Katedra Elektryfikacji i Automatyzacji Górnictwa. Ćwiczenia laboratoryjne. Instrukcja do ćwiczenia

Transkrypt

1 Katedra Elektryfikacji i Automatyzacji Górnictwa Ćwiczenia laboratoryjne Instrukcja do ćwiczenia Badanie pompy kopalnianej. Na podstawie pracy dyplomowej inżynierskiej pt: Modernizacja stanowiska laboratoryjnego do badań pomp kopalnianych. Gliwice 2006r. Autor: inż. Marcin Hoinca Do celów ćwiczenia laboratoryjnego przeredagował: mgr Władysław Gluza Gliwice, czerwic 2015

2 1. Przegląd literaturowy rozwiązań konstrukcyjnych pomp kopalnianych Pompy odwadniające, stosowane w górnictwie, napędzane są niemal wyłącznie silnikami elektrycznymi. Tylko w nielicznych przypadkach, gdy woda zawiera dużo zanieczyszczeń, do napędu małych pomp przodkowych wykorzystywane jest sprężone powietrze. Wszystkie pompy o napędzie elektrycznym budowane są jako odśrodkowe. Ze względu na wysokość tłoczenia i wydajność pompy stosowane w górnictwie dzielimy na: pompy głównego odwadniania, pomocnicze, przenośne. Pompy głównego odwadniania służą do tłoczenia wody z poziomu wydobywczego na powierzchnię. W napędzie pompy stosowane są silniki indukcyjne o mocach:( )kw i napięciu znamionowym 6 kv. Pompy głównego odwadniania typu OW lub OWB, są to pompy wirowe wielostopniowe, wysokociśnieniowe. Pompy pomocnicze są stosowane w górnictwie do przepompowywania wody z lokalnych zbiorników wodnych w rejonach oddziałów wydobywczych do zbiorników głównego odwadniania. Pompy pomocnicze typu OS są to pompy wirowe wielostopniowe, średniociśnieniowe. Konstrukcje pomp typu OS są podobne do pomp OW, z tym, że zespół wirujący ułożyskowany jest w łożyskach tocznych i nie ma tarczy obciążającej. Moce tych pomp OW nie przekraczają 100 kw, napędzane są silnikami indukcyjnymi klatkowymi. Pompy przenośne są stosowane głównie w przodkach wydobywczych o małym dopływie wody oraz tam gdzie woda występuje okresowo. Pompy są zatapialne, wirnik jest montowany bezpośrednio na wale wodoszczelnego silnika. Napędzane silnikami indukcyjnymi klatkowymi o mocach kilka kw. Pompy górnicze można podzielić na dwa podstawowe typy: pompy wyporowe oraz pompy wirowe. Na rysunku 1.1 przedstawiono przykładowy podział pomp wyporowych, a na rysunku 1.2 przedstawiono przykładowy podział pomp wirowych. Rys, 1.1 Podział kopalnianych pomp wyporowych

3 1.1.Górnicze pompy wyporowe Rys, 1.2 Podział kopalnianych pomp wirowych Praca pompy wyporowej sprowadza się do wytworzenia różnicy ciśnień między stroną ssawną, a stroną tłoczną ruchomego organu roboczego (tłoka lub nurnika). Do podstawowych parametrów eksploatacyjnych pomp należą: Q - wydajność, H - wysokość podnoszenia, n - prędkość obrotowa, r - sprawność, P - moc maszyny na wale, Na rys. 1.3 przedstawiono zasadę działania pompy wyporowej. W skład pompy wchodzą: cylinder 4, wewnątrz którego porusza się tłok 1, dwa zawory (tłoczny 5 i ssawny 3) oraz dwa króćce (tłoczny i ssawny). Tłok napędzany silnikiem poprzez mechanizm korbowy porusza się ruchem posuwisto-zwrotnym. Przy ruchu tłoka do góry ciecz znajdująca się w zbiorniku dolnym zostaje zassana do komory zaworowej 2. W tym czasie pod wpływem wytworzonego podciśnienia otwiera się zawór zwrotny 7 i zawór ssący 3. Rys. 1.3 Zasada działania pompy wyporowej jednostronnej 1- tłok, 2- komora zaworowa, 3- zawór ssący, 4- cylinder, 5- zawór tłoczny, 6- rurociąg tłoczny, 7-kosz ssawny zawór tłoczny, 9- króciec ssawny, 10- rurociąg ssący,,

4 Przy ruchu tłoka w dół, ciecz z komory zaworowej zostaje wypchnięta do zbiornika górnego przez rurociąg tłoczny 6. Ciśnienie wytworzone w komorze zaworowej powoduje zamknięcie zaworu ssącego i otwarcie zaworu tłocznego 5. W pompach wyporowych, wydajność zależy od pojemności cylindra i od prędkości obrotowej, natomiast nie zależy od wysokości podnoszenia i oporów ruchu. Zmianę wydajności Q pompy można uzyskać tylko przez zmianę prędkości kątowej (1.1) Moc P zapotrzebowana przez pompę zmienia się proporcjonalnie do wydajności i według relacji Moment oporowy pomp M przy zmianie prędkości kątowej, jest wielkością stałą (1.3) Wydajność teoretyczna pompy wyporowej jednostronnej Q, przy jednym obrocie koła korbowego, zależy od powierzchni tłoka A i jego skoku s. Dla prędkości wirowania OD można przedstawić zależność (1.4) określającą wydajność pompy. gdzie : s - skok koła, [m], A - pole przekroju tłoka, [m2], n -prędkość kątowa, [l/s]. Elementem sprężającym ciecz w pompie wyporowej jest najczęściej tłok lub nurnik. W warunkach przemysłowych, moc silnika napędzającego pompę jest większa od mocy zapotrzebowanej. Dla pompy o mocy zapotrzebowanej P z dobiera się silnik o mocy większej, wynikającej z typoszeregu silników oraz z przyjętego współczynnika bezpieczeństwa. Wzrost ciśnienia p c przy zwiększaniu prędkości obrotowej spowodowany jest wzrostem prędkości przepływu cieczy przez rurociąg, gdyż zwiększone są wtedy opory ruchu. Na rys. 1.4 przedstawiono przykładowe przebiegi pompy wyporowej takie jak: moc P pobieranej z sieci, wydajności Q, oraz ciśnienia p c.

5 1.2. Górnicze pompy wirowe Rys. 1.4 Charakterystyka pompy wyporowej W pompach wirowych elementem aktywnym, przekazującym energię, jest wirnik osadzony na wale i obracający się wraz z wałem w kadłubie pompy (rys. 1.5). Wirujący wirnik, dzięki odpowiedniej konstrukcji, wymusza przepływ cieczy przez pompę. Energia z silnika zostaje przeniesiona na ciecz przez łopatki wirującego wirnika. Cząstki cieczy znajdujące się między łopatkami wirnika zostają wprawione w ruch obrotowy. Na wirujące cząstki cieczy działa wtedy siła odśrodkowa. Pod wpływem tej siły cząstki cieczy zostają odrzucone od wlotu wirnika na zewnątrz wirnika. W ten sposób na początku łopatek wytwarza się ciśnienie niższe - podciśnienie, a na końcu łopatek ciśnienie wyższe. Powstaje ciągły przepływ cieczy przez wirnik. Przed uruchomieniem pompy należy pompę wirową i rurociąg ssawny odpowietrzyć i zalać cieczą. Dopływ cieczy do wirnika następuje w wyniku dzięki powstaniu podciśnienia na początku łopatek i działaniu ciśnienia atmosferycznego na zwierciadło cieczy w zbiorniku dolnym. Ponieważ ciśnienie atmosferyczne ma stałą wartość, a pompa wirowa nie może wytworzyć wysokiej próżni, należy dążyć, aby pompa była ustawiona jak najbliżej zwierciadła cieczy w zbiorniku, z którego zasysa ciecz. Rys. 1.5 Przekrój przez pompę i wirnik Podstawowymi parametrami pompy są wydajność i wysokość podnoszenia. Parametry te zależą od prędkości obrotowej pompy oraz od wymiarów i konstrukcji wirnika. Wydajność

6 pompy zależy od średnicy wlotu, szerokości kanałów wirnika oraz od średnicy zewnętrznej wirnika. Wysokość podnoszenia zależy głównie od średnicy zewnętrznej wirnika oraz w niewielkim stopniu od liczby i kształtu łopatek wirnika. Parametry eksploatacyjne wpływają w ograniczonym stopniu na kształt wirnika pompy. Pompy wirowe w porównaniu z pompami wyporowymi mają wiele zalet. Zaletami pomp wirowych są: równomierność pracy, która odbywa się w sposób ciągły bez okresowych zmian natężenia przepływu i ciśnienia, duża niezawodność działania, możliwość pracy przy dużych prędkościach obrotowych, co umożliwia ich bezpośredni napęd bez konieczności stosowania przekładni, stosunkowo łatwa regulacja wydajności, mniejsza wrażliwość na pompowanie cieczy zanieczyszczonych mechanicznie, możliwość uzyskania dużych wydajności przy stosunkowo niewielkich wymiarach gabarytowych. Pompy wirowe w porównaniu z pompami wyporowymi mają też wady. Wadami pomp wirowych są: niezdolność do uzyskania wysokich ciśnień przy małych wydajnościach, utrudnione uruchamianie związane z koniecznością odpowietrzenia i zalania pompy i rurociągu ssawnego, niebezpieczeństwo przestania pompowania cieczy w przypadku zassania powietrza Wybrane rozwiązania konstrukcyjne pomp kopalnianych Pompy płuczkowe typu PŁ Schemat pompy płuczkowej PŁ przedstawiono na rysunku (1.6a), a widok pompy przedstawiono na rysunku (1.6b) Pompy wirowe jednostopniowe: Rys Pompa typu PŁ do wody czystej Pompy wirowe, odśrodkowe, jednostopniowe, z wirnikami dwustrumieniowymi zamkniętymi w układzie poziomym. Przeznaczone są do pompowania wody czystej lub zanieczyszczonej. Sprawdzona w ciągu wielu lat eksploatacji konstrukcja i nowoczesne rozwiązania materiałowe decydują o niezawodności i wysokiej trwałości, a ich podstawowe parametry przedstawiono w tabeli (1.1)

7 Tabela 1.1 Podstawowe parametry pomp płuczkowych Parametry pracy pompy Uwagi Nazwa parametru Typ pompy Dla wody o gęstości PŁ-300 PŁ-400 PŁ-400A PŁ-500A 1000kg/m 3 i Wirnik temperaturze 15 C F D Wydajność Q m 3 /h] Wysokość podnoszenia H [m] Prędkość obrotowa n [Obr/min] Moc na wale pompy P [kw] Masa pompy m [kg] Obszar pracy pomp z typoszeregu PŁ przedstawiono na rysunku (1.7) Q[m 3 /h] Rys Charakterystyka pracy pompy typu PŁ,

8 Pompy wirowe wielostopniowe: Rys Pompa wysokociśnieniowa typu OW Pompy wirowe, odśrodkowe, wielostopniowe z wirnikami zamkniętymi jednostrumieniowymi w układzie poziomym z kierownicami odśrodkowymi i dośrodkowymi. Przeznaczone są do pompowania wody czystej lub zanieczyszczonej. Sprawdzona w setkach zastosowań konstrukcja pomp OW zapewnia bezawaryjną pracę nawet w najtrudniejszych warunkach eksploatacji. Na rysunku (1.8) pokazano widok pompy wielostopniowej, a podstawowe jej parametry przedstawiono w tabeli 1.2 Rys Charakterystyka pracy pompy wysokociśnieniowej typu OW 11

9 Pompy wirowe jednostopniowe: Rys Pompa do hydrotransportu typu HC Pompy wirowe, odśrodkowe, jednostopniowe, poziome z wirnikami jednostrumieniowymi zamkniętymi, pokazano na rysunku Zostały zaprojektowane w celu rozwiązania problemów związanych z pompowaniem silnie ścierających mieszanin o dużych gęstościach, zawierających piasek, rudy, węgiel, żużel itp. Specjalna konstrukcja pomp umożliwia długotrwałą eksploatację układu przepływowego przy zachowaniu wysokiej sprawności hydraulicznej. Optymalny dobór materiałów konstrukcyjnych zapewnia bezproblemową eksploatację. Obszar pracy pomp HC przedstawia rysunek 1.11, a podstawowe parametry przedstawia tabela 1.3. Tabela 1.3 Podstawowe parametry pomp wirowych jednostopniowych typu HC Typ pompy Wydajność Q [m 3 /h] Wysokość podnoszenia H[m] Parametry pracy pomp Prędkość obrotowa n [min 1 ]* Nazwa parametru Moc na wale pompy P [kw] Maksymalny graniczne zanieczyszczenie [mm] HC HC HC-150W HC Uwagi: Dla wody o gęstości 1000kg/m 3 i temperaturze 15 C * Ze względu na specyfikę pracy pompy przystosowane są do napędu na przekładnię pasową Masa pompy m [kg]

10 Pompy wirowe jednostopniowe: Rys Charakterystyka pracy pompy typu HC Rys Pompa do hydrotransportu typu PH Pompy wirowe, odśrodkowe, jednostopniowe, poziome z wirnikami jednostrumieniowymi zamkniętymi pokazano na rysunku Przeznaczone są do pompowania cieczy zanieczyszczonych, zawierających piasek, rudy, węgiel, żużel itp. w wysokich koncentracjach. Sprawdzona w tysiącach zastosowań konstrukcja pomp PH umożliwia pewną eksploatację w najtrudniejszych warunkach. Optymalny dobór materiałów konstrukcyjnych zapewnia bezproblemową pracę. Obszar pracy pomp PH przedstawia rysunek 1.13, a podstawowe parametry przedstawia tabela 1.4.

11 Rys Charakterystyka pracy pompy typu PH Typoszereg PH obejmuje następujące wersje: PH-A - do pracy pojedynczej PH-G - do cieczy gorących PH-M - większe szerokości kanałów wirnika PH-W - duża wysokość podnoszenia Tabela 1.4 Podstawowe parametry pomp wirowych typu PH Parametry pracy pompy Typ pompy Odm. konstrukcyjna Nazwa parametru Pompy do pracy pracy Wydajność Q [m 3 /h] szeregowej pojedynczej Wysokość podnoszenia H [m] Prędkość obrotowa n [min 1 ]** Moc na wale pompy P[kW] PH-65 PH-65 PH-65A PH-80 PH-80 PH-80A PH-100 PH-100 PH-100A PH-100 W PH-100W PH-100 *PH-200G PH-100A/G PH-200 PH-200 PH-200A *PH-200G PH-200A/G PH-250 PH-250 PH-250A PH-250 M PH-250M PH-250AM PH-300 PH-300 PH-300A Uwagi: Dla wody o gęstości 1000kg/m 3 i temperaturze 15 C * Pompy nie posiadają dopuszczenia do pracy w podziemiach kopalń ** Ze względu na specyfikę pracy pompy przystosowane są do napędu na przekładnię pasową Masa pompy m[kg]

12 Pompy wirowe jednostopniowe: Rys Pompy do cieczy ciężkich typu OŁ-A Pompy do cieczy ciężkich typu OŁ-A pokazane na rysunku 1.14 stosuje się do pompowania cieczy silnie zanieczyszczonych, zawierających ziarna materiałów ścierających takich jak: piasek, kwarcowy, rudy metali, skały płonne i węgiel. Pompy wykonane są z materiałów o wysokiej odporności na ścieranie. Masowa zawartość ciał stałych w pompowanym medium nie może przekraczać 60%. Maksymalna gęstość pompowanej cieczy wynosi 2200 kg/m 3. Podstawowe parametry pompy przedstawia tabela 1.5. Tabela 1.5 Podstawowe parametry pomp do cieczy ciężkich Typ pompy Parametry pracy pompy Nazwa parametru Wydajność Q [m 3 /h] Wysokość podnoszenia H [m] Prędkość obrotowa n [min -1 ] Moc na wale pompy P[kW] OŁ-80A OŁ-100A OŁ-150A Uwagi: Dla wody o gęstości 1000 kg/m 3 i temperaturze 15 C Masa pompy m[kg]

13 Pompy tłokowe i agregaty zasilające: Rys Pompy typu T Pompy trójnurnikowe o jednostronnym działaniu w układzie poziomym ukazane na rysunku Napędzane są silnikami elektrycznymi przez sprzęgło elastyczne oraz przekładnię zębatą. Stosowane są, między innymi, do pompowania wody przemysłowej lub emulsji olejowo-wodnej, zasilania urządzeń hydraulicznych, czyszczenia hydraulicznego, do układów zraszania kombajnów oraz w tłoczeniu solanki do górotworu w kopalniach. Podstawowe parametry pompy typu T przedstawia tabela 1.6 Tabela 1.6 Podstawowe parametry pomp typu T Znamionowe parametry pracy pomp tłokowych Oznaczenia Nazwa parametru Wydajność Q [dm 3 /min] Ciśnienie p [MPa] Moc silnika N s [kw] T-100/32A (AZ2sM) T-125/25 (AZE-3) T-140/32 (AZE-4) T-150/30 (AZE-5) T-200/32 (AZE-6) T-220/ T-400/ T-65/45 (WUC-1) Masa [kg]

14 Pompy wirowe zatapialne: Rys Pompy typu P-C Pompy zatapianie, wirowe, odśrodkowe, jednostopniowe, w układzie pionowym przedstawiono na rysunku Silnik elektryczny jest oddzielony od układu przepływowego komorą olejową, w której zainstalowano niezawodne podwójne uszczelnienia mechaniczne. Pompy typoszeregu P-C przeznaczone są do pompowania wody czystej i zanieczyszczonej. Sprawdzona w tysiącach aplikacji konstrukcja pomp P-C umożliwia pewną eksploatację w najtrudniejszych warunkach. Rysunek 1.17 przedstawia obszar pracy pompy, a tabela 1.7 jej podstawowe parametry. Tabela 1.7. Parametry pomp typu P-C Typ pompy Wydajność Q [m 3 /h] Parametry pracy pompy Wysokość podnoszenia H [m] Nazwa parametru Prędkość obrotowa n [min 1 ] Moc silnika P[kW] Zasilanie [V] P-1CA/II P-1CA/IIS P-1CB/II 14 9, ,7 P-1CC/II P-2CA (N) P-2CA (W) P-2CC (N) P-2CC (W) P-3CA P-3CC/II Uwagi: Dla wody o gęstości 1000kg/m 3 i temperaturze 15 C Masa pompy m[kg]

15

16 Pompy wirowe zatapialne: Rys Charakterystyka pracy pompy typu P-C Rys Pompy typu P-BA Pompy zatapialne wirowe, odśrodkowe jednostopniowe, są przeznaczone do pompowania wody czystej i zanieczyszczonej. Przykładową konstrukcje pompy pokazano na rysunku Silnik elektryczny jest oddzielony od układu przepływowego komorą olejową, w której zainstalowano niezawodne podwójne uszczelnienia mechaniczne. Sprawdzona w tysiącach zastosowań konstrukcja pomp P-BA umożliwia pewną eksploatację w trudnych warunkach. Obszar pracy pompy przedstawia rysunek 1.19, a podstawowe parametry pomp P-BA zamieszczono w tabeli 1.8 Tabela 1.8. Podstawowe parametry pomp typu P-BA Typ pompy Wydajność Q [m 3 /h] Znamionowe parametry pracy Wysokość podnoszenia H [m] Nazwa parametru Prędkość obrotowa n [min" 1 ] Moc silnika P [kw] Zasilanie [V] P-1BA/I x P-1BA/A x P-1BA x P-2BA/A (N) x P-2BA/A (W) x P-2BA x (N) P-2BA x (W) Uwagi: dla wody o gęstości 1000kg/m 3 i temperaturze 15 C Masa pompy m[kg]

17 Rys Charakterystyka pracy pompy typu P-BA Podstawowe zalety wirowych pomp kopalnianych:, Pompy typu PŁ Duże wydajności ( )m 3 /h Wysokie sprawności energetyczne Możliwość demontażu wału bez odłączania rurociągu ssawnego i tłocznego Pompy wysokociśnieniowe typu OW Duże wysokości podnoszenia (do 700m) Bardzo dobre właściwości ssawne Odporność na zanieczyszczenia mechaniczne i chemiczne pompowanego medium Pompy do hydrotransportu typu HC Możliwość pompowania mieszanin o dużej koncentracji ciał stałych. Układ łożyskowy wyposażony w filtr oleju, nie wymagający chłodzenia wodą Przystosowane do łączenia szeregowego Pompy typu P-C i P-BA Zwarta konstrukcja, odporna na uszkodzenia mechaniczne Łatwe do przenoszenia Termiczne zabezpieczenia uzwojeń silnika Samoczynne sterowanie pracą silnika Pompy typu P-1BA/I mogą pompować ciecze zanieczyszczone substancjami ropopochodnymi. Posiadają certyfikat Ex IIA T3. Silnik chłodzony za pomocą płaszcza wodnego w pompie typu P-BA

18 2. Opracowanie koncepcji nowoczesnego stanowiska pomiarowego do badania pomp kopalnianych Celem modernizacji stanowiska do badania pomp kopalnianych była budowa nowego stanowiska spełniającego wymogi aktualnie stosowanej techniki łączeniowej i sterowania, odpornego na korozję i spełniającego wszystkie wymogi BHP. Elementy dotychczasowego stanowiska pomiarowego były mocno zużyte (w dużym stopniu skorodowane) i dlatego podjęto decyzje budowy z nowych elementów wyposażenie stanowiska. Stanowisko badawcze będzie wykonane i z następujących elementów: układ hydrauliczny obejmujący dwa zbiorniki, zbiornik dolny i zbiornik górny, w zbiorniku dolnym umieszczona zostanie pompa, rurociąg łączący ze sobą zbiorniki tworząc układ zamknięty, w rurociągu zostanie wbudowany manometr umożliwiający pomiar ciśnienia pompowanej wody oraz odpowiedni układ sterowania. Zbiorniki Ponieważ elementem wykonawczym będzie pompa P-1B o wydajności Q- 32m3/h zaproponowano zbiorniki o wymiarach 1000xl000xl000mm. wykonane z blachy stalowej o grubości 3mm. Przykładową konstrukcję zbiornika przedstawiono na rys Rys.2.1 Zbiorniki stalowy Jeden ze zbiorników zostanie umieszczony na podłodze drugi na stojaku o wysokości l.l m. Rozmieszczenie zbiorników przedstawiono na rys.2.2 Zbiornik górny ze zbiornikiem dolnym łączy rurociąg, w którym, wbudowane zostały zawory kulowe umożliwiające regulacje przepływu wody.

19 Rys.3.2. Wzajemne ustawienie zbiorników. Pompa Pompa P-1B zostanie umieszczona w zbiorniku dolnym. Podczas pracy pompa tłoczy wodę ze zbiornika dolnego do zbiornika górnego. Pompa P-1B jest pompą przenośną wirową z napędem elektrycznym, wykorzystywana między innymi do odwadnianie przodków, przekopów itp. Pompy te są przystosowane do tłoczenia wody czystej lub wody zanieczyszczonej zanieczyszczeniami mechanicznymi o maksymalnej wielkości ziaren do 5mm, przy czym gęstość pompowanej cieczy nie powinna przekraczać 1200 kg/m 3. Temperatura pompowanej cieczy nie powinna przekraczać 20 C. Oznaczenie pompy jest utworzone z poszczególnych symboli literowocyfrowych, które określają typ pompy, kolejną wielkość w typoszeregu oraz wersję konstrukcyjną. Poszczególne symbole oznaczają: - litera P - oznacza pompę przodkową - cyfry 1,2,5 - oznaczają wielkość w typoszeregu - litery B,A,C - oznaczają wersję konstrukcyjną Pompy typu P wykonywane są w następujących wielkościach:, P-1EA, P-2BA, P-3CC. Są wykonywane jako wodoszczelne, co zezwala na pracę przy całkowitym zanurzeniu w pompowanej cieczy. Pompę P-1B pokazano na rys.2.3, a jej podstawowe parametry przedstawiono w tabeli 2.1. Tabela. 2.1 Parametry pompy Typ pompy Rodzaj wirnika Masa Wydajność (m 3 /h) Wysokość podnoszenia (m) Prędkość obroto wa (obr./min.) P-IB NAW

20 Rys.2.3 Pompa P-1B Rys. 2,4 Zbiornik dolny z pompą oraz czujnikiem poziomu CP-2d Układ sterowania Układ sterowania umożliwia realizację sterowania ręcznego i automatycznego pompy przenośnej. Obwód siłowy jest zasilany z sieci: 3x500V (napięcie znamionowe pompy to U n =500V). W obwodach sterowania zastosowano napięcie obniżone U st =42V AC z transformatora separującego. Jest to napięcie zasilania: czujnika poziomu wody CP-2d, cewki stycznika, oraz cewki przekaźnika. Podczas pracy automatycznej pompa pracuje do momentu osiągnięcia minimalnego poziomu wody, wtedy pływak czujnika znajdzie się na poziomie dolnym czujnika, co spowoduje wyłączenie pompy. Przy pracy ręcznej załączenie i wyłączenie pompy odbywa się przy pomocy przycisków

21 sterujących. Czujnik poziomu wody CP-2d dane katalogowe: Czujnik CP-2d przedstawiony na rysunku 3.5 jest przeznaczony do zabezpieczenia hydraulicznych stacji zasilających i zbiorników przed niekontrolowanym wypływem cieczy. Może być również stosowany wszędzie tam, gdzie zachodzi konieczność kontrolowania poziomu cieczy. Czujnik poziomu cieczy CP-2d może być instalowany na powierzchni lub w podziemiach kopalń w wyrobiskach zaliczanych do stopnia a", b" i c" niebezpieczeństwa wybuchem metanu, oraz klasy A" lub B" zagrożenia wybuchem pyłu węglowego. Produkowany jest w dwóch wersjach: podstawowej (sonda spawana) i specjalnej (sonda skręcona), z których każda posiada kilka odmian różniących się między sobą budową sondy, liczbą kontaktronów, pływaków itp. Czujnik CP-2d produkowany jest w dwóch wykonaniach: I i II. W wykonaniu I wyposażony jest w złącze kablowe typu ZGT zamontowane na pokrywie obudowy, natomiast w wykonaniu II wyposażony jest w dławnice kablową M32xl,5 oraz listwę zaciskową. Dane znamionowe dotyczące czujnika umieszczono w tabeli 2.1. Czujnik ma zainstalowane wewnątrz niemagnetycznej rurki dwa kontaktrony umieszczone na różnych wysokościach. Po zewnętrznej części rurki porusza się pływak z wbudowanym wewnątrz magnesem stałym. Gdy poziom wody podniesie się, to pływak osiągnie górny poziom, to pod wpływem magnesu zamyka się styk górnego kontaktronu, powodując samoczynne załączenie się pompy. Po wypompowaniu przez pompę wody ze zbiornika i opadnięciu wody do poziomu dolnego kontaktronu, następuje jego zwarcie i wyłączenie pompy. Tabela 3.1 Dane techniczne czujnika CP-2d: Rys.3.5. Czujnik poziomu wody CP-2d CP-2d/l-a CP-2d/l-b Max. prąd łączeniowy 1 A 0,3 A Max. moc łączenia 60 W 20 W Max. napięcie zasilania 60 V DC, 42 V AC Wilgotność względna (dot. obudowy) do 95 ± 2% Min. odległość cieczy od obudowy zbiornika Różnica w poziomach cieczy powodująca zadziałanie Temperatura otoczenia Masa Wymiary gabarytowe (bez sondy) Stopień ochrony obudowy 60 mm mm -20 do +40 C 4 kg 180x125x94,5 mm IP65

22 Rurociąg W skład rurociągu wchodzi odcinek od pompy do wylotu górnego, oraz odcinek spustowy rurociągu, łączący zbiornik górny z dolnym. Pomiędzy pompą i górnym zbiornikiem umieszczony jest manometr oraz zawór umożliwiający kryzowanie. Pozwala to na zmianę ciśnienia w króćcu wylewowym, oraz czasu pracy pompy i daje możliwość przeprowadzenia pomiarów przy różnym ciśnieniu, oraz zmianę parametrów pracy układu. Aby spełnić wymogi bezpieczeństwa rurociąg na odcinku pompa - zawór wykonano z rur stalowych. Pozostały odcinek rurociągu jest połączony wężem gumowym o wzmocnionej konstrukcji. Średnica rurociągu jest identyczna jak średnica króćca tłocznego pompy i została dobrana zgodnie ze wskazówkami producenta ϕ2" [12]. Jest ona dobrana optymalnie do parametrów pompy, aby uniknąć dławienia pompy. Pompa Rys. 4.5 Schemat poglądowy układu hydraulicznego stanowiska Podstawowym urządzeniem stanowiska pomiarowego jest górnicza pompa przenośna typu: P-1B. Z katalogu pomp wirowych zatapialnych [12] w typoszeregu P-B model P-1B jest modelem o najmniejszej wydajności. Parametry pompy dobrano tak, alby zapewnić możliwie długi czas trwania pomiarów, co ma zapewnić jak najdłuższy czas trwania pomiarów na stanowisku badawczym. Na rys. 4.5 przedstawiono wymiary geometryczne pompy P-1B. W tabeli 4.2 podano parametry znamionowe pompy, a w tabeli 4.3 zestawienie elementów konstrukcyjnych pompy. Na rys. 4.6 przedstawiono przekrój poprzeczny pompy P-1BA. Tabela 4,2 Parametry elektryczne pompy. Typ Typ silnika Parametry znamionowe silnika pompy P N UN I N COS(φ) Prędkość obrotowa n kw V A - - obr./min. P-1BA BMSWVf-90L2 2, ,6 0,86 0,8 2860

23 Wymiar Typ pompy a b c Rys.4. Wymiary zewnętrzne pompy P-1B P-1BA Charakterystyka pracy pompy zgodna z danymi katalogowymi pokazano na rys. 4.7 Rys. 4,7 Charakterystyka pompy P-1BA

24 Układ sterowania Układ sterowania został umieszczony w skrzynce sterowniczej, umocowanej w pobliżu stanowiska pomiarowego. Wewnątrz skrzynki mieści się cały układ sterowania oraz obwód zabezpieczenia silnika. Rys. 4.7 Skrzynka sterownicza Na rysunku 4.8 przedstawiono schemat ideowy układu sterowania i zasilania pompy kopalnianej, w skład schematu ideowego wchodzą: pompa z silnikiem indukcyjnym, wyłącznik silnikowy, transformator obniżający napięcie 500/42V, stycznika, przełącznika rodzaju sortowania, bezpiecznik, styki zwierające i rozwierające przekaźników, przycisków załączających i wyłączających, oraz czujnika.

25 Rys. 4.8 Schemat ideowy układu WS - wyłącznik silnikowy, S- stycznik, TP- tablica pomiarowa, B- bezpiecznik, R1,R2- styki przekaźnika, Pzał/Pwył elementy stykowe

26 Obciążalność długotrwała przewodu oponowego zasilającego silnik: Dla prądu I' d = 4.2A odpowiada przekrój przewodu 1.5mm. Przewód oponowy zasilający silnik pompy dobrano OMY 5x1.5mm, 300/500V Do pozostałych połączeń, czyli do czujnika poziomu wody oraz tablicy pomiarowej zastosowany został, także wyżej wymieniony przewód OMY 5x1.5V. Na rysunki 4.9. pokazano rozmieszczenie przewodów wokół stanowiska. Rys Rozmieszczenie przewodów Schemat układu pomiarowego umieszczony na tablicy pomiarowej pokazano na rysunku 4.10, Rys Schemat układu pomiarowego Silnik indukcyjny klatkowy o parametrach: Napięcie znamionowe równe - 500V, moc znamionowa kw, prąd znamionowy - 3.6A Dobór układu sterowania i zabezpieczenia zespołu pompowego Ze względu na parametry pompy, możliwości techniczne, a także walory użytkowe dobieram następujący układ poszczególnych elementów Napięcie sterowania o wartości 42V

27 Łącznik krzywkowy AC21 (IEC/VDE/BS): 10A 500V~ Żywotność mech.: 2x10 6 zadziałań Rozmiary pł. czoło w.: 30x30 mm Przycisk załączający i wyłączający

28 6. Metod sterowania lokalnego, półautomatycznego oraz automatycznego pompy Stanowisko pomiarowe do badania pomp kopalnianych jest wyposażone w układ sterowania umożliwiający prace pompy w systemie sterowania ręcznego i sterowanie automatycznego. Rozpoczynając prace na stanowisku pomiarowym należy zapoznać się z jego budową, sprawdzić stan. Włączyć napięcie zasilania na stanowisku nr 17 z rozdzielni 500V Załączamy wyłącznik lokalny stanowiska nr 17 i wybieramy rodzaj sterowanie pracą pompy. 6.1 Sterowanie ręczne (lokalne) Łącznik krzywkowy należy ustawić w pozycji 1". Łącznik rodzaju sterowania ustawiamy w pozycji: sterowanie ręczne". Praca ręczna umożliwia sterowanie pompą bez względu na położenie pływaka, czyli bez względu na ilość wody w zbiorniku, co nadaje na obsługującego odpowiedzialność by pompa nie chodziła zbyt długo na sucho. 6.2 Sterowanie automatyczne Łącznik krzywkowy ustawiamy w pozycji "2" sterowanie automatyczne". Od tego momentu pracą pompy steruje czujnik poziomu wody CP-2d, który załączy pompę gdy zbiornik będzie napełniony wodą do pełna, a wyłączy gdy woda zostanie wypompowane do dolnego poziomu pływaka. Z każdej pozycji, w jakiej znajduje się łącznik krzywkowy, a wiec wybranego rodzaju sterowania możemy dokonać wyłączenie pompy poprzez ustawienie go w pozycji 0".Dokonywanie pomiarów podczas badań laboratoryjnych w celu zdjęcia charakterystyk pracy pompy zalecane jest stosowanie sterowania ręcznego". Algorytm sterowania przedstawiony na rysunku 6.1. opisuje kolejność działań podczas sterowania pracą pompy.. Po zapoznaniu się z zasadą działania stanowiska pomiarowego przeprowadza się: kontrolę poziomu wody, załącza się napięcie zasilania stanowiska pomiarowego, ustawia się zawory w pozycji zamkniętej, a następnie przeprowadza się wybór rodzaju sterowania. 1. Sterowanie ręczne". Załączamy pompę przyciskiem Zał". Pompa zostaje załączona i pompuje wodę do zbiornika górnego. Po wypompowaniu wody wyłączmy pompę przyciskiem Wył". 2. Sterowanie automatyczne". Pracą pompy steruje wtedy czujnik poziomu wody CP-2d. Jeżeli poziom wody jest wysoki wtedy pompa jest załączana i wypompowuje wodę z dolnego zbiornika. Po wypompowaniu wody do poziomu niskiego pompa zostaje wyłączona. Otwierając zawór kulowy zbiornika górnego przelewamy wodę i napełniamy zbiornik do poziomu górnego. Gdy poziom wody osiąga poziom górny wtedy pompa jest wyłączana. Po zakończeniu pomiarów wyłączamy zasilanie stanowiska.

29 Rys Algorytm sterowania pompy

30 6.3 Praca ekonomiczna pomp wirowych Przy analizie zależności sprawności od wydajności pompy, tj. krzywą n= f(q), należy stwierdzić, że ze wzrostem wydajności sprawność pompy wzrasta, następnie osiąga maksimum, a następnie maleje. Pompa pracująca przy różnych wydajnościach będzie, pracowała przy różnych sprawnościach. Najkorzystniejsza z punktu energetycznego będzie praca pompy przy takiej wydajności, przy której sprawność jest największa. Parametry pracy, które uzyskuje pompa przy najwyższej sprawności, nazywa się nominalnymi parametrami pracy i oznacza przez Q nom i H nom Parametry te są podawane w katalogach i prospektach pomp. Nie zawsze można dobrać odpowiednie parametry tak, aby pracowała przy maksymalnej sprawności i wydajności. Dla małych pomp przyjmuje się, że pompa pracuje ekonomicznie, jeżeli sprawność w punkcie pracy jest mniejsza od maksymalnej o nie więcej niż 5%. Zakres wydajności, przy której osiąga takie sprawności, jest zakresem pracy ekonomicznej. Zakres pracy ekonomicznej pompy przedstawiono na rys Z wykresu wynika, że najwyższa osiągana sprawność wynosi η max = 68%. W zakresie pracy ekonomicznej dopuszcza się pracę pompy przy sprawności o 5% niższej, czyli przy η = η max 5% = 68 5 = 63%. Rys Parametry nominalne i zakres ekonomicznej pracy pompy 6.4 Regulacja wydajności pomp wirowych Pompa współpracująca z rurociągiem dostosowuje parametry pracy do charakterystyki rurociągu. Punkt pracy ustala się w przecięciu charakterystyki pompy i rurociągu. W praktyce występują jednak przypadki, gdy istnieje potrzeba zmieniania wydajności i pompa współpracująca z tym samym rurociągiem musi pracować przy różnych wydajnościach. Musimy, więc regulować wydajność pompy. W praktyce stosuje się dwa sposoby regulacji wydajności pomp wirowych: przez dławienie na tłoczeniu i przez zmianę prędkości obrotowej Regulacja wydajności przez dławienie na tłoczeniu W górnictwie, gdzie większość pomp jest napędzana bezpośrednio silnikami elektrycznymi prądu przemiennego zasilanymi bezpośrednio z sieci, nie można zmieniać prędkości

31 obrotowej pompy. Stosuje się, więc regulację wydajności przez dławienie na króćcu wylewowym. Regulacja ta polega na dławieniu pompy, czyli na wytworzeniu dodatkowego oporu przepływu w rurociągu tłocznym. Przy omawianiu charakterystyk oporów przepływu przez rurociąg pokazano, że przy częściowym przymknięciu zaworu na przewodzie tłocznym, charakterystyka rurociągu H r = f (Q) jest bardziej stroma. Przy niezmienionej charakterystyce pracy pompy punkt przecięcia się tych linii przesunie się w lewo, w kierunku mniejszej wydajności. Zasadę regulacji przez dławienie na tłoczeniu przedstawiono na rys Jak wynika z przedstawionego wykresu, przymykając zawór na rurociągu tłocznym, bez zmiany prędkości obrotowej pompy, zmniejsza się wydajność pompy. Wysokość podnoszenia wzrasta. Moc pobierana przez pompę maleje. Rys Regulacja wydajności przez dławienie Charakterystyka pracy pompy powinna być dostosowana do oporów przepływu przez rurociąg tak, aby pompa pracowała bez dławienia. Praca pompy z dławieniem jest nieekonomiczna, gdyż występują dodatkowe straty ciśnienia. Pompy odwadniające powinny pracować przy całkowicie otwartej zasuwie, ponieważ wtedy ilość energii zużytej na wypompowanie cieczy jest najmniejsza. W przypadkach uzasadnionych, np. ze względów technologicznych, pompa może w sposób ciągły pracować przy częściowo przymkniętej zasuwie i nie powinny wtedy występować żadne objawy nieprawidłowej pracy pompy. Pompa nie może jednak pracować przy całkowicie zamkniętej zasuwie na tłoczeniu, gdyż nastąpi wówczas nagrzanie się cieczy znajdującej się w pompie Regulacja wydajności przez zmianę prędkości obrotowej Regulację wydajności przez zmianę prędkości obrotowej powinno się stosować wszędzie tam, gdzie napęd jest wyposażony w odpowiedni zasilacz. Zmniejszając prędkość obrotową pompy, bez przymykania zasuwy na tłoczeniu, zmniejsza się wydajność, wysokość podnoszenia i moc pobierana przez pompę. Regulacja przez zmianę prędkości obrotowej jest z punktu widzenia energetycznego korzystniejsza od regulacji przez dławienie, ponieważ zmniejsza się zużycie energii.

32 7. Przeprowadzenie badań laboratoryjnych pompy kopalnianej 7.1 Charakterystyki eksploatacyjne i oporów przepływu cieczy Charakterystyki pompy wirowej mają przebieg nieliniowy. Charakterystyka obciążenia zależą od układu rurociągu do którego pompa jest podłączona. Jeżeli pompa zostanie podłączona do rurociągu i będzie pompowała ciecz na dużą wysokość podnoszenia, a następnie podłączona zostanie do drugiego rurociągu i będzie pompowała ciecz na mniejszą wysokość podnoszenia, to okaże się, że parametry pracy pompy się zmieniły. Jest to normalna prawidłowość pomp wirowych. Ponieważ pompy tego samego typu są stosowane w różnych warunkach, konieczna jest znajomość zmiany tych parametrów. Zmiany parametrów można przedstawiać w różny sposób, np. w postaci tabel, zależności matematycznych lub w postaci wykresów. W celu wyznaczenia charakterystyk eksploatacyjnych pompy przeprowadza się pomiary: wydajności, wysokości ssania, wysokości tłoczenia, mocy czynnej pobieranej przez silnik napędowy, prędkość obrotową pompy, temperaturę cieczy pompowanej. Schemat układu pomiarowego przedstawiono na rys. 7.1 Rys. 7.1 Schemat układu pomiarowego 7.2 Pomiary parametrów pompy na stanowisku badawczym Metodyka pomiarów parametrów pomp kopalnianych Procedura prowadzanych badań została zrealizowana zgodnie z metodyką zamieszczoną w [9], [10], [11]. Wydajność pompy można mierzyć za pomocą zbiornika pomiarowego, kryzy pomiarowej lub przepływomierzem elektromagnetycznym, ultradźwiękowym albo turbinowym. Pomiary wydajności za pomocą zbiornika pomiarowego przeprowadza się przy pompach o małej wydajności, natomiast wydajność pomp dużych mierzy się za pomocą kry-

33 zy. W warunkach ruchowych, gdzie nie ma możliwości wykonania zbiornika pomiarowego, wydajność pomp małych mierzy się również kryzą. Do pomiaru wydajności za pomocą zbiornika pomiarowego potrzebny jest wyskalowany zbiornik, w którego dnie znajduje się szczelny zawór spustowy. Wylot rurociągu tłocznego skierowany jest do zbiornika pomiarowego. Przy wykonaniu pomiaru zamyka się zawór spustowy w zbiorniku i, obserwując poziom wody na poziomowskazie, mierzy się dokładnie czas potrzebny do napełnienia zbiornika od objętości, przy której rozpoczęto pomiar czasu, do napełnienia do objętości, przy której zakończono pomiar czasu. Wydajność pompy oblicza się według wzoru: Pomiar wysokości ssania Pomiar wysokości ssania przeprowadza się za pomocą wakuometru zabudowanego na rurociągu przed króćcem ssawnym pompy. Przy dokładnych pomiarach zamiast wakuometrów sprężynowych stosuje się manometry cieczowe wypełnione rtęcią. Wakuometry są wyskalowane w jednostkach wysokości podnoszenia, tj. w metrach lub w jednostkach ciśnienia. W przypadku pompy przenośnej pomijamy pomiar wysokości ssania, gdyż kosz ssawny nie jest oddalony od pompy. Pomiar wysokości tłoczenia Wysokość tłoczenia w laboratoryjnym układzie pomiarowym mierzy się manometrem zabudowanym na rurociągu tłocznym, tj. za króćcem tłocznym, ale przed zasuwą (zaworem kulowym). Aby uzyskać wysokość tłoczenia, należy wskazania manometru przeliczyć na jednostki wysokości podobnie jak przy pomiarze wysokości ssania, tj. gdzie: p t oznacza ciśnienie w króćcu tłocznym, MPa. Pomijając różnicę energii kinetycznej strumienia w miejscach pomiaru ciśnienia tłoczenia i podciśnienia na ssaniu, wysokość podnoszenia jest w przybliżeniu sumą wysokości ssania i wysokości tłoczenia oraz różnicy wysokości położenia wakuometru i manometru, jeżeli nie są one umieszczone na tym samym poziomie, a więc gdzie: H s - wysokość ssania H t wysokość tłoczenia Δz- różnica wysokości położenia wakuometru i manometru Pomiar mocy pobieranej przez pompę Do pomiaru mocy czynnej pobieranej przez pompę należy zastosować pomiar mocy metodą pośrednią, mierząc moc elektryczną pobieraną przez silnik elektryczny z sieci. Znając sprawność silnika elektrycznego, która jest podawana w katalogach silników lub bezpośrednio przez producenta silników, moc pobieraną przez pompę oblicza się ze wzoru:

34 g dz ie: P el moc elektryczna pobierana z sieci przez silnik, kw. Η el sprawność silnika elektrycznego. Pomiary sprawdzające Przed uruchomieniem pompy należy ocenić i sprawdzić jej stan techniczny. Nie mogą występować nadmierne przecieki z dławnicy, nadmierne grzanie się łożysk, dławnic itp. Przed rozpoczęciem pomiarów pompa powinna być wcześniej uruchomiona, aby ustaliły się warunki cieplne pracy pompy, tzn. ustaliła się temperatura łożysk, dławnic. Pomiary wykonuje się dla różnych wydajności. Pomiary rozpoczyna się od całkowicie zamkniętej zasuwy na tłoczeniu i po odczytaniu wskazań przyrządów pomiarowych otwiera się częściowo zasuwę na tłoczeniu ponownie dokonując odczytów. Następnie zmienia się stopień otwarcia zasuwy i przeprowadza kolejne odczyty. Odczyty wskazań przyrządów pomiarowych należy wykonywać przy jednakowym położeniu (otwarciu) zasuwy na tłoczeniu. Dalsze pomiary wykonuje się przy coraz to większym otwarciu zasuwy na tłoczeniu, aż do całkowitego otwarcia (należy uważać, aby nie przeciążyć silnika napędowego). W celu sprawdzenia wykonuje się jeszcze kilka pomiarów, przymykając stopniowo zasuwę na tłoczeniu. Schemat układu pomiarowego przedstawiono na rysunku 7.2. Obliczenie sprawności Sprawności pompy nie można zmierzyć bezpośrednio. Po przeprowadzeniu pomiarów poprzednio podanych wielkości, dla każdego punktu pomiarowego (pomiarów wykonanych przy tym samym położeniu zasuwy na tłoczeniu) sprawność oblicza się ze wzoru Wyniki obliczeń i wykresy Pomiary parametrów elektrycznych dokonuje się na tablicy pomiarowej będącej częściom stanowiska pomiarowego i pokazanej na rys.7.2 Rys.7.2. Schemat układu pomiarowego Na podstawie dokonanych pomiarów dokonujemy dodatkowych obliczeń i zapisuje się w formie tablic. Następnie wykonujemy wykresy parametrów pompy. W celu zmniejszenie błędu pomiaru przeprowadzono sześciokrotny pomiar parametrów pompy przy każdorazowej zmianie ciśnienia wewnątrz rurociągu. Wyniki badań laboratoryjnych przedstawiono w tablicy pomiarów

35 KARTA POMIAROWA Grupa. Sekcja laboratoryjna: Tabela 1. Wyniki pomiarów laboratoryjnych Lp 1 U (V) I (A) P (kw) T (min) V (m3) ciśnienie (Mpa) H (m) Q (m3/min) η Wykonać wykresy: - sprawność w funkcji wydajności - cos(fi) w funkcji wydajności - prąd i moc pompy w funkcji wydajności.

36 7.3. Charakterystyka pracy pompy wirowej Charakterystyką pracy pompy nazywa się wykresy przedstawiające jak zmieniają się parametry pracy pompy. Ponieważ większość pomp jest napędzana silnikami elektrycznymi, pomiary i wykresy wykonuje się dla stałej prędkości obrotowej pompy. Przy stałej prędkości obrotowej wyznacza się parametry eksploatacyjne pompy: wydajność, Q wysokość podnoszenia, H moc pobierana przez pompę, P sprawność pompy, η Na podstawie przeprowadzonych pomiarów (tab.7.1.), wykreśla się przebiegi charakterystyk pompy: H = f(q), P = f(q), η=f(q) Przykładowe przebiegi charakterystyk eksploatacyjnych przedstawiono na rys. ( ) Rys Charakterystyka H=f(Q)

37 0,129 0,240 0,349 0,410 0,468 0,515 0,561 0,584 0,622 wydajność Q Rys Charakterystyka η=f(q) 0,129 0,240 0,349 0,397 0,468 0,515 0,561 0,584 0,622 Rys Charakterystyka I=f( Q)

38 8. Zakończenie i wnioski końcowe Zabudowane stanowisko pomiarowe umożliwia przeprowadzenie badań kopalnianych pomp przenośnych, zgodnie z metodyką przedstawianą w normach PN. Zaproponowany sposób sterowania może być rozbudowany i zmodyfikowany przez zastosowanie sterowników mikroprocesorowych. Z pracy wynikają następujące wnioski: stanowisko badawcze do pomiaru pomp kopalnianych umożliwia przeprowadzenie badań zgodnie z PN układ sterowania zapewnia realizację sterowania: ręcznego, półautomatycznego i automatycznego zespołu pompowego. stanowisko pomiarowe spełnia wymogi BHP i może być wykorzystywane dla celów dydaktycznych 9. Literatura: [1] Dokumentacja Techniczno-Ruchowa Pompy przenośnej wirowej typu P-BA Powen SA Zabrze 1996r. [2] Gluziński W. Elektryfikacja podziemi kopalń węgla", Wydawnictwo Śląsk" 1983r. [3] Grzbiela Cz., Machowski A. Maszyny, urządzenia elektryczne i automatyka w przemyśle" Wydawnictwo Śląsk" 2002r. [4] Łazarkiewicz Sz., Troskolski A.T. Pompy wirowe" WNT Warszawa 1973r. [5] Markiewicz H. Instalacje elektryczne" Wydawnictwa naukowo-techniczne Warszawa 2003r. [6] Kochel M., Niestępski S. Elektroenergetyczne sieci i urządzenia przemysłowe" Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1995r. [7] Krasucki F. Elektryfikacja podziemnych zakładów górniczych" Wydawnictwo Politechniki Śląskiej Gliwice 1998r. [8] PN-EN maj Urządzenia elektryczne w przestrzeniach zagrożonych wybuchem. Osłona ognioszczelna" d" [9] PN-M Pompy. Ogólne wymagania i badania [10] PN-EN ISO 9906 Pompy wirowe. Badania odbiorcze parametrów hydrostatycznych [11] PN-87-M Pompy wyporowe. Badania odbiorcze. [12] - Fabryka Pomp Powen Sp. z o.o. [13] Wilk S. Górnicze pompy wirowe" Śląskie Wydawnictwo Techniczne 1994r. [14] Wosk J. Pompowanie- poradnik dla projektantów, inwestorów i użytkowników" WNT Warszawa 2003r.