LUTY Wiertarka udarowa pod wodą, czyli uciążliwy sąsiad Hydropsyche

Transkrypt

1 Biuletyn Sekcji Trichopterologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego 2 LUTY 2002 Wiertarka udarowa pod wodą, czyli uciążliwy sąsiad Hydropsyche Przedstawiciele rodzaju Hydropsyche, liczącego w Polsce 12 gatunków, to bodaj najbardziej charakterystyczne chruściki. Nawet niespecjaliści, spytani o pierwsze skojarzenie dotyczące chruścików natychmiast odpowiadają (o ile entomologia nie jest dla nich kompletną gnozą): domek (z reguły chodzi o muszelkowy w stylu np. Limnephilus flavicornis) oraz no te, takie małe precelki, w rzece widziałem.... Te precelki to, ni mniej ni więcej, tylko Hydropsyche, które po wyjęciu z wody i/lub w stresie charakterystycznie się zwijają w kłębek. Osobiście obserwowałam również, że co wrażliwsze osobniki wgryzają się desperacko w swoje własne ciało. Larwy rodzaju Hydropsyche ubarwione są w różnych odcieniach brązu i żółci od rudawego i złotawego u np. Hydropsyche angustipennis, do ciemnobrązowego i jasnocytrynowego u np. Hydropsyche contubernalis. Zamieszkują one wszelkie wody płynące zarówno małe strumyki jak i duże rzeki. Hydropsyche, szczególnie H. angustipennis i H. pellucidula, są ukochanymi królikami doświadczalnymi naukowców, zajmujących się badaniem wpływu przeróżnych czynników na bezkręgowce wód płynących. Całe rzesze badaczy (generalnie nieterenowców) testują te małe chruściki zarówno w terenie, jak i w laboratoriach. I tak rozkłada się je na części pierwsze w badaniach biochemicznych (enzymy), poddaje działaniu metali ciężkich, wykorzystuje jako bioindykatory itp. Do tego ostatniego celu nadają się one znakomicie, a wiadomo, że do tego typu badań nie można wybrać przypadkowego rodzaju (gatunku). Musi on spełniać kilka wymogów: łatwość oznaczania, powszechność, duża liczebność, długi cykl życiowy, określone wymagania ekologiczne. Zaś nasze Hydropsyche są jak znalazł. Z kolei trichopterolodzy też często wybierają tę rodzinę jako obiekt swych szczególnych i sprecyzowanych zainteresowań. Mimo to, wciąż nie dysponujemy kompletnymi danymi na temat każdego gatunku, co więcej, dorosłe samiczki są nadal praktycznie nieoznaczalne do gatunku. Wiemy, że larwy budują charakterystycznie wyglądające sieci. Wiemy, że służą im do łapania pokarmu i ewentualnie do ukrycia się. Ale zaledwie 37 lat temu Johnstone odkrył u Hydropsyche... strydulację! Tak, tak! Okazało się, że rozmieszczenie larw w mikrosiedlisku nie jest przypadkowe i jest ściśle związane z wydawaniem dźwięków. Hydropsyche, tak jak inne chruściki, opuszczają osłonki jajowe zaledwie kilka godzin po złożeniu jaj przez samicę. Już takie maleńkie nitki są zdolne do rozpoczęcia budowy sieci, od której zależy przecież ich przetrwanie. Jest to konstrukcja w kształcie tuby, otwarta z obu stron, rozpięta miedzy łodyżkami mchów (np. Biuletyn wydają: Polskie Towarzystwo Entomologiczne Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Warmińsko Mazurskiego

2 TRICHOPTERON (1) grudzień Brachythecium rivulare) lub między kamieniami. Ułożona jest z reguły zgodnie z kierunkiem nurtu. Do określenia tegoż służą larwom szczecinki na głowie. Rozmiary oczek sieci są różne u różnych gatunków, ponadto zwiększają się w miarę wzrostu larwy. Larwa utrzymuje się w środku sieci za pomocą przysadek analnych i nóg drugiej i trzeciej pary. W tym czasie nogi pierwszej pary poruszają się tuż nad głową z boku na bok w obrębie środkowej części sieci. Za pomocą tych nóg oraz żuwaczek larwa wyłapuje cząsteczki pokarmowe, zarówno roślinne jak i zwierzęce, przy czym większa rolę w żywieniu odgrywają te pierwsze. Wiadomo, że larwy, szczególnie występujące w obfitości, konkurują ze sobą o pokarm. A jak pozbyć się konkurencji na ograniczonej powierzchni kamienia czy gałęzi? Otóż okazało się, że larwy wydają dźwięki. Służą im do tego struktury na udach pierwszej pary nóg, wyglądające w dużym powiększeniu jak kolce są to wyrostki kutikuli. Tymi kolcami larwy drapią spód głowy, posiadający charakterystyczną mikrorzeźbę rzędy równoległych, malutkich listewek. Pocieranie w poprzek listewek kolcami na obu udach powoduje powstawanie charakterystycznego dźwięku. Badania wykazały, że larwy, które nie wydawały żadnego, albo czyniły to nieudolnie i rzadko, musiały opuścić swoje miejsce. Regularne rozmieszczenie sieci Hydropsyche na zanurzonych przedmiotach, wskazuje ewidentnie na istnienie zachowań terytorialnych. Co więcej, badacze analizowali częstotliwości dźwięków. Zaczęto od bardzo niskich tonów, które podejrzewano o odgrywanie głównej roli. Okazało się, że nie jest to prawdą, gdyż larwy wydają zarówno niskie jak i wysokie tony. Wysunięto hipotezę, iż te o najwyższej częstotliwości... ogłuszają sąsiadów nie są oni wtedy w stanie wychwycić innych dźwięków pochodzących z otoczenia i w rezultacie opuszczają niefortunne miejsce. Po dokładniejszych analizach stwierdzono, że minimalna odległość miedzy sąsiednimi sieciami nie może być mniejsza niż dwa centymetry. Nie wiadomo nadal, jak dokładnie działają na larwy tony bardzo niskie. Zagadką pozostaje również sposób odbierania dźwięków przez larwę. Jak widać, nawet w dobrze poznanej rodzinie Hydropsychidae nadal jest wiele tajemnic, które czekają na kogoś, kto choćby uchyli ich rąbka... Zatem - wszystko w naszych rękach i wszystko przed nami. Nie zapominajmy też o pozostałych 17 rodzinach, jeszcze bardziej enigmatycznych i nie mniej interesujących... Edyta Serafin WARSZTATY TERENOWE OCENA BŁĘDU W BADANIACH FAUNISTYCZNO-EKOLOGICZNYCH Olsztyn-Złocieniec, czerwiec 2002 r. Cele warsztatów Szanowni Państwo, Celem warsztatów jest wstępne przyjrzenie się jak pracujemy w terenie i skąd się biorą ewentualne różnice w wynikach (czy z różnic w biocenozach, czy z różnic w metodach badań). Będziemy się zastanawiać co tak naprawdę decyduje o wielkości błędu i do jakiego poziomu możliwe jest wiarygodne porównywanie wyników z różnych badań. Naszym celem będzie wypracowanie standardowych metod badań entomofauny wodnej (w szerszym sensie badań faunistycznych). Ażeby nasza pracy była jak najowocniejsza, zwracam się z prośbą o przemyślenie i spisanie kilku kwestii. Wszystkie notatki od Państwa zbierzemy razem, powielimy, a każdy z uczestników otrzyma je jako materiały konferencyjne. Będzie to wstęp do dyskusji. Po poprawkach w czasie warsztatów chciałbym wspólnie opracować małą broszurkę z przeznaczeniem

3 TRICHOPTERON (1) grudzień głównie dla studentów i osób rozpoczynających badania faunistyczne. Niezależnie od tego, zgodnie z zapowiedziami, wyniki naszych dociekań i prac postaramy się wspólnie przygotować w formie publikacji (ocena błędu w badaniach faunistycznych). Proszę o spisanie swoich refleksji na niżej podane tematy (zrobić jak najdokładniej przy możliwie najmniejszym wysiłku...) oraz przysłanie na mój adres jeszcze przed warsztatami: 1. Cel badań. W jakim stopniu cel badań (np. inwentaryzacja, badania ekologiczne, badania jakościowe, ilościowe itp.) określa możliwość wykorzystania wyników do opracowań o innym charakterze? A zatem w jakim stopniu dane z prac ekologicznych można wykorzystywać w badaniach faunistycznych i na odwrót. Naszym celem będzie poznanie zróżnicowania gatunkowego w krajobrazie pojeziernym. Na ile w naszych badaniach cel badań wpływa na metody zbioru materiału? Czy też metody wynikają z charakteru grupy (ważki, chruściki, muchówki, chrząszcze wodne)? 2. Okres badań. W badaniach o charakterze faunistycznym często mówimy o konieczności 2-3 sezonów. Ile sezonów wegetacyjnych powinny trwać badania o charakterze faunistycznym dla określenia składu gatunkowego i struktury dominacji? Ile razy w roku powinien być pobierany materiał (uwzględniając specyfikę danej grupy), w jakich okresach? Czy możliwe jest pobranie prób jednorazowo, a jeśli tak, to na jakich warunkach (teoretycznie w każdym okresie gatunek jest obecny, bo albo w stadium jaja, larwy, poczwarki, albo imago, śladów żerowania itp. ale czy jest możliwe odnalezienie i poprawne zidentyfikowanie?). 3. Wybór stanowisk. Ile powinno być stanowisk, jakie uwzględniać typu zbiorników, ile stanowisk w poszczególnych typach siedlisk, tak aby wiarygodnie określić faunę danego terenu (np. parku krajobrazowego, krajobrazu ekologicznego, użytku ekologicznego itp.)? Czy powinny być to duże stanowiska (zróżnicowane siedliskowo) czy też małe? Co rozumieć pod nazwą stanowisko, jak duże obszarowo powinno być stanowisko? 4. Opis stanowiska. Jak opisujemy stanowisko i pojedynczą próbę. Jakie cechy uznajemy za ważne, jak prowadzimy dokumentację? Czy możliwa byłaby jakaś standaryzacja? 5. Pobieranie prób 1. Jakie stadia rozwojowe powinny być uwzględnione w badaniach faunistycznych. Czy możliwe jest odławianie tylko imagines lub tylko larw? Z czego wynikają i jak duże są różnice w badaniach larwalnych i imaginalnych. Czy istnieje szansa znalezienia jakiegoś przelicznika umożliwiającego porównywanie obrazu fauny larwalnej i imaginalnej? 6. Pobieranie prób 2. Jakich przyrządów używamy do poboru prób, w jaki sposób pobieramy próbę: z jakiej powierzchni, jak długo machamy czerpakiem itp. Jakie są różnice w technice początkującego badacza i doświadczonego faunisty, jaki wpływ ma rutyna? Na czym mogą polegać różnice w próbie pobranej przez ważkarza, chruścikarza czy chrząszczarza (czy behawior badanej grupy narzuca inne sposoby pobierania materiału) czy też ogólnegohydrobiologa? 7. Wybieranie materiału. W jaki sposób przebieramy materiał (na miejscu, w pracowni), jakich przyrządów używamy, ile czasu poświęcamy jednej próbie? Czy i kiedy uzupełniamy materiał dodatkowymi próbami? W jaki sposób konserwujemy (czy może mięć to wpływ na możliwości oznaczenia?) i przechowujemy zbiory. 8. Oznaczanie. Czy jednakowo dokładnie oznaczamy próby małe i próby duże. Czy zmęczenie może mieć jakieś znaczenie, i w jakich przypadkach? 9. Bazy danych. Jak archiwizujemy dane i oznaczenia? Jakich programów używamy, wg jakiego klucza wpisujemy dane (spróbujemy się zastanowić, czy jest możliwa jakaś standaryzacja). 10. Zestawienie statystyczne. Jakich metod używamy, a jakie mogą okazać się najwłaściwsze? Co wynika z poniższych charakterystyk, do jakiego materiału i badań faunistycznych się nadają, dla jakich nie: udział procentowy, dominacja, klasy domiancji, frekwencja, wskaźniki

4 TRICHOPTERON (1) grudzień różnorodności, wskaźniki naturalności, inne wskaźniki czy indeksy? Jak porównujemy i za pomocą jakich algorytmów czy programów fauny różnych stanowisk, zbiorników, okresów itp. 11. Publikowanie materiału. Z jaka dokładnością publikujemy (ograniczone jest to także wymogami redakcyjnymi), czy przedstawiamy dane podstawowe czy tylko syntetyczne zestawienia. Czy i w jakim stopniu można odtworzyć potrzebne dane z innych publikacji. Jakie powinniśmy przyjąć standardy w tej materii? Szanowni Państwo. Dużo owocniejsza będzie nasza dyskusja i praca w terenie, jeśli przyjedziemy z przemyśleniami. Zachęcam także do przysłania swoich przemyśleń w formie pisemnej. W czasie warsztatów będziemy dyskutowali nad powyższymi kwestiami oraz w różnych grupach wybierzemy stanowiska, metody poboru próby, pobierzemy materiał, przebierzemy, w miarę możliwości oznaczymy i zestawimy wstępne wyniki (dokończymy po powrocie do swoich pracowni) i spróbujemy oszacować błąd generowany na różnych etapach badań. Proszę zastanowić się jakich statystyk i algorytmów użyć, aby ten błąd obliczyć. W końcu zastanawiać się będziemy, które ze statystycznych metod zestawienia materiału są najwłaściwsze i obarczone najmniejszym błędem. Spróbujemy także odpowiedzieć na pytanie: czy błąd wynikający z niejednakowości prowadzenia badań jest większy czy mniejszy niż naturalne zróżnicowanie biocenoz (w drugim przypadku byłby nieistotny statystycznie...). Dr hab. Stanisław Czachorowski prof. UWM Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska UWM Niezależnie od udziału w warsztatach zapraszamy wszystkich zainteresowanych do udziału w dyskusji na temat oceny błędu w badaniach faunistycznych. Chętni mogą włączyć się w nią, i zostać współautorami opracowań, dzięki stronom internetowym, na których zaprezentujemy wstępne wyniki naszych warsztatów, jak również tradycyjną drogą pocztową. Informacji lub linków należy szukać na stronie UWM ( lub PTent ( Wpisowe Wpisowe wynosi 10zł. Termin warsztatów Warsztaty zaplanowaliśmy na 4 8 czerwca 2002 r. (od wtorku do soboty). Zakwaterowanie Zmianie uległo miejsce, w którym się spotkamy. Warsztaty odbędą się w miejscowości Głęboczek nad jez. Krosino (ok. 10 km od Złocieńca). W okolicy znajdują się jeziora, torfowiska, strumienie i rzeka Drawa. Zakwaterowanie w Ośrodku Wypoczynkowym Głęboczek. Uczestnicy warsztatów mają do wyboru dwie opcje: noclegi w pokojach 2, 3 i 4 osobowych koszt 20zł za dobę; każdy pokój wyposażony jest w pełny węzeł sanitarny, kuchnię i taras, noclegi w namiotach koszt 5zł za dobę (najprawdopodobniej będą do dyspozycji namioty wojskowe z łóżkami, trzeba wziąć ze sobą śpiwór); jest dostęp do WC, łazienki i ciepłej wody. Wszyscy uczestnicy proszeni są o jak najszybsze zdeklarowanie się, jaki wariant zakwaterowania wybierają (zwłaszcza w przypadku wyboru namiotu). Wyżywienie Planujemy zapewnienie obiadów. Jednak kwestia gdzie i za ile uda nam się załatwić obiady nie jest jeszcze rozstrzygnięta. Liczyć się należy z ceną ok. 10zł za obiad (jest bardzo realna szansa obniżenia tej ceny). Korzystanie z obiadów nie jest obowiązkowe. Każdy może żywić się we własnym zakresie, jeśli będzie miał na to ochotę. Kolacje i śniadania nie są zapewnione. We wsi jest sklep spożywczy, prawdopodobnie będzie też już otwarta mała garmażeria na terenie ośrodka. Lech Pietrzak Wszelkie pytania dotyczące warunków zakwaterowania, wyżywienia, terenu i dojazdu proszę kierować pod adres: lpietrzak@wp.pl; tel. (0-89) wew. 309

5 TRICHOPTERON (1) grudzień REGULAMIN SEKCJI TRICHOPTEROLOGICZNEJ Postanowienia ogólne 1 Sekcja Trichopterologiczna działa w ramach Polskiego Towarzystwa Entomologicznego. 2 Celem Sekcji Trichopterologicznej jest: 1. Rozwój badań nad chruścikami Polski poprzez inspirowanie i podejmowanie szerszych zamierzeń, 2. Upowszechnianie i udostępnianie informacji o Trichoptera, 3. Popularyzacja wiedzy o biologii i ekologii chruścików. 3 Sekcja swoje cele realizuje poprzez różnorodne działania, a w szczególności: 1. Organizowanie spotkań roboczych, konferencji i seminariów poświęconych badaniom nad chruścikami oraz popularyzacji wiedzy o tych owadach, 2. Organizowanie spotkań szkoleniowych dotyczących metodyki badań terenowych, oznaczania, konserwowania i opracowywania wyników, 3. Inicjowanie wspólnych badań i projektów dotyczących monitoringu i aktywnej ochrony chruścików, 4. Wymianę informacji i publikacji poświęconych Trichoptera, 5. Wydawanie biuletynu, tworzenie tematycznej strony www, 6. Współprace z innymi grupami roboczymi zajmującymi się m.in. ekologią i biologią owadów wodnych. 5 Członkiem Sekcji może zostać osoba, która złoży pisemną deklarację. Członek sekcji nie musi być jednocześnie członkiem PTEnt. 6 Bieżącymi pracami Sekcji kieruje Zarząd Sekcji. W skład Zarządu wchodzi: Przewodniczący, Zastępca Przewodniczącego oraz Członkowie Zarządu. Zarząd liczy od 3 do 5 osób. Kadencja Przewodniczącego nie może być dłuższa niż dwie kolejne kadencje. 7 Zarząd Sekcji wybierany jest w czasie Walnego Zebrania Sekcji. Kadencja Zarządu trwa 3 lata. Zarząd spośród siebie wybiera Przewodniczące i Wice Przewodniczącego. O dokonanym wyborze informuje Zarząd Główny PTEnt. 8 Czynne prawo wyborcze przysługuje każdemu członkowi Sekcji. 9 Bierne prawo wyborcze przysługuje tylko członkom PTEnt nie zalegającymi ze składkami. Członkami Zarządy Sekcji, w tym przewodniczącym i wice oraz funkcje jednoosobowych organów PTEnt (np. redaktorów pism i newsletterów wydawanych przez PTE) mogą być jedynie członkowie PTE. 10 Każdy członek ma prawo uczestniczyć we wszystkich przedsięwzięciach Sekcji oraz otrzymywać biuletyn. Postanowienia końcowe Członkowie i Władze Sekcji 4 Sekcja powoływana jest i rozwiązywana decyzją Zarządu Głównego PTEntomol. 11 Zarząd Sekcji informuje w formie sprawozdań i informacji pisemnych o swoich działaniach Zarząd Główny PTEnt, a w szczególności: 1. Co najmniej raz w roku Zarząd Sekcji przesyła sprawozdanie z działalności, 2. Informuje o organizowanych ważniejszych inicjatywach badawczych, seminariach oraz warsztatach

6 TRICHOPTERON (1) grudzień Po przeczytaniu artykułu Edyty Serafin zapragnąłem. uważniej przyjrzeć się strukturom pozwalającym Hydropsyche wydawać dźwięki. W pierwszej chwili za wyrostki służące pocieraniu o listewki na puszce głowowej wziąłem struktury, w które wyposażony jest trochantin. Jednak wyrostkami trochantinów trudno byłoby larwie podrapać się w brodę. Do czego w takim razie służą te struktury? Może ktoś z Państwa potrafi wyjaśnić ich funkcję? Lech Pietrzak Chruściki w sieci Informator Turystyczno - Przyrodniczy Północno-Wschodniej Polski ( jest jedną z nielicznych polskich stron zawierających informacje o chruścikach. Aby je obejrzeć, po załadowaniu strony należy wybrać opis fauny i flory. W katalogu znajdziemy ogólną charakterystykę Trichoptera, spis gatunków Polski, spis gatunków jezior Polski oraz klucz do oznaczania rodzin chruścików. Autorem zamieszczonych informacji jest prof. S. Czachorowski. Niestety spisy gatunków zrobione są w sposób utrudniający ich wydrukowanie, a w kluczu brakuje rysunków (choć są do nich odwołania!). Pomimo tych mankamentów stronę warto polecić amatorom, bowiem jej niewątpliwą wartością są informacje firmowane przez specjalistę. Warto również rzucić okiem na informacje poświęcone ważkom. red. Fot. Wyrostki na trochantinie u Hydropsyche angustipennis (zdjęcie wykonane dzięki uprzejmości prof. dr hab. Aliny Bonar) Baza adresowa polskich chruścikarzy c.d. Mgr Tomasz Majewski; myz@termit.uwm.edu.pl (poprzedni był błędny) Mgr Marta Mońko; tel (poprzedni telefon był błędny) Prof. dr hab. Bronisław Szczęsny; Zakład Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych Polskiej Akademii Nauk; ul. Lubicz 46; Kraków noszczes@cyf-kr.edu.pl Wszystkich, którzy chcą, by ich nazwiska i adresy znalazły się w bazie chruścikarzy prosimy o ich przesłanie. Nie zamieszczamy żadnych adresów bez zgody zainteresowanych osób. Kolegium redakcyjne w składzie: Lech Pietrzak (red.) (Olsztyn), Stanisław Czachorowski (Olsztyn), Janusz Majecki (Łódź), Tomasz Majewski (Olsztyn), Edyta Serafin (Lublin), Bronisław Szczęsny (Kraków) Adres redakcji: ul. Żołnierska 14, Olsztyn tel w. 350, 309 lpietrzak@wp.pl; stacz@matman.uwm.edu.pl