mieć uzasadnione powody, by odnosić się z niechęcią do stosowaniaokreślonego rodzaju ochronników słuchu. Przed podjęciem ostatecznej decyzji o wyborze ochronników słuchu należy zawsze zwrócić się do pracownika o jej aprobatę. 6. SKUTECZNA OCHRONA ZAPEWNIANA PRZEZ OCHRONNIKI SłUCHU W ZALEżNOŚCI OD CZASU ICH NOSZENIA Jeśli konieczne jest stosowanie IŚO, ochronniki słuchu muszą być noszone ciągle, aby zapewnić pracownikom skuteczną ochronę słuchu. Nawet bardzo krótka przerwa w noszeniu ochronników słuchu znacznie zmniejsza skuteczne tłumienie i ochronę. W poniższej tabeli podano przykładowe wartości skutecznej ochrony w zależności od różnych okresów w ciągu 8-godzinnego dnia pracy, w których ochronniki słuchu nie były noszone. czas pracy bez założonych ochronników słuchu (min.) skuteczna ochrona (db) Rysunek Skuteczność ochrony w hałaśliwym środowisku podczas 8-godzinnego dnia pracy w zależności od czasu spędzonego bez ochronników słuchu Przykłady: Jeśli pracownik nosi ochrony słuchu przez cały 8-godzinny dzień pracy, maksymalny poziom jego ochrony wyniesie 30 db. Jednak godzinna przerwa w noszeniu ochronników słuchu spowoduje obniżenie maksymalnego poziomu ochrony do 9 db. 90

93 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu 7. INFORMACJE DLA PRACODAWCóW I PRACOWNIKóW Wszystkie ochronniki słuchu noszące oznaczenie CE są wprowadzane na rynek wraz z dostarczoną przez producenta informacją dla użytkownika. Przed doborem indywidualnych ochronników słuchu pracownicy muszą zebrać informacje i specyfikacje techniczne celem dokonania najlepszego wyboru. Po zakupie ochronników słuchu należy przeczytać informacje od producenta dotyczące działania ochronników słuchu, sposobu ich użytkowania, konserwacji itp. Dla każdego rodzaju ochronników słuchu podaje się zawsze następujące informacje: normy, spełniane przez dane ochronniki słuchu, nazwę producenta, przeznaczenie danego modelu ochronników słuchu, w stosownych przypadkach szczegółowe informacje o możliwości zastosowania ochronników słuchu w niskich lub wysokich temperaturach, instrukcje dotyczące prawidłowego zakładania i użytkowania określonego modelu ochronników słuchu, rozmiar ochronników słuchu, zalecane warunki przechowywania, wartości tłumienia dźwięku niezbędne do dobrania ochronników słuchu dopasowanych do określonego hałasu, adres, pod którym można uzyskać więcej informacji dotyczących pracowników. W przypadku gdy nauszniki przeciwhałasowe są mocowane do kasku ochronnego, wszelkie informacje dotyczą tylko danej kombinacji środków ochrony indywidualnej. W odniesieniu do nauszników i wkładek przeciwhałasowych wielokrotnego użytku opisane są metody czyszczenia i dezynfekcji. W przypadku jednorazowych wkładek przeciwhałasowych należy pamiętać, że wartości tłumienia dźwięku dotyczą tylko ich pierwszego/jednorazowego użycia. Wielokrotne stosowanie wkładek jednorazowych znacznie zmniejsza ich tłumienie. W odniesieniu do ochronników słuchu wyposażonych w układy elektroniczne podawane są dodatkowe informacje dotyczące bezpieczeństwa, eksploatacji i działania układu elektronicznego oraz przechowywania baterii. Rysunek 5.15 O czym pracodawca musi poinformować pracownika? 91

94 rozdział 5: Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu 8. PRZyPADKI SPECJALNE Istnieją sytuacje lub specjalne czynności w pracy, podczas których pracownicy muszą nosić ochronniki słuchu ze względu na poziom hałasu w miejscu pracy, a jednocześnie powiązać to z wykonywanymi przez siebie czynnościami. Podczas stosowania IŚO niektórzy pracownicy muszą być w stanie otrzymywać odpowiednie informacje lub instrukcje w celu wykonania czynności, za którą są odpowiedzialni, np. kamerzysta na planie zdjęciowym, pracownicy na płytach lotniskowych itp. wkładki przeciwhałasowe dla muzyków Rysunek Wkładki dla muzyków ze zmiennymi filtrami Zdjęcie wykorzystano za zgodą Infield Safety Gmbh, Niemcy. Prawa autorskie zastrzeżone. Muzycy powinni wybierać specjalne wkładki zapewniające jednolity poziom tłumienia wszystkich częstotliwości. Umożliwia to słyszenie muzyki o naturalnej charakterystyce brzmieniowej. Takie indywidualnie dopasowane wkładki silikonowe posiadają zmienny filtr zdolny do tłumienia dźwięku o 9, 15 lub 25 db(a). Większość muzyków grających z wkładkami, nawet wyposażonymi w specjalne funkcje, potrzebuje czasu, by przyzwyczaić się do zmienionej percepcji słuchowej instrumentu (zob. rozdział 8). 92

95

96 94

97 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego 1. WyMOGI DOTyCZąCE ZAKUPU CICHOBIEżNEGO SPRZęTU ROBOCZEGO ZAWARTE W DyREKTyWACH W SPRAWIE ZDROWIA I BEZPIECZEńSTWA DyREKTyWA MASZyNOWA 98/37/WE I DyREKTyWA 2000/14/WE DOTyCZąCA HAłASU Z URZąDZEń UżyWANyCH NA ZEWNąTRZ POMIESZCZEń Dyrektywa maszynowa 98/37/WE (po 29 grudnia 2009 r. zastępowana dyrektywą 2006/42/WE) Dyrektywa 2000/14/WE w sprawie hałasu z urządzeń używanych na zewnątrz pomieszczeń (zmieniona dyrektywą 2005/88/WE) Związek między dyrektywami dotyczącymi zdrowia i bezpieczeństwa a dyrektywą maszynową i dyrektywą w sprawie hałasu z urządzeń używanych na zewnątrz pomieszczeń NORMy DOTyCZąCE HAłASU JAK OGRANICZyć EMISJę HAłASU ZE SPRZęTU ROBOCZEGO? Jak zwracać się z wnioskiem o informacje dotyczące emisji hałasu? Informacje o emisji hałasu JAK NALEży WyBIERAć CICHOBIEżNy SPRZęT ROBOCZy? Zobowiązanie prawne Różnice między wartościami podawanymi przez producentów a rzeczywistymi wartościami w miejscu pracy Dlaczego należy porównywać emisję hałasu z różnych maszyn? Kiedy należy porównywać emisję hałasu z różnych maszyn? Jak należy porównywać emisję hałasu z różnych maszyn? ZAłąCZNIK

98 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego 1. WyMOGI DOTyCZąCE ZAKUPU CICHOBIEżNE- GO SPRZęTU ROBOCZE- GO ZAWARTE W DyREK- TyWACH W SPRAWIE ZDROWIA I BEZPIE- CZEńSTWA Aby uniknąć narażenia pracowników na ryzyko związane z hałasem w miejscu pracy lub ograniczyć to narażenie do minimum, pracodawca musi znać i przestrzegać przepisy niżej wymienionych dyrektyw w sprawie zdrowia i bezpieczeństwa, a zwłaszcza wynikające z nich wymogi dotyczące zakupu cichobieżnego sprzętu roboczego. Dyrektywa ramowa 89/391/ewg 32 Dyrektywa 2003/10/we 33 w sprawie hałasu Artykuł 5 dyrektywy o hałasie nr 2003/10/we ustanawia przepisy mające na celu unikanie lub ograniczanie narażenia: 1. Uwzględniając postęp techniczny i dostępność środków ograniczenia ryzyka w miejscu jego powstawania, należy eliminować u źródła ryzyko wynikające z narażenia na hałas, lub ograniczać je do minimum. Ograniczenie ryzyka opiera się na ogólnych zasadach zapobiegania, określonych w art. 6 ust. 2 dyrektywy 89/391/EWG, a w szczególności uwzględnia: ( ) b) dobór właściwego sprzętu roboczego, z uwzględnieniem rodzaju wykonywanej pracy, emitującego możliwie najmniejszy hałas, włączając w to możliwość udostępnienia pracownikom sprzętu z zastrzeżeniem przepisów wspólnotowych, w celu ograniczenia ekspozycji na hałas; ( ) d) odpowiednią informację i szkolenie pracowników w zakresie poprawnego i bezpiecznego używania sprzętu roboczego, w celu ograniczenia do minimum stopnia ich ekspozycji na hałas Artykuł 6 dyrektywy ramowej 89/391/EWG stanowi: W zakresie swoich obowiązków pracodawca powinien przedsięwziąć środki niezbędne do zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników, włącznie z zapobieganiem zagrożeniom związanym z wykonywaniem czynności służbowych, informowaniem i szkoleniem, jak również zapewnieniem niezbędnych ram organizacyjnych i środków. Pracodawca powinien reagować na potrzeby i odpowiednio dostosowywać środki, biorąc pod uwagę zmieniające się okoliczności i środki zapobiegawcze, umożliwiające poprawę istniejącej sytuacji. Pracodawca powinien wprowadzać w życie przedsięwzięcia określone w akapicie 1 ustęp pierwszy, na podstawie następujących zasad ogólnych dotyczących zapobiegania: zapobieganie zagrożeniom; ocena zagrożeń, które nie mogą być wykluczone; zwalczanie źródeł zagrożeń; ) Dyrektywa 89/655/ewg 34 w sprawie użytkowania sprzętu roboczego Ponadto art. 4 dyrektywy 89/655/ewg dotyczącej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy ustanawia następujące przepisy: Pracodawca podejmuje konieczne środki zapewniające, że sprzęt roboczy udostępniany pracownikom w przedsiębiorstwie i/lub zakładzie jest właściwy do wykonania pracy lub jest odpowiednio przystosowany do tego celu i może być użytkowany przez pracowników bez szkody dla ich bezpieczeństwa lub zdrowia. Przy wyborze sprzętu roboczego, który ma być użyty, pracodawca zwraca uwagę na specyficzne warunki pracy, jej charakter i na zagrożenia bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, jakie występują w przedsiębiorstwie i/lub zakładzie, szczególnie na stanowiskach pracy, i/lub na wszelkie dodatkowe zagrożenia wynikające z użytkowania wymienionego sprzętu roboczego. 33. Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem), Dz.U. L 42 z , str Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, Dz.U. L 183 z , str Dyrektywa Rady 89/655/EWG z 30 listopada 1989 r. dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy, Dz.U. L 393 z , str

99 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego 2. DyREKTyWA MASZyNO- WA 98/37/WE I DyREK- TyWA 2000/14/WE DOTyCZąCA HAłASU Z URZąDZEń UżyWA- NyCH NA ZEWNąTRZ POMIESZCZEń Aby skutecznie stosować przepisy ustanowione w dyrektywach dotyczących zdrowia i bezpieczeństwa, co wiąże się z wymogiem unikania i ograniczania narażenia na hałas u jego źródła, pracodawca nabywający sprzęt roboczy powinien zostać poinformowany przez producentów i/lub upoważnionych przedstawicieli w UE (dystrybutorów, importerów itp.) o wymaganiach dotyczących hałasu zawartych w: 35 dyrektywie maszynowej 98/37/we w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do maszyn. Dyrektywa ta zostanie zastąpiona dyrektywą 2006/42/WE 36, która zaczyna obowiązywać ze skutkiem od dnia 29 grudnia 2009 r., a w odniesieniu do maszyn używanych głównie na zewnątrz pomieszczeń: 37 w dyrektywie 2000/14/we w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do emisji hałasu do środowiska przez urządzenia używane na zewnątrz pomieszczeń, zmienionej dyrektywą 2005/88/WE 38. Obie dyrektywy wymagają, aby producenci maszyn i/lub ich upoważnieni przedstawiciele mający siedzibę w UE (dystrybutorzy, importerzy itp.) dostarczali informacji o poziomie emisji hałasu spełnianym przez oferowane przez nich urządzenia. Przyczyni się to do oceny hałasu w miejscu pracy i wyboru nowego sprzętu roboczego o niższym poziomie emisji hałasu. 35. Dyrektywa 98/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 czerwca 1998 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do maszyn, Dz.U. nr L 207 z , str Dyrektywa 2006/42/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 17 maja 2006 r. w sprawie maszyn, zmieniająca dyrektywę 95/16/WE, Dz.U. L 157 z , str Dyrektywa 2000/14/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 maja 2000 r. w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do emisji hałasu do środowiska przez urządzenia używane na zewnątrz pomieszczeń, Dz.U. nr L 162 z , str Dyrektywa 2005/88/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 grudnia 2005 r. zmieniająca dyrektywę 2000/14/WE w sprawie zbliżenia ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do emisji hałasu do środowiska przez urządzenia używane na zewnątrz pomieszczeń, Dz.U. nr L 344 z , str Dyrektywa maszynowa 98/37/we (po 29 grudnia 2009 r. zastępowana dyrektywą 2006/42/we) W odniesieniu do hałasu dyrektywa maszynowa 98/37/WE i kolejna dyrektywa 2006/42/WE zawierają dwa podstawowe wymagania, które muszą zostać spełnione przez producentów i/lub ich upoważnionych przedstawicieli mających siedzibę w UE (dystrybutorów, importerów itp.). po pierwsze, zastosowanie mają wymogi dotyczące minimalizacji hałasu: Maszyna musi być zaprojektowana i wykonana w taki sposób, aby ryzyka wynikające z emisji hałasu zostały ograniczone do możliwie najniższego poziomu, z uwzględnieniem postępu technicznego i dostępności środków ograniczających poziom hałasu, w szczególności u źródła jego powstawania. (zob. załącznik I, ppkt Hałas ) Nowa dyrektywa maszynowa 2006/42/WE zawiera uzupełnienie: Poziom emisji hałasu może być mierzony poprzez odniesienie do danych porównawczych emisji dla podobnej maszyny. (zob. załącznik I, ppkt Hałas ) po drugie, aby umożliwić wybór ciszej pracujących maszyn poprzez zwiększenie przejrzystości rynku maszyn, informacje o emisji hałasu muszą być podawane w instrukcjach i dokumentacji technicznej opisującej maszynę. Ponadto dyrektywa 2006/42/WE stanowi, że: Materiały promocyjne opisujące maszynę nie mogą pozostawać w sprzeczności z instrukcją w odniesieniu do zagadnień ochrony zdrowia i bezpieczeństwa. Materiały promocyjne opisujące parametry maszyny muszą zawierać te same informacje na temat emisji, jakie zawarte są w instrukcji. (zob. załącznik I, ppkt Materiały promocyjne ). W celu certyfikacji zgodności maszyn i urządzeń zabezpieczających z dyrektywą maszynową producent lub jego upoważniony przedstawiciel posiadający siedzibę w UE musi sporządzić dla każdej wyprodukowanej maszyny lub części zabezpieczającej deklarację zgodności WE i umieścić na maszynie oznaczenie CE (zob. art. 8 dyrektywy 98/37/WE). W odniesieniu do danej maszyny producent i/lub jego upoważniony przedstawiciel posiadający siedzibę w UE musi przekazać pracodawcy (użytkownikowi) deklarację zgodności i opatrzyć maszynę oznakowaniem CE. Pracodawca (użytkownik) musi jednak wiedzieć, że oznakowanie CE nie jest znakiem jakości. 97

100 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego W kontekście dyrektywy 98/37/WE i zmieniającej ją po 29 grudnia 2009 r. dyrektywy 2006/42/WE Zasadnicze wymagania w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa odnoszące się do projektowania i wykonywania maszyn zawarte w załączniku I ppkt do tych dyrektyw nakładają na producentów i/lub ich upoważnionych przedstawicieli posiadających siedzibę w UE następujący obowiązek: Maszyna musi być zaprojektowana i wykonana w taki sposób, aby ryzyka wynikające z emisji hałasu zostały ograniczone do możliwie najniższego poziomu, z uwzględnieniem postępu technicznego i dostępności środków ograniczających poziom hałasu, w szczególności u źródła jego powstawania. Nowa dyrektywa 2006/42/WE dodaje do tego ustępu następujące zdanie: Poziom emisji hałasu może być mierzony poprzez odniesienie do danych porównawczych emisji dla podobnej maszyny. W odniesieniu do zwalczania źródeł zagrożeń, o którym mowa w art. 6 ust. 2 lit. c) dyrektywy 89/391/EWG oraz biorąc pod uwagę załącznik I, ppkt dyrektywy 98/37/WE, producenci i/lub ich upoważnieni przedstawiciele posiadający siedzibę w UE muszą zapewnić pracodawcy (użytkownikowi) instrukcje (fragment załącznika I do dyrektywy 98/37/WE, pkt Instrukcje ): 2.2. Dyrektywa 2000/14/we w sprawie hałasu z urządzeń używanych na zewnątrz pomieszczeń (zmieniona dyrektywą 2005/88/we) Dyrektywa 2000/14/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, zmieniona dyrektywą 2005/88/WE, ustanawia zarówno wartości dopuszczalne, jak i wymagania dotyczące oznaczania poziomów emisji hałasu w odniesieniu do szeregu maszyn przeznaczonych do użytkowania na zewnątrz pomieszczeń. Dyrektywa ta obejmuje tylko urządzenia, które są wprowadzane do obrotu lub wprowadzane do użytku jako kompletna jednostka właściwa do zamierzonego zastosowania (zob. art. 12 i 13 dyrektywy 2000/14/WE oraz art. 12 dyrektywy 2005/88/WE). Celem tej dyrektywy jest poprawa w zakresie ograniczania emisji hałasu ze sprzętu używanego na zewnątrz pomieszczeń, np. sprężarek, koparko-ładowarek, różnych rodzajów pił, mieszarek i maszyn ogrodniczych, takich jak kosiarki do trawy itp. (wymienionych w art. 12 i 13 dyrektywy i określonych w załączniku I). Z zakresu zastosowania tej dyrektywy wyklucza się (zob. art. 2): nieposiadające własnego napędu urządzenia, które są oddzielnie wprowadzane do obrotu lub wprowadzane do użytku, z wyjątkiem ręcznych kruszarek do betonu i młotów mechanicznych oraz młotów hydraulicznych; sprzęt pierwotnie przeznaczony do drogowego, kolejowego, powietrznego lub drogą wodną przewozu rzeczy lub osób; sprzęt specjalnie zaprojektowany i wykonany do celów wojskowych i policyjnych i dla służb ratunkowych. Zgodnie z dyrektywą obowiązkowe jest oznaczenie wszystkich wymienionych urządzeń. Obejmuje ono: widoczne, czytelne i nieusuwalne umieszczenie na każdym urządzeniu oznakowania CE; oznaczenie wartości poziomu mocy akustycznej Lwa wyrażonej w db(a) w odniesieniu do 1 pw. Aby ocenić wpływ dyrektywy, stworzono procedurę gromadzenia danych o emisji hałasu. Informacje te będą podstawą do opracowania zachęt ekonomicznych i oznakowania ekoetykietami. Emisja hałasu związana z urządzeniami używanymi na zewnątrz pomieszczeń: noise/index.htm łącze internetowe do bazy danych Komisji Europejskiej dotyczących wartości emisji hałasu z maszyn objętych dyrektywą 2000/14/WE: noise/citizen/app/ 2.3. związek między dyrektywami dotyczącymi zdrowia i bezpieczeństwa a dyrektywą maszynową i dyrektywą w sprawie hałasu z urządzeń używanych na zewnątrz pomieszczeń Diagram pokazany w tabeli 6.1 przedstawia wzajemne związki między dyrektywami dotyczącymi zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, a dyrektywami w sprawie bezpieczeństwa maszyn i w sprawie hałasu z maszyn używanych na zewnątrz pomieszczeń. Dyrektywa 2003/10/WE w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem) w art. 3 wprowadza graniczne wartości ekspozycji i wartości działania zarówno dla poziomów ekspozycji na hałas skorygowanych według charakterystyki częstotliwościowej A, odniesionych do 8-godzinnego dnia pracy, jak i szczytowych poziomów ciśnienia akustycznego skorygowanych według charakterystyki częstotliwościowej C. 98

101 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego Fragment załącznika I, ppkt dyrektywy 98/37/WE Instrukcje : a) Wszystkie maszyny muszą być zaopatrzone w instrukcje, zawierające co najmniej: powtórzenie informacji znajdujących się na oznakowaniu maszyny, z wyjątkiem numeru seryjnego (patrz ppkt ), wraz ze wszelkimi odpowiednimi informacjami dodatkowymi ułatwiającymi konserwację, instrukcje bezpiecznego oddania do użytku, użytkowania, przenoszenia, montażu, demontażu, konserwacji, wskazówki szkoleniowe itp. ( ) d) Wszelka dokumentacja opisująca maszynę nie może pozostawać w sprzeczności z instrukcją w odniesieniu do zagadnień bezpieczeństwa. Dokumentacja techniczna opisująca maszynę musi zawierać informacje dotyczące emisji hałasu określone w lit. f) oraz, w przypadku maszyn trzymanych w ręku i/lub obsługiwanych ręcznie, informacje dotyczące drgań określonych w ppkt 2.2 (Zasadnicze wymagania w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa odnoszące się do niektórych kategorii maszyn). e) W miarę potrzeb, instrukcja musi zawierać wymogi odnoszące się do instalacji i montażu, mające na celu zmniejszenie hałasu lub drgań (np. zastosowanie tłumików, rodzaj i masa płyt fundamentowych itp.). f) Instrukcja musi zawierać następujące informacje dotyczące hałasu emitowanego przez maszynę, z podaniem wartości rzeczywistych albo wartości określonych w wyniku pomiarów dokonanych na identycznych maszynach: równoważny ciągły poziom ciśnienia akustycznego na stanowiskach pracy, skorygowany charakterystyką A, gdy przekracza on 70dB(A); gdy poziom ten nie przekracza 70dB(A), fakt ten musi zostać wskazany w instrukcji, szczytową chwilową wartość ciśnienia akustycznego, skorygowaną charakterystyką C na stanowiskach pracy, gdy przekracza ona 63 Pa (130 db w stosunku do 20 μpa), poziom natężenia akustycznego maszyny, gdy równoważny poziom ciśnienia akustycznego, skorygowany charakterystyką A, na stanowiskach pracy przekracza 85 db (A). W przypadku bardzo dużych maszyn zamiast poziomu natężenia akustycznego dopuszcza się wskazanie równoważnych ciągłych poziomów ciśnienia akustycznego w określonych punktach otoczenia maszyny. W przypadkach niestosowania norm zharmonizowanych poziomy dźwięku mierzy się przy użyciu metody najbardziej odpowiedniej dla danej maszyny. Producent musi wskazać warunki pracy maszyny podczas dokonywania pomiarów oraz rodzaj zastosowanych metod pomiaru. W przypadku gdy stanowiska pracy są nieokreślone lub nie można ich określić, poziom ciśnienia akustycznego mierzy się w odległości 1 metra od powierzchni maszyny i na wysokości 1,60 metra od podłogi lub podestu, z którego możliwy jest dostęp do maszyny. Podaje się również położenie i wartości najwyższego ciśnienia akustycznego. Pracodawca Dyrektywy dotyczące zdrowia i bezpieczeństwa Dyrektywa ramowa 89/391/EWG Dyrektywa hałasowa 2003/10/WE Dyrektywa o użytkowaniu sprzętu roboczego 89/655/EWG Wybór cichobieżneg o sprzętu roboczego Producent Dyrektywy dotyczące produktów Informacje o emisji hałasu Dyrektywa maszynowa 98/37/WE 2006/42/WE Dyrektywa o hałasie z urządzeń użytkowanych na zewnątrz pomieszczeń 2000/14/WE 2005/88/WE Przy określaniu rzeczywistej wartości ekspozycji pracownika uwzględnia się łączny hałas w miejscu pracy, włącznie z hałasem emitowanym przez maszyny. Ma to na celu ograniczenie do minimum narażenia na hałas pod względem granicznych wartości ekspozycji i wartości działania. Z tego względu ważny jest odpowiedni wybór sprzętu roboczego na podstawie oceny ryzyka. Wartości działania są związane z koniecznością podjęcia określonych działań, np. obowiązkiem poinformowania pracowników o potencjalnych zagrożeniach, zapewnieniem i korzystaniem z ochron słuchu, badaniu słuchu pracowników i opracowaniem programu ograniczania hałasu, w tym wymogiem zastosowania odpowiednich informacji pozwalających na wybór cichobieżnych maszyn. Tabela 6.1. Związek między dyrektywami dotyczącymi zdrowia i bezpieczeństwa a dyrektywą maszynową i dyrektywą w sprawie hałasu z urządzeń używanych na zewnątrz pomieszczeń 99

102 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego 100

103 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego 101

104 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego 3. NORMy DOTyCZąCE HAłASU Ważną decyzją podjętą w 1985 r. przez Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), obecnie Unię Europejską (UE), było zniesienie barier technicznych w handlu. Uzyskano to dzięki przyjęciu serii dyrektyw zbliżających ustawodawstwa państw członkowskich. Owe dyrektywy nowego podejścia określają harmonizację prawa w określonych sektorach, w których istniały bariery handlowe wynikające z różnic w przepisach krajowych. Przykładem tego jest ocena zagrożeń związanych z maszynami. Podstawową zasadą jest sporządzanie dyrektyw jako szeregu prostych wymogów prawnych (zasadniczych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa) i pozostawianie normom określania sposobu uzyskania celów. Chociaż korzystanie z norm zharmonizowanych jest dobrowolne, ich stosowanie jest jednym ze sposobów pozwalających założyć zgodność z odpowiednią dyrektywą nowego podejścia. Trzy rodzaje norm Istnieją trzy rodzaje norm związanych z dyrektywą maszynową: normy typu a dotyczą podstawowych pojęć związanych z bezpieczeństwem; normy typu b obejmują kwestie horyzontalne (np. ogólne informacje o pomiarze emisji hałasu) i mają zastosowanie do wielu różnych maszyn; oraz normy typu c, określane również jako normy dotyczące bezpieczeństwa maszyn, są poświęcone aspektom związanym z bezpieczeństwem (w tym zagrożeniom wynikającym z emisji hałasu) określonych rodzajów maszyn. Jeśli chodzi o hałas emitowany przez maszyny, normy typu B opisują podstawową metodę pomiaru bez informacji o określonych warunkach eksploatacji, montażu i instalacji dla konkretnych maszyn.. Tego rodzaju ważne informacje wraz z zaleceniami o tym, które normy typu B powinny zostać zastosowane przy pomiarach, podawane są w procedurach badania hałasu. Takie procedury badania zostały opracowane dla dużej liczby różnych grup maszyn przez zespoły robocze CEN i CENELEC. Procedura badania hałasu jest albo oddzielną normą, albo załącznikiem normatywnym do normy typu C, tzn. normy dotyczącej bezpieczeństwa maszyn. Do tej pory opublikowano ich już ponad 500 (en lub iso, lub en-iso), inne zaś są nadal opracowywane (pren). Obejmują one szeroki zakres grup maszyn, jak: pompy (EN 12639:2000); maszyny drukarskie oraz maszyny do wyrobu i przetwórstwa papieru (EN 13023:2003); maszyny rolnicze (EN 1553:1999 jako podstawowa procedura badania hałasu w tej dużej grupie maszyn) itp. Procedury pomiaru, deklarowania i weryfikowania wartości emisji dźwięku określono w następujących normach podstawowych (typu B): seria en iso 3740 oraz en iso ustanawia metody wyznaczania poziomu mocy akustycznej maszyn zarówno w specjalnych pomieszczeniach do badań akustycznych, jak i w miejscu zainstalowania (tj. w miejscu pracy), normy en iso ustanawiają metody wyznaczania poziomu ciśnienia akustycznego emisji na stanowisku pracy w różnych warunkach otoczenia, en iso 4871 dotyczy deklarowania i weryfikowania (sprawdzania) wartości emisji hałasu. Zastosowanie przez wszystkich producentów danej grupy maszyn jednolitej metody pomiaru emisji hałasu (procedury badania hałasu właściwej dla danej grupy) umożliwia kupującym porównanie wartości emisji hałasu przez maszyny należące do tej samej grupy. Ponadto pozwala to na uzyskanie wartości potencjalnych i ostateczny wybór maszyn cichobieżnych na podstawie ich porównania. 4. JAK OGRANICZyć EMISJę HAłASU ZE SPRZęTU ROBOCZEGO? 4.1. Jak zwracać się z wnioskiem o informacje dotyczące emisji hałasu? Aby ograniczyć hałas w miejscu pracy, nabywcy maszyn powinni zwracać się do producentów z wnioskiem o informacje dotyczące wartości emisji hałasu z różnych maszyn i dokonywać porównania tych wartości celem wybrania najciszej pracującej maszyny oferowanej przez dostawców. W celu zapewnienia porównywalności wnioskowanych wartości emisji hałasu, sugeruje się, by nabywca maszyn poprosił producenta o przedstawienie deklaracji emisji hałasu zgodnej z normami europejskimi. Taka deklaracja emisji hałasu zapewnia wiarygodne informacje techniczne dotyczące wartości emisji hałasu, ponieważ są one wyznaczane zgodnie z określonymi normami europejskimi dotyczącymi maszyn. Metoda pomiaru, warunki eksploatacji i montażu oraz procedura deklaracji i weryfikacji są w ten sposób jednoznacznie zdefiniowane dla dużej liczby maszyn znacznie różniących się od siebie. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do dużych i/lub określonych maszyn (zob. załącznik I, pakt lit. f) dyrektywy 98/37/WE): W przypadku bardzo dużych maszyn zamiast poziomu natężenia akustycznego dopuszcza się wskazanie równoważnych ciągłych poziomów ciśnienia akustycznego w określonych punktach otoczenia maszyny. 102

105 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego Katalog zawierający listę norm dotyczących dyrektywy maszynowej 98/37/WE można zamówić na stronie internetowej: otherpublications/catalogueetc.asp Rysunek 6.1. Niższa emisja hałasu przez maszynę wiąże się ze zmniejszeniem narażenia pracownika 4.2. informacje o emisji hałasu Zgodnie dyrektywą maszynową 98/37/WE (a po 29 grudnia 2009 r. dyrektywą 2006/42/WE) producenci maszyn są zobowiązani przedstawiać wartości emisji hałasu, które powinny być wyraźnie odróżnione od wartości narażenia pracowników. W związku z tym producent maszyn i/lub jego upoważnieni przedstawiciele posiadający siedzibę w UE (dystrybutorzy, importerzy itp.) podają: poziom ciśnienia akustycznego na stanowiskach pracy, skorygowany według charakterystyki A, gdy przekracza on 70 db(a); gdy poziom ten nie przekracza 70dB(A), fakt ten musi zostać zaznaczony w instrukcji; szczytową chwilową wartość ciśnienia akustycznego na stanowiskach pracy, skorygowany według charakterystyki C, gdy przekracza ona 63 Pa (130 db w stosunku do 20 μpa); poziom mocy akustycznej hałasu emitowanego przez maszynę, gdy poziom ciśnienia akustycznego na stanowiskach pracy, skorygowany według charakterystyki A, przekracza 85 db (A). Rysunek 6.2. Wartości emisji podawane w informacji o emisji hałasu. Broszura BAuA Technik 1 - Geräuschangaben für Maschinen - Informationen für den Machineneinkauf, str. 18. Prawa autorskie zastrzeżone. Zarówno poziom ciśnienia akustycznego, jak i poziom mocy akustycznej emisji są wielkościami niezależnymi od środowiska, w którym znajduje się maszyna. Dlatego charakteryzują one maszynę jako źródło dźwięku. Należy mieć świadomość, że jednostka decybel może dotyczyć bardzo różnych rodzajów wielkości określających hałas, obejmujących emisję, imisję lub ekspozycję. W związku z tym bardzo istotne jest, aby nie mylić poziomu ciśnienia akustycznego L pa lub poziomu mocy akustycznej L WA emisji z poziomem ciśnienia akustycznego charakteryzującym imisję (również oznaczanym jako L pa ) lub poziomem ekspozycji L AEX,T. Chociaż wszystkie te poziomy są wyrażone w db(a), opisują zupełnie różne wielkości (zob. rozdział 1, sekcja 3 niniejszego przewodnika). 5. JAK NALEży WyBIERAć CICHOBIEżNy SPRZęT ROBOCZy? 5.1. zobowiązanie prawne Pracodawca ma obowiązek podejmować odpowiednie działania w celu zapobiegania lub zmniejszania narażenia swoich pracowników na hałas. W kontekście wykonania zobowiązań ustanowionych w dyrektywie 2003/10/WE, art. 4 dyrektywy 89/655/EWG Przepisy dotyczące sprzętu roboczego stanowi: 1. Bez uszczerbku dla art. 3 (Przepisy ogólne) pracodawca musi posiadać i/lub używać: a) sprzęt roboczy, który, jeżeli został dostarczony pracownikom w przedsiębiorstwie i/lub zakładzie po raz pierwszy po dniu 31 grudnia 1992 r., spełnia: przepisy wszelkich odpowiednich dyrektyw Wspólnoty, mających zastosowanie; minimalne wymagania określone w Załączniku w takim zakresie, w jakim nie mają zastosowania żadne inne dyrektywy Wspólnoty lub też mają zastosowanie tylko częściowo; b) Sprzęt roboczy, który, jeżeli został dostarczony pracownikom w przedsiębiorstwie i/lub zakładzie do dnia 31 grudnia 1992 r., spełnia minimalne wymagania określone w Załączniku, nie później niż cztery lata po tej dacie. Maszyny można zwykle uznać za główne źródło hałasu w miejscu pracy, dlatego projektowanie przez producentów maszyn o niskim poziomie hałasu i nabywanie ich przez pracodawców (użytkowników) w oparciu o możliwe do porównania wartości emisji hałasu ma istotne znaczenie dla ograniczania hałasu w miejscu pracy. Pracodawcy (użytkownicy) zwykle nie są w stanie modyfikować podstawowego projektu maszyny. Jednak ze względu na przepisy dyrektywy maszynowej 98/37/WE producenci i/lub ich upoważnieni przedstawiciele posiadający siedzibę w UE muszą podawać wartości emisji hałasu w instrukcji obsługi. Zgodnie z nową dyrektywą maszynową 2006/42/WE te same informacje dotyczące emisji muszą również być zawarte we wszelkich materiałach promocyjnych opisujących charakterystykę działania 103

106 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego maszyny. Ponadto producenci i/lub ich upoważnieni przedstawiciele (dystrybutorzy, importerzy itp.) posiadający siedzibę w UE zapewniają pracodawcom (użytkownikom) instrukcje mające im ułatwić wybór, uruchomienie, użytkowanie/obsługę, konserwację i regulację maszyny w celu przyczynienia się do zmniejszenia emisji hałasu podczas jej eksploatacji, a tym samym do zminimalizowania narażenia pracowników na hałas pod względem granicznych wartości ekspozycji i wartości działania, o których mowa w dyrektywie hałasowej 2003/10/WE. W ten sposób wiedza o emisji hałasu przed wyborem nowej maszyny pozwala pracodawcom (użytkownikom) unikać lub ograniczać narażenie na emisję hałasu w miejscu pracy. Informacje te nie mogą być sprzeczne z innymi instrukcjami dotyczącymi aspektów zdrowia i bezpieczeństwa. Informacja o hałasie umożliwia potencjalnym nabywcom wybrać spośród wielu różnych marek maszynę o najniższym poziomie emisji hałasu. Jednocześnie pozwala to pracodawcy spełniać prawny obowiązek użytkownika maszyny dotyczący kupowania, jeżeli jest to możliwe, cichobieżnego sprzętu roboczego zgodnie z art. 5 dyrektywy 2003/10/WE różnice między wartościami podawanymi przez producentów a rzeczywistymi wartościami w miejscu pracy Dostarczana przez producenta deklaracja emisji hałasu jest ważnym narzędziem pomocnym w budowaniu konstruktywnego dialogu między użytkownikami a producentami dotyczącego wyboru najlepszej maszyny zapewniającej niższą emisję hałasu. Dlatego pracodawca/ nabywca/użytkownik powinien zawsze wymagać dodatkowych informacji od producentów i/lub ich upoważnionych przedstawicieli posiadających siedzibę w UE. W rzeczywistych warunkach w miejscu zainstalowania poziom ciśnienia akustycznego imisji, tj. poziom ciśnienia akustycznego zmierzony w odpowiednim miejscu pracy, może różnić się o ponad 10 db od deklarowanego poziomu ciśnienia akustycznego emisji wyznaczonej w warunkach swobodnego pola akustycznego ze względu na hałas z innych źródeł, odbicia od ścian, stropu, podłogi lub powierzchni maszyny oraz warunki eksploatacji odbiegające od tych, które podano w normach. Mylenie zasadniczo różnych wartości określających emisję i imisję, a nawet ekspozycję, w tym czasu ekspozycji, jest powodem licznych dyskusji i nieporozumień między producentami maszyn a klientami. Należy wyjaśnić, że dopuszczalnych wartości ekspozycji, których mają przestrzegać pracodawcy, np. wartości działania dla ekspozycji dziennej podanych w dyrektywie hałasowej 2003/10/WE, nie można porównywać z wartościami emisji hałasu podawanymi przez producentów maszyn. Te drugie jednak stanowią podstawę wyboru cichobieżnych maszyn i prognozowania wartości ekspozycji na hałas zapewnianych przez pracodawców w zakładzie pracy Dlaczego należy porównywać emisję hałasu z różnych maszyn? Informacje o emisji hałasu nie tylko pozwalają na wybór cichobieżnych maszyn, ale również dają możliwość oszacowanie narażenia pracowników na hałas w miejscu pracy. Informacje dotyczące wartości emisji hałasu (L WA, L pa ) są wymagane w celu: porównania wartości emisji hałasu dla różnych marek maszyn po to, aby wybrać najcichszy model; porównania wartości emisji hałasu ze zgromadzonymi danymi dotyczącymi odpowiedniej grupy maszyn po to, aby sprawdzić czy uzyskano najnowocześniejsze rozwiązania; umożliwienia dialogu w kwestiach technicznych między nabywcą/użytkownikiem a dostawcą, oszacowania imisji hałasu i ekspozycji w miejscu pracy za pomocą oprogramowania do prognozowania (obliczania) poziomu hałasu; umożliwienia dokonania przez nabywcę oceny zgodności z gwarantowanymi wartościami emisji hałasu. Emisja hałasu generowanego przez maszynę, tj. moc akustyczna, określa jakość akustyczną maszyny. Im niższy poziom mocy akustycznej, tym wyższa jakość akustyczna i tym cichsza maszyna. W ten sposób maszyna o stosunkowo niskich wartościach emisji hałasu powoduje niższe narażenie na hałas nie tylko w odniesieniu do pracowników przebywających w jej pobliżu, ale również tych, którzy znajdują się na innych stanowiskach pracy. Potencjalne ryzyko uszkodzenia słuchu zostanie dzięki temu zmniejszone. Wartości emisji hałasu są wstępnym warunkiem do planowania poprzez prognozowanie imisji hałasu lub narażenia na stanowiskach roboczych. W związku z tym wartości emisji hałasu stanowią podstawę planowania nowych miejsc pracy zgodnie z wymaganiami dotyczącymi ograniczania hałasu. Ponadto są one istotną pomocą przy opracowywaniu działań w zakresie zmniejszania hałasu w strefach roboczych, gdzie przekroczone są górne wartości działania związanego z narażeniem, o których mowa w art. 3 dyrektywy 2003/10/WE kiedy należy porównywać emisję hałasu z różnych maszyn? Przestrzegając przepisów dyrektyw dotyczących zdrowia i bezpieczeństwa, w szczególności art. 6 dyrektywy ramowej 89/391/EWG, pracodawca w zakresie swoich obowiązków i zgodnie z ogólnymi zasadami zapobiegania powinien unikać ryzyka, a jeśli nie jest to możliwe, powinien ocenić ryzyko, którego nie da się uniknąć. Jeśli wyniki takiej oceny ryzyka wskazują, że istnieje ryzyko związane z narażeniem na hałas, pracodawca (użytkownik) nabywający sprzęt roboczy musi upewnić się, czy w otrzymanym podręczniku obsługi zawarte są informacje wymagane w dyrektywie maszynowej, a jeśli to konieczne, zwraca się do dostawców z wnioskiem o dalsze informacje dotyczące hałasu. 104

107 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego Stosownie do własnych potrzeb i informacji o poziomach hałasu z maszyny pracodawca (użytkownik) musi wybrać sprzęt roboczy charakteryzujący się niższą emisją hałasu w celu przestrzegania granicznych wartości ekspozycji i wartości działań określonych w dyrektywie 2003/10/WE Jak należy porównywać emisję hałasu z różnych maszyn? Niektóre zastosowania Aby wybrać nowoczesną, cichobieżną maszynę, trzeba wiedzieć o reprezentatywnym rozkładzie wartości emisji hałasu dla odpowiedniej grupy maszyn. Normy dotyczące emisji hałasu i deklaracje emisji hałasu przedkładane przez producentów maszyn stanowią dla potencjalnych nabywców podstawę wyboru maszyny cechującej się najniższymi wartościami emisji w porównaniu z deklaracjami emisji hałasu przedłożonymi przez dostawców innych maszyn. Jednakże nie ma jeszcze gwarancji, że wybrana maszyna jest rzeczywiście jedną z najcichszych na rynku. Decyzję można podjąć jedynie wówczas, gdy znamy najbardziej aktualną emisję hałasu dla danego rodzaju maszyny. Najbardziej aktualną emisję hałasu maszyny można rozważać jedynie w odniesieniu do grupy maszyn o tej samej dziedzinie zastosowania. W tym celu stworzono termin rzeczywisty stan emisji hałasu (porównywalne dane o emisji zgodne z normą EN ISO :2004 Maszyny. Bezpieczeństwo. Pojęcia podstawowe, ogólne zasady projektowania. Część 1: Podstawowa terminologia, metodologia ; EN ISO 11689:1997 Procedura porównywania danych o emisji hałasu maszyn i urządzeń ). Stan rzeczywisty to zakres możliwych do porównania wartości emisji, tj. wartości zmierzonych przy użyciu porównywalnych metod przewidzianych w normach. Baza danych Najbardziej aktualną emisję hałasu można wyznaczyć z reprezentatywnego zbioru wartości emisji dla porównywalnych maszyn. Obecnie najbardziej aktualne wartości emisji hałasu znajdują się jedynie w kilku bazach danych i niektórych wytycznych w niemieckich przewodnikach VDI-ETS. O ile jest to możliwe, wyboru maszyny cichobieżnej powinno się dokonywać na podstawie szerokiego wyszukiwania danych, mając na uwadze fakt, że według badań możliwe jest znaczne ograniczenie hałasu (badania porównawcze). Dane o rzeczywistym stanie emisji hałasu są dostępne na stronie internetowej: noise/citizen/app/ oraz na stronie: noise/index.htm Rysunek 6.3 pokazuje przykład typowego rozkładu wartości emisji wyznaczonych dla określonej maszyny. Pokazane dane liczbowe wskazują wartości emisji dla dość reprezentatywnej grupy wkrętaków pneumatycznych dostępnych na rynku. Poziom mocy akustycznej podano w odniesieniu do parametrów maszyny związanych z hałasem maksymalnej średnicy wkrętów. (L WA ) in db(a) Maks. średnica wkrętów w mm Rysunek 6.3. Poziom mocy akustycznej (L WA ) wkrętaków pneumatycznych w odniesieniu do maksymalnej średnicy wkrętów. Weryfikacja (sprawdzanie) informacji producenta dotyczących emisji W niektórych przypadkach pracodawca/nabywca/użytkownik maszyny może chcieć sprawdzić, czy wartości emisji hałasu maszyny przekraczają wartości podane przez producenta w deklaracji emisji hałasu lub podane w umowie sprzedaży. Sytuacja taka ma zwykle miejsce, gdy po instalacji nowej maszyny zmierzone wartości ekspozycji na hałas w miejscu pracy są wyższe niż oczekiwano. Wartości imisji w zakładzie pracy można w przybliżeniu obliczyć, stosując normę en iso , w której deklarowane wartości emisji hałasu są stosowane jako podstawowe dane do obliczeń. norma en iso 4871 dotyczy metod weryfikacji (sprawdzania) informacji o emisji hałasu i sposobu jej opisu przez producenta. 105

108 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego 6. ZAłąCZNIK W tabeli 6.2 pokazano przykładowe preferowane informacje o emisji hałasu, dostarczane przez producentów i/lub ich upoważnionych przedstawicieli posiadających siedzibę w UE, zgodne z zasadami normy en iso Zawierają one wartości pomiarowe w porównaniu z innymi wymaganymi wartościami emisji oraz odpowiednią niepewność przypisywaną tym wartościom. opis maszyny: maszyna do obróbki drewna czopiarka, typ 990, 50 hz podwójne wartości emisji hałasu zgodne z normą en iso 4871 Poziom mocy akustycznej L WA skorygowany wg charakterystyki częstotliwościowej A, wyrażony w db w odniesieniu do 1 pw Maszyna włączona bez obciążenia (bezczynna) Maszyna włączona z obciążeniem (praca) Niepewność K WA w db 2 2 Poziom ciśnienia akustycznego emisji w miejscu pracy L pa skorygowanego według charakterystyki częstotliwościowej A, wyrażony w db w odniesieniu do 20 μpa Niepewność K pa w db 2 2 Powyższe wartości wyznaczono zgodnie z procedurą badania hałasu ISO 7960, stosując podstawowe normy EN ISO 3744 oraz EN ISO Tabela 6.2. Przykład odpowiednich informacji o emisji hałasu zgodnych z dyrektywą maszynową, uwzględniających podwójne wartości przewidziane w normie EN ISO Przykład ten pokazuje sposób zastosowania norm w kontekście dyrektywy maszynowej 98/37/WE. Przykładowa specyfikacja techniczna w opisie emisji hałasu (maszyna, instalacja, sprzęt, urządzenie dodatkowe): Dyrektywa maszynowa 98/37/WE nakłada na producenta maszyny i/lub jego upoważnionych przedstawicieli posiadających siedzibę w UE wymóg dostarczania informacji o wartościach emisji hałasu. Wartości emisji hałasu muszą być wyznaczane zgodnie z normami dotyczącymi bezpieczeństwa maszyn lub oddzielnych procedur badania hałasu dla określonych maszyn. Jeśli nie jest to możliwe, należy stosować podstawowe normy, takie jak: seria EN ISO 3740 lub EN ISO 9614 Części 1 3, w odniesieniu do wyznaczania poziomu mocy akustycznej skorygowanego według charakterystyki częstotliwościowej A lub normy EN ISO , w odniesieniu do wyznaczania poziomu ciśnienia akustycznego w miejscu pracy skorygowanego według charakterystyki częstotliwościowej A oraz szczytowego poziomu ciśnienia akustycznego skorygowanego według charakterystyki częstotliwościowej C. Informacje powinny być zgodne z normą EN ISO 4871 i przedstawione w formie deklaracji zawierającej podwójne wartości wraz z wartościami pomiarowymi i związaną z nimi niepewnością. wartości graniczne bezczynność obciążenie / praca stosowana norma Poziom mocy akustycznej l wa (w db w odniesieniu do 1 pw) Niepewność k wa Poziom ciśnienia akustycznego emisji na stanowisku pracy l pa (w db w odniesieniu do 20 μpa) lub w innym określonym miejscu Niepewność k pa Poziom ciśnienia akustycznego na powierzchni oddalonej o 1 m lpa,1m (w db w odniesieniu do 20 μpa) Szczytowy poziom ciśnienia akustycznego L pcpeak (w db w odniesieniu do 20 μpa) Niepewność K pcpeak db db 1. db 2. db 3. db db db db db db db 1. db 2. db 3. db db db db db 106

109 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego W określonych i szczególnych przypadkach pracodawca/nabywca/użytkownik maszyny może przyjąć te wymagania techniczne w zależności od własnych indywidualnych potrzeb. lokalizacja punktu(-ów) pomiarowego(- ych) na stanowisku pracy i w innych określonych miejscach: warunki eksploatacyjne podczas pomiaru emisji hałasu: Dalsze informacje szczegółowe dotyczące dźwięku (np. tonalność): Dalsze środki ograniczania hałasu: Dodatkowe wartości emisji hałasu, np. wyznaczone w szczególnych warunkach eksploatacyjnych odbiegających od tych, które opisano w normach: Informacje dodatkowe dla specjalistów: Powyższy wzór można skrócić do postaci: W kontekście tych różnych wielkości emisji poziom mocy akustycznej L WA wyznacza się, mierząc poziomy ciśnienia akustycznego w punktach pomiarowych znajdujących się na powierzchni pomiarowej otaczającej maszynę, przy założeniu, że maszyna umieszczona jest w swobodnym polu akustycznym. Powierzchnia pomiarowa ma zwykle kształt równoległościanu lub półkuli otaczającej maszynę w odległości ok. 1 m od jej powierzchni zewnętrznej. Średnia uzyskana ze zmierzonych wartości poziomu dźwięku pozwala nam obliczyć poziom mocy akustycznej zgodnie z następującym prostym wzorem: db gdzie S oznacza pole otaczającej powierzchni pomiarowej. Wzór ten jasno pokazuje, że wartość poziomu mocy akustycznej źródła dźwięku wyrażona w db jest zawsze większa od średniej wartości poziomu ciśnienia akustycznego w odległości 1 m od powierzchni maszyny. Ponadto jeśli znamy poziom mocy akustycznej, na podstawie tego wzoru możemy obliczyć średni poziom ciśnienia akustycznego wokół maszyny, po prostu odejmując L S od L WA. W związku z tym, jeśli np. poziom mocy akustycznej L WA odkurzacza wynosi 93 db, możemy w przybliżeniu obliczyć poziom ciśnienia akustycznego maszyny w odległości 1 m wokół maszyny, odejmując ok. 13 db od poziomu mocy akustycznej, co daje równe 80 db. Do tego konieczne jest założenie, że L S wynosi około 13 db w odniesieniu do typowej otaczającej powierzchni o kształcie prostopadłościanu (np. sześcian o wymiarach 2m x 2m x 2m, co daje powierzchnię 20m²). 107

110 rozdział 6: zakup cichobieżnego sprzętu roboczego HAłAS WyDAWANy PRZEZ URZąDZENIA: STRESZCZENIE Poziom mocy akustycznej L WA a poziom ciśnienia akustycznego L pa UWAGA: definicje tych parametrów podano w glosariuszu. Związek między tymi wielkościami można w przybliżeniu wyrazić wzorem: l pa = l WA gdzie l pa jest średnim poziomem ciśnienia akustycznego wywieranego na otaczającą powierzchnię znajdującą się w odległości 1 m, przy założeniu, że maszyna promieniuje dźwięk bezkierunkowo, a s jest polem tej powierzchni. Jak opisano w rozdziale 1 niniejszego przewodnika, l wa wyraża łączną ilość hałasu generowanego przez źródło i przenoszonego w powietrzu, a l pa jest poziomem ciśnienia akustycznego mierzonego w jednym punkcie otaczającej powierzchni. Biorąc pod uwagę jedynie hałas wydawany przez maszynę, z wyłączeniem wpływu otoczenia, l pa jest poziomem ciśnienia akustycznego emisji, przy założeniu, że odległość stanowiska roboczego (miejsca pracy) od źródła (maszyny) znajduje się w odległości równej odległości powierzchni pomiaru. Jeśli punkt pomiarowy znajduje się w miejscu pracy operatora, poziom l pa określa emisję hałasu przez maszynę, jak określono w normach, i jest stosowany jako deklarowana wartość emisji hałasu przez maszynę. Chociaż poziomy l wa i l pa są wielkościami o innym charakterze, oba wyrażane są w db(a) Niemniej jednak podczas prognozowania maksymalnego poziomu ciśnienia akustycznego w typowym zakładzie pracy należy brać pod uwagę odbicia dźwięków od ścian lub hałas wydawany przez inne maszyny. Od poziomu ciśnienia akustycznego emisji l pa do poziomu ekspozycji na dźwięk l aex,t Ważne jest, by nie mylić emisji hałasu przez maszynę i narażenia pracownika na hałas. Wpływ różnych parametrów można wyrazić jako sumę następujących wielkości korygujących: l aex,t = l pa poziom ciśnienia akustycznego emisji mierzonego zgodnie z procedurą badania hałasu + Δ l 1 wpływ odbicia dźwięków (wpływ pomieszczenia) + Δ l 2 wpływ warunków eksploatacji odbiegających od warunków przewidzianych w procedurze badania hałasu + Δ l 3 wpływ mocy akustycznej l wa innych maszyn znajdujących się w pomieszczeniu (uzyskana w tym momencie suma jest wartością imisji) + Δ l 4 czas ekspozycji pracownika T 108

111

112 chapter 1: principles of acoustics 110

113 rozdział 7: uszkodzenia słuchu i opieka zdrowotna 1. WyMOGI DyREKTyWy Opieka zdrowotna Prowadzenie dokumentacji dotyczącej zdrowia Obowiązki pracodawcy w razie uszkodzenia słuchu spowodowanego narażeniem na hałas w miejscu pracy BUDOWA UCHA LUDZKIEGO Ucho zewnętrzne Ucho środkowe Ucho wewnętrzne PRZyKłADy USZKODZEń UKłADU SłUCHOWEGO PRZyKłADy USZKODZEń UKłADU SłUCHOWEGO PRZEZ CZyNNIKI ZEWNęTRZNE Interakcje pomiędzy hałasem a wibracjami Zapewnienie opieki zdrowotnej z uwzględnieniem interakcji pomiędzy hałasem a substancjami ototoksycznymi oraz wibracjami w miejscu pracy SKUTKI USZKODZENIA UKłADU SłUCHOWEGO POZASłUCHOWE SKUTKI DZIAłANIA HAłASU BADANIA AUDIOMETRyCZNE Przewodzenie powietrzne i kostne Audiometria mowy Harmonogram badań audiometrycznych Oznaki upośledzenia słuchu lub rozwijającego się niedosłyszenia WSKAźNIKI UTRATy SłUCHU

114 rozdział 7: uszkodzenia słuchu i opieka zdrowotna 1. WyMOGI DyREKTyWy Dyrektywa 2003/10/WE 39 określa wymagania w zakresie opieki zdrowotnej w art. 10: Bez uszczerbku dla przepisów art. 14 dyrektywy 89/391/EWG 40, państwa członkowskie wprowadzają przepisy zapewniające odpowiednie badania lekarskie pracowników, w przypadku gdy wyniki oceny i pomiaru przewidziane w art. 1 ust. 1 niniejszej dyrektywy wskazują na istnienie zagrożenia zdrowia pracowników. Przepisy te, w tym określone wymagania w zakresie dokumentacji dotyczącej zdrowia i jej dostępności, wprowadza się zgodnie z prawem krajowym i/lub praktyką. Pracownik, dla którego ekspozycja na hałas przekracza górne wartości, przy których podejmuje się odpowiednie działania, ma prawo do zbadania słuchu przez lekarza lub inną właściwie wykwalifikowaną osobę pozostającą pod nadzorem lekarza, zgodnie z prawem krajowym i/lub praktyką. Profilaktyczne badania audiometryczne należy także umożliwić pracownikom, których ekspozycja na hałas przekracza dolne wartości, przy których podejmuje się odpowiednie działania, w przypadku gdy ocena i pomiary przewidziane w art. 4 ust. 1 niniejszej dyrektywy wskazują na istnienie zagrożenia zdrowia pracowników. Celem powyższych badań jest wczesne diagnozowanie jakiejkolwiek utraty słuchu w wyniku działania hałasu oraz zachowanie prawidłowego działania słuchu. Państwa członkowskie stwarzają warunki w celu zapewnienia sporządzania i aktualizacji indywidualnej dokumentacji dotyczącej zdrowia każdemu pracownikowi, który poddał się badaniom lekarskim zgodnie z ust. 1 i ust. 2. Dokumentacja dotycząca zdrowia zawiera podsumowanie wyników przeprowadzonych badań. Prowadzi się je w odpowiedniej formie, umożliwiającej późniejsze konsultacje, z uwzględnieniem obowiązku poufności. Kopie odpowiedniej dokumentacji dotyczącej zdrowia przekazuje się właściwym organom na żądanie. Poszczególnym pracownikom udostępnia się na żądanie dokumentację dotyczącą ich zdrowia. W przypadku gdy w wyniku kontroli badań słuchu wykryto możliwe do zidentyfikowania uszkodzenie słuchu, które lekarz lub specjalista, jeżeli lekarz uzna 39. Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem), Dz.U. L 42 z , strona Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, Dz.U. L 183 z , strona 1 to za stosowne, oceni jako wynik narażenia na hałas w miejscu pracy: a) lekarz lub inna osoba o odpowiednich kwalifikacjach zawiadamia pracownika o wynikach, które dotyczą go osobiście. b) pracodawca: dokonuje analizy oceny ryzyka, przeprowadzonej zgodnie z art. 4, dokonuje analizy środków podjętych w celu eliminacji lub zmniejszenia ryzyka zgodnie z art. 5 i 6, uwzględnia porady specjalisty medycyny pracy lub innej wykwalifikowanej osoby, lub właściwych organów, wprowadzając wszelkie środki wymagane w celu eliminacji lub zmniejszenia ryzyka zgodnie z art. 5 i 6, włącznie z możliwością przeniesienia pracownika do innej pracy, gdzie nie występuje ryzyko związane z dalszym narażeniem na hałas, oraz: organizuje systematyczne badania lekarskie i zapewnia przegląd stanu zdrowia innych pracowników, którzy byli i są narażeni w podobnym stopniu opieka zdrowotna Pracownicy muszą przez cały czas mieć zapewnioną odpowiednią opiekę zdrowotną. Wyniki ocen i pomiarów hałasu oraz innych czynników mogą sygnalizować zagrożenie dla słuchu (art. 10 dyrektywy 2003/10/WE). Badania słuchu muszą być zapewnione w sytuacji, gdy pracownik jest narażony na hałas o wartościach ekspozycji przekraczających górne wartości działania [85 db(a)], Badania słuchu są prowadzone przez lekarza medycyny lub inną wykwalifikowaną osobę pozostającą pod nadzorem lekarza, Profilaktyczne badania audiometryczne należy także umożliwić pracownikom, których ekspozycja na hałas przekracza dolne wartości działania [80 db(a)], tak by zapewnić wczesne diagnozowanie utraty słuchu w wyniku działania hałasu, Celem tych badań jest wczesne diagnozowanie jakiejkolwiek utraty słuchu w wyniku działania hałasu oraz zachowanie prawidłowego działania słuchu prowadzenie dokumentacji dotyczącej zdrowia Opieka zdrowotna powinna obejmować prowadzenie indywidualnej dokumentacji dotyczącej zdrowia (zgodnie z prawem krajowym i/lub praktyką), która: Zawiera uaktualnione podsumowanie wyników przeprowadzonych w przeszłości badań lekarskich; Jest prowadzona w odpowiedniej formie, umożliwiającej późniejsze konsultacje; Jest poufna (pozostaje pod nadzorem lekarza medycyny); 112

115 rozdział 7: uszkodzenia słuchu i opieka zdrowotna Jest przekazywana właściwym organom krajowym na żądanie; oraz Jest udostępniana poszczególnym pracownikom, których dotyczy. Rozpoznanie uszkodzenia słuchu: Lekarz medycyny lub inna wykwalifikowana osoba, wskazana przez lekarza, dokonuje oceny, czy uszkodzenie słuchu może być wynikiem narażenia na hałas w miejscu pracy. Jeżeli faktycznie zachodzi taki przypadek: Lekarz medycyny lub inna wykwalifikowana osoba informuje pracownika o wyniku badania, które dotyczy jego lub jej osobiście; Pracodawca udziela pracownikowi porady na temat odpowiednich środków zapobiegawczych obowiązki pracodawcy w przypadku uszkodzenia słuchu spowodowanego narażeniem na hałas w miejscu pracy Pracodawca zobowiązany jest do: Dokonania analizy oceny ryzyka dotyczącej narażenia na hałas. Dokonania analizy środków podjętych w celu eliminacji lub zmniejszenia ryzyka narażenia i innych czynników szkodliwych dla słuchu. Wprowadzenia środków wymaganych w celu eliminacji lub zmniejszenia ryzyka, przy uwzględnieniu porady specjalisty medycyny pracy lub innej odpowiednio wykwalifikowanej osoby lub właściwego organu. Powyższe obejmuje możliwość przeniesienia pracownika do innej pracy, gdzie nie występuje ryzyko związane z dalszym narażeniem na hałas. Organizowania systematycznych badań lekarskich i dokonania przeglądu stanu zdrowia wszystkich pracowników, którzy byli i są narażeni w podobnym stopniu. Zwracania szczególnej uwagi na ograniczanie ryzyka narażenia wrażliwych grup populacji, takich jak kobiety w ciąży lub młodzi pracownicy. Wszelkie działania muszą być realizowane zgodnie z prawem krajowym i/lub praktyką. 2. BUDOWA UCHA LUDZKIEGO Ucho, będące narządem umożliwiającym ludziom słyszenie dźwięków, jest niezwykle istotne dla komunikacji werbalnej w stosunkach międzyludzkich. Ucho składa się z trzech głównych części: ucha zewnętrznego, ucha środkowego i ucha wewnętrznego. Rysunek 7.1. Budowa ucha 2.1. ucho zewnętrzne Ucho zewnętrzne stanowi tę część narządu słuchu, którą powszechnie nazywamy uchem. Ucho zewnętrzne składa się z fałdów skóry oraz chrząstki tworzących małżowinę uszną, przewodu słuchowego zewnętrznego i błony bębenkowej. Małżowina uszna zbiera i modyfikuje dochodzące dźwięki, co jest istotne dla określenia odległości źródła dźwięku i kierunku, z którego dochodzą fale akustyczne. Przewód słuchowy zewnętrzny ma kształt nieregularnego cylindra o długości 25 mm i szerokości 7 mm, który przenosi dźwięki do błony bębenkowej. Przykład: Przewód słuchowy zewnętrzny działa jak rezonator dla częstotliwości w zakresie Hz, wzmacniając wibracje dźwięku o db. Oznacza to, że ucho jest najbardziej wrażliwe na wysokie częstotliwości, a zatem bardzo podatne na uszkodzenia spowodowane hałasem w zakresie wysokich częstotliwości ucho środkowe Granicę oddzielającą ucho zewnętrzne od ucha środkowego stanowi błona bębenkowa. W uchu środkowym znajduje się układ trzech małych kosteczek - młoteczka, kowadełka i strzemiączka. Młoteczek przekazuje drgania do kowadełka, które następnie przekazuje je do strzemiączka w celu przekształcenia wibracji błony bębenkowej w wibracje płynów ucha środkowego. Ucho środkowe działa jak wzmacniacz dźwięku. Wibracje błony bębenkowej są bardzo delikatne, i w przypadku delikatnych dźwięków o wysokiej częstotliwości ruchy błony bębenkowej zachodzą na odcinku krótszym niż średnica cząsteczki wodoru. Ucho środkowe wzmacnia dźwięk o około db, głównie poprzez wprowadzanie zmian w obszarze pomiędzy błoną bębenkową a podstawą strzemiączka. 113

116 rozdział 7: uszkodzenia słuchu i opieka zdrowotna Przykład: Gdyby nie ucho środkowe, ponad 99% energii akustycznej ulegałoby odbiciu i byłoby niedostępne w procesie słyszenia dźwięków. Rysunek 7.3 Struktury ucha wewnętrznego Przykład: Rysunek 7.2 Ucho środkowe Drugim zadaniem ucha środkowego jest ochrona układu słuchowego przed głośnymi dźwiękami. Mięśnie ucha środkowego regulują ruch kosteczek i ograniczają siłę wibracji przekazywanych do ucha wewnętrznego w sytuacji, gdy poziom dźwięku przekracza db. Efekt ten, znany pod nazwą odruchu strzemiączkowego, dość krótko jest w stanie chronić układ słuchowy przed głośnymi dźwiękami o wolno rosnącym natężeniu. Odruch strzemiączkowy jest jednak nieskuteczny w przypadku hałasu impulsowego, takiego jak np. wystrzał z broni palnej ucho wewnętrzne Ucho wewnętrzne, nazywane również ślimakiem, stanowi rzeczywisty odbiornik i analizator dźwięku. Narząd ten ma wielkość koniuszka palca, a jego struktury są tak delikatne, że jako pierwsze ulegają uszkodzeniu w wyniku działania hałasu. W przewodzie ślimakowym rozmieszczone jest ponad komórek słuchowych (nazywanych także komórkami włoskowatymi albo rzęskowymi), które są odpowiedzialne za wytwarzanie impulsów nerwowych w odpowiedzi na wibracje generowane przez dźwięki. Istnieją dwa rodzaje tych komórek: wewnętrzne komórki słuchowe i zewnętrzne komórki słuchowe, różniące się kształtem i funkcją. Określenia wewnętrzna i zewnętrzna dotyczące komórek słuchowych odnoszą się do ich umiejscowienia: wewnętrzne komórki słuchowe są rozmieszczone bliżej środkowej części ślimaka, zaś zewnętrzne komórki słuchowe są oddalone od środkowej części ślimaka. Na górnej części każdej wewnętrznej komórki słuchowej znajduje się około włosków, zwanych rzęskami, zaś na górnej części każdej zewnętrznej komórki słuchowej rozmieszczone jest około rzęsek. Ich ruch ścinający powoduje wyładowanie neuronalne. Około neuronów uczestniczy w przenoszeniu impulsów nerwowych do mózgu i z powrotem za pośrednictwem nerwu słuchowego. Przemieszczenie rzęsek komórek słuchowych jest bardzo niewielkie w przypadku dźwięków na progu słyszalności (0 db SPL) zakres tego ruchu wynosi jedynie 10-6 µm, podczas gdy w przypadku dźwięków na najwyższych poziomach (w przybliżeniu 120 db) zakres ruchu wynosi 1 µm! Rysunek 7.4 Analiza częstotliwości w różnych miejscach ślimaka Ruch postępujący wibracji wzdłuż ucha środkowego w odpowiedzi na fale dźwiękowe umożliwia nam słyszenie dźwięków o różnych częstotliwościach, wyrażonych za pomocą różnych wysokości tonu. Wibracje płynu w uchu wewnętrznym tworzą falę bieżącą, która wprawia w drgania różne grupy komórek słuchowych i pobudza różne grupy neuronów, w zależności od częstotliwości dźwięku. Istnieje ścisły związek pomiędzy częstotliwością i położeniem w ślimaku miejsca, w którym dochodzi do pobudzenia. Ucho wewnętrzne działa jak mechaniczno-nerwowy analizator częstotliwości, który zamienia drgania fal dźwiękowych na impulsy nerwowe. Utrata słuchu w zakresie określonych częstotliwości ma zatem związek z uszkodzeniem komórek słuchowych w określonych obszarach ślimaka. 114

117 rozdział 7: uszkodzenia słuchu i opieka zdrowotna Przykład: Ucho jest tak dokładnym analizatorem częstotliwości, że w przedziale 1000 Hz jesteśmy w stanie rozróżnić dźwięki różniące się wysokością zaledwie o 0,1 Hz! 3. PRZyKłADy USZKODZEń UKłADU SłUCHOWEGO Narażenie uszu na wysoki poziom hałasu powoduje nadmierną stymulację komórek słuchowych, co z kolei prowadzi do uszkodzenia ich struktur. Przy poziomach dźwięku przekraczających db rzęski komórek słuchowych cierpią na skutek zmęczenia lub mogą ulec złamaniu. Dochodzi do poważnych zmian biochemicznych i fizjologicznych, które są jednak do pewnego stopnia odwracalne. Zmiany utrwalają się w następstwie przedłużającego się narażenia na hałas przy poziomach przekraczających 80 db (A) lub nagłego narażenia na hałas o bardzo wysokim poziomie, przekraczającym 120 db. Przykłady: W wyniku uszkodzenia komórki słuchowe mogą umrzeć. Uszkodzenie komórek słuchowych w określonym obszarze ucha wewnętrznego wiąże się z utratą wrażliwości na częstotliwości dźwięków docierających do tego obszaru ucha. Częściowe uszkodzenie komórek słuchowych prowadzi do śmierci komórek włoskowatych w różnych obszarach ucha wewnętrznego. Proces ten jest bardzo niebezpieczny, gdyż poważnie uszkodzona komórka może spowodować zniszczenie i śmierć sąsiadujących z nią komórek w następstwie zapalenia. Rysunek 7.5 Niezniszczone kontrolne komórki słuchowe (a) i komórki słuchowe (b) zniszczone w następstwie narażenia na wysoki poziom dźwięku. Pierwszy rząd zewnętrznych komórek słuchowych jest uszkodzony w większym stopniu niż drugi rząd komórek. Rzęski uległy uszkodzeniu. Zdjęcie INRS. Prawa autorskie zastrzeżone szum w uszach Jednym z pierwszych skutków i oznak uszkodzenia słuchu jest szum w uszach. Zaburzenie to polega na subiektywnym odczuwaniu efektów dźwiękowych w uszach, takich jak dzwonienie i brzęczenie, nawet w sytuacji, gdy do ucha nie docierają żadne dźwięki. czasowe przesunięcie progu słyszenia (TTs) Nadmierna stymulacja komórek słuchowych prowadzi do tzw. czasowego przesunięcia progu słyszenia (TTS), czyli podniesienia progu słyszenia w następstwie nadmiernej stymulacji. Dolegliwość ta znika powoli, gdy ustanie narażenie na hałas. Podniesienie progu słyszenia odczuwane jest jako obniżenie wrażliwości słuchu, i jest to pierwsza oznaka zmęczenia układu słuchowego w wyniku działania hałasu. Przykład: Podniesienie progu słyszenia pojawia się przy hałasie na poziomie przekraczającym 80 db. Zanim ucho wróci do normy, musi upłynąć kilkadziesiąt minut lub nawet kilka godzin. Trwałe przesunięcie progu słyszenia (pts) W następstwie przedłużającego się lub powtarzającego narażenia na głośny hałas, podniesienie progu słyszenia skutkuje trwałym przesunięciem progu słyszenia (PTS). Trwałe podniesienie progu słyszenia jest równoznaczne z utratą słuchu. Całkowita głuchota, do której dochodzi w sytuacji, gdy znikają wewnętrzne i zewnętrzne komórki słuchowe, prowadzi również do zwyrodnienia włókien nerwowych. 4. PRZyKłADy USZKO- DZEń UKłADU SłU- CHOWEGO PRZEZ CZyNNIKI ZEWNęTRZNE Chemikalia, rozpuszczalniki oraz lekarstwa powodujące przejściowe lub trwałe uszkodzenie słuchu noszą nazwę ototoksyn. Wiele rozpuszczalników przemysłowych ma właściwości ototoksyczne. Chemikalia są zazwyczaj wdychane lub wchłaniane przez skórę, skąd docierają do ucha wewnętrznego za pośrednictwem układu krwionośnego. Do uszkodzenia słuchu dochodzi w następstwie zniszczenia komórek słuchowych (zwłaszcza zewnętrznych komórek słuchowych) lub dróg nerwowych związanych ze słuchem. Do chemikaliów i rozpuszczalników, o których wiadomo, że powodują uszkodzenia słuchu, należą: trichloroetylen, ksylen, styren, toluen, heksan i dwusiarczek węgla. Uszkodzenie ucha wewnętrznego może być również spowodowane tlenkiem węgla, który wywołuje niedotlenienie narządów i tkanek. 115

118 rozdział 7: uszkodzenia słuchu i opieka zdrowotna Połączone skutki narażenia na ototoksyczne substancje chemiczne i hałas są szczególnie szkodliwe dla słuchu. Oddziaływanie substancji o właściwościach ototoksycznych prowadzi do nieprawidłowego stanu ucha wewnętrznego, przez co staje się ono szczególnie wrażliwe na uszkodzenia mechaniczne spowodowane hałasem. Substancje chemiczne takie jak toluen, styren, trichloroetylen, etylobenzen, cyjanowodór i tlenek węgla działają synergistycznie z hałasem i pogłębiają szkodliwe skutki hałasu na układ słuchowy. Narażenie na mieszanki rozpuszczalników zdaje się potęgować szkodliwe oddziaływanie na układ słuchowy. stosowanie niektórych leków również może powodować efekty ototoksyczne. Osoby zażywające leki wykazujące szkodliwe działanie na słuch nie mogą być narażane na oddziaływanie hałasu. Do leków wywierających wpływ na układ słuchowy zaliczamy niektóre antybiotyki, leki stosowane w terapii nowotworowej, środki moczopędne i chininy. Nie stwierdzono połączonego, synergistycznego oddziaływania leków i hałasu na słuch, natomiast indywidualne oddziaływanie wielu poszczególnych leków na słuch zostało dobrze udokumentowane. Przykład: Środki chemiczne, działające synergistycznie z hałasem i powodujące utratę słuchu, oraz branże przemysłu, w których dochodzi do narażenia (wykaz niewyczerpujący). Środek chemiczny Trichloretylen Ksylen Styren Toluen Cyjanowodór Dwusiarczek węgla Ołów Tlenek węgla przemysł Przemysłowy odtłuszczacz do metali Przemysł chemiczny, petrochemiczny, transportowy, farbiarski i lakierniczy Wiele gałęzi przemysłu wytwórczego (zwłaszcza spożywczy, chemiczny, gumowy, tworzyw sztucznych itp.), handel, usługi, transportowy, budowlany Przemysł farbiarski i lakierniczy, gumowy i tworzyw sztucznych, przemysł drukarski Przemysł wydobywczy, galwaniczny, chemiczny, stalowy, metalowy, wytwórczy (włókna syntetyczne, tworzywa sztuczne, barwniki, pigmenty, nylon) Przemysł tekstylny, rolnictwo Przemysł górniczy, elektryczny Przemysł transportowy (silniki spalinowe), pożarnictwo, stalowy, metalowy, celulozowy i papierniczy interakcje pomiędzy hałasem a wibracjami Badania naukowe wykazują, że zarówno wibracje przekazywane na kończyny górne, jak i wibracje przekazywane na całe ciało powodują interakcje z hałasem. Dokładna zależność między dawką a efektem nie jest jednak znana w odniesieniu do tych interakcji, i w związku z tym dyrektywa 2002/44/WE 41 w sprawie wibracji ustanowiła dopuszczalne wartości narażenia i wartości działania w celu zapewnienia środków zapobiegawczych. [Niezbędne są dalsze badania w celu określenia zależności między dawką a efektem]. Na przykład, w miejscach pracy kierowców samochodów ciężarowych dużej ładowności na budowach, w których dochodzi do narażenia na wibracje przekazywane na całe ciało, przekraczające dopuszczalne wartości narażenia podane w ISO :1997 (a w = 0,8 m/s 2 ), dochodzi do interakcji pomiędzy hałasem a wibracjami przekazywanymi na całe ciało, co w rezultacie prowadzi do zwiększonego ryzyka utraty słuchu (o około 3 db) w porównaniu z narażeniem wyłącznie na hałas bez uwzględnienia wibracji przekazywanych na całe ciało. Rysunek 7.6 Niezniszczone kontrolne komórki słuchowe (po lewej) i komórki słuchowe (po prawej) zniszczone z powodu narażenia na działanie rozpuszczalników (toluenu). Trzeci rząd zewnętrznych komórek jest uszkodzony w większym stopniu niż drugi rząd komórek. Rzęski wyglądają identycznie, jak w stanie początkowym. Zdjęcie INRS. Prawa autorskie zastrzeżone 41. Dyrektywa 2002/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (wibracjami), Dz.U. L 177 z , strona

119 rozdział 7: uszkodzenia słuchu i opieka zdrowotna 4.2. zapewnienie opieki zdrowotnej z uwzględnieniem interakcji pomiędzy hałasem a substancjami ototoksycznymi oraz wibracjami w miejscu pracy Mając na celu zapewnienie środków zapobiegawczych, mimo niewystarczającej wiedzy naukowej na temat zależności pomiędzy dawką a efektem, niektórzy eksperci zalecają obniżenie wartości działania uwzględnianych podczas badań lekarskich (badań audiometrycznych) w przypadku połączonego narażenia na hałas i substancje ototoksyczne lub na hałas i wibracje. 5. SKUTKI USZKODZENIA UKłADU SłUCHOWEGO Istnieją liczne następstwa uszkodzenia ucha wewnętrznego. podniesienie progu słyszenia Podniesienie progu słyszenia jest równoważne z utratą wrażliwości na dźwięki o określonych częstotliwościach. Istnieją różne rodzaje utraty słuchu, jednak najczęściej stwierdzana utrata słuchu jest doświadczana w następstwie narażenia na hałas przemysłowy w zakresie częstotliwości 2-6 khz; jest to tzw. niedosłuch w zakresie wysokich częstotliwości. Przykład: podniesienie progu słyszenia z powodu utraty słuchu wzrost wrażliwości na głośność Podniesienie progu słyszenia prowadzi do nieprawidłowego wzrostu poziomu odczuwania głośności dźwięków. Osoba normalnie słysząca doświadcza głośności dźwięków w szerokim (90 db) zakresie poziomów dźwięku: dźwięk jest ledwo słyszalny na poziomie 10 db SPL, natomiast nieprzyjemnie głośny na poziomie 100 db SPL. W odniesieniu do utraty słuchu o 50 db zakres ten zmniejszy się do około 40 db - w takim przypadku dźwięk na poziomie 60 db SPL jest ledwo słyszalny, natomiast nieprzyjemnie głośny na poziomie 100 db SPL, tak jak w przypadku nieuszkodzonego słuchu. Przykłady: Wzrost wrażliwości na głośność bardzo utrudnia prawidłowe rozumienie mowy, powoduje również poważne zaburzenia w odbiorze muzyki. obniżenie selektywności częstotliwościowej Utrata słuchu może doprowadzić do obniżenia selektywności częstotliwościowej, czyli zdolności do rozróżniania dźwięków o różnych częstotliwościach. Ucho normalnie słyszące zachowuje się jak dobrze zestrojony odbiornik dźwięków o różnej częstotliwości. Utrata selektywności częstotliwościowej oznacza, że dźwięki lub fragmenty dźwięków o różnych częstotliwościach mieszają się z sobą. Dźwięki maskują się wzajemnie nawet wtedy, gdy ich częstotliwości znacznie się różnią. Trudności w nadążaniu za zmianami dźwięku w czasie Dźwięk, zwłaszcza mowa, jest dynamiczny, tzn. poziom dźwięku stale zmienia się w czasie. Utrata słuchu wiąże się z upośledzeniem zdolności do nadążania za zmianami dźwięku w czasie, skutkiem czego percepcja dźwięków jest nieprawidłowa. poziom ciśnienia akustycznego db Przeciętny próg słyszenia u młodych i zdrowych osób Podniesiony próg słyszenia z powodu utraty słuchu Przykład: Wymieszanie dźwięków o różnych częstotliwościach oraz upośledzenie zdolności do nadążania za zmianami dźwięku w czasie bardzo utrudnia rozumienie mowy. Jest to jedna z przyczyn, dla których ludzie z upośledzonym słuchem mają trudności ze zrozumieniem mowy w sytuacjach towarzyskich, zwłaszcza gdy rozmowę prowadzi jednocześnie wiele osób częstotliwość, Hz Rysunek 7.7 Podniesienie progu słyszenia z powodu utraty słuchu. Trudności z lokalizacją źródła dźwięku Obniżenie selektywności częstotliwościowej, trudności z nadążaniem za zmianami dźwięku w czasie oraz wzmożone maskowanie utrudnia wykrywanie, identyfikację i lokalizację źródeł dźwięku. 117

120 rozdział 7: uszkodzenia słuchu i opieka zdrowotna szum w uszach Osoby z upośledzeniem słuchu mogą doświadczać szumu w uszach. Zaburzenie to jest spowodowane miejscowym uszkodzeniem struktur ucha wewnętrznego, co wywołuje zmiany aktywności nerwu słuchowego. Oznacza to, że dźwięki są subiektywnie słyszane nawet w sytuacji, gdy nie są przenoszone do ucha. Objawy zaburzenia to odczuwanie w uszach dzwonienia i szumów o średnich lub wysokich częstotliwościach. Przykład: W skrajnych przypadkach hałas subiektywny może trwać przez 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu. Około 20% populacji doświadcza szumu w uszach w pewnym stopniu, zaś 4% stale doświadcza tego zaburzenia. 6. POZASłUCHOWE SKUT- KI DZIAłANIA HAłASU Wiele niepożądanych skutków działania hałasu może być spowodowane nawet na poziomach hałasu i narażenia, które są nieszkodliwe dla ucha wewnętrznego. Należą do nich: Zakłócenia w komunikacji werbalnej (nieporozumienia prowadzące do niewłaściwych decyzji). Zakłócenia w zakresie realizacji zadań (obniżenie wydajności). Podenerwowanie. Stres. Trudności z dostrzeganiem i rozpoznawaniem zagrożeń i sygnałów ostrzegawczych. Zakłócenia snu i obniżona jakość snu. Ludzie różnią się diametralnie pod względem stopnia odczuwanego podenerwowania. Podenerwowanie zależy od poziomu i czasu trwania pojedynczych zdarzeń akustycznych, jak również od wzorca ich nieciągłości lub częstotliwości. Rozdrażnienie i stres u poszczególnych osób może się pojawiać w różny sposób, w zależności od warunków subiektywnych. Podenerwowanie, rozdrażnienie i stres są wartościami niewymiernymi, i niemożliwe jest ustalenie ich związku z przekroczeniem określonych poziomów hałasu. Poziomy hałasu mogą również wywoływać zmiany fizjologiczne, takie jak: Zwiększona częstość akcji serca Podwyższone ciśnienie krwi Zwężenie naczyń krwionośnych Rozszerzenie źrenicy oka Wydzielanie adrenaliny Odruch wzdrygnięcia Wysokie poziomy hałasu wywierają niekorzystny wpływ na bezpieczeństwo, gdyż hałas może nakładać się na informacje ostrzegawcze. Sygnały o zagrożeniach mogą być maskowane, Informacje przekazywane przez kolegę lub przez głośniki mogą stać się niezrozumiałe. 7. BADANIA AUDIOMETRyCZNE 7.1. przewodzenie powietrzne i kostne Standardowa pomoc w ramach opieki lekarskiej w odniesieniu do utraty słuchu w wyniku działania hałasu obejmuje badania audiometryczne, które można zastosować do wczesnego wykrycia uszkodzenia, będącego wynikiem narażenia na hałas. Badanie audiometryczne w pomieszczeniu dźwiękoszczelnym jest przeprowadzane na pracowniku, który nie był w czasie je poprzedzającym narażony na działanie hałasu. Okres spokojnego odpoczynku przed badaniami powinien wynosić co najmniej 12 godzin. Badania audiometryczne są przeprowadzane dla pewnej liczby częstotliwości tonu w zakresie Hz. Badanie standardowe jest przeprowadzane z użyciem słuchawek (przewodzenie powietrzne), analogicznie do normalnej metody przenoszenia dźwięku do ucha. W kolejnej metodzie badania używany jest wibrator kostny (przewodzenie kostne), z którego dźwięk jest przenoszony do ucha za pośrednictwem tkanek i kości czaszki. Porównanie przewodzenia kostnego z przewodzeniem powietrznym umożliwia sprawdzenie stanu ucha wewnętrznego audiometria mowy W przypadku wykrycia znacznej utraty słuchu można przeprowadzić dodatkowe badania, na przykład test rozpoznawania mowy. Celem badań jest umożliwienie oceny zdolności danej osoby z upośledzeniem słuchu do utrzymywania normalnych kontaktów towarzyskich przy pomocy mowy. Trudności z prowadzeniem komunikacji werbalnej pojawiają się zazwyczaj przy utracie słuchu przekraczającej 40 db harmonogram badań audiometrycznych Osoby zatrudnione w otoczeniu, w którym istnieje ryzyko uszkodzenia słuchu, powinny być poddawane badaniom audiometrycznym (art. 10 dyrektywy 2003/10/WE) przed rozpoczęciem pracy i w odpowiednich odstępach czasu w trakcie ich życia zawodowego. Badanie jest zazwyczaj powtarzane po upływie pierwszych 12 miesięcy w celu określenia, czy osoba jest wysoce wrażliwa na hałas, a następnie przeprowadzane co trzy lata. 118

121 rozdział 7: uszkodzenia słuchu i opieka zdrowotna Słuch powinien być również badany za każdym razem, gdy mogło dojść do nagłego uszkodzenia słuchu, np. w następstwie eksplozji.\ Częstotliwość badań audiometrycznych może być dostosowana do poziomu narażenia oznaki upośledzenia słuchu lub rozwijającego się niedosłyszenia Z reguły niedosłyszenie rozwija się powoli na przestrzeni kilkunastu lat. Ponadto słyszenie jest procesem bardzo złożonym, i do pewnego stopnia niewydolność narządu zmysłu, jakim jest ucho, do przekształcania słyszalnych sygnałów w odnośne bodźce nerwowe, może być zrekompensowana dzięki późniejszemu inteligentnemu przekształceniu. Dlatego też w początkowym stadium rozwój niedosłyszenia zazwyczaj przebiega w sposób niezauważony. Jedną z pierwszych oznak upośledzenia słuchu lub niedosłyszenia ma związek z tzw. efektem cocktail party. Jeżeli osoba ma trudności z rozumieniem pojedynczej rozmowy - na przykład na przyjęciu, gdzie wiele osób prowadzi jednocześnie wiele konwersacji - może to być oznaką rozwijającego się niedosłyszenia, nawet jeżeli osoba ta nie ma jeszcze żadnych problemów z rozumieniem rozmowy prowadzonej w ciszy. Przedwczesna utrata słuchu We wczesnych etapach utrata słuchu spowodowana hałasem rozwija się w przedziale częstotliwości 4-6 khz. W związku z tym do powszechnej praktyki należy obniżanie kosztów poprzez zalecanie badania audiometrycznego w ograniczonym zakresie częstotliwości 1-6 khz. Utrata słuchu przekraczająca 40 db HL zazwyczaj wymaga leczenia. Utrata słuchu przekraczająca 60 db HL jest uważana za poważną, a osoba nią dotknięta wymaga aparatu słuchowego do utrzymywania komunikacji werbalnej. Proces starzenia się Przy dokonywaniu oceny utraty słuchu spowodowanej hałasem musimy wziąć pod uwagę normalne obniżenie wrażliwości słuchu związane z wiekiem (starcze przytępienie słuchu). W przypadku osób powyżej 50. roku życia udokumentowano szybsze pogarszanie się słuchu niż w przypadku osób młodszych. Starcze przytępienie słuchu jest różne u obu płci, i zazwyczaj ma bardziej ostry przebieg u mężczyzn niż u kobiet. Przykład: Utrata słuchu 0 Do dalszych oznak upośledzenia słuchu lub rozwijającego się niedosłyszenia należą: niemożność usłyszenia dzwonka telefonu lub dzwonka u drzwi niemożność usłyszenia sygnałów ostrzegawczych (np. wózka widłowego, dzwonka rowerowego) słuchanie radia lub oglądanie telewizji przy (niemal) maksymalnym poziomie głośności odbiornika dbhl przeciętne average hearing threshol d shift for 60- progu year old person słyszenia (pr esbyacu u sis): osoby woman man przesunięcie 60-letniej (starcze przytępienie słuchu): u kobiet u mężczyzn noic e indu ced hearing loss utrata słuchu spowodowana hałasem 8. WSKAźNIKI UTRATy SłUCHU Próg słyszalności W standardach i praktyce klinicznej utrata słuchu wyrażana jest w decybelach HL (ang. hearing level próg słyszalności), co wskazuje na podniesienie progu słyszenia ponad poziom normalny, która to wartość określona jest dla młodych i zdrowych osób. Na przykład próg słyszalności w wysokości 40 db HL przy częstotliwości 2000 Hz oznacza, że wartość progowa słuchu danego pracownika jest o 40 db wyższa niż poziom normalny przy tej częstotliwości F requency, H z częstotliwość, Hz Rysunek 7.8 Utrata słuchu związana z wiekiem i utrata słuchu spowodowana hałasem Procentowa utrata słuchu Procentowa utrata słuchu obliczana jest dla celów odszkodowania finansowego. Istnieją różne metody, oparte na średniej utracie słuchu wyrażonej w db HL dla częstotliwości audiometrycznych w wysokości 500, 1000 i 2000 Hz, które stosuje się zazwyczaj przy badaniu lepszego ucha, choć mogą być również zastosowane do badania obojga uszu. Powyższe trzy częstotliwości zostały wybrane z powodu istotnego wpływu utraty słuchu na rozpoznawanie mowy w zakresie częstotliwości Hz. 119

122 chapter 1: principles of acoustics 120

123 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy 1. WyMOGI DyREKTyWy POZOSTAłE KWESTIE WPROWADZENIE - DLACZEGO POWSTAł OSOBNy ROZDZIAł? ZAGROżENIA I PROBLEMy SZCZEGółOWE WyKAZ PRACOWNIKóW, KTóRZy MOGą ZOSTAć POSZKODOWANI W SEKTORZE MUZyCZNyM I ROZRyWKOWyM KTO MOżE Być ZAGROżONy? STRATEGIE OGRANICZENIA NARAżENIA Strategia 1: Pracodawcy administratorzy obiektów Strategia 2: Pracodawcy przedsiębiorcy sektora rozrywkowego Strategia 3: Pracodawcy personelu obsługi Strategia 4: Pracodawcy dostawcy lub operatorzy sprzętu nagłaśniającego Strategia 5: Pracownicy

124 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy 1. WyMOGI DyREKTyWy Artykuł 14 dyrektywy 2003/10/WE 42 nakłada następujący wymóg: W kontekście zastosowania niniejszej dyrektywy państwa członkowskie sporządzają w porozumieniu z partnerami społecznymi, zgodnie z krajowym prawem i praktyką, kodeks postępowania określający praktyczne wytyczne pomagające pracownikom i pracodawcom branży muzycznej i rozrywkowej, zrealizować ciążące na nich zobowiązania prawne określone w niniejszej dyrektywie. Należy podkreślić, że dyrektywa 2003/10/WE określa minimalne wymagania w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczące narażenia pracowników na ryzyko spowodowane hałasem w rozumieniu art. 3 Definicje dyrektywy ramowej 89/391/EWG 43 a) pracownik : każda osoba zatrudniona przez pracodawcę, włącznie z osobami prowadzącymi szkolenie i praktyki, wyłączając pomoce domowe, oraz b) pracodawca : każda osoba prawna lub osoba fizyczna, znajdująca się w stosunku zatrudnienia z pracownikiem i ponosząca odpowiedzialność za przedsiębiorstwo i/lub zakład. 2. POZOSTAłE KWESTIE Z racji szczególnej specyfiki sektora muzycznego i rozrywkowego, wielu muzyków/członków ekip pracuje pozaetatowo (np. na zlecenie) i może zaliczać się do osób pracujących na własny rachunek. Owa grupa pracowników nie jest objęta dyrektywą 2003/10/WE, natomiast powinno mieć do niej zastosowanie zalecenie Rady 2003/134/WE 44 w sprawie poprawy warunków BHP osób pracujących na własny rachunek. W tym przypadku również można rozważyć zastosowanie proponowanych poniżej środków. 42. Dyrektywa 2003/10/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 lutego 2003 r. w sprawie minimalnych wymagań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa dotyczących narażenia pracowników na ryzyko spowodowane czynnikami fizycznymi (hałasem), Dz.U. L 42 z , strona Dyrektywa Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, Dz.U. L 183 z , strona Zob. 2003/134/WE, zalecenie Rady z dnia 18 lutego 2003 r. w sprawie poprawy warunków BHP osób pracujących na własny rachunek, Dz.U. L 53 z , strona WPROWADZENIE: DLACZEGO POWSTAł OSOBNy ROZDZIAł? ZAGROżENIA I PROBLE- My SZCZEGółOWE Sektor muzyczny i rozrywkowy ma szczególny charakter, gdyż wysokie poziomy dźwięku i efekty specjalne - wystarczająco głośne, by spowodować uszkodzenie słuchu - są często uważane za nieodłączne elementy występu. O specyfice dźwięków w tym sektorze, zarówno wytwarzanych na żywo, jak i odtwarzanych z nagrań, decyduje fakt, że w istocie rzeczy są one produktem własnym, który jednocześnie może być szkodliwy. Odnośne poziomy dźwięku nie są niepożądanym efektem wtórnym, ale są przez odbiorców w pewnym stopniu oczekiwane. Niemniej jednak ten specyficzny wytwór pracy może stanowić bezpośrednie zagrożenie dla najważniejszych narzędzi pracowników i wykonawców, czyli ich uszu. Dyrektywa w sprawie hałasu 2003/10/WE określa minimalne wymagania w zakresie ochrony pracowników przed ryzykiem dla ich zdrowia i bezpieczeństwa, wynikającym lub mogącym potencjalnie wyniknąć w związku z narażeniem na hałas w miejscu pracy. Oceny ryzyka działań wykonywanych podczas pracy powinny wskazać tych pracowników, którzy mogą być narażeni należą do nich między innymi muzycy i inni wykonawcy, personel techniczny oraz pozostałe osoby pracujące bezpośrednio w sektorze muzycznym i rozrywkowym (patrz: tabela 8.1), np. bileterzy, pracownicy ochrony, personel recepcji i kateringowy itp., w zależności od rozmieszczenia ich stanowisk pracy i czasu spędzanego w hałaśliwym otoczeniu. 4. WyKAZ PRACOWNIKóW, KTóRZy MOGą ZOSTAć POSZKODOWANI W SEKTORZE MUZyCZNyM I ROZRyWKOWyM Dyrektywa w sprawie hałasu 2003/10/WE stosuje się do wszystkich pomieszczeń, w których przebywają pracownicy i w których dla celów rozrywkowych grana jest muzyka czy to na żywo (nagłośniona lub nie), czy też mechaniczna (odtwarzana z nagrań). W przypadku, gdy może dojść do przekroczenia poziomów narażenia, określonych w dyrektywie 2003/10/WE, należy podjąć odpowiednie działania. Każda osoba, której działalność może spowodować zagrożenie hałasem, ponosi odpowiedzialność za siebie samą lub za wszystkich, którzy mogą zostać poszkodowani. 122

125 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy Przy poszukiwaniu najlepszego sposobu uniknięcia lub zredukowania poziomów narażenia na hałas w szczególnych napotkanych okolicznościach, niezbędne może okazać się połączenie różnych środków. Przy rozpatrywaniu możliwych do zastosowania środków należy rozważyć wszystkie czynniki, takie jak rodzaje wykorzystywanych instrumentów muzycznych, liczba i rozmieszczenie muzyków, a także czy wykorzystywane jest nagłośnienie, czy pracownicy pracują bądź pracowali już w danym dniu w innych pomieszczeniach (w domu, w studiu prób muzycznych, prowadząc lekcje w klasie itp.) oraz kwestie akustyki obiektów i hałasu związanego z popisami kaskaderskimi i efektami specjalnymi. Przy poszukiwaniu najlepszego sposobu uniknięcia lub zredukowania poziomów narażenia na hałas niezbędne może okazać się zastosowanie kilku różnych mechanizmów kontrolnych lub połączenie środków, gdyż każdy z nich może sam w sobie powodować różne następstwa dla innych. Na poważne ryzyko uszkodzenia słuchu narażeni są pracownicy w sektorze muzycznym i rozrywkowym, którzy muszą regularnie pracować w hałaśliwym otoczeniu, na przykład w klubach, dyskotekach lub podczas koncertów na żywo. Grupa pracowników, którzy mogą zostać poszkodowani, obejmuje muzyków i innych wykonawców, didżejów, pracowników obsługi, ekipy techniczne, pracowników ochrony, pracowników pomocy doraźnej, kasjerów i in. Pracownicy ci są często narażeni na poziomy dźwięku przekraczające graniczne wartości ekspozycji, określone w art. 3 dyrektywy 2003/10/WE. Z tego względu to, co sprawia przyjemność odbiorcom i jest dla nich niemalże nieszkodliwe w czasie pojedynczej imprezy, może stanowić ryzyko zawodowe dla pracowników w związku z ich powtarzającym się, długotrwałym narażeniem. W następujących sytuacjach: w przypadku muzyków orkiestry: Dźwięki muzyki wywierają największy bezpośredni wpływ na samych muzyków. W zależności od rodzaju instrumentu oraz rozmieszczenia, i przy uwzględnieniu dodatkowego narażenia, wynikającego z indywidualnych sesji szkoleniowych, prób i rozgrzewek, typowy poziom narażenia muzyka orkiestry osiąga wartość db(a). w przypadku muzyków rockowych i popowych: Wysokie poziomy ciśnienia akustycznego w muzyce rockowej i pop są najczęściej pożądane i oczekiwane przez publiczność. W rezultacie znaczące poziomy dźwięku na scenie są zjawiskiem powszechnym. Poziomy ciśnienia akustycznego w odniesieniu do muzyków rockowych i popowych mieszczą się w zakresie db(a). w przypadku muzyków jazzowych i folkowych: W odniesieniu do muzyków grających jazz i muzykę folk, poziomy ciśnienia akustycznego są zazwyczaj nieco niższe i wynoszą db(a). w przypadku pozostałych pracowników: Wyniki pomiarów wykazały, że podobne narażenie na hałas grozi inżynierom akustykom, pracownikom ochrony lub pozostałemu personelowi obsługi podczas koncertów na żywo. w przypadku pracowników dyskotek i didżejów: Pracownicy dyskotek lub podobnych imprez odbywających się na żywo są również narażeni na wysokie poziomy dźwięku. Poziomy ciśnienia akustycznego na parkietach tanecznych często przekraczają 100 db(a). Didżeje są narażeni na poziomy dźwięku w wysokości db(a), zaś poziomy ciśnienia akustycznego w przypadku personelu obsługi mieszczą się w granicach db(a). Mimo czasu pracy nie przekraczającego 20 godzin tygodniowo, poziomy narażenia oszacowano na 96 db(a) w przypadku didżejów i 92 db w przypadku personelu obsługi. Spowodowana hałasem utrata słuchu i inne zaburzenia nie tylko wpływają niekorzystnie na możliwość czerpania przyjemności z muzyki, ale mogą również zagrozić karierze zawodowej pracownika, gdyż w pierwszej kolejności wywierają wpływ na precyzję słuchu. Oprócz utraty słuchu zdarzają się zaburzenia takie, jak szum w uszach, zwiększona ostrość słuchu i problemy z percepcją wysokości dźwięku. Pracownicy zatrudnieni w sektorze muzycznym i rozrywkowym są w sposób wyraźny objęci dyrektywą 2003/10/WE. Personel pracujący w tym sektorze (tzn. pracodawcy, pracownicy, nadzorcy sprawujący pieczę i kontrolujący miejsca pracy itp.) musi być zaangażowany w unikanie zagrożeń spowodowanych hałasem lub ograniczanie ich do minimum. Najważniejsze wyzwania związane z tymi działaniami to stosowne oceny ryzyka oraz wprowadzanie odpowiednich środków w zakresie zapobiegania hałasowi. Oba wyzwania wymagają zastosowania właściwych strategii, zalecanych w rozdziale 8, sekcja 6 niniejszego przewodnika. 123

126 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy 5. KTO MOżE Być ZAGROżONy? W tabeli 8.1 poniżej zamieszczono niewyczerpujący wykaz pracowników, którzy mogą być narażeni na hałas w sektorze muzycznym i rozrywkowym: 6. STRATEGIE NA RZECZ OGRANICZENIA POZIO- MóW NARAżENIA NA HAłAS Akrobaci i gimnastycy Aktorzy Instruktorzy aerobiku Dyrektorzy artystyczni Inżynierowie dźwięku i asy- stenci Pracownicy obsługi technicz- nej sceny Pracownicy baru Wykonawcy dziecięcy Chóry Choreografowie Zespoły muzyki klasycznej Kompozytorzy Dyrygenci Ekipa Pracownicy służby porząd- kowej Instruktorzy tańca Tancerze Didżeje Selekcjonerzy w klubach Animatorzy Artyści estradowi Organizatorzy imprez Monterzy Personel recepcji Grupy muzyczne grające pop, rock, jazz, folk i country Technicy instrumentów muzycznych Muzycy jazzowi Projektanci oświetlenia Ekipa oświetleniowa/inżynie- rowie/technicy Menedżerowie Mistrzowie ceremonii Ekipa obsługi monitorów odsłuchowych Dyrektorzy muzyczni Muzycy Instruktorzy muzyczni oraz osoby związane z edukacją muzyczną Tabela 8.1 Dostawcy sprzętu nagłaśnia- jącego Muzycy orkiestrowi w teatrze Śpiewacy/śpiewaczki operowe Woźni orkiestry Konserwatorzy fortepianów i pianin Producenci Spółki produkcyjne Promotorzy Operatorzy kinowi Scenografowie Śpiewacy i śpiewaczki Realizatorzy dźwięku Inżynierowie akustycy Operatorzy/dostawcy sprzętu elektroakustycznego Projektanci efektów specjal- nych/personel Personel (włącznie z kadrą kierowniczą, ochroniarzami i kelnerami/kelnerkami) Zespoły estradowe Ekipa sceniczna/technicy Ekipa zarządzająca zapleczem technicznym Pracownicy sceniczni (na przykład stolarze, montażyści dekoracji, elektrycy i spawacze) Stewardzi Właściciele/operatorzy stu- diów nagraniowych Dyrektorzy techniczni Personel sektora edukacji muzycznej Bileterzy Zarządcy/właściciele obiektu Technicy video Realizatorzy nagrań Personel gastronomiczny Montażyści rusztowań Personel ochrony Wokaliści i wokalistki Pracownicy obsługi W niniejszej sekcji opisano niektóre strategie na rzecz unikania i/lub ograniczenia narażenia pracowników na zagrożenia spowodowane hałasem w sektorze muzycznym i rozrywkowym. Biorąc pod uwagę różnorodność miejsc pracy we wspomnianym sektorze, istnieje możliwość zastosowania kilku strategii, stosownie do poszczególnych sytuacji i okoliczności. Aby poradzić sobie z tą różnorodnością, w niniejszej sekcji wyróżniono pięć podstawowych strategii obejmujących większość rodzajów działań i miejsc pracy w omawianej dziedzinie. Stosowna procedura będzie zależeć od roli odgrywanej w sektorze muzycznym i rozrywkowym oraz charakteru prowadzonej działalności. Możliwe jest jednoczesne stosowanie różnych strategii. podstawowe kryteria doboru stosownej strategii: Czy jesteś pracodawcą, czy pracownikiem? W przypadku pracodawcy: czy Pańscy pracownicy są wykonawcami, czy też nie (pracownicy obsługi, personel techniczny itp.)? Obszary, które należy zbadać, obejmują: Miejsca pracy: jedna lub więcej lokalizacji; Próby: cichszy ogólny poziom dźwięku lub ograniczone narażenie na poziomy dźwięku; Repertuar: mieszanka repertuarowa, np. głośne i ciche utwory; Ustalanie harmonogramu występów: wyważone ustalanie harmonogramu występów/prób (głośne i ciche utwory); Rozmieszczenie: rozmieszczenie wykonawców w miejscach, gdzie odbywają się występy. W zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników niezbędne jest podkreślenie, że rozdział ii Obowiązki pracodawców dyrektywy 89/391/ewg określił ogólne obowiązki pracodawcy, a sekcja ii Obowiązki pracodawców dyrektywy 2003/10/we stanowi wyraźne nawiązanie do tegoż Rozdziału i określa obowiązki pracodawcy w następujący sposób: Art. 5 dyrektywy 89/391/EWG Przepisy ogólne Art. 6 dyrektywy 89/391/EWG Ogólne obowiązki pracodawców Art. 4 dyrektywy 2003/10/WE Wyznaczenie i ocena ryzyka Art. 5 dyrektywy 2003/10/WE Przepisy mające na celu unikanie lub ograniczanie narażenia Art. 6 dyrektywy 2003/10/WE Środki ochrony indywidualnej 124

127 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy strategie dla grup zawodowych grupa zawodowa Przykład pracodawcy administratorzy obiektów Administratorzy, kierownicy barów, dyskotek Kierownicy teatrów Organizatorzy koncertów Promotorzy Organizatorzy imprez/ widowisk rozrywkowych Kierownicy sal koncertowych pracodawcy przedsiębiorcy sektora rozrywkowego Kierownicy zespołów muzycznych Kierownicy orkiestr Kierownicy zespołów muzycznych pracodawcy personelu obsługi Kierownicy grup muzycznych Dostawcy usług kateringowych usług ochroniarskich usług kasjerskich usług w zakresie pomocy doraźnej pracodawcy Dostawcy lub operatorzy sprzętu nagłaśniającego Wypożyczalnie lub punkty sprzedaży detalicznej sprzętu nagłaśniającego Operatorzy sprzętu nagłaśniającego na imprezach pracownicy Muzycy i inni wykonawcy Nauczyciele muzyki Personel obsługi (np. kasjerzy, ochrona, personel pomocy doraźnej) Pracownicy techniczni Dostawcy usług kateringowych strategia: Tabela 8.2 Strategie zarządzania hałasem dla różnych grup zawodowych w sektorze muzycznym i rozrywkowym Art. 7 dyrektywy 2003/10/WE Ograniczenie ekspozycji Art. 8 dyrektywy 2003/10/WE Informowanie i szkolenie pracowników Art. 9 dyrektywy 2003/10/WE Konsultacje i udział pracowników Odpowiedzi na powyższe pytania będą pomocne przy doborze odpowiedniej strategii z tabeli 8.2 Strategie zarządzania hałasem dla różnych grup zawodowych w sektorze muzycznym i rozrywkowym : strategia 1: pracodawcy administratorzy obiektów kogo dotyczy strategia? Pracodawców, administratorów obiektu - baru, dyskoteki, teatru lub sali koncertowej. Prawdopodobnie zatrudniany jest personel, który nie jest bezpośrednio zaangażowany w działalność muzyczną w trakcie występu, na przykład personel obsługi lub kasjerów. lub Kierowników sal koncertowych lub organizatorów imprez/widowisk rozrywkowych. co należy robić? Zgodnie z wymogami Sekcji II dyrektywy 2003/10/WE Obowiązki pracodawców, pracodawca, administrator obiektu jest zobowiązany do: Dokonywania oceny i, w razie konieczności, zmierzenia poziomów hałasu, na jakie narażeni są pracownicy; Opracowania i wdrożenia środków zapobiegawczych w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa w celu ochrony pracowników przed ryzykiem spowodowanym hałasem; Eliminowania u źródła zagrożeń wynikających z narażenia na hałas lub ograniczania ich do minimum, przy uwzględnieniu postępu technicznego i dostępności środków kontrolowania ryzyka w miejscu jego powstawania; Orientowania się w zakresie przepisów i norm technicznych; Orientowania się w treści niniejszego przewodnika i udostępniania go w celach informacyjnych swoim pracownikom i promotorom, aby zapewnić ich zaangażowanie na wszystkich szczeblach. (Patrz: art. 14 dyrektywy 2003/10/WE Kodeks postępowania ); Zaangażowania wszystkich szczebli organizacyjnych tak, aby pracownicy rozumieli swoje obowiązki i postępowali zgodnie z polityką ochrony zdrowia i bezpieczeństwa. (Patrz: Art. 9 dyrektywy 2003/10/WE Konsultacje i udział pracowników ); Przekazywania stosownych informacji pracownikom zatrudnionym w niepełnym wymiarze godzin/pracownikom sezonowym lub nowemu personelowi; Zapewnienia, że konsultacje i udział pracowników i/ lub ich przedstawicieli odbywają się zgodnie z art. 11 dyrektywy 89/391/EWG w sprawach objętych dyrektywą 2003/10/WE, a w szczególności w zakresie: Oceny ryzyka oraz ustalenia działań, jakie należy podjąć, o których mowa w art. 5 dyrektywy 2003/10/WE; Działań mających na celu wyeliminowanie lub ograniczenie zagrożeń wynikających z narażenia na hałas, o których mowa w art. 5 dyrektywy 2003/10/WE; Wyboru indywidualnych ochronników słuchu, o których mowa w art. 6 ust. 1 lit. c) dyrektywy 2003/10/WE; Skoordynowania działań z przedsiębiorcami sektora rozrywkowego, pracodawcami personelu obsługi, dostawcami lub operatorami sprzętu nagłaśniającego w celu zapewnienia, że pracownicy z innych przedsiębiorstw i/lub zakładów, wykonujący prace w danym przedsiębiorstwie i/lub zakładzie, faktycznie otrzymali odpowiednie instrukcje w zakresie zagrożeń dla zdrowia i bezpieczeństwa w trakcie wykonywania działań w danym przedsiębiorstwie i/lub zakładzie (art. 8 dyrektywy 2003/10/WE Informowanie i szkolenie pracowników, nawiązujący do art. 12 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG Szkolenie pracowników ). 125

128 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy ocena ryzyka i poziom dźwięku Pracodawcy, administratorzy obiektów mają możliwość stosowania następujących procedur w celu zidentyfikowania szkodliwej ekspozycji na hałas: Określenie sytuacji oraz obszarów, w których może dojść do występowania wysokich poziomów dźwięku. Z reguły, jeżeli osoby oddalone od siebie o jeden metr mogą porozumiewać się jedynie mówiąc podniesionym głosem, to najprawdopodobniej można mówić o takiej sytuacji. Orientowanie się w zakresie spodziewanych poziomów dźwięku utworów, które mają być wykonane. W sytuacji, gdy nie są dostępne dane ani informacje dotyczące muzyki, jaka będzie wykonywana bądź odtwarzana, należy zlecić wykwalifikowanej osobie wykonanie pomiarów poziomu dźwięku w trakcie trwania typowej imprezy. Zsumowanie danych dotyczących oczekiwanych poziomów dźwięku utworów wykonywanych lub odtwarzanych w ciągu dnia lub tygodnia, tak by mieć możliwość obliczenia średniej ważonej ekspozycji w oparciu o średni ośmiogodzinny dzień pracy lub czterdziestogodzinny, pięciodniowy tydzień pracy. ograniczenie narażenia Jeżeli poziomy narażenia pracowników są zbyt wysokie, należy rozważyć ograniczenie poziomów dźwięku poprzez: Obniżenie poziomu dźwięku występu w możliwym do zrealizowania stopniu (po konsultacji z promotorami i specjalistami ds. bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przedstawicielami pracowników ochrony); Skrócenie czasu narażenia; Ograniczenie poziomu głośności poszczególnych instrumentów, np. perkusji, trąbki itd.; Przekazywanie promotorom i pracownikom dostępnych informacji dotyczących wartości limitu narażenia na hałas i wartości działania narażenia; Ograniczenie poziomu głośności urządzeń nagłaśniających, np. zastosowanie wzmacniaczy mniejszej mocy w celu obniżenia poziomu dźwięku na scenie. ograniczenie poziomów dźwięku przy pomocy środków technicznych i poprawa akustyki pomieszczeń Tam, gdzie jest to możliwe, można ograniczyć narażenie na hałas poprzez zwiększenie odległości pomiędzy pracownikami niebiorącymi udziału w występie a sceną, lub poprzez zmianę rozmieszczenia kolumn głośnikowych; W razie występowania układu kolumn głośnikowych, jak np. w dyskotekach lub na koncertach, należy ograniczyć w miarę możliwości poziom głośności głośników, w pobliżu których przebywają pracownicy. Trzeba rozważyć zastosowanie kilku głośników bezpośrednio nad parkietem tanecznym (patrz: rys. 8.1); W systemach nagłaśniających należy zainstalować ograniczniki poziomu głośności; Odpowiednie ekrany akustyczne należy zainstalować w pomieszczeniach służbowych i socjalnych, takich jak biura, kuchnie, pomieszczenia wypoczynkowe i strefy administracyjne, poprzez zastosowanie ścian i drzwi o stosownej charakterystyce akustycznej; Należy wyłożyć drzwi do pomieszczeń służbowych i socjalnych materiałami dźwiękoszczelnymi; Należy podwyższyć tłumienność transmisji poprzez zwiększenie absorpcji akustycznej w pomieszczeniach dzięki zamontowaniu dźwiękochłonnych sufitów, ścian i okładzin (np. pokrycie ścian); Dzięki zastosowaniu odpowiednio zaprojektowanych scen koncertowych i fos orkiestrowych narażenie na hałas, jakiemu poddani są muzycy, może być ograniczone bez pogorszenia jakości dźwięku na widowni; Tam, gdzie jest to możliwe, dobrze jest zastosować środki techniczne w celu wprowadzenia zmian w obszarach, w których odbywa się występ, np. w fosach orkiestrowych; Należy zasięgnąć specjalistycznej porady u inżynierów akustyków i architektów. Uwaga: Podczas dokonywania renowacji należy wspólnie z inżynierami i akustykami opracować plan prewencyjny na rzecz poprawy zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy w zakresie właściwej optymalizacji charakterystyki akustycznej obiektów lub sal prób rozważenie środków organizacyjnych w celu ograniczenia narażenia na hałas Identyfikacja i oznakowanie odpowiednimi znakami obszarów, w których górne wartości działania L EX,8h = 85 db (A) lub ρ peak = 140 Pa [szczytowe wartości poziomów wynoszących 137 db (C)] mogą zostać przekroczone, jak również wprowadzenie zakazu wstępu bez odpowiednich ochronników słuchu. Ograniczenie poziomów narażenia poprzez skrócenie czasu, w którym pracownicy są narażeni na wysokie poziomy dźwięku; można to również osiągnąć poprzez rotacyjne przemieszczanie pracowników z obszarów hałaśliwych do cichszych, a także zwracanie odpowiednim agencjom uwagi na ich obowiązek zajęcia się kwestiami zdrowia i bezpieczeństwa pracowników. obowiązki Pracodawcy, administratorzy obiektów muszą w szczególności wywiązywać się z następujących obowiązków: Po dokonaniu oceny ryzyka muszą zastosować środki zapobiegawcze w celu uniknięcia lub ograniczenia do minimum narażenia pracowników na wysokie poziomy dźwięku; Muszą przekazywać informacje i instrukcje oraz zapewniać szkolenia w zakresie ochrony słuchu oraz dostępności i stosowania środków zapobiegawczych, takich jak środki ochrony zbiorowej lub indywidualne ochronniki słuchu. Należy dopilnować, aby dostępne były pisemne informacje dotyczące tych kwestii; Muszą oznakować głośne obszary [jeżeli L > 85 ex,8h db(a)], w których pracownicy mogą być narażeni na hałas przekraczający górne wartości działania zgodnie z wymogami art. 5 dyrektywy 2003/10/WE; 126

129 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy Pracownik, dla którego ekspozycja na hałas przekracza górne wartości działania [L ex,8h > 85 db(a)] ma prawo do zbadania słuchu przez lekarza lub inną właściwie wykwalifikowaną osobę pozostającą pod nadzorem lekarza, zgodnie z wymogami art. 10 dyrektywy 2003/10/WE; Profilaktyczne badania audiometryczne należy także umożliwić pracownikom, których ekspozycja na hałas przekracza dolne wartości działania L ex,8h > 80 db(a)] zgodnie z wymogami art. 10 dyrektywy 2003/10/WE; Jeżeli nie ma możliwości dostatecznego zredukowania narażenia na hałas przy pomocy wykonalnych środków technicznych i organizacyjnych, pracodawcy są zobowiązani do zaopatrzenia pracowników w odpowiednie ochronniki słuchu, przy uwzględnieniu, że odnosi się to zarówno do muzyków lub innych wykonawców, jak i personelu technicznego i obsługi, zgodnie z wymogami art. 6 dyrektywy 2003/10/WE. Istnieją specjalne ochronniki słuchu o płaskim paśmie przenoszenia, przeznaczone dla muzyków. Należy również przekazać instrukcje i zapewnić szkolenia dla pracowników w zakresie prawidłowego stosowania indywidualnych ochronników słuchu, zgodnie z wymogami art. 8 dyrektywy 2003/10/WE. Przykład: Dyskoteka problem: W dyskotece co wieczór różni didżeje odtwarzają muzykę mechaniczną. Przed renowacją system nagłośnieniowy składa się z dwóch głównych kolumn głośnikowych znajdujących się w pobliżu parkietu tanecznego oraz pozostałych kolumn rozmieszczonych w całym pomieszczeniu, co powoduje nadmierne narażenie na hałas didżejów, obsługi baru i personelu zbierającego szklanki. rozwiązanie: Właściciel dyskoteki (pracodawca, administrator obiektu) zainstalował sufit akustyczny z wbudowanymi głośnikami, umieszczonymi nad parkietem tanecznym. W rezultacie zachowane zostały wysokie poziomy dźwięku na parkiecie tanecznym, podczas gdy propagacja dźwięku do pozostałych części pomieszczenia została obniżona/zredukowana o około 10 db(a). Aby utrzymać zredukowany poziom dźwięku muzyki, przy stanowisku didżeja zainstalowano miernik poziomu dźwięku do monitorowania i rejestrowania poziomów dźwięku. Jeżeli nie ma możliwości zapewnienia środków ochrony zbiorowej (np. izolowana kabina), właściciel jest zobowiązany do zaopatrzenia zainteresowanego personelu w indywidualne ochronniki słuchu i realizacji stosownego programu szkoleniowego. Rys. 8,1 Dyskoteka wyposażona w akustyczny sufit z wbudowanymi kilkoma głośnikami, zamiast standardowych dwóch głównych kolumn głośnikowych strategia 2: pracodawcy przedsiębiorcy sektora rozrywkowego kogo dotyczy strategia? Pracodawców przedsiębiorców sektora rozrywkowego, którzy na przykład: kierują grupą muzyczną, orkiestrą lub innym zespołem wykonawców organizują w równym stopniu imprezy muzyczne, zatrudniają muzyków i innych wykonawców. Uwaga: Muzycy i inni wykonawcy powinni zostać objęci Strategią 5: Pracownicy co należy robić? Zasadniczo, zgodnie z wymogami Sekcji II dyrektywy 2003/10/WE Obowiązki pracodawców, pracodawca, przedsiębiorca sektora rozrywkowego jest zobowiązany do: Oceny i, w razie konieczności, mierzenia poziomu hałasu, na jaki narażeni są pracownicy; Opracowania i wdrożenia środków zapobiegawczych w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa w celu ochrony grupy muzycznej, orkiestry i/lub innego zespołu wykonawców przed ryzykiem spowodowanym szkodliwą ekspozycją na dźwięk (hałas); Eliminowania u źródła zagrożeń wynikających z narażenia na hałas lub ograniczania ich do minimum, przy uwzględnieniu postępu technicznego i dostępności środków kontrolowania ryzyka w miejscu jego powstawania; Dopilnowania, by wszyscy zainteresowani pracownicy i/lub ich przedstawiciele w sektorze rozrywkowym byli informowani o zagrożeniach wynikających z ekspozycji na hałas oraz o środkach zapobiegawczych w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy, jakie należy podjąć w celu wyeliminowania lub ograniczenia do minimum zagrożeń związanych z hałasem; Orientowania się w zakresie przepisów ustawowych i do wywiązywania się z obowiązków pracodawcy w zakresie ochrony pracowników przed ryzykiem wynikającym z narażenia na hałas; Orientowania się w treści niniejszego podręcznika i postępowania zgodnie z jego zaleceniami; Informowania o tych sprawach wykonawców, personelu technicznego i pozostałych zainteresowanych pracowników; Dopilnowania, aby wszystkie osoby zaangażowane w działalność rozrywkową były informowane o strategii zapobiegawczej w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy. 127

130 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy ocena ryzyka i poziom dźwięku Pracodawca, przedsiębiorca sektora rozrywkowego ma możliwość zastosowania następujących procedur w celu rozpoznania zagrożeń dla pracowników, wynikających z ich narażenia na hałas: Rozpoznanie zagrożenia oraz ocena, czy poziom narażenia pracowników na hałas w trakcie występu jest szkodliwy. Z reguły, jeżeli osoby oddalone od siebie o jeden metr mogą porozumiewać się jedynie mówiąc podniesionym głosem, to najprawdopodobniej mamy do czynienia z taką sytuacją. W razie konieczności zmierzenie poziomu narażenia na hałas podczas typowego występu w warunkach normalnych. Trzeba zwrócić uwagę na odnośne wskazówki zamieszczone w rozdziale 2 Procedura oceny ryzyka niniejszego przewodnika. Dobrze jest skontaktować się z administratorem obiektu i wspólnie podjąć próbę pomiarów poziomu dźwięku tam, gdzie to właściwe, w celu ograniczenia hałasu. Określenie poziomu narażenia na hałas wykonawców i pozostałego personelu; Przeprowadzenie ponownej oceny ryzyka w sytuacji, gdy zaszły znaczące zmiany w zakresie charakteru wykorzystywanego instrumentu bądź instrumentów muzycznych, sprzętu nagłaśniającego (np. wzmacniaczy) lub samego występu; Ustalenie, wspólnie z administratorem obiektu, czy uzgodniono maksymalny poziom dźwięku i jaki poziom dźwięku jest oczekiwany. (Patrz: art. 3 dyrektywy 2003/10/WE Graniczne wartości ekspozycji i wartości działania ); Nie wolno przekraczać uzgodnionego poziomu dźwięku; Przed imprezą należy powiadomić administratora obiektu o typowym poziomie dźwięku swojego występu; W trakcie imprezy monitorowanie lub rejestrowanie poziomu dźwięku. ograniczenie narażenia: a) Ekrany akustyczne Jeżeli pracodawcy rozważają zainstalowanie ekranów akustycznych, muszą wziąć pod uwagę potencjalne problemy, na przykład: Brak miejsca: ekrany mogą odbijać dźwięk w kierunku wykonawców siedzących za nimi i w pobliżu; Ekrany mogą powodować zniekształcenia; Ekrany mogą utrudniać wykonawcom usłyszenie innych instrumentów. b) Zastosowanie ekranów Ekrany akustyczne powinny być stosowane wyłącznie przy zachowaniu zgodności z oceną ryzyka oraz w ujęciu zbiorowym (w odniesieniu do wszystkich, których dotyczy zagrożenie). W pewnych okolicznościach dopuszcza się możliwość stosowania przez muzyków parawanów akustycznych w celu zabezpieczenia się przed dźwiękami wytwarzanymi przez innych muzyków. Należy jednak zapewnić stosowne szkolenie w zakresie stosowania parawanów akustycznych, gdyż niewłaściwe użytkowanie może szkodzić nie tylko użytkownikowi, lecz również otaczającym go muzykom. Ekrany akustyczne należy rozmieszczać wyjątkowo starannie, gdyż mogą one dwukrotnie zwiększyć narażenie uszu muzyka na hałas oraz podnieść ryzyko urazu akustycznego. Może się zdarzyć, że ochrona zapewniona muzykowi z przodu ma raczej charakter psychologiczny niż akustyczny, aczkolwiek może się to okazać warte zachodu w sytuacji, gdy ryzyko zwiększonej ostrości słuchu lub stresu jest znaczne. Nieprzemyślane zastosowanie ekranów indywidualnych może w rzeczywistości zwiększyć narażenie innych osób na hałas, dlatego też ekrany muszą być wprowadzone w ujęciu zbiorowym. Niedopuszczalna jest niewielka redukcja średniego zagrożenia (np. dla osoby znajdującej się przed ekranem) poprzez podwajanie wysokiego zagrożenia (np. dla grającej osoby zasłoniętej ekranem). Rys. 8.2 Przezroczysty ekran akustyczny, przeznaczony dla orkiestr lub dużych zespołów muzycznych. Nowoczesne materiały mogą być przezroczyste i pochłaniające zarazem. Zdjęcie wykorzystano za zgodą Kaefer Isoliertechnik, Niemcy. Prawa autorskie zastrzeżone Obecnie istnieją dwa podstawowe typy konstrukcji ekranu: twarde (odbijające dźwięki) i miękkie (pochłaniające dźwięki). Istnieje również trzeci typ mieszany, który łączy cechy ekranów twardych i miękkich. Twarde ekrany wykonywane są przeważnie z plastiku lub podobnego przezroczystego materiału w celu zapewnienia kontaktu wzrokowego. Miękkie ekrany wykonane są z materiału dźwiękochłonnego (np. włókna mineralne, pianka, folie itd.) zamontowanego na profilu, i dekoracyjnie wykończone. Ekrany mogą mieć względnie niewielkie rozmiary i być oddzielnie rozmieszczone tak, aby rozwiązywały konkretne zidentyfikowane problemy. Ekrany stosowane w studiach mają zazwyczaj 2 metry wysokości i mogą być wykorzystane do formowania ogrodzeń. Są to zwykle organy pochłaniające, czasami zaopatrzone w przezroczyste panele umożliwiające kontakt wzrokowy. Uwaga: Jeżeli stosuje się indywidualne ekrany osobiste, należy zapoznać się z rozdziałem 5 Środki ochrony indywidualnej: charakterystyka i dobór indywidualnych ochronników słuchu" niniejszego przewodnika. 128

131 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy ograniczenie narażenia W celu zredukowania narażenia pracowników na hałas można skorzystać z poniższych sposobów działania: Ograniczenie, w miarę możliwości, poziomu dźwięku występu; Ograniczenie, w stopniu możliwym do zrealizowania, ilości sprzętu nagłaśniającego na scenie; Informowanie i zapewnienie szkolenia personelowi odpowiadającemu za obsługę sprzętu nagłaśniającego (monitory odsłuchowe i nagłośnienie widowni); Ograniczenie poziomu głośności poszczególnych instrumentów (np. perkusji) lub zastosowanie wzmacniaczy mniejszej mocy w celu zredukowania poziomu dźwięku na scenie; Zwiększenie odległości dzielącej pracowników-wykonawców od kolumn głośnikowych; Obszary, w których pracownicy i personel mogą być narażeni na dźwięk (hałas) przekraczający górne wartości działania [L EX,8h > 85 db(a)] lub przekraczający wartość szczytową poziomu ciśnienia [ρ peak > 140 Pa ~ 137 db(c)] należy oznakować odpowiednimi znakami. Wspomniane obszary należy również oddzielić, zaś dostęp do nich ograniczyć, jeżeli jest to wykonalne z technicznego punktu widzenia i uzasadnione ryzykiem ekspozycji; Wprowadzenie zakazu wstępu do tych obszarów bez odpowiednich ochronników słuchu; Sale prób/obszary, w których występują muzycy powinny mieć stosowne/należyte rozmiary oraz odpowiednią charakterystykę akustyczną (patrz: Strategia 1 Pracodawcy administratorzy obiektów ). specjalne indywidualne ochronniki słuchu Wykonane na zamówienie, indywidualne ochronniki słuchu dla muzyków powinny być zakładane przez wykwalifikowanego audiologa. Wszystkie wkładki przeciwhałasowe zmieniają doznania słuchowe, i przyzwyczajenie się do nich może zająć dużo czasu. Wskazane jest przejście procesu aklimatyzacji w innym wypadku użytkownicy mogą zrezygnować, a ich słuch będzie w coraz większym stopniu ulegał uszkodzeniu. Nigdy nie należy zakładać wkładek przeciwhałasowych po raz pierwszy tuż przed występem. Wśród niektórych muzyków grających na instrumentach dętych drewnianych i blaszanych utrzymuje się błędna opinia, że w ich przypadku nie ma możliwości noszenia wkładek przeciwhałasowych z powodu narastającego ciśnienia i ryzyka dalszych uszkodzeń przewodu słuchowego zewnętrznego. Nie znalazło to potwierdzenia w rzeczywistości. efekt okluzji (zatkanego ucha) Muzycy, grający na instrumentach dętych drewnianych stroikowych oraz blaszanych, zazwyczaj nie mogą używać elastycznych wkładek przeciwhałasowych, gdyż powstający efekt okluzji wzmacnia naturalny rezonans szczęki w trakcie gry (również wokaliści wyrażają opinię, że elastyczne wkładki przeciwhałasowe powodują dziwne brzmienie głosu). Istnieją dwa sposoby radzenia sobie z efektem okluzji: Stosowanie głęboko wnikających, wykonanych na zamówienie wkładek przeciwhałasowych, które sięgają do wewnętrznej kostnej części kanału słuchowego, tym samym redukując potencjalne wibracje i rezonans szczęki; lub Stosowanie wkładek przeciwhałasowych z otworkami, które umożliwiają wydostanie się uwięzionego dźwięku o niskiej częstotliwości. Uwaga: Zaopatrzenie pracowników w ochronniki słuchu nie zwalnia pracodawcy z obowiązku zminimalizowania narażenia na hałas za pomocą środków redukcji dźwięku. Nieodzowne są regularne oceny ryzyka oraz stały monitoring i przeglądy. Na rynku dostępne są ekrany indywidualne, które mogą być stosowane jako wyposażenie ochrony osobistej. obowiązki Jako pracodawca, przedsiębiorca sektora rozrywkowego musi w szczególności wywiązywać się z następujących obowiązków: Po dokonaniu oceny ryzyka musi zastosować środki zapobiegawcze w celu uniknięcia lub ograniczenia do minimum narażenia pracowników na wysoki poziom dźwięku; Musi przekazywać informacje i instrukcje oraz zapewniać szkolenia w zakresie ochrony słuchu oraz dostępności i stosowania środków zapobiegawczych, takich jak środki ochrony zbiorowej lub indywidualne ochronniki słuchu. Należy dopilnować, aby dostępne były pisemne informacje dotyczące tych kwestii; Musi oznakować głośne obszary [jeżeli L > 85 db(a)], ex,8h w których pracownicy mogą być narażeni na hałas przekraczający górne wartości działania zgodnie z wymogami art. 5 dyrektywy 2003/10/WE; Jeżeli nie ma możliwości dostatecznego zredukowania narażenia na hałas przy pomocy wykonalnych środków technicznych i organizacyjnych, pracodawcy są zobowiązani do zaopatrzenia pracowników w odpowiednie ochronniki słuchu, przy uwzględnieniu, że odnosi się to zarówno do muzyków lub innych wykonawców, jak i personelu technicznego i obsługi, zgodnie z wymogami art. 6 dyrektywy 2003/10/WE. Istnieją specjalne ochronniki słuchu o płaskim paśmie przenoszenia, przeznaczone dla muzyków. Pracownik, dla którego ekspozycja na hałas przekracza górne wartości działania [L ex,8h > 85 db(a)] ma prawo do zbadania słuchu przez lekarza lub inną właściwie wykwalifikowaną osobę pozostającą pod nadzorem lekarza, zgodnie z wymogami art. 10 dyrektywy 2003/10/WE; Profilaktyczne badania audiometryczne należy także umożliwić pracownikom, których ekspozycja na hałas przekracza dolne wartości działania [L ex,8h > 80 db(a)] zgodnie z wymogami art. 10 dyrektywy 2003/10/WE; 129

132 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy strategia 3: pracodawcy personelu obsługi kogo dotyczy strategia? Pracodawców personelu ochrony, kasjerskiego, świadczącego usługi kateringowe lub pomoc doraźną. co należy robić? Zasadniczo, zgodnie z wymogami Sekcji II dyrektywy 2003/10/WE Obowiązki pracodawców, pracodawca personelu ochrony, kasjerskiego, świadczącego usługi kateringowe lub pomoc doraźną jest zobowiązany do: Orientowania się w zakresie krajowych przepisów ustawowych i norm technicznych, jak również obowiązków związanych z ochroną zdrowia i bezpieczeństwa pracowników w miejscu pracy; Orientowania się w treści niniejszego przewodnika i stosowania się do zamieszczonych w nim instrukcji i informacji; Dokonywania oceny i, w razie konieczności, zmierzenia poziomu hałasu, na jaki narażeni są pracownicy; Opracowania i wdrożenia środków zapobiegawczych w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa w celu ochrony swoich pracowników personelu obsługi; Informowania pracowników o tych sprawach; w przypadku każdego obiektu Należy zasięgnąć informacji u organizatora imprezy, czy pracownicy mogą być narażeni na szkodliwy hałas; Należy dowiedzieć się, kto jest odpowiedzialny za środki zapobiegawcze w zakresie ochrony przed hałasem; Należy dowiedzieć się, jakie strategie zapobiegania hałasowi są stosowane, i postępować zgodnie z instrukcjami; Należy rozważyć zastosowanie organizacyjnych środków redukcji hałasu. obowiązki Pracodawca personelu obsługi musi w szczególności wywiązywać się z następujących obowiązków: Po dokonaniu oceny ryzyka musi zastosować środki zapobiegawcze w celu uniknięcia lub ograniczenia do minimum narażenia pracowników na wysoki poziom dźwięku; Musi przekazywać informacje i instrukcje oraz zapewnić szkolenia w zakresie ochrony słuchu oraz dostępności i stosowania środków zapobiegawczych, takich jak środki ochrony zbiorowej lub indywidualne ochronniki słuchu; Obszary, w których pracownicy i personel mogą być narażeni na hałas przekraczający górne wartości działania > 85dB(A) lub przekraczający szczytowy poziom ciśnienia ρ peak > 137 db(c) [140 Pa] należy oznakować odpowiednimi znakami zgodnie z wymogami art. 5 dyrektywy 2003/10/WE. Wspomniane obszary należy również oddzielić, zaś dostęp do nich ograniczyć, jeżeli jest to wykonalne z technicznego punktu widzenia i uzasadnione ryzykiem ekspozycji; Jeżeli nie ma możliwości dostatecznego zredukowania narażenia na hałas przy pomocy wykonalnych środków technicznych i organizacyjnych, pracodawcy są zobowiązani do zaopatrzenia pracowników w odpowiednie ochronniki słuchu, przy uwzględnieniu, że odnosi się to zarówno do muzyków lub innych wykonawców, jak i personelu technicznego i obsługi, zgodnie z wymogami art. 6 dyrektywy 2003/10/WE. Istnieją specjalne ochronniki słuchu o płaskim paśmie przenoszenia, przeznaczone dla muzyków. Musi wprowadzić zakaz wstępu do tych obszarów pracownikom i personelowi bez odpowiednich ochronników słuchu; Pracownik, dla którego ekspozycja na hałas przekracza górne wartości działania [L ex,8h > 85 db(a)] ma prawo do zbadania słuchu przez lekarza lub inną właściwie wykwalifikowaną osobę pozostającą pod nadzorem lekarza, zgodnie z wymogami art. 10 dyrektywy 2003/10/WE; Profilaktyczne badania audiometryczne należy także umożliwić pracownikom, których ekspozycja na hałas przekracza dolne wartości działania [L ex,8h > 80 db(a)] zgodnie z wymogami art. 10 dyrektywy 2003/10/WE. strategia 4: pracodawcy Dostawcy lub operatorzy sprzętu nagłaśniającego kogo dotyczy strategia? Pracodawców, dostawców lub operatorów sprzętu nagłaśniającego (np. w klubie nocnym, hotelu, sali koncertowej lub na koncercie plenerowym) albo osób obsługujących taki sprzęt techniczny w obiekcie. Pracodawców personelu obsługującego sprzęt w trakcie imprezy. co należy robić? Zasadniczo, zgodnie z wymogami Sekcji II dyrektywy 2003/10/WE Obowiązki pracodawców, pracodawca, dostawca lub operator sprzętu nagłaśniającego jest zobowiązany do: Orientowania się w zakresie krajowych przepisów i norm technicznych, jak również obowiązków związanych z ochroną zdrowia i bezpieczeństwa pracowników w miejscu pracy; Dostarczania informacji dotyczących bezpiecznego stosowania wynajmowanych lub sprzedawanych urządzeń i sprzętu roboczego; Dokonywania oceny i, w razie konieczności, zmierzenia poziomy hałasu, na jaki narażeni są pracownicy; Opracowania i wdrożenia środków zapobiegawczych w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa w celu ochrony pracowników; Informowania pracowników o tych sprawach; Orientowania się w treści niniejszego przewodnika i stosowania się do zamieszczonych w nim instrukcji i informacji. 130

133 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy informacje, jakie należy przekazać przy dostawie Pracodawcy, administratorowi obiektu lub organizatorowi należy udzielić porad w następujących kwestiach: Wykorzystanie sprzętu zgodnie z przeznaczeniem, dla którego został zaprojektowany i przetestowany; Bezpieczne procedury operacyjne dotyczące sprzętu; Okoliczności prowadzące do uszkodzenia słuchu; Wymagania w zakresie monitorowania poziomów dźwięku w trakcie próby lub imprezy; Dostęp do obszarów, w których dźwięk z głośników przekracza górne wartości działania > 85 db(a) lub przekracza szczytowy poziom ciśnienia [ρ peak = 137 db(c) [140 Pa] należy oznakować odpowiednimi znakami, o ile jest to wykonalne z technicznego punktu widzenia, jak również ograniczyć dostęp do nich, stosując odpowiednią instalację sygnalizacyjną. Wspomniane obszary należy również oddzielić, zaś dostęp do nich ograniczyć, jeżeli jest to wykonalne z technicznego punktu widzenia i uzasadnione ryzykiem ekspozycji; Należy wprowadzić zakaz wstępu do tych obszarów pracownikom bez odpowiednich ochronników słuchu. Uwaga: Informacje mogą być przekazane w formie ustnej lub pisemnej, albo za pośrednictwem znaków ostrzegawczych zamocowanych na sprzęcie technicznym rozstawianie sprzętu Kolumny głośnikowe należy rozmieszczać w możliwie dużej odległości lub w taki sposób, aby nie były skierowane bezpośrednio w stronę obszarów, w których przebywają i pracują pracownicy; Kolumny głośnikowe należy rozmieszczać w taki sposób, aby istniała możliwość zainstalowania barier ograniczających dostęp do obszarów, w których pracownicy mogą być narażeni na hałas przekraczający górne wartości działania > 85 db(a) i przekraczający szczytowy poziom ciśnienia ρ peak = 137 db(c) [140 Pa]. Obszary i bariery należy oznakować stosownymi znakami. obsługa Należy zestawić informacje dotyczące strategii organizatora imprezy lub pracodawcy na rzecz zapobiegania hałasowi; Należy zestawić informacje dotyczące poziomu dźwięku wymaganego przez organizatora imprezy i porozumień w sprawie maksymalnych poziomów dźwięku; Należy umożliwić monitorowanie i rejestrowanie poziomu dźwięku. obowiązki Pracodawca, dostawca lub operatora sprzętu nagłaśniającego musi w szczególności wywiązywać się z następujących obowiązków: Musi dokonywać oceny i, w razie konieczności, mierzyć poziomy hałasu, na jaki narażeni są pracownicy; Po dokonaniu oceny ryzyka musi zastosować środki zapobiegawcze w celu uniknięcia lub zredukowania do minimum narażenia pracowników na wysoki poziom dźwięku; Musi przekazywać informacje i instrukcje oraz zapewnić szkolenia w zakresie ochrony słuchu oraz dostępności i stosowania środków zapobiegawczych, takich jak środki ochrony zbiorowej lub indywidualne ochronniki słuchu; Musi udokumentować szkolenie z uwzględnieniem dat, treści i uczestników; Jeżeli nie ma możliwości zastosowania środków ochrony zbiorowej, musi zapewnić odpowiednie indywidualne ochronniki słuchu [jeżeli L ex,8h > 80 db(a)]. Istnieją specjalne ochronniki słuchu o płaskim paśmie przenoszenia, przeznaczone dla muzyków. Pracownik, dla którego ekspozycja na hałas przekracza górne wartości działania [L ex,8h > 85 db(a)] ma prawo do zbadania słuchu przez lekarza lub inną właściwie wykwalifikowaną osobę pozostającą pod nadzorem lekarza, zgodnie z wymogami art. 10 dyrektywy 2003/10/WE; Profilaktyczne badania audiometryczne należy także umożliwić pracownikom, których ekspozycja na hałas przekracza dolne wartości działania [L ex,8h > 80 db(a)] zgodnie z wymogami art. 10 dyrektywy 2003/10/WE; Przykład: System monitoringu ze słuchawką umieszczoną w uchu System umieszczonego wewnątrz ucha odsłuchu osobistego składa się z dopasowywanych na zamówienie, odlewanych wkładek przeciwhałasowych z wbudowanymi miniaturowymi głośnikami odsłuchowymi oraz bezprzewodowym zestawem nadawczo-odbiorczym, który może być noszony przy pasku. Systemy odsłuchu osobistego mogą zastąpić monitory odsłuchowe oraz pomóc w ograniczeniu narażenia na scenie, zwłaszcza w przypadku wykonawców muzyki rozrywkowej. Należy zachować ostrożność przy ustawianiu poziomu głośności i stosować systemy wyposażone w funkcję ogranicznika, w przeciwnym razie do błony bębenkowej użytkownika mogą dotrzeć wysokie poziomy dźwięku przekraczające 110 db. Odlewane wkładki przeciwhałasowe muszą być dokładnie dopasowane, w innym wypadku nie wyciszą one dźwięków tła. Nieodpowiednie dopasowanie może doprowadzić do tego, że użytkownik zwiększy głośność monitorów odsłuchowych w celu zagłuszenia niepożądanych dźwięków tła. Z tego powodu tańsze systemy odsłuchu osobistego, wyposażone w standardowe wkładki, nie są zalecane. Rys. 8.3 Dopasowane wkładki zestawu monitoringu wewnątrzusznego 131

134 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy strategia 5: pracownicy kogo dotyczy strategia? Na przykład: wykonawców, artystów lub muzyków, nauczycieli muzyki, członków personelu obsługi lub techników; muzyków grających w zespole i wynajmowanych na niektóre imprezy; pracowników punktu kateringowego; pracowników zatrudnionych w trakcie imprezy w charakterze technika, barmana/barmanki, członka personelu obsługi, ochrony, pomocy doraźnej lub kateringowego. co należy zrobić? Zbierać informacje dotyczące niebezpiecznych poziomów dźwięku i dowiedzieć się od pracodawcy, czy istnieje zagrożenie narażenia na hałas; Przeanalizować, czy narażenie na hałas może być zwiększone na skutek indywidualnych ćwiczeń, dodatkowego niezawodowego tworzenia muzyki lub działalności w zakresie nauczania albo wypoczynku; Zestawić informacje w sprawie zagrożeń i strategii kontrolowania hałasu, opisane w niniejszym przewodniku; Rozważyć, jakie środki kontrolowania hałasu mają zastosowanie w danym obszarze; obowiązki W szczególności należy wywiązać się z następujących obowiązków, określonych w Sekcji III, art. 13 dyrektywy 89/391/EWG Obowiązki pracowników : Stosować się do odnośnych instrukcji swojego pracodawcy dotyczących strategii kontrolowania hałasu, jakie mają być zastosowane w celu zapobieżenia ryzyku narażenia na nadmierny hałas; Nie usuwać ani nie niszczyć w sposób zamierzony żadnego sprzętu przeznaczonego do redukowania hałasu; Podczas prób, zarówno na scenie, jak i w domu, zachowując zgodność z wymaganiami swojego pracodawcy i gdy nie ma możliwości zastosowania innych środków redukcji hałasu, niezbędne jest używanie ochronników słuchu; Informować swojego pracodawcę o nowych sytuacjach, w których ma miejsce szkodliwy hałas lub dochodzi do uszkodzenia słuchu; Poddawać się profilaktycznym kontrolom słuchu. Przykład: Zestaw Silent Brass System redukcji dźwięku przeznaczony dla muzyków ćwiczących grę na instrumentach dętych blaszanych. Składa się ze specjalnego tłumika oraz zestawu mikrofonu i słuchawek, umożliwiającego ćwiczenia przy kontrolowanym poziomie głośności dźwięku bez konieczności zmiany intonacji lub dynamiki gry, co od czasu do czasu należy się nie tylko sąsiadom, ale również własnym uszom. Rys. 8,4 Zestaw Silent Brass Zdjęcie wykorzystano za zgodą yamaha Music. Prawa autorskie zastrzeżone wkładki przeciwhałasowe dla muzyków Muzycy powinni wybrać specjalne wkładki przeciwhałasowe, zapewniające jednolite osłabienie wszystkich częstotliwości. Dzięki temu możliwe jest słyszenie muzyki o niezaburzonej charakterystyce. Owe dopasowywane na zamówienie, silikonowe wkładki przeciwhałasowe są wyposażone w wymienny filtr membranowy, dostępny dla wartości wytłumienia wynoszących 9, 15 lub 25 db(a). Większość muzyków, grających z założonymi wkładkami przeciwhałasowymi - nawet wyposażonymi w opisane specjalne urządzenia - potrzebuje czasu, aby móc się przyzwyczaić do zmienionej percepcji brzmienia instrumentu sugerowane opcje dla różnych sekcji orkiestry: Skrzypce i altówki wkładki o zrównoważonej charakterystyce tłumienia są najbardziej odpowiednie, chociaż niektórzy preferują wkładki o dynamicznej charakterystyce tłumienia, zwłaszcza gdy grający w sąsiedztwie muzycy są hałaśliwi ; Basy, wiolonczele i harfy wkładki przeciwhałasowe z otworkami/regulacją; Instrumenty dęte drewniane stroikowe wkładki o zrównoważonej charakterystyce tłumienia lub o dynamicznej charakterystyce tłumienia; Flety i flety piccolo wkładki o zrównoważonej charakterystyce tłumienia lub o dynamicznej charakterystyce tłumienia; Instrumenty dęte blaszane wkładki o dynamicznej charakterystyce tłumienia lub ochraniacze na uszy (ochronniki słuchu); Instrumenty perkusyjne wkładki o dynamicznej charakterystyce tłumienia lub ochraniacze na uszy (ochronniki słuchu). W poniższej tabeli przedstawiono zakresy stopni ochrony, jakie prawdopodobnie są odpowiednie dla różnych poziomów hałasu. Opracowano je w oparciu o wartość stosunku sygnału do szumu (SNR), podaną dla danego urządzenia ochrony słuchu. Informacje te powinny służyć raczej jako wskazówka, a nie substytut pomocy udzielonej przez kompetentną osobę. 132

135 rozdział 8: sektor muzyczny i rozrywkowy poziom hałasu w db(a) wybierz ochronnik słuchu o wartości snr wynoszącej do lub więcej Rys. 8.5 Wkładki przeciwhałasowe dla muzyków z wymiennymi filtrami Zdjęcie wykorzystano za zgodą Infield Safety Gmbh, Niemcy. Prawa autorskie zastrzeżone 133