Temat: Psychologia dla słuchaczy Studiów Pomostowych na kierunku: Pielęgniarstwo

Transkrypt

1 Temat: Psychologia dla słuchaczy Studiów Pomostowych na kierunku: Pielęgniarstwo Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2 WALTER BRADFORD CANNON Fizjolog eksperymentalny Autor pojęcia: homeostaza szok traumatyczny

3 STRES FIZJOLOGICZNY W.B. Cannon reakcja walcz lub uciekaj Stres jako tzw. stan pogotowia, pełniący funkcje adaptacyjne (nastawia i przygotowuje organizm do radzenia sobie z niebezpieczeństwem). Stymulacja współczulnego układu nerwowego i hormonalnego prowadzi do gwałtownego wzrostu poziomu epinefryny (adrenaliny) i norepinefryny (noradrenaliny) oraz pobudzeniem układu sympatycznego. Prowadzi to do wzmożenia akcji serca, wzrostu ciśnienia krwi, wzrostu poziomu cukru we krwi przyspieszenia oddechu, wzrostu napięcia mięśni szkieletowych, zmniejszenia dopływu krwi do skóry i mięśni szkieletowych. Jednak, kiedy stan taki trwa długi czas może doprowadzić do wyczerpania zasobów energetycznych organizmu i stanowić potencjalne zagrożenie zdrowia (tzw. choroby psychosomatyczne)

4

5 STRES FIZJOLOGICZNY Hans Selye ogólny zespół adaptacyjny GAS Stres to niespecyficzna reakcja organizmu, powstająca w odpowiedzi na działanie bodźców szkodliwych (stresorów). Wywołuje ona w organizmie istot żywych tak zwany Ogólny Zespół Adaptacyjny, tzn. zespół zmian o postaci niezależnej od rodzaju urazu. Zespół ten przebiega w trzech kolejnych stadiach: stadium reakcji alarmowej podczas której zostają zmobilizowane siły obronne. Jest inicjowane przez fazę szoku. Obok zmian specyficznych wywołuje zmiany niespecyficzne (spadek ciśnienia krwi, spadek ciepłoty ciała) stadium odporności czyli pełnego przystosowania do stresora. Organizm podejmuje wysiłki obronne (rośnie ciśnienie krwi, rośnie ciepłota ciała). stadium wyczerpania: pojawiające się w sytuacji gdy stresor jest odpowiednio nasilony i działa przez odpowiednio długi czas. Następuje wzrost uogólnionego pobudzenia organizmu, które nie jest korzystne do zwalczania stresowa. Następuje rozregulowanie funkcji fizjologicznych i spadek zdolności obronnych. W skrajnych wypadkach zmiany mogą prowadzić do śmierci

6

7 STRES FIZJOLOGICZNY Hans Selye dystres = stres deprywacji, przeciążenia prowadzącego do choroby, niesie cierpienie i dezintegrację psychiczną, może powodować frustrację, zachowania agresywne eustres = stan zadowolenia, motywuje człowieka do podejmowania wysiłku i dążenia do osiągnięćżyciowych

8 STRES FIZJOLOGICZNY Hans Selye STRESOR REAKCJA ALARMOWA ODPORNOŚĆ: USUWANIE STRESORA CHOROBA ADAPTACJI CHOROBY NEREK, WIEŃCOWA, ALERGIE WYCZERPANIE: UTRATA ZDOLNOSCI OBRONY

9 GRINKER, ROY R. LT. COL.; SPIEGEL, JOHN P. MAJOR, 1945 Men under stress in and after combat Symptomy w reakcji na stres walki (combat fatigue, operational fatique) Zdenerwowanie (restlesness) Drażliwość i zachowania agresywne Zmęczenie po obudzeniu się i ospałość Trudności z zasypianiem, subiektywny lęk Łatwe męczenie się Reakcja przestrachu Depresja Zmiany osobowości i zakłócenia pamięci Drżenie i objawy nadaktywności układu sympatycznego Trudności w koncentracji uwagi Poczucie zagubienia (confusion) Zwiększono spożycie alkoholu

10 STRES PSYCHOLOGICZNY Gringer i Spigel z 1945: pewne aspekty walki, mimo, iż nie wywołują uszkodzeń fizycznych przyczyniały się do powstawania zaburzeń psychicznych i fizjologicznych u żołnierzy. Stres psychologiczny to całokształt czynników, które wpływają na człowieka wykonującego działania bojowe (zagrożenie życia, zdrowia, zależność od przełożonych, izolacja od bliskich, brak snu i odżywiania)

11 STRES PSYCHOLOGICZNY Współcześnie stres nie jest lokalizowany ani w jednostce ani w otoczeniu, ale dotyczy określonego rodzaju relacji (interakcji, transakcji) między nimi. Transakcja ta zwykle ujmowana jest jako zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia równowagi pomiędzy zasobami bądź możliwościami jednostki z jednej strony a wymaganiami otoczenia z drugiej Stres nie jest więc immanentną cechą bodźca, istniejącą poza jego stosunkiem do aktualnych dążeń i oczekiwań człowieka oraz do stałych jego cech, takich jak potrzeby, schematy poznawcze, cechy fizyczne, wartości.

12

13 TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU R. Lazarus i S. Folkman Stres psychiczny jest to szczególny rodzaj transakcji pomiędzy człowiekiem a otoczeniem, które to otoczenie człowiek ocenia jako nadwerężające lub przekraczające jego zasoby i jako zagrażające jego dobrostanowi. Dotyczy to także otoczenia wewnętrznego człowieka. Podstawowym mechanizmem odpowiadającym za stres psychologiczny jest ocena poznawcza otoczenia (ocena pierwotna), rozumiana jako mechanizm oceniający, uświadamiający i interpretujący zdarzenia co to dla mnie znaczy?. Po niej następuje ocena wtórna: co mogę z tym zrobić? Wynikiem oceny może być wniosek w postaci: Brak zagrożenia, sytuacja bez znaczenia, nie istotna (brak stresu) Krzywda/strata (stres) Zagrożenie (stres) Wyzwanie, sytuacja sprzyjająco pozytywna (stres).

14 TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU R. Lazarusa i S. Folkman Krzywda/strata dotyczy już zaistniałej szkody w postaci utraty wartościowych obiektów (samoocena, bliska osoba). Towarzyszą jej emocje: złość, żal, smutek. Zagrożenie odnosi się do takich samych szkód, które jednak dopiero mogą zaistnieć, aktualnie natomiast są antycypowane. Towarzyszą emocje: strach, lęk, zamartwianie się. Wyzwanie ma również charakter antycypacyjny, ale dotyczy sytuacji, w których możliwe są zarówno szkody i straty, jak i korzyści. Towarzyszą jej emocje: wspomniane wyżej ale i nadzieja, zapał, podniecenie.

15 TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU R. Lazarus i S. Folkman Brak stresu Brak stresu SYTUACJA OCENA PIERWOTNA co to dla mnie znaczy? OCENA WTÓRNA co mogę z tym zrobić? RADZENIE SOBIE COPING STRES

16 TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU R. Lazarusa i S. Folkman To jak przebiegnie ocena wtórna zależy, od: Wcześniejszych doświadczeń z podobnymi sytuacjami Uogólnionych przekonań na temat siebie i świata Dostępności takich zasobów, jak: morale, hart ducha Oszacowania zdrowia i energii Umiejętności rozwiązywania problemów Wsparcia społecznego, czyli zasobów społecznych Zasobów materialnych.

17 TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU R. Lazarusa i S. Folkman Po dokonaniu oceny człowiek podejmuje działania tzw. radzenia sobie ze stresem (coping). Są to poznawcze i behawioralne działania podmiotu, aby sprostać specyficznym zewnętrznym lub wewnętrznym wymaganiom. Działania skoncentrowane na problemie, zmiana stresogennej sytuacji po przez zmianę działania lub zagrażającego, szkodliwego otoczenia np. zmienić sytuację, zaakceptować ja, przewartościować, poszukiwać większej ilości informacji, szukać pomocy we wsparciu społecznym, powstrzymać się od działań impulsywnych, Skoncentrowane na redukcji napięcia emocjonalnego, (to radzenie sobie skoncentrowane na emocjach, lub obronie JA) np. wycofanie się z sytuacji Ich skuteczność zależy od celu oraz elastyczności stosowania Zazwyczaj sposoby radzenia sobie pochodzą naprzemiennie lub równolegle z obu grup

18 TRANSAKCYJNA TEORIA STRESU R. Lazarusa i S. Folkman Osiem głównych strategii radzenia sobie: 1. konfrontacja 2. dystansowanie się 3. samokontrola 4. poszukiwanie wsparcia społecznego 5. przyjmowanie odpowiedzialności 6. ucieczka-unikanie 7. planowe rozwiązywanie problemów 8. pozytywne przewartościowanie. ( a bardziej konkretnie: okazywanie złości, przyjmowanie współczucia, ćwiczenia fizyczne, szukanie rady i pomocy, krytykowanie kogoś, sen, modlitwa, zapominanie, wewnętrzne uspokajanie się, deprecjonowanie wartości zdarzenia).

19 BEZPOŚREDNIE I ODLEGŁE SKUTKI STRESU STRES MOŻE NEGATYWNIE ODDZIAŁYWAĆ NA SPRAWNOŚĆ DZIAŁANIA STRES MOŻE PRZYCZYNIĆ SIĘ DO POWSTAWANIA KONTUZJI MOŻE PROWADZIĆ DO WZROSTU PODATNOŚCI NA INFEKCJE (REDUKCJA POTENCJAŁU OBRONEGO) MOŻE POBUDZIĆ ROZWÓJ NIEKTÓREGO TYPU NOWOTWORÓW, NADCIŚNIENIA, ARTERIOSKLEROZY I ARYTMII SERCA STRES JEST WAŻNYM CZYNNIKIEM SPRZYJAJĄCYM CHOROBIE WRZODOWEJ STRES MOŻE PRZYCZYNIĆ SIĘ DO WYZWOLENIA ATAKÓW ASTMY

20 Typologia stresu Rodzaj stresu Czas trwania Nasilenie Rodzaj pomocy Codzienne przeciwności losu tzw. daily hasless Minuty, godziny (może się kumulować) Niskie Samopomoc, zdrowy tryb życia Stres po krytycznym wydarzeniu życiowym Stres pourazowy Dni, tygodnie Dni, tygodnie, miesiące, lata Wysokie, może przekształcić się w kryzys psychiczny Wysokie, skrajnie wysokie Stres chroniczny Miesiące, lata Wysokie, skrajnie wysokie Samopomoc, wsparcie społeczne, interwencja kryzysowa Wsparcie społeczne, interwencja kryzysowa, terapia pourazowa Interwencja kryzysowa, psychoterapia

21

22 Skala Wydarzeń Życiowych Holmesa i Rahe a (Social Readjustment Rating Scale) Wydarzenie Punkty Śmierć współmałżonka 100 Rozwód 73 Separacja małżeńska 65 Pozbawienie wolności 63 Śmierć bliskiego członka rodziny 63 Obrażenie cielesne lub choroba 53 Małżeństwo 50 Zwolnienie z pracy 47 Pojednanie ze współmałżonkiem 45 Przejście na emeryturę 45 Zmiana stanu zdrowia członka rodziny 44 Ciąża 40 Trudności seksualne 39 Powiększenie rodziny 39 Zmiana w interesach 38 Zmiana pozycji materialnej 38 Śmierć bliskiego przyjaciela 37 Zmiana rodzaju pracy 36 Zmiana liczby nieporozumień małżeńskich 36 Zadłużenie ponad kwotę półrocznych dochodów 31 Postępowanie egzekucyjne w związku z zadłużeniem 30 Zmiana stopnia odpowiedzialności w pracy 29 Odejście z domu syna lub córki 29 Kłopoty z rodziną współmałżonka 29 Znaczący sukces osobisty 28 Podjęcie lub zakończenie pracy przez współmałżonka 26 Podjęcie lub zakończenie nauki w szkole 26 Zmiana warunków życia 25 Wprowadzenie zmian do osobistych przyzwyczajeń 24 Kłopoty z szefem 23 Zmiana godzin lub warunków pracy 20 Zmiana miejsca zamieszkania 20 Zmiana szkoły 20 Zmiana przyzwyczajeń w sposobie odpoczynku 19 Zmiana aktywności religijnej 19 Zmiana aktywności społeczno-towarzyskiej 18 Zadłużenie poniżej sześciomiesięcznych dochodów 17 Zmiana godzin snu 16 Zmiana liczby spotkań towarzyskich 15 Zmiana przyzwyczajeń żywieniowych 15 Wakacje 13 Bożę Narodzenie 12 Drobna kolizja z prawem, wykroczenie 11 Na podstawie: Simonton O.C., Mathews-Simonton S. i Creighton J.L., (1993) Triumf życia. Med. Tour Press International, Warszawa.

23 RADZENIE SOBIE ZE STRESEM R.S Lazarus rozróżnia cztery strategie zaradcze (coping): poszukiwanie informacji, bezpośrednie działanie, powstrzymywanie się od działania, procesy intrapsychiczne.

24 RADZENIE SOBIE ZE STRESEM, LAZARUS poszukiwanie informacji: o sytuacji, o wiedzy potrzebnej do podjęcia decyzji, jak zachować się, co zrobić, aby zmienić sytuację. Informacje mogą służyć przewartościowaniu pierwotnej oceny, potwierdzeniu słuszności wcześniejszej decyzji, samouspokojeniu. pozostawanie w niepewności, zwłaszcza w sytuacjach beznadziejnych, kiedy niewiele można zrobić może podtrzymać nadzieję i odporność psychiczną. Niepewność rodzi często nadzieję, że zło przeminie, że wszystko jeszcze się ułoży. są ludzie, którzy wolą pozostać w niepewności oraz tacy, którzy zawsze i w każdych okolicznościach wolą znać prawdę, nawet jeżeli jest okrutna, wolą mieć pełnąświadomość tego co ich czeka. Pozwala im to na przystosowanie się do sytuacji, pomaga przetrwać bądź pogodzić się z losem. Ważne jest, aby inni ludzie z otoczenia takiego człowieka potrafili rozszyfrować, czego się od nich oczekuje: prawdy, która może załamać czy też zatajenia szczegółów, dając tym samym nieprawdziwy obraz sytuacji, ale jednocześnie i nadzieję.

25 RADZENIE SOBIE ZE STRESEM, LAZARUS podejmowanie bezpośrednich działań: służy zmianie tej sytuacji. Mogą one być bardzo zróżnicowane i mogą służyć zarówno przezwyciężeniu skutków zdarzenia jak również odsunięciu od siebie problemów, z którymi nie potrafi sobie poradzić. Są więc adaptacyjne na krótszą (np. alkohol) lub dłuższą metę. niereagowanie, brak działania: może przynieść więcej korzyści i okazać się skuteczniejszym sposobem poradzenia sobie z sytuacją stresową niż to, co mielibyśmy ochotę zrobić. stąd waga wyboru najwłaściwszego w określonej sytuacji sposobu zachowania. Czasem jednak sytuacja nie pozwala na wybór sposobu zachowania.

26 RADZENIE SOBIE ZE STRESEM, LAZARUS wewnątrzpsychiczne metody zaradcze: 1. sposoby służące zarówno samooszukiwaniu się poprzez zaprzeczanie ( to nieprawdą, nie wierzę, to nie może być prawda ) 2. pozorowanie reakcji, udawanie, nadrabianie miną. Są to zachowania przeciwne do rzeczywiście przeżywanych uczuć a służą unikaniu zagrożenia, oddzieleniu się od niego. 3. wycofywanie się, racjonalizacja (przyjmowanie pozornie rozsądnego wytłumaczenia własnego działania) czy 4. intelektualizacja (nadmiernie logiczne analizowanie, rozważanie tego, co zagraża). Wszystkie te działania mają znaczenie przede wszystkim uspokajające, poprawiające samopoczucie poprzez redukcję przykrych emocji. Nie zmienia to jednak obiektywnej relacji człowiek środowisko, czyli nie zmienia samej sytuacji stresowej.

27 STYLE RADZENIA SOBIE ZE STRESEM N.S. Endler i J. D. A. Parker 1. Skoncentrowany na zadaniu. Podejmowanie wysiłków zmierzających do rozwiązania problemu, poprzez poznawcze przekształcenie lub próby zmiany sytuacji. Główny nacisk położony jest na zadanie lub planowanie rozwiązania problemu. 2. Skoncentrowany na emocjach. Styl ten charakterystyczny jest dla osób, które w sytuacjach stresowych mają tendencję do koncentracji na sobie, na własnych przeżyciach emocjonalnych, takich jak: złość, poczucie winy, napięcie. Osoby te mają także tendencję do myślenia życzeniowego i fantazjowania. Działania takie mają na celu zmniejszenie napięcia emocjonalnego związanego z sytuacją stresową. Czasami jednak mogą powiększać poczucie stresu, wzrost napięcia lub przygnębienie. 3. Skoncentrowany na unikaniu. Tendencja do wystrzegania się myślenia, przeżywania i doświadczania tych sytuacji. Styl ten może przyjmować dwie formy: a) angażowanie się w czynności zastępcze, np. oglądanie telewizji, objadanie się, myślenie o sprawach przyjemnych, b) poszukiwanie kontaktów towarzyskich

28 Gerald Caplan Principles of Preventive Psychiatry 1964

29

30 KRYZYS PSYCHICZNY wg. CAPLANA Sytuacja, która powstaje wtedy, gdy jakaś osoba na drodze do osiągnięcia ważnych celów życiowych napotyka przeszkody i nie jest w stanie tych przeszkód przezwyciężyć za pomocą dotychczasowych metod rozwiązywania problemów, kryzys powoduje, że osoba traci równowagę w jakiej zazwyczaj się znajduje i wchodzi w stan braku równowagi i dezorganizacji Stan przejściowej nierównowagi wewnętrznej cechujący się narastającym poczuciem napięcia wewnętrznego, zaburzeniami myślenia i zachowania włącznie z całkowitym zablokowaniem działania, którego rozwiązanie wymaga dokonania zmiany w dotychczas dostępnych sposobach zachowania, myślenia, przeżywania. Kryzys wywołany jest przez krytyczne wydarzenie życiowe, wymagające istotnych rozstrzygnięć Kryzys ujawnia się zazwyczaj jako kontynuacja stresu, gdy ten przechodzi w stan wyczerpania lub jest wobec stresu równolegle przeżywany, jak w przypadku ostrej reakcji na stres pourazowy.

31 KRYZYS PSYCHICZNY Rozpoznawanie reakcji kryzysowej Bloom Występowanie zdarzenia krytycznego Zmienność reakcji w krótkim czasie (np. w trakcie rozmowy) Określony czas trwania (zwykle 6 8 tygodni) Zachowany krytycyzm wobec własnego stanu psychicznego Samorzutne wiązanie stanu psychicznego ze zdarzeniem Ustąpienie reakcji wraz z ustaniem sytuacji kryzysowej Nagłość wydarzenia Poczucie dyskomfortu psychicznego Załamanie się dotychczasowych wzorców zachowania Na podstawie: D. Kubacka-Jasiecka, (1992), materiały ze szkolenia dyżurnych w Ośrodku Interwencji Kryzysowej w Krakowie,; W. Badura- Madej, (1999) Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Katowice, Biblioteka Pracownika Socjalnego

32 ŹRÓDŁA KRYZYSU Krytyczne wydarzenia życiowe, to: 1. wydarzenia emocjonalnie znaczące, wyodrębnione z toku codzienności (urodzenie dziecka, śmierć osoby bliskiej) 2. Wydarzenie wymuszające zmianę w dotychczasowym funkcjonowaniu osoby w rodzinie, życiu społecznym, w stosunku do świata i swojej osoby 3. Wydarzenia mogące mieć zarówno pozytywne jak i negatywne zabarwienie emocjonalne

33 RODZAJE KRYZYSÓW ZE WZGLĘDU NA CZYNNIK WYWOŁUJĄCY: PRZEMIANY (ROZWOJOWE, NORMATYWNE) Caplan, Erikson SYTUACYJNY (TRAUMATYCZNY, LOSOWY, INCYDENTALNY) Linemann, Lifton, Kępiński SUICYDALNY Schneidman, Ringel CZAS TRWANIA: OSTRY CHRONICZNY ODROCZONY

34 MANIFESTACJE KRYZYSU wszechogarniające uczucie bezradności i beznadziejności uczucie niezdolności, aby działać dalej utrata kontroli nad własnym życiem niezdolność do znoszenia ciężaru i aktywności codziennego życia zwiększenie się zależności od innych ludzi wysoki poziom lęku, który może prowadzić do stanu paniki niezdolność do pracy oraz wypełniania pełnionych ról społecznych nasilenie się objawów somatycznych

35 Klasyczne ujęcie dynamiki kryzysu wg Caplana Faza I Faza II Faza III Faza IV Narastające poczucie niepokoju i napięcia prowadzi do uruchomienia znanych już sposobów utrzymania homeostazy Pojawia się dezorganizacja działania i silna potrzeba pomocy. Faza najsilniejszej podatności na zmianę Wprowadzanie nowych sposobów rozwiązywania problemów Uzyskanie adaptacyjnych bądź nieprzystosowawczych sposobów utrzymania homeostazy Na podstawie: J. Bomba, (1994), Wokół pojęcia kryzysu implikacje diagnostyczne i terapeutyczne, Zeszyty Interwencji Kryzysowej, Kraków, 2.

36 Źródło: Gersons, 2009

37 etapy reakcji człowieka na sytuację kryzysową spowodowaną ciężką chorobą lub kalectwem Odrzucenia, zaprzeczenia - "Nie, to nie może być prawda, to nie może dotyczyć mnie. Jest to reakcja większości chorych na diagnozę o ciężkiej chorobie. Odrzucenie - jest swego rodzaju barierą przed straszną wiadomością, pozwala ono choremu na pewien dystans i na poszukiwanie innych środków obrony. Jest etapem przejściowym i dość szybko zostaje zastąpione przez częściową akceptację. Wyparcie prawdy, przynajmniej częściowe, następuje u prawie wszystkich chorych nie tylko w pierwszych stadiach, choroby, ale także i później. Jest to często jedyny sposób dawania sobie rady z bolesną sytuacją. Gniewu- Kiedy wypieranie prawdy nie może być dłużej utrzymane, zostaje zastąpione przez uczucia gniewu, zawiści, urazy. Najczęściej wyłania się pytanie: dlaczego właśnie ja?. Gniew zostaje skierowany do siebie. Gniew bywa tłumiony albo przeniesiony (projekcja) na otoczenie, a więc na lekarzy, (że nie mają wystarczającej wiedzy, nie są dobrzy, nie pełnią dobrze swojej roli), na pielęgniarki i inny personel medyczny, na rodzinę. Swój gniew chory kieruje na tych, którzy cieszą się zdrowiem, a więc cieszą się tym co zostało mu zabrane (odjęte).

38 etapy reakcji człowieka na sytuację kryzysową spowodowaną ciężką chorobą lub kalectwem Układy i pertraktacje. Człowiek stara się pertraktować ze swoim losem sądząc, że za pewne zachowanie w chorobie, za przezwyciężenie siebie spotka go nagroda i zostanie wyleczony. Są to próby układania się z losem, z opatrznością, z Bogiem. Zawierają w sobie myśl o nagrodzie ofiarowanej za dobre zachowanie oraz nie wypowiedzianą obietnicę nieproszenia o więcej, jeśli uzyska się jedno. Depresja. Na tym etapie przychodzi moment, kiedy człowiek nie może już dłużej zaprzeczać chorobie. Po wykonaniu odpowiednich badań i upewnieniu się, co do ostatecznej diagnozy następuje obniżenie nastroju, przygnębienie, poczucie straty - depresja. Jest to reakcja na utratę zdrowia, a więc czegoś bardzo ważnego i konkretnego. Najczęściej występują dwa rodzaje depresji: Depresja reaktywna - jako reakcja na utratę kogoś lub czegoś ważnego. - Depresja przygotowawcza - poprzedzająca traumatyczne wydarzenie - często śmierć.

39 etapy reakcji człowieka na sytuację kryzysową spowodowaną ciężką chorobą lub kalectwem Akceptacja. Osoby, które zaakceptowały swoją chorobę wykazują na tym etapie poczucie równowagi emocjonalnej (uczuciowej) i spokoju. Ci, którzy nie zaakceptowali są zgorzkniali i niespokojni. Oczywiście nie wszyscy chorzy podlegają temu modelowi. Czasem dwa lub trzy etapy występują jednocześnie lub pojawiają się w innym porządku Za: Kubler-Ross 1969, Dolińska-Zygmunt 1996

40 ZACHOWANIA ADAPTACYJNE W CHOROBIE Chory stara się zdobyć jak najwięcej informacji chorobie i realnie odnieść się do swojej sytuacji. Ujawnia negatywne uczucia dzięki czemu rozładowuje napięcie emocjonalne. W zmaganiu się z chorobą szuka pomocy innych ludzi, a przeje wszystkim lekarzy. Człowiek dostrzega złożoność problemu i zaczyna go rozwiązywać etapami (najpierw badania, potem wybór leka-rza, metody leczenia itp.) Ma świadomość stanu znużenia i potrzeby odpoczynku. Jest aktywny w wybranych dziedzinach życia. Kontroluje swoje uczucia. Ocenia sytuację i zgodnie z nią dokonuje wyboru działań. Ma motywację do dokonania zmian w swoim życiu. Ma zaufanie do siebie i do innych oraz nadzieję, że chorobę można przezwyciężyć.

41 ZACHOWANIA NIEADAPTACYJNE W CHOROBIE Człowiek nie bada aktywnie sytuacji problemowej, zaprzecza jej istnienia, wyraża życzenia, których nie można odnieść do rzeczywistości. Wypiera negatywne uczucia lub zaprzecza ich istnieniu, radzi sobie posługując się mechanizmem projekcji i oskarża innych za własne kłopoty. Pozwala sobie na dezorganizację codziennego życia (ogranicza aktywność zawodową, życie towarzyskie, zaburza rytm dobowy, godziny przyjmowania posiłków, higienę osobistą itp.). Nie potrafi panować nad sobą, znieść zmęczenia i wyczerpania, pozwala sobie na wybuchy gwałtownych emocji lub rezygnuje z jakiejkolwiek aktywności. Nie szuka pomocy u innych (u osób kompetentnych), nie akceptuje oferowanej pomocy, chociaż ci ją oferują. Reaguje na własne problemy w sposób stereotypowy i czuje się nimi przytłoczony Za: (Czapiński 1984, Kępiński 1989, Kubacka-Jasiecka 1997.

42 OBRAZ CHOROBY/KONCEPCJA CHOROBY ISTOTA CHOROBY (czym jest, jak się objawia?) PRZYCZYNY CHOROBY PRZEBIEG CHOROBY I JEGO UWARUNKOWANIA PRZYPUSZCZALNE NASTĘPSTWA CHOROBY OCENA STANU ZDROWIA W WYNIKU CHOROBY

43 OBRAZ CHOROBY/KONCEPCJA CHOROBY PEŁNY I BOGATY OBRAZ CHOROBY POZWALA WIEDZIEĆ: Jaką pomoc można oczekiwać od innych Co należy samemu wykonać Jakie są konieczne środki zaradcze? Co należy zrobić natychmiast, a co później? Czy choroba jest trudnością, czy udogodnieniem? Czy mamy na nią wpływ, czy jest poza naszym wpływem? REALISTYCZNY OBRAZ CHOROBY, CZY ZAWSZE?

44 Psychosomatyka Franz Aleksander, lekarz i psychoanalityk jako pierwszy badał wpływ fizjologii na psychikę, zachowanie i rozwój człowieka. Użył pojęcia: koncepcja choroby do oceny funkcjonowania w sferach społecznej, rodzinne i indywidualnej. Tzw. Siódemka Chicagowska: wrzody dwunastnicy, astma bronchoidalna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, reumatoidalne zapalenie stawów, choroba nadciśnieniowa, dermatozy, nadczynność tarczycy. Flanders Dunbar (1935) badała indywidualna podatność na chorobę (jak czynniki osobowości wpływając poprzez zachowanie wpływają na podatność na chorobę?) Badała chorych na chorobę wieńcową (osobowość wieńcowa), alergie, choroby wrzodowe i astmę. Stworzyła listę 8- jednostek psychosomatycznych i opisała. Medycyna psychosomatyczna. Sifneos aleksytymia (analfabetyzm emocjonalny) (12 cech charakteru) koreluje z chorobami psychosomatycznymi, gdyż emocje zamiast słowami są wyrażane somatycznie Neurofizjologia brak fantazji wynika z braku połączeń w mózgu lub dysfunkcji prawej i lewej półkuli)

45 Psychosomatyka Hamilton cechy osobowości: tłumienie emocji (zwłaszcza gniewu i złości), wysoka potrzeba osiągnięć, poczucie odpowiedzialności, tendencja do depresji. Brody badania fizjologiczne na małpach ( odpowiedzialny wykonawca ), rola pośrednicząca emocji Holmes Rahe także pozytywne emocje wywołują stres Tzw. przypadek Rosetto (USA), ludność endemiczna z Włoch nie choruje na serce, ich dzieci już tak Psychoneuroimmunologia (1964) George Salomon, Rudolf Moos: zaangażowanie centralnego układu nerwowego w regulacji funkcji systemu immunologicznego: w zdrowym ciele zdrowy duch, zdrowe ciało poprzez zdrowy umysł. Wpływ stresu na aktywność limfocytów T i B, antygenów i cytokinin: stres prowadzi do supresji układu immunologicznego. Rober Ader: warunkowanie odpowiedzi immunologicznej.

46 Psychosomatyka Friedmann, Rosenmann: Wzór Zachowania A (WZA): Wzór zachowania określany jako A manifestuje się niecierpliwością, poczuciem braku czasu, nadmiernym współzawodnictwem, agresywnością, często wrogością wobec otoczenia. Opis cech charakterystycznych dla wzoru Al (nasilony) Ogólne wrażenie wigoru, energii, czujności, pewności siebie - Silny uścisk dłoni, szybki chód - Głośny głos - Lapidarny, skrótowy sposób wyrażania się - Ucinanie ostatnich sylab - Szybka mowa - Mowa z dużą ekspresją, częste przekleństwa - Wtrącanie się - Przyspieszanie, gdy ktoś mówi (tak, tak - potakiwanie, i co dalej?, rozumiem... ) Wybuchowe reakcje na sytuacje, które zwalniają działanie (powolna jazda autobusem, stanie w kolejce) - Częste zaciskanie pięści, pokazywanie palcem, gestykulacja.wzdychanie Częste emfatyczne odpowiedzi (Oczywiście! Zdecydowanie! ) Absolutnie!

47 Wzór zachowania H (hostility) Spektakularne badania przeprowadzono w USA na grupie 225 lekarzy (Shakelle i wsp., 1993), których 25 lat wcześniej w czasie ich studiów przebadano Skalą Wrogości (z Kwestionariusza MMPJ). Okazało się, że te osoby, które uzyskały wynik wyższy niżśredni w skali wrogości, w okresie 25 lat 5-6 razy częściej zapadały na chorobę wieńcową serca i 6-7 razy częściej umierały z powodów kardiologicznych niż osoby o niskim poziomie wrogości.

48 Psychosomatyka Friedmann, Rosenmann: Wzór Zachowania B (WZB): Wzór zachowania określany jako B: mniej nasilone poczucie braku czasu, niechęć do współzawodnictwa, brak agresywności w zachowaniu, jednostka bardziej zrelaksowana i cierpliwa, niższy koszt i wydatek energii. Żadziej choruje, ale ma gorsze rokowania w chorobie. Opis cech charakterystycznych dla wzoru B Chodzi wolno, łagodny uścisk dłoni, cichy, miękki głos, wolno mówi, nie przyspiesza na końcu zdania, mowa dość monotonna, rzadko przerywa, nie zaciska pieści, nie pokazuje palcem, nie wzdycha, brak emfatycznych wypowiedzi, rzadko przejawia niechęć do ludzi

49 OSOBOWOŚĆ TYPU C (PODATNA NA RAKA) MORRIS, 1980 Mała asertywność, cierpliwość, gotowość do współpracy, pokora wobec autorytetów, konformizm/zgodność (Temochok i Fox, 1984). Zaprzeczanie emocjom, zwłaszcza złości, prowadzi do wzrostu reaktywności układu autonomicznego, endokrynalnego i immunologiocznego w sytuacji stresu W trakcie wywiadu przytłoczony, niedopuszczający, wyparcie emocji podczas nagłego wybuchu, racjonalizacja, niski lęk przed operacją lub jego brak, demonstrowany optymizm, samowystarczalność, zachowania altruistyczne, harmonizacja i unikanie konfliktów (Wirsching i inni 1982).

50 OSOBOWOŚĆ TYPU D (PODATNA NA DYSTRES) DENOLLET, 1995 Charakteryzuje ją doświadczanie negatywnych emocji (zamartwianie się), zahamowana ekspresja oraz unikanie relacji z otoczeniem. Osoby są: przygnębione, zalęknione i nie mają satysfakcjonujących relacji z innymi (wrogość, złość), zahamowane społecznie (napięte, zakłopotane, oczekujące dezaprobaty). Prowadzi do: silnej reaktywności układu sercowo-naczyniowego, mniej efektywnej i wolniejszej rekonwalescencji po incydentach wieńcowych, zaburzeń rytmu serca, nasilenia miażdżycy tętnic szyjnych, choroby wieńcowej i umieralności z powodów kardiologicznych ( występuje kilkakrotnie większe ryzyko nagłego zgonu sercowego). U pacjentów z osobowością typu D podczas rehabilitacji po incydencie kardiologicznym ryzyko zgonu z powodów sercowych wzrasta 4-krotnie. Jest czynnikiem ryzyka niezakończonego zgonem zawału serca oraz chirurgicznej i niechirurgicznej rewaskularyzacji tętnic wieńcowych. Osobowość typu D oraz starszy wiek są czynnikami zwiększającymi ryzyko rozwoju choroby nowotworowej u pacjentów z chorobą wieńcową. Wiąże się z obecnością objawów depresyjnych i lękowych u pacjentów ze wszczepionym kardiowerterem-defibrylatorem. Pojawiają się również badania podkreślające zmiany regulacji osi p-p-n u osób z osobowością typu D: nadmierne wydzielanie kortyzolu w sytuacji stresowej oraz podczas codziennej aktywności. Czterokrotnie wzrasta ryzyko wystąpienia zaburzeń stresu pourazowego po przeżytym zawale serca. Denollet J. Type D personality. A potential risk factor refined. J. Psychosom. Res. 2000; 49:

51 Somatopsychologia Bada wpływ choroby na funkcjonowanie człowieka: Na drodze bezpośredniej: toksyczne działanie na c.u.n (temperatura, zaburzenia metaboliczne, mocznik, cukier, zaburzenia krążenia po zawale serca prowadzące do objawów splątania, zamącenia, śpiączki. Na drodze pośredniej: wpływ psychologiczny choroba jako źródło stresu, kryzysu, sytuacja trudna emocjonalnie. Tworzy się obraz choroby. Typowa reakcja na choroby serca to zaprzeczanie (30-40%). Pomoc polega na koncentrowaniu się na emocjach obniżaniu lęku, wsparciu, zwiększeniu poczucia bezpieczeństwa. Praca nad obrazem choroby by zapobiec fotelowemu stylowi życia. Jak radzić sobie z dolegliwościami (np. z bólem wieńcowym). Indywidualizm postępowania z pacjentem nowotworowym. Wtórne zyski z choroby nadmierne eksponowanie objawów choroby. Waga indywidualnej odporności na sytuację (Reykowski) uczenie się złych reakcji emocjonalnych a więc i fizjologicznych.

52 Potocznie zdrowie rozumiane jest jako brak choroby, ale to podejście już dawno zostało uznane za niewystarczające. Część badaczy ujmuje zdrowie jako stan równowagi pomiędzy człowiekiem a otoczeniem oraz odpowiadającą jej równowagę wewnętrzną (Hipokrates) Inni traktują zdrowie jako zespół pozytywnych cech, pozwalających na wykorzystanie wszelkich możliwości twórczych oraz osiągnięcie siły i szczęścia (Dubos). Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), zdrowie jest stanem pełnego dobrostanu fizyczne, psychicznego i społecznego a nie tylko brakiem choroby. Najnowsze definicje, nawiązujące do podejścia biopsychospołecznego traktują zdrowie jako: poddającą się zmianom zdolność człowieka do osiągania szczytu własnych możliwości fizycznych, psychicznych i społecznych, jaki i pozytywnego reagowania na wyzwania środowiska. Psychologia Zdrowia podkreśla, że zdrowie nie jest stanem, lecz procesem. Jest aktywnym poszukiwaniem i utrzymywaniem równowagi psychofizycznej, rozumianej jako pełnia siłżycia

53 George Engel, Adolf Meyer opisał model biopsychospołeczny, który poszerza model biomedyczny o czynniki i uwarunkowania psychologiczne, społeczne i kulturowe wpływające na powstawanie choroby. "Engel zwrócił uwagę, że zmiana biochemiczna nie przekłada się bezpośrednio na chorobę. Pojawienie się choroby jest konsekwencją interakcji różnorodnych czynników sprawczych na poziome molekularnym, indywidualnym i społecznym."