Stres, radzenie sobie i zdrowie

Transkrypt

1 Siedem mitów o stresie Stres, radzenie sobie i zdrowie Objawy zależne od stresu oraz choroby psychosomatyczna są tylko w mojej głowie, a więc nie mogą tak naprawdę zrobić mi nic złego. 1/66/131 2 Siedem mitów o stresie Siedem mitów o stresie Tylko słabi ludzie cierpią z powodu stresu Nie jestem odpowiedzialny za cały stres w moim życiu nie da się go uniknąć w dzisiejszych czasach

2 Siedem mitów o stresie Siedem mitów o stresie Zawsze wiem, kiedy zaczynam cierpieć na nadmierny stres. Łatwo rozpoznać przyczyny nadmiernego stresu. 5 6 Siedem mitów o stresie Siedem mitów o stresie Wszyscy ludzi reagują na stres w ten sam sposób. Kiedy dopada mnie stres, jedyne co mogę zrobić to usiąść i relaksować się

3 Zdrowie i choroba Zdrowie i choroba Dewaluacja paradygmatu biomedycznego Czynniki biologiczne i psychologiczne są w stałej wzajemnej interakcji Polietiologiczna koncepcja chorób somatycznych W XIX wieku głównymi przyczynami śmierci były choroby zakaźne Dziś 7 z 10 głównych przyczyn zgonu jest związanych ze stylem życia, który wpływa na biogenetyczne podłoże występowania chorób 9 10 Stres Problemy zdrowotne powiązane ze stresem Stres jest odpowiedzią na zdarzenia, które zagrażają indywidualnym zdolnościom radzenia sobie w sytuacji trudnej Stres dalece wpływa na 6 najczęstszych przyczyn śmierci w Wielkiej Brytanii: choroba wieńcowa, rak, choroby płuc, wypadki, marskość wątroby, samobójstwa

4 Problemy zdrowotne powiązane ze stresem Absencja w pracy spowodowana konsekwencjami stresu stanowi połowę wszystkich absencji i kosztuje rocznie około 4 bilionów funtów (Wlk. Brytania) Wczesne przechodzenie na rentę z powodu objawów wypalenia zawodowego szczególnie sektor publiczny 75% wizyt u lekarza rodzinnego związane jest z chorobami, w których etiologii stres odgrywa ważną rolę Stres: Uogólniony Zespół Adaptacyjny (General Adaptation Syndrome) Hans Selye: zespół objawów pojawiających się, gdy organizm staje wobec wymagających okoliczności Etap 1: mobilizacja do niespecyficznej walki z przeciwnościami; Etap 2: celowana metodyka walki; Etap 3: wyczerpanie zasobów organizmu, śmierć. Niespecyficzność reakcji Aktywacja układu współczulnego Stres: Uogólniony Zespół Adaptacyjny (General Adaptation Syndrome) Stres: Uogólniony Zespół Adaptacyjny (General Adaptation Syndrome) Faza alarmowa Jeśli zadziała bodziec, początkowo organizm reaguje obniżeniem odporności po czym uruchomione zostają mechanizmy przeciwstawiające się działaniu bodźca, powodujące wzrost odporności Faza odporności Faza wyczerpania Organizm dostosowuje się do zmienionych warunków; odporność na dany stresor wzrasta powyżej poziomu dotychczasowego, lecz na inne, dodatkowe stresory obniża się; proces ten wymaga wysokiej mobilizacji organizmu Jeśli bodziec działa nadal, bez przerwy, rezerwy energetyczne zaczynają się wyczerpywać i organizm, pozbawiony możliwości stawienia czoła wymaganiom, w końcu ginie

5 Stres: Odpowiedź organizmu Faza alarmowa: walka lub ucieczka (Cannon, 1932) Uwarunkowanie sytuacyjne: Badania reakcji zwierząt w warunkach zagrożenia: zwiększenie i wydzielania i adrenaliny; pobudzenie układu współczulnego: AS, RR, Glc hemostazy, procesów trawienia Oś neurohormonalna vs. hormonalna Stres i choroba Stres i choroba Układ immunologiczny psychoneuroimmunologia Badania, które wskazują na powiązania pomiędzy stresem i układem odpornościowym: Stres ostry: zmiany immunologiczne wzrost limf. T Stres przewlekły: upośledzona odpowiedź immunologiczna Znaczne zasoby wsparcia oraz niski stres: zwiększony potencjał do zwalczania raka Bufory: twardość, ćwiczenia fizyczne, wsparcie społeczne Kobasa et al. (1985)

6 Wzór zachowania A Zachowanie to efekt interakcji miedzy zmiennymi osobowościowymi a sytuacyjnymi Zaangażowanie jednostki w permanentną walkę o zdobycie jak największej liczby celów (często niejasno sprecyzowanych) w jak najkrótszym czasie 21 Wzór zachowania A Cechy psychologiczne Silna potrzeba osiągnięć Tendencja do współzawodniczenia Tendencja do dominacji Agresywność Cechy behawioralne: Wysoka dynamika zachowań Energia przejawiana w działaniu Pośpiech i niecierpliwość 22 Wzór zachowania B Negatyw WZA Cechy: Łagodność Brak pospiechu Tendencja do poddawania się prądowi życia Umiejętność odprężania się Łatwiejsza satysfakcja

7 Wzór zachowania C Caner prone personality Cechy: Cierpliwość Spokój Kooperatywność Uległość wobec autorytetów Ukrywanie negatywnych emocji Osobowość typu D Distressed personality Cechy: Negatywna emocjonalność (częste doświadczanie emocji negatywnych, a rzadkie pozytywnych) Zahamowanie społeczne (brak komunikatywności, wycofanie, rak asertywności, niska ekspresja emocjonalna) Fizjologiczne konsekwencje powstrzymywania się od wyrażania negatywnych emocji Stres psychologiczny charakter Stres psychologiczny skala 1. Bodziec, sytuacja lub wydarzenie zewnętrzne o określonych właściwościach 2. Reakcja wewnętrzna człowieka, zwłaszcza emocjonalna; doświadczana w postaci określonego przeżycia 3. Relacja pomiędzy czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka 1. Dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof obejmujących całe grupy ludzi 2. Poważne wyzwania i zagrożenia dotyczące jednostek lub kilku osób 3. Drobne, codzienne utrapienia

8 Stres psychologiczny skala Stres psychologiczny skala 1. Dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof obejmujących całe grupy ludzi atakują podstawowe wartości człowieka (życie, schronienie) stawiają niezwykle wygórowane wymagania, którym nie sposób sprostać stosując już istniejące zasoby pojawiają się bez ostrzeżenia pozostawiają po sobie ślad, który jest reaktywowany ilekroć pojawią się bodźce skojarzone z danym wydarzeniem. Holmes i Rahe, Zmiany w życiu człowieka, wymagające wysiłków przystosowawczych.! Koncepcja nieuwzględniająca różnic indywidulanych Np. Występ publiczny lub spotkanie z ważną osobistością Stres psychologiczny Stres psychologiczny Zjawisko dwuczłonowe: Bodziec + czynnik pośredniczący spostrzeganie sytuacji przez podmiot Zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi pomiedzy zasobami bądź możliwosciami jednostki a wymaganiami otoczenia

9 Stres psychologiczny Stres psychologiczny Frustracja: nieosiągalne cele Konflikt: niemożliwe do pogodzenia motywacje Dążenie dążenie: 2 atrakcyjne cele Unikanie unikanie: 2 nieatrakcyjne cele Dążenie unikanie: 1 zarazem cel atrakcyjny i nie Zmiany życiowe: potrzeba adaptacji Social Readjustment Rating Scale Obligacje zachowań Figure 13.4 Overview of the stress process Stres psychologiczny Wielkie stresory vs. codzienne problemy Kumulacyjna natura stresu Figure 13.2 Types of conflict 35 Codzienne i znaczne stresory wpływające na układ immunologiczny 1. Problemy zawodowe 2. Hałas 3. Strata i żałoba 4. Bieda, brak wpływu na własne życie, niski status społeczny 36 9

10 Odpowiedź na sytuację stresową ODPOWIEDŹ NA SYTUACJĘ STRESOWĄ Odpowiedź emocjonalna Raczej nieprzyjemna niż przyjemna Związana z negatywnym nastrojem Może być motywująca Najczęstsze emocje: poddenerwowanie, gniew, wściekłość, smutek, strach Odpowiedź emocjonalna i wyniki Hipoteza odwróconego U: wyniki zadań realizowanych w warunkach pobudzenia polepszają się tylko w pewnym zakresie pobudzenia Objawy przewlekłego stresu Objawy fizyczne: puls galopujacy osłabienie, utrata lub wzrost wagi, postawa ciała Objawy emocjonalne: poddenerwowanie, złość niewyjaśniony smutek lub gniew, łatwa rozbieżność uwagi, częste zmiany nastroju Psychologiczne koncepcje stresu Objawy behawioralne: krzyw, unikanie zachowania impulsywne, wrogie i cyniczne, samokrytycyzm, nadużywanie alkoholu, tytoniu i narkotyków

11 Fenomenologiczno poznawcze ujęcie stresu (Lazarus, Folkman) Kontekst sytuacyjny Relacja jednostka otoczenie dla wszelkich form aktywności człowieka Xi + Xn transakacja Y, gdzie Σ Xi Y Ocena poznawcza podmiotu (ciągły proces ocena pierwotna wszystkich elementów relacji z otoczeniem) 41 Fenomenologiczno poznawcze ujęcie stresu (Lazarus, Folkman) Relacja: niemająca znaczenia sprzyjająco pozytywna stresująca Stres to: Określona relacja (relationship) między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobe jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi 42 Fenomenologiczno poznawcze ujęcie stresu (Lazarus, Folkman) Stres: Przewartościowanie poznawcze Krzywda/strata (harm/loss) Zagrożenie (threat) Wyzwanie (challenge) Strach, lęk, martwienie się!ocena subiektywna nadawana przez podmiot!obiektywnie groźny czynnik: nietrafnie oceniony nieprzekraczający zasobów Złość, żal, smutek Strach, lęk, martwienie się + Nadzieja, zapał, podniecenie, rozweselenie Nie wywołuje stresu 43 Ocena pierwotna bodźca: Jak postrzegam problem? Strata? Groźba? Wyzwanie? Ocena wtórna możliwości: Jakie zasoby posiadam, aby zmagać się z tym wyzwaniem? 44 11

12 TEORIA ZACHOWANIA ZASOBÓW HOBFOLLA (Conservation of resources theory) Ogólną cecha ludzkiej aktywności jest uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cennych obiektów zasobów 1. Przedmioty ( mieszkanie) 2. Warunki (praca) 3. Zasoby osobiste (umiejętności, poczucie skuteczności) 4. Zasoby energetyczne ( pieniądze, wiedza) STRES to reakcja wobec otoczenia, w której następuje: zagrożenie albo utrata utrata zasobów netto brak wzrostu zasobów po ich zainwestowaniu 45 Radzenie sobie ze stresem Stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki (efforts) mające na celu opanowanie (manage) określonych zewnętrznych n i wewnętrznych n wymagań, ocenianych przez osobę, jako obciążające lub przekraczające jej zasoby. (Lazarus, 1984) 46 Radzenie sobie ze stresem O skutkach konfrontacji stresowej bardziej decyduje radzenie sobie ze stresem niż obiektywne działanie stresora instrumentalna (zadaniowa) zorientowana na problem, tj. poprawę relacji podmiotu z otoczeniem Funkcje radzenia sobie samoregulacji emocji obniżenie przykrego napięcia i łagodzenie innych negatywnych stanów emocjonalnych 47 Radzenie sobie ze stresem Proces radzenia sobie całość aktywności człowieka w danej sytuacji stresowej Strategie radzenia sobie ogniwa w odniesieniu do konkretnych sytuacji stresowych Efektywność radzenia sobie ocena na płaszczyznach zdrowotnej, psychologicznej i społecznej Style radzenia sobie Indywidualnie zróżnicowanie dyspozycji determinujących zachowania w warunkach stresowych 48 12

13 Strategie radzenia sobie Oparte na rozwiązaniu Oparte na emocjach mają także duże znaczenie, nie zawsze są regresywne Poznawcze umożliwiają uzyskanie informacji o chorobie, są niezbędne do ukształtowania jej obrazu Behawioralne obserwowalne czynności zmierzające do poprawy stanu zdrowia Style radzenia sobie Indywidualna dyspozycja bezpośrednio aktualizująca się w procesie radzenia sobie Posiadany przez jednostkę charakterystyczny dla niej repertuar strategii radzenia sobie z sytuacjami stresowymi Ludzie różnią się zarówno, co do liczby, jak i rodzaju strategii posiadanych we własnym repertuarze czynnik osobowościowy podlega procesowi uczenia się elastyczność stylu Rodzaje stylów radzenia sobie Choroba Represja sensytyzacja + + (Miller, 1987) 51 Ból Zmiany zwiastujące niekorzystne następstwa Ograniczenie funkcji społecznych Podporządkowanie Rezygnacja z dążeń i celów życiowych Strata finansowa 52 13

14 Choroba Zachowania emocjonalne chorego: Adaptacja poznawcza do zagrażających wydarzeń ( Shelley Taylor) strach, lęk, niepokój (zagrożenie) gniew, złość ść( (przeszkody/ograniczenia) i poczucie winy, wstyd przygnębienie, apatia (bezradność) smutek, żal, rozpacz (strata) nadzieja, zapał, podniecenie (wyzwanie) poszukiwanie znaczenia zaistniałego wydarzenia (atrybucja przyczyn/przewartościowanie dotychczasowego życia) uzyskanie kontroli nad sytuacją zagrażającą odzyskanie poczucia własnej wartości (równanie w dół) Czym mierzyć stres? Pobudzenie układu współczulnego GSR, akcja serca, RR Ocena subiektywna Ocena objawów pobudzenia Ocena poziomu hormonów stresowych Czym oceniać radzenie sobie ze stresem? CISS (Coping Inventory for Stressful Situations) 48 itemów Endler i Parker (1990) 3 niezależne wymiary skoncentrowany na zadaniu skoncentrowany na emocjach skoncentrowany na unikaniu MBSS (Miller Behavioral Style Scale) Miller (1987) 4 sytuacje stresowe 8 możliwych czynności po 4 konfrontacyjne i unikające 55 COPE 2 wersje: strategia (sytuacyjne radzenie sobie) styl (dyspozycja) 56 14

15 Bufory antystresowe Wsparcie społeczne lepsza funkcja ukł. odpornościowego Optymizm Bardziej adaptacyjne radzenie sobie Pesymizm = pasywne radzenie sobie gorsze zdrowie Świadomość Lepsze nawyki zdrowotne Reaktywność współczulna Sercowo naczyniowa odporność na stres Jakie są psychologiczne czynniki ochronne? Bufory redukują negatywny wpływ czynników ryzyka (np. stresu). 57 wsparcie pewność siebie optymizm 58 Bufory antystresowe Cechy prostresowe Temperament reaktywność emocjonalna, wytrzymałość Twardość (hardiness) postrzeganie styuacji stresowych jako wyzwań Poczucie kontroli poczucie, że mamy wpływ na otoczenie i determinujemy pozytywne i negatywne wyniki interakcji Poczucie własnej wartości/skuteczności wiara, że podejmowane działania doprowadzą do zaplanowanych celów Temperament reaktywność emocjonalna, wytrzymałość, aktywność, perseweratywność, wrażliwość sensoryczna Wyuczona bezradność stan zbliżony do pesymizmu, który prowadzi do tłumaczenia zjawisk niekorzystnych poprzez oddziaływania czynników zewnętrznych, niezależnych i niezmienialnych

16 Skazani na uraz 7najczęstszych przyczyn powstawania urazów: i) wypadek komunikacyjny; ii) wypadek w pracy; iii) uraz sportowy; iv) upadek (potknięcie się, poślizgnięcie się); v) upadek (zasłabnięcie, napad padaczkowy); vi) pobicie; vii) oparzenie Skazani na uraz Zawinieni sprawcy wypadków komunikacyjnych i w pracy, sprawcy pobić, osoby pijane; oraz Niezawinieni pasażerowie w wypadkach kom., przypadkowe upadki, urazy sportowe, urazy w wyniku zasłabnięć lub napadów padaczkowych. Zawinionych (n = 40) Niezawinionych (n = 40) Operowanych planowo z powodu chorób układu pokarmowego (n = 40) Skazani na uraz Zawinieni : Niezawinieni : [Norma] Kwestionariusz Kontroli Emocjonalnej Kontrola Ekspresji 17,27 : 13,9 : [ 21,5 ] p = 0,0012 Odporność Emocjonalna 13,81 : 14,5 : [ 19 ] p = 0,023 Pobudliwość Emocjonalna 11,18 : 13,64 : [ 9 ] p = 0,031 Jak radzić sobie skutecznie? Proces ocena jest trudna Strategie nie wykazano lepszych lub gorszych Styl nie wykazano przewag jednego stylu, a raczej większość efektywność przystawnia do indywidualanych preferencji

17 Adaptacyjne/Konstruktywne radzenie sobie Bezpośrednie konfrontowanie problemów Adekwatne do zadania Zorientowane na działanie Oparte na realistyczne ocenie stresu i zasobów Rozpoznawanie i ograniczanie potencjalnie szkodliwych reakcji emocjonalnych Dostosowanie i wykorzystanie zasobów 65 17