Kulturowe uwarunkowania rozwoju w Azji i Afryce
|
|
- Lidia Tomaszewska
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Kulturowe uwarunkowania rozwoju w Azji i Afryce
2
3 Kulturowe uwarunkowania rozwoju w Azji i Afryce Redakcja Katarzyna Górak-Sosnowska Joanna Jurewicz Ibidem Łódź 2010
4 Copyright by Katarzyna Górak-Sosnowska, Joanna Jurewicz i zespół autorski, 2010 RECENZENCI Jolanta Sierakowska-Dyndo Katarzyna Żukrowska REDAKTOR Bożena Walicka PROJEKT OKŁADKI Wiktor Dyndo Projekt jest współfinansowany w ramach programu polskiej pomocy zagranicznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP w 2010 r. Publikacja wyraża wyłącznie poglądy autorów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP. Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji. Wydanie I, 2010 Wydawnictwo Ibidem ul. Krótka 6, Kurowice koło Łodzi tel./fax (042) ; ibidem@ibidem.com.pl DRUK PHU Multikram ul. Mławska 20D, Rypin tel./fax (054) multikram@hot.pl ISBN
5 Spis treści Wprowadzenie...7 Część 1: Lokalne odpowiedzi na europejską obecność perspektywa historyczna Jędrzej Greń, Spotkanie Japonii z Europejczykami od otwarcia się na świat do wprowadzenia izolacji ( )...17 Agnieszka Erdt, Od okcydentozy do okcydentalistyki. Irańskie odpowiedzi na zachodnią ekspansję...35 Joanna Modrzejewska-Leśniewska, Szkolnictwo w Afganistanie między tradycją a nowoczesnością...55 Marta Jackowska-Uwadizu, Społeczeństwo Afarów wobec modernizacji Etiopii..75 Agnieszka Rybaczyk, Sufickie bractwo Muridijja i inne ruchy w Senegalu w dobie kolonializmu...91 Część 2: Wzory polityczne zachodnie i lokalne zderzenie i synergia Kamil Minkner (współpraca Dariusz Czywilis), Rozwój czy niedorozwój demokracji w Indiach? Rozwiązania instytucjonalne a otoczenie społeczno-kulturowe Justyna Zając, Państwa arabskie wobec europejskiej koncepcji demokracji i praw człowieka Daria Paprocka-Rzehak, Znaczenie afgańskich struktur przedstawicielskich w procesie państwowotwórczym w XXI w Agata Fortuna, Organizacje pozarządowe w życiu społeczno-politycznym Turcji Część 3: Rola elementów kultury w rozwoju Beata Kowalska, Rozwój i kobiety: przegląd koncepcji na wybranych przykładach z Azji i Afryki Zuzanna Augustyniak, Udział kobiet w rozwoju gospodarczym i kulturowym Etiopii...203
6 Magdalena Nowaczek-Walczak, Czas przemówić kampanie społeczne w świecie arabskim Joanna Łupińska, Rola dalitów (niedotykalnych) w rozwoju społecznym i gospodarczym Indii Katarzyna Górak-Sosnowska, Wasta (klientelizm) a rozwój społeczno-gospodarczy w świecie arabskim Część 4: W stronę rozwoju endogenicznego Jacenty Siewierski, Azjatycki model rozwoju na przykładzie Chin i Japonii Mirosława Czerny, Rola dziedzictwa materialnego i duchowego w rozwoju. Przykłady z Globalnego Południa Elżbieta Puchnarewicz, Turystyka jako stymulator rozwoju lokalnego w Afryce Anna Dudek, Studia przypadków społeczności lokalnych w Afryce i Azji przykłady programów rozwojowych wokół obszarów chronionych Część 5: Pomoc rozwojowa w Azji i Afryce Marcin Fronia, Adaptacja do negatywnych skutków zmian klimatycznych. Znaczenie analizy kulturowej dla skuteczności projektów rozwojowych Anna Cieślewska, Organizacje międzynarodowe w procesie budowania samorządności lokalnej w Tadżykistanie na przykładzie działalności Fundacji Aga Khana i Programu Narodów Zjednoczonych (UNDP) Aleksandra Antonowicz, Rozwój lokalnych społeczności wiejskich w regionie Volta w Ghanie Urszula Markowska-Manista, Leśna edukacja. Dylematy edukacji dzieci pigmejskich w Afryce Środkowej Mirosława Czerna, Kulturowe uwarunkowania projektów wodno-sanitarnych w Darfurze Zachodnim. Spojrzenie praktyka Spis rysunków Spis tabel Spis wykresów Noty o autorach...419
7 Wprowadzenie Problematyka rozwojowa staje się coraz bardziej popularna w Polsce. W edukacji formalnej realizowana jest w szkołach według nowej podstawy programowej, a także poprzez edukację nieformalną przez organizacje pozarządowe. W szkolnictwie wyższym wpisuje się w kanony kształcenia przede wszystkim na kierunkach ekonomicznych i politologicznych. Opracowane podręczniki z zakresu problematyki rozwojowej odzwierciedlają profilowo wymienione kierunki studiów. Na polskim rynku wydawniczym dominują zatem podręczniki i publikacje na temat ekonomii rozwoju oraz międzynarodowej współpracy na rzecz rozwoju. Podręczniki te koncentrują się na teoriach ekonomicznych i międzynarodowych stosunkach gospodarczych, a także na instrumentach polityki wobec państw otrzymujących pomoc rozwojową. Takie ujęcie tematu ukazuje problematykę rozwojową z perspektywy i przez pryzmat państw zachodnich, w odniesieniu do ich kategorii pojęciowych, w tym rozumienia rozwoju i postrzegania go jako cel o wartościowanym kierunku (postęp). Kraje niezachodnie ujmowane są jako przedmioty polityki i działań państw rozwiniętych gospodarczo, a ich efekty oceniane są według zachodnich kryteriów. Podejście takie w sposób jednostronny tłumaczy realia społeczno-gospodarcze niezachodnich regionów świata, może zatem potęgować europocentryzm i nie przyczynia się w pełni do rozumienia zasad i mechanizmów funkcjonowania kultur niezachodnich. Podręcznik, który oddajemy do rąk Państwa, ma za zadanie przybliżyć problematykę rozwojową z perspektywy kulturowej. Rozwój definiujemy szeroko jako zmianę prowadzącą do powiększenia dobrostanu społeczeństwa w sferze zarówno politycznej i gospodarczej, jak i w sferze kultury. W związku z ugruntowaną historycznie obecnością ekonomiczną, polityczną i kulturową Zachodu w Azji i Afryce, w publikacji często pojawiają się odniesienia do wzorów i koncepcji zachodnich. Niemniej jednak punktem wyjścia dla większości analiz są kultury lokalne ich reakcje i odpowiedzi na działania państw i organizacji zachodnich, jak również na wyzwania związane z funkcjonowaniem w nowoczesnym, globalnym świecie. Podręcznik składa się z pięciu części.
8 8 Część 1. Lokalne odpowiedzi na europejską obecność perspektywa historyczna Artykuły zebrane w pierwszej części podręcznika ukazują wzory reagowania kultur Azji i Afryki na bezpośredni lub pośredni kontakt z kulturą Zachodu i ogólnie rozumianą nowoczesnością. Przedmiotem analizy są zarówno świadome odpowiedzi na wyzwania, jak i nieuniknione zmiany, do których dochodzi w wyniku kontaktu. Zebrane artykuły obejmują różne obszary geograficzne od Azji-Pacyfiku po Afrykę Wschodnią, perspektywy czasowe (od XVI w. po lata 60. XX w.) oraz przedstawiają różne typy relacji między lokalnymi kulturami a Europą (niechęć, fascynację, instrumentalne wykorzystywanie). Jędrzej Greń w artykule Spotkanie Japonii z Europejczykami i początek izolacji ( ) omawia najwcześniejsze kontakty Japończyków z Portugalczykami w XVI XVII w., poprzedzające późniejszą izolację i cechujące się otwartą postawą Japończyków, gotowych na przyjęcie nowych wynalazków i chrześcijaństwa. Autor ukazuje, w jaki sposób skomplikowana wewnętrzna sytuacja Japonii ułatwiała taki właśnie kontakt. Kolejne dwa artykuły dotyczą Azji Środkowej oraz państw, które zachowały nominalnie niezależność od zachodnich mocarstw. Joanna Modrzejewska- Leśniewska (Szkolnictwo w Afganistanie między tradycją a nowoczesnością) przedstawia, jak doszło w Afganistanie do współistnienia dwóch typów nauczania: szkolnictwa tradycyjnego, opartego na islamskich wartościach i zachodnich wzorach edukacyjnych, nierzadko promowanych przez afgańskich władców. Omawia też załamanie się szkolnictwa w czasach wojen toczących w ciągu ostatniego półwiecza. Agnieszka Erdt w artykule Od okcydentozy do okcydentalistyki. Irańskie odpowiedzi na zachodnią ekspansję opisuje, w jaki sposób współcześni irańscy intelektualiści próbują zmierzyć się z wyzwaniami wynikającymi z kontaktu z Europejczykami, zarówno w sferze technologii, jak i idei. Autorka pokazuje różne próby zdefiniowania problemu, zarówno te bardzo krytyczne wobec Zachodu, jak i te, które szukają możliwości porozumienia i dialogu. Część historyczną zamykają opracowania poświęcone Afryce. Artykuł Agnieszki Rybaczyk Sufickie bractwo Muridijja wobec francuskiej dominacji w Senegalu przedstawia historię francuskiego kolonializmu w Senegalu i ruch oporu podejmowany przez sufickie bractwa, ze szczególnym uwzględnieniem bractwa Muridijja i jego założyciela Amadu Bamba religijnego i politycznego przewodnika Senegalczyków. Opracowanie Marty Jackowskiej-Uwadizu (Wpływ modernizacji Etiopii na społeczność Afarów) pokazuje, że projekty modernizacyjne prowadzone przez rząd Etiopii w obszarze rolnictwa wywarły nieodwracalny wpływ na koczowniczą społeczność Afarów, wypierając ją z tradycyjnych miejsc
9 jej pobytu, zmieniając strukturę społeczną i sposoby utrzymania się, co w ostatecznym rozrachunku zahamowało jej rozwój. Część 2. Wzory polityczne zachodnie i lokalne zderzenie i synergia Druga część podręcznika analizuje problemy rodzące się na styku tradycyjnych systemów społecznych i zachodniej demokracji. Przedstawiono tu sposoby przetwarzania zasad zachodniej demokracji liberalnej przez kultury Azji i Afryki. Odmienne uwarunkowania historyczne sprawiają, że tworzą one lokalne rozwiązania nierzadko odbiegające od zasad leżących u podstaw systemu demokratycznego, takich jak równość czy wolność. Teksty dotyczą przede wszystkim tych obszarów, w których obecność zachodnia trwała do czasów najnowszych i odcisnęła się na współczesności (Azja Południowa, Bliski i Środkowy Wschód), odnoszą się do struktur władzy oraz społeczeństwa obywatelskiego, a także ukazują zróżnicowane relacje między elementami zachodnimi i lokalnymi (nieprzystawalność, synergię, zderzenie, podobieństwo). Dwa pierwsze artykuły dotyczą stosunków władzy oraz zderzenia zachodniej koncepcji demokracji partycypacji politycznej z tradycyjnym strukturami. Kamil Minkner i Dariusz Czywilis (Rozwój demokracji w Indiach rozwiązania instytucjonalne a otoczenie społeczno-kulturowe) analizują proces demokratyzacji w niepodległych Indiach, rozwijający się w trzech głównych fazach (krzepnięcia, fragmentaryzacji i stabilizacji), ukazując trudności w dopasowywaniu się demokratycznych instytucji politycznych do złożonego systemu społecznego tradycyjnych Indii. Tematem artykułu Darii Paprockiej-Rzehak (Znaczenie afgańskich struktur przedstawicielskich w procesie państwowotwórczym w XXI w.) są tradycyjne afgańskie instytucje przedstawicielskie: dżirga i szura. Z jednej strony stanowią one ważne ogniwo w procesie demokratyzacji, z drugiej wymagają jednak poważnych przekształceń, by mogły stać się skutecznymi instytucjami wyrażającymi interesy różnych grup społecznych. Kolejne dwa opracowania przedstawiają reakcje kultur lokalnych na zachodnie koncepcje związane ze sferą polityki demokratyzację oraz społeczeństwo obywatelskie. Artykuł Justyny Zając (Państwa arabskie wobec europejskiej koncepcji demokracji i praw człowieka) omawia napięcia rodzące się między demokracją a społecznymi systemami państw arabskich. Autorka przedstawia dwojaki sposób demokratyzacji tych krajów (top-down approach i bottom-up approach), różnorodne reakcje na ten proces i towarzyszący mu konflikt wartości. Agata Fortuna w artykule Rola organizacji pozarządowych w Turcji w rozwoju społeczno-politycznym analizuje tradycyjne formy społecznej aktywności w Turcji i możliwości ich legalnego działania. Przedstawia także rozwój organizacji spo- 9
10 10 łecznych w rozumieniu zachodnim oraz motywowane kulturowymi czynnikami trudności, z jakimi borykają się organizacje pozarządowe. Część 3. Rola elementów kultury w rozwoju O ile poprzednie części kreśliły ramy historyczne i polityczne dla kulturowych uwarunkowań rozwoju, ta część skupia się na aspektach kulturowych. Wyróżnione zostały istotne z punktu widzenia rozwoju elementy danej kultury (rysy i kompleksy kulturowe). Autorzy starają się określić ich rolę w procesie rozwoju społecznego i gospodarczego, udział określonych grup w rozwoju polityczno-społecznym, a także znaczenie, jakie w procesie tym odgrywają lokalne obyczaje. W części tej znajdują się teksty dotyczące zróżnicowanych obszarów Azji i Afryki. Podejmują one analizę takich elementów kultury, jak: kategorie społeczne, normy społeczne, instytucje nieformalne. Beata Kowalska w artykule Kobiety a zmiana społeczna ukazuje rozziew pomiędzy deklaracjami ONZ w sprawie równości płci a rzeczywistą sytuacją kobiet w krajach arabskich. Dowodzi, że choć podstawowe czynniki gwarantujące jakość życia wyraźnie się poprawiają, to jednak wciąż wiele pozostaje w tej kwestii do zrobienia. Badaczka podejmuje też ogólniejszy problem dostosowania projektów rozwojowych do rzeczywistej roli, jaką odgrywają kobiety w danej kulturze. Rolę kobiet w przemianach kulturowych omawia także Zuzanna Augustyniak (Emancypacja i udział kobiet w rozwoju gospodarczym i kulturowym Etiopii), przedstawiając ich udział w życiu społeczeństwa Etiopii: w edukacji, gospodarce, polityce, armii i sztuce. Do analizy struktury społecznej odnosi się także artykuł Joanny Łupińskiej zatytułowany Rola dalitów (niedotykalnych) w rozwoju społecznym i gospodarczym Indii. Autorka przedstawia sytuację dalitów, będących najniższą grupą społeczną w Indiach, w aspekcie politycznym, społecznym, gospodarczym i religijnym. Ukazuje, że mimo konstytucyjnego zniesienia niedotykalności oraz innych barier uniemożliwiających rozwój tej warstwy i jej pełną integrację ze społeczeństwem, proces ten wciąż jest hamowany przez przekonania społeczeństwa indyjskiego głęboko zakorzenione w wielowiekowej tradycji. Tę część książki zamykają dwa opracowania dotyczące Bliskiego Wschodu. Magdalena Nowaczek-Walczak w artykule Czas przemówić kampanie społeczne w świecie arabskim analizuje arabskie kampanie społeczne. Ukazuje, w jaki sposób religijne święto Ramadan może być wykorzystane w reklamach społecznych. Omawia też moralną tematykę kampanii, które podejmują kontrowersyjne kwestie związane z prawami kobiet i terrorryzmem w sposób zrozumiały i możliwy do przyjęcia dla arabskich odbiorców. Katarzyna Górak-Sosnowska w artykule Wasta (klientelizm) a rozwój społeczno-gospodarczy w świecie
11 arabskim analizuje specyficznie arabskie zjawisko kulturowe, jakim jest wasta, czyli nieformalna zależność między patronem a klientem w sferze politycznej lub gospodarczej. Przedstawia, w jaki sposób klientelizm pełni komplementarną funkcję wobec niewydolności struktur państwa, a zarazem może stanowić mechanizm wykluczenia społecznego, ograniczając możliwości awansu i rozwoju osób znajdujących się poza tym stosunkiem społecznym. Część 4. W stronę rozwoju endogenicznego Ta część publikacji również dotyczy kulturowych uwarunkowań rozwoju, jednak przyjmuje inną perspektywę badawczą. Tym razem zasadniczym punktem odniesienia są kultury lokalne, traktowane jako systemy o określonych zasobach materialnych i niematerialnych. Autorzy w swoich rozważaniach poszukują odpowiedzi na pytanie o wewnętrzne czynniki rozwoju kultur lokalnych. W tym sensie zbliżają się w swoich rozważaniach do coraz bardziej popularnej koncepcji rozwoju endogenicznego czerpiącego z bogactwa lokalnych kultur. Artykuły dotyczą koncepcji indygenicznych (w tym najbardziej znanego w literaturze przedmiotu tzw. azjatyckiego modelu rozwoju), jak również sposobów uwzględniania i wykorzystywania elementów kultur lokalnych w programach rozwojowych. Jacenty Siewierski w artykule Azjatycki model rozwoju na przykładzie Chin i Japonii ukazuje użyteczność zachodnich instrumentów cywilizacyjnych, obejmujących sferę rozwiązań prawnych i ekonomicznych, jak i osiągnięć technologicznych dla rozwoju kultur nieeuropejskich. Autor dowodzi, że powinny być one jednak oparte nie na zachodnich wzorcach wartości, lecz na wartościach charakterystycznych dla danej kultury, które stanowią podstawę jej żywotności i rozwoju. Pozostałe teksty dotyczą implementacji programów rozwojowych z uwzględnieniem potencjału kultur lokalnych w takich sferach jak turystyka czy obszary chronione. Mirosława Czerny (Rola dziedzictwa materialnego i duchowego w rozwoju. Przykłady z Globalnego Południa) omawia rodzaje dziedzictwa kulturowego i sposób, w jaki może być ono wykorzystane w rozwoju danego kraju dzięki jego świadomej ochronie i ekspozycji. Autorka podkreśla rolę społeczności lokalnych w tym procesie i zwraca uwagę, że może on nieść nie tylko korzyści, lecz również mieć skutki niepożądane w sytuacji, gdy dochodzi do niezrównoważonej eksploatacji dziedzictwa. Elżbieta Puchnarewicz w artykule Turystyka jako stymulator rozwoju lokalnego w Afryce bada, do jakiego stopnia turystyka staje się katalizatorem przemian rozwojowych w Afryce. Autorka zwraca uwagę na cywilizacyjne zapóźnienie Afryki, które z jednej strony jest jej atutem, gdyż czyni ją interesującym obszarem turystycznym, jednak 11
12 12 z drugiej wynikające z niego utrudnienia uniemożliwiają pełny rozkwit turystyki. Omówione zostają międzynarodowe projekty rozwoju przez turystykę i przykłady ich realizacji. Anna Dudek (Studia przypadków społeczności lokalnych w Afryce i Azji przykłady programów rozwojowych wokół obszarów chronionych) omawia konflikty rodzące się na styku potrzeb lokalnych społeczności z jednej strony a wymogami ochrony przyrody z drugiej. Przedstawia programy pomocowe pozwalające na ich pomyślne rozwiązanie, dzięki którym turystyczna obsługa obszarów chronionych staje się istotnym czynnikiem rozwoju ludności żyjącej w ich okolicach. Część 5. Pomoc rozwojowa w Azji i Afryce Ostatnia część podręcznika poświęcona jest zagadnieniu pomocy rozwojowej w Azji i Afryce, możliwościom jej realizacji i skuteczności. Ta część ma przede wszystkim charakter praktyczny, stanowi przełożenie poprzednich części na rzeczywistość i lokalne tu i teraz Azji i Afryki. Ukazuje na przykładach zaczerpniętych z obu kontynentów trudności i wyzwania związane z realizacją programów oraz działań rozwojowych i pomocowych. Przedstawia ich efekty, kładąc nacisk na uwarunkowania kulturowe. Większość artykułów przedstawia faktycznie zrealizowany lub realizowany projekt. Marcin Fronia w opracowaniu Adaptacja do negatywnych skutków zmian klimatycznych. Kulturowa analiza skuteczności projektów rozwojowych omawia wyzwania związane ze zmianami klimatycznymi. Jak wykazuje, w największym stopniu dotyczą one najbiedniejszych społeczności naszej planety, które muszą dokonać głębokich przemian kulturowych i cywilizacyjnych, aby móc zaadaptować się do nowych warunków życia. Autor omawia warunki, jakie muszą być spełnione, by adaptacja była udana, jak również trudności związane z realizacją klimatycznych projektów rozwojowych w Afryce. Pozostałe artykuły stanowią studia przypadków dotyczące realizacji konkretnych projektów rozwojowych. Większość z nich została zrealizowana przy udziale polskich organizacji pozarządowych. Artykuł Aleksandry Antonowicz Program współpracy dla rozwoju lokalnych społeczności wiejskich w regionie Volta w Ghanie poświęcony jest polskiemu programowi rozwojowemu realizowanemu w Ghanie (Polska Zielona Sieć), wspierającemu zrównoważony rozwój lokalnych społeczności. Autorka szczegółowo omawia trudności, jakie rodzą się w kontakcie międzykulturowym i sposoby, w jakie można je pokonać. Urszula Markowska-Manista (Leśna edukacja dylematy edukacji dzieci pigmejskich w Afryce Środkowej) przedstawia edukacyjny program ORA realizowany wśród Pigmejów w Afryce Środkowej, którego celem jest budzenie świadomości wartości ich własnej kultury. Dzięki łączeniu dzieci z różnych plemion program
13 uczy wzajemnego poszanowania i umożliwia integrację różnych kulturowych tradycji. W artykule przedstawione są również problemy związane z pomocą rozwojową, wynikające m.in. z konieczności dostosowania wymogów edukacji europejskiej do kulturowej specyfiki Pigmejów. Mirosława Czerna w artykule Kulturowe uwarunkowania projektów wodno-sanitarnych w Sudanie ukazuje, jak bardzo powodzenie danego projektu zależy od znajomości kulturowych uwarunkowań danej społeczności (znajomości konfliktów międzyplemiennych, znajomości społecznej struktury plemion wyrażającej się w rozkładzie władzy i roli kobiet) oraz od umiejętności włączenia lokalnej społeczności w realizację projektu. Tematem artykułu Anny Cieślewskiej Organizacje międzynarodowe w procesie budowania samorządności lokalnej w Tadżykistanie na przykładzie działalności Fundacji Aga Khana i Programu Narodów Zjednoczonych (UNDP) jest wykorzystanie lokalnych rozwiązań społecznych, jakimi są mahalle w Tadżykistanie, dla rozwoju samorządności. Omówione zostają projekty łączące mahalle z nowym typem organizacji społecznych, czyli organizacjami wiejskimi, oraz szanse realizacji tych projektów w określonym kontekście kulturowym. 13
14
15 Lokalne odpowiedzi na europejską obecność perspektywa historyczna
16
17 Jędrzej Greń Spotkanie Japonii z Europejczykami od otwarcia się na świat do wprowadzenia izolacji ( ) Streszczenie: Na fali wielkich odkryć geograficznych, które zaprowadziły Hiszpanów do Nowego Świata (1492), a Portugalczyków do Indii (1498) i dalej na wschód Azji, Japonia znalazła się w bezpośrednim zasięgu zainteresowań Europejczyków. Pierwsi Portugalczycy pojawili się na archipelagu najprawdopodobniej w 1543 r. Przywieźli ze sobą nieznaną tam broń palną i religię chrześcijańską. Te dwa elementy stanowiły podstawę wymiany kulturowej między Japonią i Europą. Europejscy misjonarze i kupcy trafili do Japonii w sprzyjających dla siebie okolicznościach (rozbicie feudalne) i początkowo uzyskali szerokie możliwości działania. Z czasem jednak, gdy kraj ten odzyskiwał stopniowo jednolitą władzę, nastąpił kryzys w stosunkach z cudzoziemcami. Ostatecznie prawie wszystkich obcokrajowców wygnano, a chrześcijaństwo objęto surowymi represjami. Japonia zamknęła się w izolacji, która miała trwać przez następne dwa wieki. Wydaje się, że doświadczenie pierwszego spotkania z Europejczykami miało wpływ na charakter zmian, jakie zaszły po zakończeniu izolacji w połowie XIX w. Japonia na horyzoncie Europejczyków przed 1543 r. Pierwszym Europejczykiem, który przekazał informację o kraju identyfikowanym z Japonią, był słynny wenecki kupiec Marco Polo, który spędził kilkanaście lat w Chinach i innych krajach Orientu. Jego Opisanie świata, wydane w 1298 r., zawierało opis niezwykłej krainy zwanej Zipangu (lub Zipingu, derywat chińskiego Ribenguo 1 ), położonej na najdalszym krańcu wschodniej Azji (Polo 1914: ). Sam nigdy tam nie był, a informacje, jakie przekazywał, czerpał przede wszystkim z chińskich źródeł. Wedle podróżnika Zipangu leżało na wielkich wyspach i obfitowało w naturalne bogactwa: Mają w obfitości złota, którego źródła są niewyczerpane. Ponieważ król nie przyzwala na jego wywóz, niewielu kupców odwiedza ten kraj [ ]. Właśnie temu można zawdzięczać bogactwo królewskiego pałacu, jak mówili nam ci, którzy w nim byli. Cały dach pokryty jest złotem tak samo, jak my mamy w zwyczaju kryć nasze domy czy kościoły ołowiem. Powały wnętrz także są grubo pokryte tym samym szlachetnym krusz- 1 Do zapisu wyrazów chińskich zastosowano transkrypcję pinyin. Słowa japońskie podano w transkrypcji Hepburna. Nie dotyczy to wyrazów zaczerpniętych z obu języków, które mają formę spolszczoną (np. Pekin, siogun, Kiusiu, Tokio itp.).
18 18 cem. W wielu pokojach znajdują się małe stoliki z czystego złota, a okna posiadają złote ozdoby. Tak znaczne są bogactwa tego pałacu, że nie sposób sobie tego wyobrazić (Polo 1914: 324). Wizja pałaców na Zipangu rozpaliła umysły średniowiecznych Europejczyków. Jednym z nich był znany florencki astronom przekonany o kulistości Ziemi, Paolo dal Pozzo Toscanelli. W latach 70. XV w. zasugerował królowi Portugalii Alfonsowi V, aby sfinansował wyprawę na zachód w poszukiwaniu Kataju (Chin) i Zipangu. Do swojej propozycji dołączył opis zaczerpnięty od Pola. Egzemplarz Opisania świata na pamiętną wyprawę w 1492 r. zabrał także Krzysztof Kolumb. Wiedział, że płynąc z Europy na Zachód, może dotrzeć nie tylko do Indii, lecz także do Zipangu. Co ciekawe, po dotarciu do wyspy nazwanej Hispaniolą, genueński odkrywca mniemał, że dotarł właśnie do krainy opisywanej przez Marca Polo (Boxer 1951: 2 3). Dopiero wielkie odkrycia geograficzne w Azji, których autorami byli Portugalczycy, doprowadziły do poszerzenia wiedzy na temat Japonii jej położenia, ogólnego kształtu i wielkości. Dane te były jednak wciąż bardzo niedokładne. Przez pierwszą połowę XVI w. Portugalczycy mieli monopol na te informacje, pilnie strzegąc swoich map nawigacyjnych (tzw. portolanów). Południowi barbarzyńcy w Japonii początek handlu (1543) Badacze do dziś nie są w pełni zgodni, kiedy i w jakich okolicznościach doszło do pierwszego spotkania Japończyków z Europejczykami. Kroniki portugalskie mówią o przybyciu kilku kupców w 1542 r., jednak najpowszechniej przyjęta opinia dotyczy roku Wtedy to właśnie chińska dżonka miała się rozbić podczas tajfunu na wyspie Tanegashimie, położonej na południe od Kiusiu. Wśród chińskich kupców miało się znajdować także kilku Portugalczyków. Niektórzy badacze zwracają uwagę, że wersja o przypadkowym odkryciu Japonii może być wynikiem późniejszej portugalskiej manipulacji, mającej za zadanie ukrycie prawdziwego celu, jakim była planowana kolonizacja wysp (Iskenderow 1991: ). Nie wnikając w szczegóły, można przyjąć, że prawdopodobnie w 1543 r. w Japonii pojawili się Portugalczycy. Potwierdza to m.in. autor japońskiej kroniki Teppōki (Zapiski o broni palnej), który pisze: Jakiś czas temu, w erze Tembun [ ], 25 dnia ósmego miesiąca [księżycowego] na jesieni roku Młodszego Brata Wody i Zająca [23 września 1543 r.] do Zatoki Nishinomura wpłynął duży statek. Nikt nie wiedział, z jakiego kraju przybył. Na pokładzie było około stu ludzi [między którymi byli tacy], którzy różnili się od nas wyglądem i mówili niezrozumiałym językiem. Ci, którzy ich widzieli, twierdzili, że są dziwni. Wśród nich był także uczony Chińczyk [ ]. Nazywał się Gohō [ ].
19 19 Zarządcą Nishinomury był wtedy Oribenojō, który dobrze znał chińskie znaki. [ ] porozumiał się z nim [tj. Gohō] pisząc patykiem na piasku ideogramy: Nie wiemy, skąd pochodzą ci ludzie ze statku, wglądają dziwnie, prawda? Gohō napisał w odpowiedzi: To kupcy [należący do] barbarzyńców z południowego zachodu [jap. seinanban] 2. [ ]. Gdy piją, nie używają czarek, i jedzą palcami, zamiast, jak my, pałeczkami. Bez żadnego zahamowania pokazują swoje uczucia. Nie rozumieją znaczenia pisma (za: Lidin 2002: 36 37; oryginał japoński: Lidin 2002: ). Aby zrozumieć kontekst pierwszego w dziejach spotkania cywilizacji europejskiej z Japonią, warto poświęcić kilka słów opisowi sytuacji panującej ówcześnie na archipelagu. W połowie XV w. w rodzie siogunów 3 Ashikaga wybuchł konflikt o sukcesję, w którym starły się dwa najbardziej wpływowe rody wasalne. Osłabienie władzy siogunów spowodowało wybuch licznych konfliktów wewnętrznych, które doprowadziły do usamodzielnienia się wielu podległych mu dotąd wojowników. Lokalne rody feudalne rozpoczęły wyniszczające walki w całym kraju. W ich efekcie, w połowie XVI w. Japonia podzielona była de facto na kilkaset samodzielnych ksiąstewek feudalnych o różnym potencjale, a władza wciąż formalnie istniejącego siogunatu ograniczała się do okolic stolicy. Można zatem uznać, że Europejczycy dotarli do Japonii w wyjątkowo dogodnym dla nich momencie. Polityczna atomizacja kraju oraz rywalizacja między księstwami feudalnymi sprzyjała bowiem uzyskiwaniu od lokalnych władców koncesji na prowadzenie działalności misyjnej i handlowej. Dla porównania, w XVI-wiecznym, scentralizowanym państwie chińskim działalność obcokrajowców ograniczała znacznie ściślejsza kontrola władz (da Cruz 2001: 138). Portugalczycy musieli więc polegać tam na rozpowszechnionej wśród lokalnych urzędników korupcji, umożliwiającej nielegalny handel (Kieniewicz 1970: 40). Rozbicie feudalne Japonii, a zwłaszcza toczone tam permanentnie wojny lokalne, miały jeszcze jedną zaletę z punktu widzenia Europejczyków. Zaczęli bowiem dostarczać walczącym stronom broń palną środek techniczny nieznany dotąd na wyspach (choć proch znano od najazdów mongolskich z XIII w.; Hayashiya 1966: 19 20). Lokalni feudałowie natychmiast zrozumieli możliwości, jakie dawały arkebuzy, i usilnie zabiegali o dostawy nowego wynalazku. W zamian oferowali przede wszystkim srebro, którego krajowe wydobycie znacznie wzrosło w pierwszej połowie XVI w., aby pod koniec stulecia osiągnąć trzeci poziom na świecie. Kruszec z Japonii był niezbędny dla funkcjonowania i roz- 2 Europejczycy zostali określeni przez Japończyków mianem południowo-wschodnich, a później południowych barbarzyńców (nanban) nie tylko ze względu na fakt, że przybyli z południa oraz nie znali azjatyckiej kultury i pisma (często byli analfabetami w obrębie własnego języka). Termin nanban (chiń. nanman) był stosowany już w starożytnych Chinach dla określenia barbarzyńskich, tj. niechińskich, ludów z południowo-wschodniej Azji. 3 Seii tai shōgun wielki generał podbijający barbarzyńców. Tytuł ten, nadany po raz pierwszy u schyłku VIII w., od końca XII stulecia stał się synonimem najwyższej władzy wojskowej i faktycznej na archipelagu.
20 20 woju sieci portugalskiego handlu w Azji (Pałasz-Rutkowska 2005: 25). Oprócz srebra wywożono z Japonii głównie miecze i wyroby z laki (Iskenderow: 129). W początkowym okresie kontaktów w uprzywilejowanej sytuacji pod względem dostaw broni znaleźli się książęta feudalni z południowo-zachodnich regionów archipelagu, ponieważ to tam najczęściej docierały portugalskie statki. Jednak wkrótce ich monopol na arkebuzy został przełamany. Według wspominanej kroniki Teppōki już w ciągu pierwszego roku po przypłynięciu Europejczyków w Japonii rozpoczęto pracę nad wytworzeniem kopii tej broni, co zakończyło się sukcesem (Boxer 1951: 28). Ponieważ pierwsze japońskie arkebuzy zaczęto produkować na wyspie, na której wylądowali Europejczycy, jej nazwa przylgnęła do tego produktu, aż do XIX w. zwanego tanegashima. Technikę wytwarzania broni palnej szybko przyswoili sobie także specjaliści z centralnych regionów Japonii i przy pomocy Europejczyków przenieśli główny ciężar produkcji rusznikarskiej do wnętrza kraju (region Kinai; Brown 1948: 238). Broń palna zrewolucjonizowała japońskie pola bitew, mimo że celność i szybkostrzelność nowożytnych arkebuzów nie były duże. Strzelcy musieli wykonać tak wiele czynności związanych z nabiciem broni, że salwę oddawano średnio co kilka kilkanaście minut. Jednak udana palba z bliskiej odległości miała względnie dużą siłę rażenia oraz działała demobilizująco na nieobytych z tą bronią przeciwników. Oda Nobunaga, wielki książę feudalny, który rozpoczął proces jednoczenia kraju po okresie wojen domowych, w bitwie pod Nagashino (1575) zastosował taktykę kontrmarszu ustawiając najprawdopodobniej 1000 strzelców (zachodni badacze zwykle twierdzą, że było ich 3000) w kilku rzędach i zapewniając sobie zwycięstwo (Brown 1948: 245). Coraz powszechniejsze zastosowanie broni palnej, a później także artylerii polowej, wpłynęło też na japońską architekturę obronną. Zaczęto wznosić większe, masywniejsze zamki, a głównym materiałem, zamiast drewna, stał się kamień. Wymiana handlowa, którą Portugalczycy prowadzili w Azji, opierała się na towarach wytwarzanych w Oriencie. Portugalskie statki przewoziły je na różnych trasach między Indiami, Chinami czy Wyspami Korzennymi (Indonezja). Japonia stała się zatem odbiorcą chińskiego surowego jedwabiu, pachnideł (w tym rzadkich gatunków drewna), środków medycznych oraz towarów z innych rejonów Azji (barwników, skór, ozdób itd.). Ze względu na ogromną odległość dzielącą Japonię od Starego Kontynentu i znaczny koszt takiego transportu na archipelag docierało niewiele towarów handlowych z Europy. Przedmioty, którymi mimo to handlowano (oprócz broni palnej), miały więc raczej charakter ciekawostek. Należały do nich: szkło, okulary, zegary piaskowe czy wino (Iskenderow 1991: 129), które zaspokajały potrzeby najwyższych warstw społeczeństwa, na czele z dwoma najpotężniejszymi przywódcami woj-
Modułowe efekty kształcenia. BUDDYZM JAKO RELIGIA ŚWIATOWA 15 WY + 15 KW 3 ECTS Egzamin
Nazwa kierunku studiów: Filozofia Specjalność: Kultury azjatyckie Poziom kształcenia: studia pierwszego stopnia Profil kształcenia: ogólno akademicki Modułowe efekty kształcenia W wykazie uwzględniono
Bardziej szczegółowoproblemy polityczne współczesnego świata
Zbigniew Cesarz, Elżbieta Stadtmuller problemy polityczne współczesnego świata Wrocław 1998 Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Spis treści Od autorów 5 Wstęp 7 I. Problemy globalne współczesności -
Bardziej szczegółowoProblemy polityczne współczesnego świata
A 372536 Zbigniew Cesarz, Elżbieta Stadtmiiller Problemy polityczne współczesnego świata Wrocław 2002 Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Spis treści Od autorów 5 Wstęp 7 I. Problemy globalne współczesności
Bardziej szczegółowoAzja 1. Azja kontynent wielkich kontrastów
Azja 1. Azja kontynent wielkich kontrastów terminu Eurazja świata Eurazję i Azję wymienia przykłady kontrastów geograficznych Azji wybrane elementy linii brzegowej Azji i podaje ich nazwy wymienia czynniki
Bardziej szczegółowoPrzedmiotowy system oceniania Bliżej geografii Gimnazjum część 3
Przedmiotowy system oceniania Bliżej geografii Gimnazjum część 3 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu
Bardziej szczegółowoBADANIE DIAGNOSTYCZNE
Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ARKUSZ GH-H1-125, GH-H4-125, GH-H5-125,
Bardziej szczegółowoSzwedzki dla imigrantów
Szwedzki dla imigrantów Cel kształcenia Celem kształcenia w ramach kursu Szwedzki dla imigrantów (sfi) jest zapewnienie osobom dorosłym, które nie posiadają podstawowej znajomości języka szwedzkiego, możliwości
Bardziej szczegółowoWYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ
WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI ODNIESIENIE ZADAŃ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ Poniżej zapisano ogólne i szczegółowe wymagania podstawy programowej kształcenia ogólnego z historii na III etapie kształcenia,
Bardziej szczegółowoPOLSKA EUROPA Opinia ĆWTAT publiczna O V I A 1 w okresie integracji
A 399316 POLSKA EUROPA Opinia ĆWTAT publiczna O V I A 1 w okresie integracji pod redakcją Krzysztofa Zagórskiego i Michała Strzeszewskiego Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Warszawa 2005 Spis treści WSTĘP. OPINIA
Bardziej szczegółowoSZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY II W ROKU SZKOLNYM 2016/2017
SZCZEGÓŁOWE WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII DLA KLASY II W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca wymienić charakterystyczne Afryki.
Bardziej szczegółowoPRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE
PRÓBNY EGZAMIN GIMNAZJALNY Z NOWĄ ERĄ 2016/2017 HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. Zadanie 1. (0 1) 6. Dziedzictwo antyku. Uczeń: 1) charakteryzuje
Bardziej szczegółowoWPŁYW RELIGII I KULTURY NA ROZWÓJ WSPÓŁCZESNYCH PAŃSTW
ĆWICZENIA IV WPŁYW RELIGII I KULTURY NA ROZWÓJ WSPÓŁCZESNYCH PAŃSTW POJĘCIE RELIGII I KULTURY RELIGIA to zespół wierzeń dotyczących ludzkości i człowieka, związanych z nim zagadnień oraz form organizacji
Bardziej szczegółowoWspółpraca międzynarodowa miast województwa łódzkiego
WYŻSZA SZKOŁA STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH W ŁODZI WYDZIAŁ STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH I DYPLOMACJI Michał Adamski Współpraca międzynarodowa miast województwa łódzkiego Praca doktorska napisana pod kierunkiem
Bardziej szczegółowoHISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)
2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM PODSTAWOWY (PP) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po
Bardziej szczegółowoDlaczego Cele Zrównoważonego Rozwoju są ważne dla młodych ludzi?
Prezentacja Ośrodka Informacji ONZ Dlaczego Cele Zrównoważonego Rozwoju są ważne dla młodych ludzi? Slajd 1: strona tytułowa Slajd 2: Cele Zrównoważonego Rozwoju Trochę historii: Cofnijmy się do roku 2000,
Bardziej szczegółowoWątek tematyczny I (dalszy ciąg). Ojczysty Panteon i ojczyste spory
Klasa II semestr czwarty Wątek tematyczny I (dalszy ciąg). Ojczysty Panteon i ojczyste spory 1. Jak kształtował się współczesny naród polski? Ku współczesnemu narodowi W obronie polskości Kultura narodowa
Bardziej szczegółowoGeografia Bliżej geografii Część 3 Przedmiotowy system oceniania. Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca
1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu ognia Islandia podstawowe jednostki Europy; wymienić podstawowe
Bardziej szczegółowoOcena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca. Uczeń potrafi:
1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu ognia Islandia podstawowe jednostki Europy; wymienić podstawowe
Bardziej szczegółowo629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 REKLAMA W GOSPODARCE OKRESU TRANSFORMACJI WARSZAWA, SIERPIEŃ 1993
CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET:
Bardziej szczegółowoŻycie w starożytnych Chinach
STAROŻYTNE CHINY Życie w starożytnych Chinach Ośrodek budowy państwowości chińskiej znajdował się w dolinie rzeki Huang-ho ( chiń. Żółta Rzeka). Pierwsze państwa powstały tam około połowy II tysiąclecia
Bardziej szczegółowoPrzedmiotowy system oceniania
1 Przedmiotowy system oceniania 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie 4. Gdzie można spotkać renifera? 5. Zimna wyspa na morzu ognia Islandia wskazać na mapie
Bardziej szczegółowoGniewomir Pieńkowski Funkcjonalne Obszary Analizy Problemu Kryzysu w Stosunkach Międzynarodowych
Gniewomir Pieńkowski Funkcjonalne Obszary Analizy Problemu Kryzysu w Stosunkach Międzynarodowych Łódź 2014r. Skład, redakcja i korekta techniczna: Wydawnicto Locuples Projekt okładki: Wydawnictwo Locuples
Bardziej szczegółowoSZKOŁA PODSTAWOWA IM. JANA PAWŁA II W DOBRONIU Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny GEOGRAFIA KLASA 3 GIMNAZJUM
SZKOŁA PODSTAWOWA IM. JANA PAWŁA II W DOBRONIU Wymagania edukacyjne na poszczególne oceny GEOGRAFIA KLASA 3 GIMNAZJUM 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie w Europie
Bardziej szczegółowoGeografia Bliżej geografii Część 3 Przedmiotowy system oceniania. Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca
NAUCZYCIEL: DOROTA BARCZYK WYMAGANIA EDUKACYJNE Z GEOGRAFII W KLASIE III B G SZKOŁY PODSTAWOWEJ W ŻARNOWCU W ROKU SZKOLNYM 2017/2018 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele narodów 3. Zgoda i waśnie
Bardziej szczegółowoKonkursy Przedmiotowe w roku szkolnym 2017/2018
PROGRAM MERYTORYCZNY KONKURSU HISTORYCZNEGO DLA UCZNIÓW GIMNAZJÓW WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO I. CELE KONKURSU kształcenie umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy historycznej; rozbudzanie ciekawości
Bardziej szczegółowoKościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół podstawowych. Minimum programowe nie uwzględnia podziału treści materiału
Bardziej szczegółowoEkspansja kolonialna
Ekspansja kolonialna 1. Początki kolonizacji Nowego Świata Celem podróży prócz bogactw była też chęć kolonizacji Podróżnicy płynęli z myślą o pozostaniu na nowych terenach Zakładano kolonie, a Indian traktowano
Bardziej szczegółowoEuropa w epoce wielkich odkryć
Europa w epoce wielkich odkryć Złoto to cudowna rzecz! Kto je posiada, jest panem wszystkiego, czego pragnie. Za pomocą złota można nawet duszom wrota raju otworzyć. Krzysztof Kolumb (1451-1506) żeglarz,
Bardziej szczegółowoGIMNAZJUM NR 60 IM. CYRYLA RATAJSKIEGO W POZNANIU
Wymagania edukacyjne z podstawy programowej Klasa pierwsza I półrocze Podstawa programowa Cele kształcenia Wymagania ogólne Treści nauczania -wymagania szczegółowe 1. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje
Bardziej szczegółowoRecenzent: prof. UW dr hab. Stanisław Sulowski. Projekt okładki Jan Straszewski. Opracowanie redakcyjne Joanna Paszkowska ISBN 978-83-62250-21-9
Recenzent: prof. UW dr hab. Stanisław Sulowski Projekt okładki Jan Straszewski Opracowanie redakcyjne Joanna Paszkowska ISBN 978-83-62250-21-9 Copyright by Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa im. Heleny
Bardziej szczegółowoCywilizacje pozaeuropejskie
Cywilizacje pozaeuropejskie Wasza miłość jesteś bardzo wielkim władcą i zasługujesz na jeszcze więcej. Radujemy się widokiem waszych miast i proszę was o łaskę, jesteśmy oto w waszej wielkiej świątyni,
Bardziej szczegółowoBADANIE DIAGNOSTYCZNE
Centralna Komisja Egzaminacyjna BADANIE DIAGNOSTYCZNE W ROKU SZKOLNYM 2011/2012 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI GRUDZIEŃ 2011 Numer zadania 1. 2.
Bardziej szczegółowoB8-0146/2016 } B8-0169/2016 } B8-0170/2016 } B8-0177/2016 } B8-0178/2016 } RC1/Am. 2
B8-0178/2016 } RC1/Am. 2 2 Motyw B B. mając na uwadze, że w kontekście arabskiej wiosny w lutym 2011 r. Libijczycy wyszli na ulice, co przerodziło się w dziewięciomiesięczny konflikt wewnętrzny; mając
Bardziej szczegółowoUczeń potrafi: przedstawić cechy. środowiska przyrodniczego. wyróżniające Europę na tle innych kontynentów. wyjaśnić przyczyny. zróżnicowania ludów
Tematy lekcji Ocena dopuszczająca Ocena dostateczna Ocena dobra Ocena bardzo dobra Ocena celująca DZIAŁ 1. EUROPA. RELACJE PRZYRODA - CZŁOWIEK - GOSPODARKA 1. Stary Kontynent Europa 2. Jedna Europa wiele
Bardziej szczegółowoAzja w stosunkach międzynarodowych. dr Andrzej Anders
Azja w stosunkach międzynarodowych dr Andrzej Anders Japonia współczesna Japonia jest jednym z nielicznych krajów pozaeuropejskich, które uniknęły kolonizacji w XIX w. Wraz z wzrostem mocarstwowości Japonii
Bardziej szczegółowoEGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2018/2019 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2018/2019 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASAY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZAAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7 KWIECIEŃ 2019 Zadanie
Bardziej szczegółowoHISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA
2016-09-01 HISTORIA KLASA I GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje je
Bardziej szczegółowoPojęcie myśli politycznej
Myśl polityczna Pojęcie myśli politycznej Myśl polityczna obejmuje całość zagadnień odnoszących się bezpośrednio do działalności politycznej stanowi zbiór wyobrażeń dotyczących organizacji państwa oraz
Bardziej szczegółowoEGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2015/2016 CZĘŚĆ 1. ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZJUM W ROKU SZKOLNYM 2015/2016 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZE: GH-HX1, GH-H2, GH-H4, GH-H5, GH-H7 KWIECIEŃ 2016 Zadanie
Bardziej szczegółowoSpis treêci. I. Wprowadzenie do historii. II. Początki cywilizacji. Od autorów... 8
Od autorów....................................... 8 I. Wprowadzenie do historii 1. Dzieje historia historiografia...................... 12 Czym jest historia?............................... 12 Przedmiot
Bardziej szczegółowo11246/16 dh/en 1 DGC 1
Rada Unii Europejskiej Bruksela, 18 lipca 2016 r. (OR. en) 11246/16 WYNIK PRAC Od: Sekretariat Generalny Rady Data: 18 lipca 2016 r. Do: Delegacje Nr poprz. dok.: 10998/16 Dotyczy: Pakistan Konkluzje Rady
Bardziej szczegółowoKościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół ponadpodstawowych: liceum, technikum oraz szkół zawodowych. Katechezy
Bardziej szczegółowoPerspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych. Autor: redakcja naukowa Stanisław Wydymus, Bożena Pera
Perspektywy rozwoju polskiego eksportu do krajów pozaunijnych Autor: redakcja naukowa Stanisław Wydymus, Bożena Pera W ostatnich latach ukazało się wiele opracowań poświęconych ocenie wymiany handlowej
Bardziej szczegółowoNAUKA DLA PRAKTYKI. Priorytety kształcenia studentów- aspekt teoretyczny i praktyczny ELŻBIETA MĘCINA-BEDNAREK
NAUKA DLA PRAKTYKI Priorytety kształcenia studentów- aspekt teoretyczny i praktyczny ELŻBIETA MĘCINA-BEDNAREK Podstawowe wyzwania i problemy polityki oświatowej wiążą się obecnie z modernizacją systemu
Bardziej szczegółowoPL Zjednoczona w różnorodności PL A8-0048/160
7.3.2018 A8-0048/160 160 Ustęp 96 96. zaleca utworzenie wewnętrznego Europejskiego Funduszu na rzecz Demokracji zarządzanego przez Komisję, służącego większemu wspieraniu społeczeństwa obywatelskiego i
Bardziej szczegółowoEGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ GH-H7
EGZAMIN W KLASIE TRZECIEJ GIMNAZUM W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 CZĘŚĆ 1. HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ GH-H7 KWIECIEŃ 2017 Zadanie 1. (0 1) 2. Cywilizacje Bliskiego
Bardziej szczegółowoRegion i jego rozwój w warunkach globalizacji
Region i jego rozwój w warunkach globalizacji Jacek Chądzyński Aleksandra Nowakowska Zbigniew Przygodzki faktycznie żyjemy w dziwacznym kręgu, którego środek jest wszędzie, a obwód nigdzie (albo może na
Bardziej szczegółowoROLA NAUCZYCIELA W KSZTAŁTOWANIU POSTAW UCZNIÓW. Kamila Ordowska
ROLA NAUCZYCIELA W KSZTAŁTOWANIU POSTAW UCZNIÓW Kamila Ordowska Dlaczego powinniśmy kształcić postawy społeczne i obywatelskie? Dynamicznie zmieniające się realia współczesnego świata rozwój cywilizacyjno
Bardziej szczegółowoZESPÓŁ SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH IM. POWSTAŃCÓW WIELKOPOLSKICH W INOWROCŁAWIU
ZESPÓŁ SZKÓŁ INTEGRACYJNYCH IM. POWSTAŃCÓW WIELKOPOLSKICH W INOWROCŁAWIU JAN PAWEŁ II ORĘDOWNIK RODZINY NASZA SPOŁECZNOŚĆ SZKOLNA ŁĄCZY SIĘ Z TYMI SŁOWAMI PAMIĘTAMY 27 kwietnia 2015 roku odbył się w naszej
Bardziej szczegółowoHistoria i społeczeństwo
Historia i społeczeństwo Plan dydaktyczny klasy drugie Wątki tematyczne: Ojczysty Panteon i ojczyste spory Europa i świat 1 Numer lekcji Temat lekcji Epoka Liczba godzin Zagadnienia w podstawie programowej
Bardziej szczegółowoMandat apostolatu misyjnego bierze
Wstęp Mandat apostolatu misyjnego bierze swój początek ze słów Jezusa Chrystusa, który przed wniebowstąpieniem powiedział do swoich uczniów: Idźcie na cały świat i głoście Ewangelię wszelkiemu stworzeniu
Bardziej szczegółowoSĄSIEDZI POLSKI (Podrozdziały 1. 5.) WYMAGANIA PROGRAMOWE
Wymagania programowe na poszczególne oceny Uwagi wstępne: 1. W kolumnie zatytułowanej Wymagania programowe podstawowe drukiem wytłuszczonym oznaczono elementy wiedzy niezbędne do otrzymania oceny dostatecznej.
Bardziej szczegółowo3 Religie Rola Rzymu Ośrodki kulturowe po upadku Rzymu 4 Schemat społeczeństwa Pojęcia
Klasa I ZS Temat Lp. Zakres treści Lekcja organizacyjna 1 Program nauczania System oceniania Źródła wiedzy o przeszłości i teraźniejszości 2 Epoki historyczne Źródła historyczne Dziedzictwo antyku Kształtowanie
Bardziej szczegółowoPostanowienia Polaków dotyczące klimatu na rok 2019: recykling, mniejsze zużycie energii, mniej odpadów
Auto-Flota 2019-01-09 Postanowienia Polaków dotyczące klimatu na rok 2019: recykling, mniejsze zużycie energii, mniej odpadów Polacy są mniej zaniepokojeni zmianą klimatu niż inne narody europejskie Ankieta
Bardziej szczegółowoAKTYWNY ŚWIADOMY ODPOWIEDZIALNY
YOUTH 4 EARTH MŁODZI DLA ŚWIATA Projekt współfinansowany z funduszy Unii Europejskiej i Miasta Częstochowy WARSZTATY OPEN BOOK AKTYWNY ŚWIADOMY ODPOWIEDZIALNY MIESZKANIEC domu, miejscowości, kraju, kontynentu,
Bardziej szczegółowoKierunek studiów logistyka należy do obszarów kształcenia w zakresie nauk
ekonomika obronności studia pierwszego stopnia - profil ogólno akademicki specjalność obronność państwa Kierunek studiów ekonomika obronności należy do obszarów kształcenia w zakresie nauk społecznych.
Bardziej szczegółowoŻycie młodych ludzi w państwie Izrael
III SPOTKANIE - Konflikt izraelsko-palestyński na progu XXI wieku Życie młodych ludzi w państwie Izrael 1. Powszechna służba wojskowa kobiet i mężczyzn (rola IDF w społeczeństwie); 2. Aktywność polityczna
Bardziej szczegółowoPARLAMENT EUROPEJSKI
PARLAMENT EUROPEJSKI 2004 Komisja Rozwoju 2009 2008/2135(INI) 11.11.2008 POPRAWKI 1-16 Filip Kaczmarek (PE414.227v01-00) w sprawie umowy o wolnym handlu między UE a Indiami (2008/2135(INI)) AM\752443.doc
Bardziej szczegółowoKOMUNIKAT KOMISJI. Zwiększone zaangażowanie na rzecz równości między kobietami i mężczyznami Karta Kobiet
KOMISJA EUROPEJSKA Bruksela, dnia 5.3.2010 KOM(2010)78 wersja ostateczna KOMUNIKAT KOMISJI Zwiększone zaangażowanie na rzecz równości między kobietami i mężczyznami Karta Kobiet Deklaracja Komisji Europejskiej
Bardziej szczegółowoGeografia - wymagania edukacyjne,,bliżej geografii 3 - Alicja Januś
1 Geografia - wymagania edukacyjne,,bliżej geografii 3 - Alicja Januś Temat lekcji Wymagania na poszczególne oceny dopuszczający dostateczny dobry bardzo dobry DZIAŁ: EUROPA. RELACJE PRZYRODA- CZŁOWIEK
Bardziej szczegółowoSCENARIUSZ LEKCJI. Klasa: V a Przedmiot: historia i społeczeństwo Nauczyciel: mgr Małgorzata Borowska. Temat lekcji: Wielkie religie średniowiecza.
SCENARIUSZ LEKCJI Klasa: V a Przedmiot: historia i społeczeństwo Nauczyciel: mgr Małgorzata Borowska Temat lekcji: Wielkie religie średniowiecza. Cele lekcji: Na lekcji uczniowie: poznają przyczyny i skutki
Bardziej szczegółowo1. Wprowadzenie do problematyki ochrony środowiska i gospodarowania
Spis treści Wprowadzenie... 9 1. Wprowadzenie do problematyki ochrony środowiska i gospodarowania jego zasobami... 13 1.1. Rola środowiska w procesach społeczno-gospodarczych... 13 1.2. Uwarunkowania zasobowe.
Bardziej szczegółowoEgzamin Gimnazjalny z WSiP LISTOPAD Analiza wyników próbnego egzaminu gimnazjalnego. Część humanistyczna HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE
Egzamin Gimnazjalny z WSiP LISTOPAD 2015 Analiza wyników próbnego egzaminu gimnazjalnego Część humanistyczna HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE Arkusz egzaminu próbnego składał się z 23 zadań zamkniętych
Bardziej szczegółowoPRAWA CZŁOWIEKA W BIOMEDYCYNIE. ks. Artur Aleksiejuk
PRAWA CZŁOWIEKA W BIOMEDYCYNIE ks. Artur Aleksiejuk Pojęcie praw człowieka Przez prawa człowieka rozumie się te prawa, które są bezpośrednio związane z naturą człowieka jako istoty rozumnej i wolnej (osoby)
Bardziej szczegółowoHISTORIA KLASA III GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA
2016-09-01 HISTORIA KLASA III GIMNAZJUM SZKOŁY BENEDYKTA Cele kształcenia wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń sytuuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne w czasie oraz porządkuje
Bardziej szczegółowoEWALUACJA JAKO DZIAŁANIE AUTONOMICZNE I ODPOWIEDZIALNE
EWALUACJA JAKO DZIAŁANIE AUTONOMICZNE I ODPOWIEDZIALNE Grzegorz Mazurkiewicz Uniwersytet Jagielloński Program wzmocnienia efektywności systemu nadzoru pedagogicznego i oceny jakości pracy szkoły Ewaluacja
Bardziej szczegółowoJaponia. Maj 2012. Reasumując:
Japonia Maj 2012 Jest symptomatycznym, że rozmowy o wyjeździe i zwiedzaniu Japonii budzą u każdego z rozmówców zainteresowanie i dzielą oni chęć zwiedzania tego kraju. Po blisko dwutygodniowym zwiedzaniu
Bardziej szczegółowoInformacja podsumowująca Badanie organizacji pozarządowych prowadzących działania poza granicami kraju
Polsko-Amerykańska Fundacja Wolności Informacja podsumowująca Badanie organizacji pozarządowych prowadzących działania poza granicami kraju 1. Podstawowe informacje o badaniu: Badanie zostało wykonane
Bardziej szczegółowoDEKLARACJA PRAW OSÓB NALEŻĄCYCH DO MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH LUB ETNICZNYCH, RELIGIJNYCH I JĘZYKOWYCH
DEKLARACJA PRAW OSÓB NALEŻĄCYCH DO MNIEJSZOŚCI NARODOWYCH LUB ETNICZNYCH, RELIGIJNYCH I JĘZYKOWYCH rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 47/135 przyjęta i proklamowana w dniu 10 grudnia 1992 roku Zgromadzenie
Bardziej szczegółowoERASMUS COVILHA, PORTUGALIA
ERASMUS COVILHA, PORTUGALIA UNIVERSIDADE DA BEIRA INTERIOR SEMESTR ZIMOWY 2014/2015 JOANNA ADAMSKA WSTĘP Cześć! Mam na imię Asia. Miałam przyjemność wziąć udział w programie Erasmus. Spędziłam 6 cudownych
Bardziej szczegółowoChrześcijaństwo skupia w sobie wiele odłamów, które powstały przez lata, opierający się jednak na jednej nauce Jezusa Chrystusa.
Chrześcijaństwo Chrześcijaństwo jest jedną z głównych religii monoteistycznych wyznawanych na całym świecie. Jest to największa religia pod względem wyznawców, którzy stanowią 1/3 całej populacji. Najliczniej
Bardziej szczegółowoKulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości
2010 Beata Glinka, Wydział Zarządzania UW Kulturowe uwarunkowania przedsiębiorczości Warszawa, 02.12.2010 Badania przedsiębiorczości - perspektywy Perspektywa ekonomiczna vs perspektywa kulturowa Od badań
Bardziej szczegółowoKodeks Wartości Grupy Kapitałowej ENEA
Kodeks Wartości Grupy Kapitałowej ENEA 1 Cel Kodeksu Wartości GK ENEA 2 2 Kodeks Wartości wraz z Misją i Wizją stanowi fundament dla zasad działania Grupy Kapitałowej ENEA. Zamierzeniem Kodeksu jest szczegółowy
Bardziej szczegółowoPięćdziesiątnica i Paruzja. 2. Jak być lojalnym wobec Pana i swego dziedzictwa kościelnego: proroctwo i instytucja
Pięćdziesiątnica i Paruzja 2. Jak być lojalnym wobec Pana i swego dziedzictwa kościelnego: proroctwo i instytucja Kontekst Odnowy DŚ został wylany w Odnowie na świat pełen poważnych podziałów, włącznie
Bardziej szczegółowoPROJEKT GMINY SŁOPNICE
PROJEKT GMINY SŁOPNICE Europa dla Obywateli, Działanie 1 - Aktywni obywatele dla Europy, Działanie 1.1 Spotkanie mieszkańców miast partnerskich, tytuł projektu "Upowszechnianie idei Zjednoczonej Europy"
Bardziej szczegółowo(Ogłoszenia) POSTĘPOWANIA ADMINISTRACYJNE KOMISJA EUROPEJSKA
C 333/12 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 10.12.2010 V (Ogłoszenia) POSTĘPOWANIA ADMINISTRACYJNE KOMISJA EUROPEJSKA Zaproszenie do składania wniosków EAC/57/10 Program Młodzież w działaniu na lata 2007
Bardziej szczegółowoKoncepcja pracy MSPEI
Międzynarodowa Szkoła Podstawowa Edukacji Innowacyjnej w Łodzi to Szkoła Kompetencji Kluczowych posiadająca i rozwijająca nowatorskie spojrzenie na kształtowanie postaw i umiejętności zgodnie z Europejskimi
Bardziej szczegółowoMORZE BAŁTYCKIE W KONCEPCJACH I POLITYCE POLSKI I LITWY: SPOJRZENIE NA PODRĘCZNIKI LITEWSKIE
2015.05.11 1 BALTIJOS JŪRA LENKIJOS IR LIETUVOS KONCEPCIJOSE IR POLITIKOJE: ŽVILGSNIS Į LIETUVIŠKUS VADOVĖLIUS / MORZE BAŁTYCKIE W KONCEPCJACH I POLITYCE POLSKI I LITWY: SPOJRZENIE NA PODRĘCZNIKI LITEWSKIE
Bardziej szczegółowoSpis treści. Wprowadzenie , vol. 3, no. 7
Wprowadzenie 1 2015, vol. 3, no. 7 Spis treści Wprowadzenie (Grażyna Krzyminiewska)... 3 Halina Zboroń Ekonomia społeczna a ekonomia rynku alternatywa czy dopełnienie?... 7 Karolina Nowak Dezintegracja
Bardziej szczegółowoSpołeczno-gospodarcze problemy Azji Centralnej i Kaukazu Południowego jako element kształcenia studentów i młodzieży
Społeczno-gospodarcze problemy Azji Centralnej i Kaukazu Południowego jako element kształcenia studentów i młodzieży Instytut Wschodni UAM moduł: Mapa problematyki społeczno-gospodarczej Azji Centralnej
Bardziej szczegółowoWielokrotny medalista Mistrzostw Polski i Europy.
Daniel Iwanek Daniel Iwanek - lat 30,żonaty,instruktor karate tradycyjnego w Biłgoraju, Puławach i Lublinie. Wieloletni propagator zdrowia, sportu, rekreacji dzieci, młodzieży i dorosłych. Wielokrotny
Bardziej szczegółowopolska pomoc rozwojowa przestrzeń dla pracy naukowej Agata Czaplińska program polskiej pomocy finansowanie dwustronnej działalności pomocowej Polski na rzecz krajów rozwijających się i przechodzących transformację
Bardziej szczegółowoCo n a s w y r ó ż n i a
Kim jesteśmy Centrum Prawa Żywnościowego to profesjonalny ośrodek doradczo- -badawczy specjalizujący się w dziedzinie prawa żywnościowego. Stanowi ono fachowe zaplecze eksperckie dla wszystkich podmiotów
Bardziej szczegółowoSOCJOLOGIA GLOBALNYCH PROCESÓW SPOŁECZNYCH
SOCJOLOGIA GLOBALNYCH PROCESÓW SPOŁECZNYCH Wykład 4 KONFLIKT CYWILIZACJI Samuel Huntington SAMUEL HUNTINGON ZDERZENIE CYWILIZACJI, 1993, 1997 Ur. 1927 r., amerykański profesor Uniwersytetu Eaton, prezes
Bardziej szczegółowoPLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną)
PLAN WYNIKOWY DLA KLASY I TECHNIKUM (z praktyką miesięczną) NR PROGRAMU: DKOS 4015 90/02. I. Dzieje najdawniejsze - źródła archeologiczne i materialne do dziejów najdawniejszych, - systemy periodyzacji
Bardziej szczegółowoRECENZJE I OMÓWIENIA
RECENZJE I OMÓWIENIA Agata Dziewulska, Pokój po konflikcie: Bośnia, Afganistan, Irak. Wnioski dla strategii bezpieczeństwa UE, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 463, ISBN
Bardziej szczegółowoSpis treści. Wstęp. 3. Konkurencyjne perspektywy. Jak myśleć teoretycznie o stosunkach międzynarodowych
Spis treści Wstęp 1. Ujęcia stosunków międzynarodowych Stosunki międzynarodowe w Ŝyciu codziennym Myślenie teoretyczne Formułowanie odpowiedzi Historia Filozofia Behawioryzm Ujęcia alternatywne Scalanie
Bardziej szczegółowoGłównym celem opracowania jest próba określenia znaczenia i wpływu struktury kapitału na działalność przedsiębiorstwa.
KAPITAŁ W PRZEDSIĘBIORSTWIE I JEGO STRUKTURA Autor: Jacek Grzywacz, Wstęp W opracowaniu przedstawiono kluczowe zagadnienia dotyczące możliwości pozyskiwania przez przedsiębiorstwo kapitału oraz zasad kształtowania
Bardziej szczegółowoOPIS PRZEDMIOTU, PROGRAMU NAUCZANIA ORAZ SPOSOBÓW WERYFIKACJI EFEKTÓW KSZTAŁCENIA. CZEŚĆ A * (opis przedmiotu i programu nauczania) OPIS PRZEDMIOTU
Załącznik Nr 1.11 pieczątka jednostki organizacyjnej OPIS PRZEDMIOTU, PROGRAMU NAUCZANIA ORAZ SPOSOBÓW WERYFIKACJI EFEKTÓW KSZTAŁCENIA CZEŚĆ A * (opis przedmiotu i programu nauczania) OPIS PRZEDMIOTU Nazwa
Bardziej szczegółowoWYMAGANIA PROGRAMOWE PÓŁROCZNE I ROCZNE Z PRZEDMIOTU GEOGRAFIA DLA KLAS 8
WYMAGANIA PROGRAMOWE PÓŁROCZNE I ROCZNE Z PRZEDMIOTU GEOGRAFIA DLA KLAS 8 Podstawa programowa www.men.gov.pl Po I półroczu nauki w klasie ósmej uczeń potrafi: Wybrane problemy i regiony geograficzne Azji
Bardziej szczegółowoCopyright by Złote Myśli & Elizabeth Gnocco, rok 2011
Copyright by Złote Myśli & Elizabeth Gnocco, rok 2011 Autor: Elizaberh Gnocco Tytuł: Gotowa na sukces Wydanie I Data: 17.11.2011 ISBN: 978 83 7701 294 9 Projekt okładki: Piotr Łabuz Redakcja: Magdalena
Bardziej szczegółowoWymagania edukacyjne z historii do klasy I dopuszczający
Wymagania edukacyjne z historii do klasy I dopuszczający wymagania w zakresie wiadomości omawia najważniejsze postanowienia i konsekwencje traktatu wersalskiego definiuje pojęcie totalitaryzmu omawia główne
Bardziej szczegółowoPRZEWODNIK OBYWATELSKI
PRZEWODNIK OBYWATELSKI Wiedza o społeczeństwie jest tą wiedzą, którą naprawdę warto zabrać ze sobą w dorosłe życie WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE W LICEUM I TECHNIKUM ZAKRES PODSTAWOWY. CZĘŚĆ 1 Autorzy: Andrzej
Bardziej szczegółowoWarszawa, lipiec 2009 BS/108/2009 ŚWIATOWA OPINIA PUBLICZNA O POLITYCE STANÓW ZJEDNOCZONYCH I OPERACJI NATO W AFGANISTANIE
Warszawa, lipiec 2009 BS/108/2009 ŚWIATOWA OPINIA PUBLICZNA O POLITYCE STANÓW ZJEDNOCZONYCH I OPERACJI NATO W AFGANISTANIE CBOS, wspólnie z ośrodkami badania opinii społecznej z innych państw, uczestniczy
Bardziej szczegółowoTRANSATLANTIC TRENDS POLAND
TRANSATLANTIC TRENDS POLAND P.1 Czy uważa Pan(i), że dla przyszłości Polski będzie najlepiej, jeśli będziemy brali aktywny udział w sprawach światowych, czy też jeśli będziemy trzymali się od nich z daleka?
Bardziej szczegółowo6. Rozwijanie umiejętności pracy z różnorodnymi źródłami historycznymi.
Przedmiotowy Regulamin XVI Wojewódzkiego Konkursu z Historii dla uczniów klas trzecich gimnazjów oraz klas trzecich oddziałów gimnazjalnych prowadzonych w szkołach innego typu województwa świętokrzyskiego
Bardziej szczegółowoTURYSTYKA ZDROWOTNA PROBLEMY EKONOMICZNE I SPOŁECZNE
TURYSTYKA ZDROWOTNA PROBLEMY EKONOMICZNE I SPOŁECZNE WYŻSZA SZKOŁA TURYSTYKI I JĘZYKÓW OBCYCH W WARSZAWIE TURYSTYKA ZDROWOTNA PROBLEMY EKONOMICZNE I SPOŁECZNE redakcja naukowa danuta czekaj Warszawa 2018
Bardziej szczegółowoEGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013
EGZAMIN GIMNAZJALNY W ROKU SZKOLNYM 2012/2013 CZĘŚĆ HUMANISTYCZNA HISTORIA I WIEDZA O SPOŁECZEŃSTWIE WYKAZ SPRAWDZANYCH UMIEJĘTNOŚCI Numer zadania Wymagania ogólne (z podstawy programowej) 1. II. Analiza
Bardziej szczegółowo