Zmiany w formacie MARC 21 rekordu bibliograficznego dla druku muzycznego oraz dokumentu dźwiękowego, jeśli mają zastosowanie

Transkrypt

1 Warszawa, r. aktualizacja r., r. Zmiany w formacie MARC 21 rekordu bibliograficznego dla druku muzycznego oraz dokumentu dźwiękowego, jeśli mają zastosowanie Ustalenia z narady bibliotekarzy muzycznych z 26 lutego 2007 r. I. Do katalogowania druków muzycznych mają zastosowanie zasady przyjęte w opracowaniu: Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla książki oraz w dodatkowych ustaleniach prezentowanych na stronie nukat.edu.pl Warsztat katalogera ustalenia. II. Poniższe ustalenia dotyczą przede wszystkim zasad stosowania pól właściwych dla rekordu bibliograficznego druku muzycznego oraz ewentualnie rozwiązań specyficznych w polach o charakterze ogólnym stosowanych do katalogowania druków muzycznych. Uwzględniono poniżej tylko te elementy formatu MARC 21 rekordu bibliograficznego dla druku muzycznego, które wymagały aktualizacji lub dodatkowego objaśnienia. Wprowadza się jako obowiązkową nową pozycję 008/21 Oznaczenie występowania głosów (Parts) oraz pole 044 Kod kraju miejsca wydania. 008 Dane kontrolne 008/18 19 Forma muzyczna utworu Pozycja zawiera dwuliterowy kod formy lub gatunku muzycznego utworu wybrany z listy kodów formatu MARC 21, utworzonej na podstawie stosowanych w ję zyku haseł przedmiotowych Biblioteki Kongresu terminów określających formę muzyczną utworów. Zawsze mają zastosowanie kody prezentowane na najbardziej aktualnej liście kodów w MARC Concise Format for Bibliographic Data ( Formę muzyczną utworu usta la się na postawie określeń formy lub gatunku utworu muzycznego występujących w tytule (dodatkach do tytułu) druku muzycznego. Jeżeli w druku muzycznym znajduje się kilka utworów o zróżnicowanej formie, podaje się kod formy dominującej. Jeżeli w druku muzycznym znajduje się utwór cykliczny/wieloczęściowy, podaje się kod formy/gatunku muzycznego właściwy dla całego utworu, a nie poszczególnych jego części np. koncert (co), symfonia (sy), suita (su). Jeżeli w tytule lub dodatkach do tytułu druku muzycznego nie występuje nazwa formy lub gatunku muzycznego, ani też nie ma żadnych wskazówek pozwalających określić formę/gatunek katalogowanego utworu muzycznego należy podać kod uu (forma nieokreślona). Kod (uu) podaje się także w przypadku, kiedy w odniesieniu katalogowanego utworu nie mają zastosowania przyjęte definicje dla określonej formy lub gatunku muzycznego. Jeżeli dla wymienionej w tytule/dodatkach do tytułu formy/gatunku brak kodu, należy podać kod zz (inne formy). Właściwą formę można podać wówczas w haśle przedmiotowym. Zaktualizowana lista nazw form i gatunków podana jest w języku angielskim i uszeregowana w porządku alfabetycznym według nazw form w tym języku. Jeśli istnieją polskie odpowiedniki nazw angielskich, podano je w nawiasach, w niektórych przypadkach dodano objaśnienia. 1

2 an bd bt bg bl cn ct cz cr ca cs cp cc cb cl ch cg co cy df dv fl ft fm fg gm hy jz md mr ms mz mi mo mp mc mu nc nn Anthems (Antyfony) - kompozycje na głosy solowe i/lub chór oparte na tekstach religijnych wybranych z takich źródeł jak Biblia, śpiewniki kościelne, określane mianem Anthems, antyfony, magnificat. Ballads (Ballady) - pieśni narracyjne przekazywane tradycją ustną; lub współczesne pieśni, o charakterze sentymentalnym, często z refrenem, Ballets (Balety), Bluegrass music, Blues, Canons and rounds (Kanony i ronda) kompozycje oparte na ścisłej imitacji, Cantatas (Kantaty), Canzonas (Kancony) formy muzyki instrumentalnej tak okre ślane), Carols (Kolędy), Chaconnes, Chance compositions (Muzyka aleatoryczna), Chansons, polyphonic (Chanson polifoniczne), Chant, Christian (Śpiewy religii chrześcijańskich) jednogłosowy, bez akompaniamentu śpiew liturgiczny, tradycji chrześcijańskiej kościoła wschodniego i zachodniego, w tym chorał ambrozjański, anglikański, amerykański, armeński, bizantyjski, koptyjski, gallikański, gregoriański, mozarabski, starorzymski, syryjski, Chants, Other (Śpiewy innych religii) jednogłosowy, bez akompaniamentu śpiew liturgiczny tradycji niechrześcijańskiej (m.in. buddyjskiej, hinduskiej, żydowskiej), Chorale preludes (Preludia chorałowe), Chorales (Chorały) niemiecki chorał protestancki Concerti grossi, Concertos (Koncerty) utwory na instrumenty solowe i orkiestrę, które zostały tak nazwane; jeśli nazwa zawarta w tytule nie odpowiada formie muzycznej koncertu, nie należy stosować tego kodu; Country music (Muzyka country), Dance forms (Formy taneczne formy pojedynczych tańców z wyjątkiem mazur ka, menueta, pawany, poloneza i walca), Divertimentos, serenades, cassations, divertissements, notturni (instrumentalna muzyka tak określana, obejmuje divertimenta se renady, kasacje, nokturny i divertissements z XVIII w.), Flamenco odnosi się do pieśni i tańców wywodzących się z ludowej tradycji hiszpańskich Cyganów, Fantasias (Fantazje) instrumentalna muzyka tak określana; obej muje fan cies, fantasies itd, a także niefugowane ricercary z XVI i XVII w.), Folk music (Muzyka ludowa, w tym pieśni ludowe itd.), Fugues (Fugi), Gospel music, Hymns (Hymny kościelne), Jazz, Madrigals (Madrygały), Marches (Marsze), Masses (Msze), Mazurkas (Mazurki), Minuets (Menuety), Motets (Motety), Motion picture music (Muzyka filmowa), Musical revues and comedies (Rewie/komedie muzyczne), Multiple forms (Różne formy), Nocturnes (Nokturny), Nie ma zastosowania kod stosuje się do niemuzycznych nagrań dźwiękowych, 2

3 op or ov pt ps pm pv po pp pr pg rg rp rq ri rc rd sd sn sg st su sp sy tl tc ts uu vi vr wz za zz Operas (Opery), Oratorios (Oratoria), Ouverturas (Uwertury), Part-songs (Pieśni wielogłosowe) zwykle stosuje się dla pieśni a cappella na dwa lub więcej głosów z jednym głosem prowadzącym melodię, Passacaglias muzyka instrumentalna tak określana; obej muje wszystkie typy basso ostinato, Passion music (Pasje), Pavanas (Pawany), Polonaises (Polonezy), Popular music (Muzyka popularna) szeroki termin obejmujący głównie muzykę XX w. i późniejszą; ma zastosowanie do muzyki instrumentalnej i wokalnej niewystępującej w innych kategoriach, jak ballady, blueasgrass music, blues, country music, muzyka ludowa, gospel, jazz, rock, które maja własne kody. Stosować dla: rhythm and blues, soul, reggae, calypso, disco, funk, klezmer, rap, salsa, itd., Preludes (Preludia), Program music (Muzyka programowa) muzyka, której cechą jest opis cyklu obrazów lub zdarzeń; często sugerowany przez tytuł lub notę wstępną. Należy stosować dla całej muzyki programowej oprócz poematów symfonicznych odrębnie kodowanych, Ragtime music, Rhapsodies, Requiems, Ricercars (Ricercary) niefugowane ricercary z XVI i XVII należy ko do wać jako fantazje, Rock music (Muzyka rockowa), Rondos (Ronda) forma muzyczna oparta na następstwie refrenu i zwrotki; obejmuje także rondeaux instrumentalne, Square dane music, Sonatas (Sonaty), Songs (Pieśni) kompozycje na głos solowy z akompaniamentem, Studies and exercises (Etiudy i ćwiczenia) stosuje się wyłącznie do kodowania kompozycji przeznaczonych do nauki gry, nie należy stosować do etiud koncertowych, Suites (Suity), Symphonic poems (Poematy symfoniczne), Symphonies (Symfonie), Teatro lirico stosuje się dla licznych, bardziej szczegółowych określeń hiszpańskiego i hiszpańsko-amerykańskiego teatru muzycznego, takich jak: tonadilla escenica, fiestas de musica, saintenes liricos, entremeses comico-lirico, Toccatas (Toccaty muzyka instrumentalna tak określana), Trio-sonatas (Sonaty triowe), Forma nieokreślona kod ma zastosowanie kiedy forma/gatunek kompozycji nie jest określona w tytule lub dodatkach do tytułu, a jedyne informacje tam zawarte odnoszą się do liczby instrumentów lub obsady wykonawczej, Villancisos forma charakterystyczna dla świeckiej i religijnej hiszpańskiej muzyki polifonicznej w. Religijne villancisos wykonywane podczas ważnych ceremonii (także Bożego Narodzenia) czasami nazywano pastoradas, Variations (Wariacje), Waltzes (Walce), Zarzuellas (Zarzuela) stosuje się do wszystkich przedstawień muzycznych tak nazwanych, od w. fiestas de zarzuella do tzw. zarzuella moderna (modern zarzuella) z okresu od poł. 19. do poł. 20. w., Inne formy stosuje się do form/gatunków określonych w druku muzycznym, do których żaden z kodów występujących na liście nie ma zastosowania. 3

4 008/20 Postać zapisu utworu muzycznego (Format of music) a Partytura (Full score) Zapis utworu wokalnego, wokalno-istrumen tal nego lub instrumen talnego, przeznaczonego dla dwóch lub więcej wyko naw ców, w postaci zestawienia poszcze gólnych partii według określonego porządku, na oddziel nych pięcioli niach z zachowa niem relacji werty kalnych. Ten kod podaje się także, gdy w druku muzycznym do partytury dołączone są głosy. Do kodowania druków zawierających utwory dla jednego wykonawcy przeznaczone na instrument solowy z zapisem nutowym na dwóch pięcioliniach (np. fortepian, organy) stosuje się kod z. 008/20: a $a Partytura (11 s.) $a Partytura (25 s.) + 14 głosów b Mała partytura (Full score, miniature or study size) Zapis partyturowy małych rozmiarów, zasadniczo nieprzeznaczony do celów wykonawczych. 008/20: b $a Mała partytura (37 s.) c Wyciąg fortepianowy (Accompanaiment reduced for keyboard) Partytura utworu lub akompaniamentu orkiestrowego/zespołowego zredukowana do partii fortepianowej. Dla partytur chóralnych i partytur wokalnych stosuje się odpowiednio kody: h (partytura chóralna) i k (par tytura wokalna). 008/20: c $a Wyciąg fortepianowy (25 s.) + 1 głos Może to być np. utwór na skrzypce solo i orkiestrę, wydany w postaci wyciągu fortepianowego z odrębną partią solową dla skrzypiec. d Partytura partii wokalnych z pominiętym akompaniamentem instrumentalnym (Voice score with accompaniament omitted) Zapis utworu wokalno-instrumentalnego prze kazu jący w postaci partytury wyłącznie wokalne partie utworu (solowe i/lub chóralne), z pominię ciem instrumen talnych partii towarzyszących. Oryginalne utwory wo kalne a cappella są oznaczane za pomocą innych właściwych kodów (np. a, e, z, g). Dla partytur chóralnych i partytur wokalnych stosuje się odpowiednio kody: h (partytura chóralna) i k (partytura wokalna). 008/20: d $a Partytura partii wokalnych (25 s.) Tak wydane może być np. oratorium na głosy solowe, chór i orkiestrę egzemplarz przeznaczony do wykonania dla solistów, zawiera tylko partie solowe i chóralne, aby mogli śledzić przebieg utworu. e Partytura dyrekcyjna (Condensed score or piano-conductor score) g Partytura skupiona (Close score) Zapis utworu, przede wszystkim wokalnego, zawierający wszystkie partie utworu na mniejszej niż w partyturze liczbie pięciolinii (zwyczajowo na dwóch pięcioliniach). h Partytura chóralna (Chorus score) Zapis utworu wokalno-instrumentalnego na głosy solowe i chór, uwzględniającego tylko partie chóralne z pełnym instrumentalnym akompaniamentem, z akompaniamentem w postaci wyciągu na fortepian(y) lub inny(e) instrument(y) strunowe. Uwaga: jeśli w partyturze obok partii chóralnych uwzględnione są także partie wokalne solowe, należy zastosować kod k (partytura wokalna). 008/20: g $a Partytura chóralna (48 s.) Tak wydana może być partytura np. oratorium wokalno-instrumentalne z przeznaczeniem używania przez chór w czasie wykonywania utworu. i Partytura zredukowana (Condensed score) Zapis utworu, w którym liczba pięciolinii została zredukowana do dwóch lub kilku, zwykle odpowiadającym sekcjom instrumentalnym, często ze wskazówkami dla poszczegolnych partii. Stosuje się dla wydań zawierających określenia reduced score, short score. 4

5 j Głos dyrekcyjny (Performer-conductor part) Jedna z osobno wydrukowanych partii utworu muzycznego, zazwyczaj partia fortepianu lub skrzypiec zawierająca informacje o innych wykonywanych partiach. Pozwala na wykonywanie własnej partii oraz prowadzenie całości wykonywania utworu. k Partytura wokalna (Vocal score) Zapis utworu wokalno-instrumentalnego na głosy solowe i/lub chór, uwzględniający tylko partie wokalne (solowe i chóralne) z akompaniamentem w postaci wyciagu na fortepian(y) lub inny(e) instrument(y) strunowe. Uwaga: jeśli w partyturze uwzglednione są tylko partie chóralne, a pominięte partie solowe, należy zastosować kod h (partytura chóralna). 008/20: k $a Partytura wokalna (300 s.) W XIX w. bardzo popularna postać wydawania oper, partie solowe i chóralne w zapisie partyturowym, partia orkiestry zredukowana do jednego lub dwóch fortepianów. m Wiele postaci zapisu Kod ten stosuje się m.in. dla muzyki na band, gdzie obok partytury może występować zapis w postaci głosu dyrekcyjnego lub partytury, w której występują tylko partie podstawowe zapisane na minimalnej liczbie pięciolinii. 008/20: m $a Partytura (23 s.) : $b il. ; $c 30 cm + $a 1 głos dyrekcyjny. n Nie ma zastosowania Dokument nie jest drukiem muzycznym. Używa się tego kodu, jeśli dokument nie jest drukiem muzycznym, jest np. nagraniem. u Nieznana Jeśli nie można określić postaci zapisu muzycznego opisywanego dokumentu. z Inne postaci zapisu (utwory na instrument lub głos solowy, głosy) Stosuje się, jeśli żadnego z powyższych kodów nie da się zastosować. Stosuje się dla utworów na: jeden instrument (także np. fortepian, organy) solo, głos wokalny solo, utwory w notacji graficznej. Stosuje się również dla zestawu kilku głosów utworu instrumentalnego lub wokalnego. Stosuje się dla muzyki popularnej, w której występuje partia fortepianu (lub instrumentu klawiszowego [keyboardu]) z tekstem słownym, z chwytami gitarowymi lub bez. 008/20: z $a 4 głosy 008/21 Oznaczenie występowania głosów (Parts) Jednoznakowy kod określający, czy katalogowana pozycja zawiera oddzielnie wydane głosy (partie instrumentalne i/lub wokalne utworów skomponowanych na dwóch lub więcej wykonawców); służy do ogólnego określenia, w postaci zakodowanej, rodzaju głosów dołączonych do druku muzycznego. Stosuje się brak głosów lub nie ma zastosowania kod stosuje się gdy utwór nie jest przeznaczony na głosy, lub nie są one wyodrębnione, d głosy wokalne i instrumentalne, e głosy instrumentalne, f głosy wokalne, n dokument nie jest drukiem muzycznym, u nieznana ma zastosowanie, gdy rekordy są sporządzane bez możliwości sprawdzenia katalogowanego dokumentu, np. na podstawie kart katalogowych. 008/24 29 Materiał towarzyszący (Accom Mat) Stosowanie tego kodu należy ograniczyć do przypadków, kiedy w druku muzycznym znajdują się na tyle znaczące materiały towarzyszące, aby można było wymienić je w strefie tytułu i odpowiedzialności (wstęp, przedmowa, komentarz), w strefie uwag (tekst słowny utworu wokalnego) lub określniku rzeczowym hasła przedmiotowego (dyskografia, bibliografia). Nie stosuje się dla materiałów o charakterze reklamowym. 5

6 Stosuje się następujące brak materiału towarzyszącego stosuje się także w przypadku materiału towarzyszącego, który nie jest na tyle znaczący, aby należało go wymienić w innych miejscach rekordu, a dyskografia stosuje się wraz z polem 504, b bibliografia stosuje się wraz z polem 504, c indeks tematyczny indeks dzieł kompozytora uporządkowany wg daty, alfabetu, formy/gatunku, instrumentów, tonacji itp., często z dodatkową informacją o historii utworu, incipitem, itp., d libretto lub tekst stosuje się dla tekstu słownego utworu wokalnego znajdującego się poza tekstem muzycznym, e biografia kompozytora lub autora stosuje się dla znaczącej informacji o kompozytorze, autorze tekstu, libreciście, autorze aranżacji, itd., f biografia wykonawcy stosuje się dla dokumentów dźwiękowych, g techniczna i historyczna informacja o instrumentach stosuje się dla informacji o instrumentach, w tym o rejestracji organów, h techniczna informacja o muzyce stosuje się dla: instrukcji wykonawczych, komentarzy rewizyjnych w wydaniach krytycznych, i informacja historyczna stosuje się dla historycznej informacji zarówno o treści muzycznej jak i pozamuzycznej, k informacja etnologiczna stosuje się dla informacji etnomuzykologicznej lub antropologicznej, r materiał instruktażowy, wskazówki wykonawcze, s muzyka stosuje się, jeśli druk muzyczny zawiera nagranie; lub dodatkową, inną niż główna postać zapisu utworu muzycznego, np. facsimile, z inny rodzaj materiału towarzyszącego stosuje się dla ogólnej przedmowy oraz innych rodzajów materiału towarzyszącego nieuwzględnionych na liście kodów. 008/35 37 Język tekstu utworu muzycznego Podaje się trzyliterowy kod języka (wg MARC 21 Code List for Languages) głównego, (pierwszego) tekstu utworu muzycznego zawartego w druku muzycznym. Ma zastosowanie wyłącznie w opisie utworów wokalnych lub wokalno-instrumentalnych. W przypadku katalogowania utworów instrumentalnych na pozycji 35 37/008 podaje się kod: zxx. Informacja na tej pozycji nie dotyczy języka wstępu, przedmowy, dodatków itp. 028 Znak wydawniczy druku muzycznego (P) W przypadku występowania w druku muzycznym wielu znaków wydawniczych pole należy powtórzyć dla każdego znaku. Nie należy mylić znaku wydawniczego (występującego zwykle u dołu każdej stronicy druku) z numerem wydawniczym lub numerem serii, które występują w innych miejscach druku muzycznego. W podpolu $b należy podawać nazwę firmy wydawniczej w pełnej formie. 041 Język dokumentu (NP) Pole 041 zawiera informację dotyczącą języków dokumentu, jeśli nie jest możliwe umieszczenie pełnej informacji o językach dokumentu w polu 008/ Informacje o języku mogą być także podane w formie słownej w polu 546, jeśli uzasadnione jest podanie dodatkowego objaśnienia. Pole stosuje się gdy w druku muzycznym jest: wielojęzyczny tekst utworu, tekst utworu jest tłumaczeniem lub występują tłumaczenia obok tekstu oryginalnego utworu, zawiera materiały towarzyszące jak np. streszczenie, instrukcje wykonawcze, libretto, spis treści, wstęp w języku lub językach różnych od głównego języka (języka strony tytułowej, metryki druku) wydania druku muzycznego. Jeśli w druku główny tekst utworu wokalno-instrumentalnego, materiał towarzyszący, libretto, tekst słowny są w tym samym języku i nie ma tłumaczenia nie wypełnia się pola 041, podaje się trzyliterowy kod języka wyłącznie w na pozycji pola

7 Jeśli na pozycji 008/35 37 podaje się kod zxx (katalogowany jest utwór instrumentalny), a druk zawiera materiał towarzyszący, w polu 041 pomija się podpole $a, a odpowiednie kody języka(ów) materiału towarzyszącego podaje się w odpowiednich podpolach zgodnie z instrukcją. Informacja o języku tekstu oryginalnego w podpolu $h może odnosić się zarówno do informacji o tekście utworu kodowanej w podpolu $a lub $d jak i do informacji o językach innych elementów druku muzycznego kodowanych w podpolach $e lub $g. Podpole $h może być powtórzone i powinno wystąpić bezpośrednio po odpowiednim podpolu $a, $d, $e lub $g tym, którego dotyczy informacja o jezyku tekstu oryginalnego. Wszystkie podpola w polu 041 są powtarzalne. W jednym podpolu może wystąpić tylko jeden kod języka. Jeśli jest potrzeba podania większej liczby kodów, powtarza się właściwe podpole. 008/35-37: zxx $g pol $g eng 044 Kod kraju miejsca wydania (NP) Wskaźniki nieużywane Podpola: $a Kod kraju wydania (P) Pole 044 zawiera dwu- lub trzyliterowy kod kraju wydania dokumentu podawany wg MARC Code List for Countries. Stosuje się wyłącznie kody krajów, nie stosuje się kodów dla stanów, prowincji itp. Pole jest stosowane, jeżeli w polu 008/15 17 nie mieści się pełna informacja dotycząca kraju publikacji, a więc w rekordach, w których w polu 260 podano więcej niż jedno miejsce wydania. 047 Forma muzyczna utworu (NP) nie stosuje się w katalogu NUKAT 048 Obsada utworu muzycznego (P) nie stosuje się w katalogu NUKAT 245 Strefa tytułu i oznaczenia odpowiedzialności (NP) Wskaźniki: Pierwszy sporządzanie dodatkowej pozycji pod hasłem 0 nie sporządza się dodatkowej pozycji 1 sporządza się pozycję dodatkową Należy stosować zasady podane w Format USMARC rekordu bibliograficznego dla druku muzycznego oraz aktualizacje wypełnienia tego pola zawarte w Formacie MARC 21 rekordu bibliograficznego dla książki. Przy przejmowaniu tytułu właściwego należy uwzględniać przede wszystkim układ typograficzny na stronie tytułowej. Elementy mniejszą czcionką i znajdujące się w nowym wierszu należy traktować jako ciąg dalszy tytułu, dodatki do tytułu i umieszczać w podpolu $b, a kolejne elementy tytułu po znaku dwukropka. Nie stosuje się w katalogu NUKAT podpola $h w rekordach dla druków muzycznych. Stosuje się to podpole dla dokumentów dźwiękowych. Należy wprowadzać pełne określenie $h [Dokument dźwiękowy]. Najnowsze zasady stosowania podpola $h w polu 245 zob.: Warsztat katalogera ustalenia bibliograficzne. W ustaleniu Podpole $h w polu 245 w rekordach bibliograficznych , zm określone jest także miejsce podpola $h w polu 245 w przypadku katalogowania numerowanych części dokumentów wieloczęściowych z tytułem lub bez tytułu. 254 Strefa postaci zapisu muzycznego (NP) Podpola: $a Oznaczenie postaci zapisu muzycznego (NP) Jeżeli w opisywanym druku brak określenia postaci zapisu muzycznego należy je dodać w języku polskim (nie w języku metryki druku muzycznego), umieszczając je w nawiasie kwadratowym. 7

8 300 Strefa opisu fizycznego (NP) Wskaźniki nieużywane Podpola: $a Określenie postaci zapisu druki muzycznego (P) $b Oznaczenie ilustracji (P) $c Format (P) $e Oznaczenie dokumentu towarzyszącego (NP) Luźne głosy występujące często obok np. partytury w drukach muzycznych zawierających utwory przeznaczone do wykonania przez zespoły wokalne, wokalno-instrumentalne lub instrumentalne są integralną częścią druku muzycznego i nie mogą być traktowane i opisywane jako dokumenty towarzyszące. Informacje luźnych głosach podaje się w podpolu $a, poprzedzone znakiem +, jeśli ich format (wysokość grzbietu) jest identyczny z formatem partytury. Informację o głosach umieszcza się w powtórzonym podpolu $a jeśli format głosów nie jest zgodny z formatem partytury i wymaga umieszczania dodatkowej informacji o ich formacie w powtórzonym podpolu $c. Pozostałe zasady opisu fizycznego druku muzycznego bez zmian. $a Partytura (25 s.) + 14 głosów $a Partytura (25 s.) ; $c 20 cm + $a 14 głosów ; $c 30 cm. 8