Temat: Granice obrony koniecznej w orzecznictwie Sądu Najwyższego

Transkrypt

1 Temat: Granice obrony koniecznej w orzecznictwie Sądu Najwyższego Obrona konieczna przez polski kodeks karny została ujęta na czołowym miejscu wśród okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną. 1 Art. 25 k.k. 2 stanowi, iż nie popełnia przestępstwa ten, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Instytucja ta należy do kontratypów, które to pojęcie oznacza okoliczności powodujące, że czyn wykazujący ustawowe znamiona czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary nie jest społecznie szkodliwy, a nawet może być uznany za pożądany. Wyłączenie szkodliwości społecznej wskutek tych okoliczności pociąga za sobą legalizację czynu, uznając go za prawny. 3 Dodatkowo ma charakter bezwzględny, bowiem jednocześnie uregulowanie w kodeksie cywilnym wyłącza odpowiedzialność za szkodę wywołaną działaniem odpierającym bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby (art. 423 k.c. 4 ). Odpowiedzialność i winę (także za poniesiony uszczerbek, w tym przypadku zaś chodzi o winę nie w sensie prawnokarnym, a jedynie stwierdzenie, że napastnik sam sobie jest winien ) można przypisać atakującemu, uznaje się bowiem, iż napastnik, który przedsiębierze działanie stanowiące bezpośredni bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro społeczne lub jakiekolwiek dobro jednostki, musi sobie samemu przypisać winę za szkody, jakie poniesie z rąk osób działających w obronie koniecznej. 5 Określenie granic obrony koniecznej jest możliwe poprzez wskazanie, co należy rozumieć pod pojęciami stanowiącymi elementy kodeksowej definicji tej instytucji. Bogate orzecznictwo Sądu Najwyższego w tym zakresie pozwala sprecyzować abstrakcyjnie i na konkretnych przykładach które zachowania człowieka podejmowane w sytuacji zagrożenia z punktu widzenia prawnego zakwalifikujemy jako legalne, a które jako przestępcze. Czym jest bezpośredni zamach? Doktryna wskazuje, że zamach jest to zachowanie człowieka godzące w dobro chronione prawem. Niewątpliwie w chwili rozpoczęcia ataku mamy już do czynienia z bezpośrednim zamachem. 6 Nie jest tożsame 1 Andrzej Marek, Obrona konieczna w prawie karnym. Teoria i orzecznictwo, Oficyna Wolters Kluwer Polska sp. z o.o., Warszawa Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88, poz. 553, ze zm.) 3 Magdalena Budyn Kulik, Patrycja Kozłowska Kalisz, Marek Kulik, Marek Mozgawa, komentarz do art. 25 k.k., Oficyna 2010, wyd. III 4 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zm.) 5 wyrok SN z dnia r., II KR 139/73, OSNKW 1974/4/61 6 Wyrok SN z dnia r, I K 637/34, OSN(K) 1935/4/149

2 z zamachem poczucie zagrożenia, ani niebezpieczeństwo zamachu, jednak samo działanie nie musi jeszcze nastąpić, aby podjąć przeciw niemu pewne kroki zaradcze. Z bezpośrednim zamachem nie mamy zatem do czynienia w momencie zadania przez atakującego ciosu, a już w momencie podniesienia ręki, jeżeli okoliczności jednoznacznie wskazują, iż została ona podniesiona w celu uderzenia. Pojęcia bezpośredniości zamachu na dobro prawnie chronione nie można zawężać tylko do zadawania przez napastnika ciosów albo groźby zadania ciosu lub groźby użycia niebezpiecznego narzędzia, tj. do takiego bezprawnego działania, które już godzi fizycznie w napadniętego lub może to bezzwłocznie nastąpić. 7 Bezpośredniość zamachu wchodzi w grę również wtedy, gdy istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zagrożone atakiem dobro zostanie zaatakowane w najbliższej chwili. Zamach taki rozpoczyna się już w chwili, gdy zachowanie sprawcy ukierunkowane na naruszenie dobra prawnego jest tak zaawansowane, że brak przeciwdziałania doprowadzi do istotnego niebezpieczeństwa dla dobra prawnego. 8 Obrona konieczna obejmuje nie tylko odpieranie zamachu w fazie jego realizacji, ale także stadium obiektywnie zaistniałego bezpośredniego zagrożenia zamachem, jak również w wypadku jego nieuchronności, o ile nie zostanie podjęta natychmiastowa akcja obronna 9 Reakcja obronna w czasie stadium obiektywnie zaistniałego bezpośredniego zagrożenia zamachem nie oznacza jednak zaistnienia ekscesu ekstensywnego, nie jest działaniem niewspółczesnym, ponieważ nie chodzi o zamach grożący dopiero w przyszłości, ale realny, który lada chwila (oceniając według reguł doświadczenia życiowego i zdrowego rozsądku) nastąpi. 10 Zawsze jednak powinniśmy rozpatrywać zdarzenie w całym jego przebiegu, uwzględniając nie tylko moment podjęcia akcji przez osobę atakowaną. 11 Czas trwania bezpośredniości zamachu wyznacza również granicę czasową dla uznania działania obronnego za legalne. Jeżeli zatem zamach nie jest już bezpośredni, należy zaprzestać również działania obronnego, chyba, że zgodnie z powtarzaną przez SN regułą oceniania przez pryzmat całości zdarzenia, zachowanie atakującego wskazuje, że po przerwie natychmiast nastąpi kontynuowanie przez niego ataku. 12 Należy brać również pod uwagę poprzedzające atak zachowanie napadniętego, mając jednak na względzie, iż prowokowanie do zamachu o ile nie nosi cech przestępnych na przykład wyzywające zachowanie 7 Wyrok SN z dnia r., IV KR 18/85, OSNKW 1985/11-12/92 8 Wyrok SN z dnia r., V KKN 507/99, OSNKW 2002/5-6/38, Biul.SN 2002/4/20, Prok.i Pr.-wkł. 2002/9/2 9 Postanowienie SN z dnia r., V KK 238/05, OSNKW 2006, nr 3, poz Bezpośredniość zamachu zachodzi wówczas kiedy zamach jest realny i nieuchronny w sensie czasowym. wyrok SN z dnia r., III KR 205/78, LEX nr Wyrok SN z dnia r., I KR 60/88, OSNKW 1988/9-10/64 12 Bezpośredniość zamachu istnieje także wtedy, gdy po pierwszym ataku i krótkiej przerwie napastnik zmierza do powtórzenia ataku, a istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zamiar swój zrealizuje natychmiast lub w najbliższej chwili. Wyrok SN z dnia r., IV KR 18/85, OSNKW 1985/11-12/92

3 napadniętego nie odbiera atakowi na życie lub zdrowie cech przestępnych. Zamach skierowany przeciwko życiu czy zdrowiu człowieka, jeżeli nawet został w zasadniczej mierze wywołany nagannym zachowaniem napadniętego, na dodatek nie stanowiącym czynu zabronionego, nie traci przymiotu bezprawności. 13 Nie zawsze musi być to jednak zachowanie niebezpieczne w sensie stwarzające zagrożenie fizyczne, może być to także bierny opór lub agresja słowna. 14 Znaczenie ma także świadomość działania z zamiarem obrony naruszonego dobra, nigdy zaś z chęcią odwetu. Niezbędnym elementem podmiotowym obrony koniecznej jest, aby akcja broniącego się wynikała ze świadomości, że odpiera on zamach i podyktowana była wolą obrony. Ten podmiotowy element działania w obronie koniecznej ułatwia rozgraniczenie rzeczywistych działań obrony od społecznie negatywnych aktów zemsty, samosądu lub chuligaństwa 15 Dla przyjęcia kontratypu obrony koniecznej niezbędne jest działanie wyłącznie w celu obrony koniecznej, a nie dla załatwienia własnych porachunków. 16 Obrona musi być zamierzona, działanie napadniętego zaś umyślnie skierowane na odparcie zamachu (nieumyślna obrona konieczna nie istnieje 17 ). Zarówno doktryna, jak i orzecznictwo wskazują, iż w przypadku tego kontratypu charakterystyczne jest, że wyraźnie można wskazać stronę atakującą i atakowaną. Przykładem przestępstwa z udziałem obu stron w podwójnej roli jest bójka, jednakże Sąd Najwyższy zwraca uwagę, iż w sytuacji wmieszania się do zwady mającego wyłącznie na celu pozbawienie jednego z uczestników bójki używanego przezeń niebezpiecznego narzędzia (w postaci np. noża) i poprzestanie na tym działaniu nie może być uważane za wzięcie udziału w bójce, a zatem wtedy tej pierwszej osobie przysługiwałaby obrona konieczna w razie zaatakowania jej przez uzbrojonego. 18 Bezprawność zamachu oznacza, że musi być to działanie sprzeczne z porządkiem prawnym, niekoniecznie zabronione pod groźbą kary, a także takie (ze względu na cechy atakującego, np. jego wiek), za które nie można przypisać odpowiedzialności pomimo, że stanowi przestępstwo. W związku z powyższym przeciwko obronie koniecznej nie można stosować obrony koniecznej, bowiem osoba napadnięta może bronić się przez atakiem, jest to nie tylko jej prawo, ale wręcz obowiązek. 19 Przeciwko urojonej obronie koniecznej można 13 Postanowienie SN z dnia r., V KKN 34/01, Lex nr Wyrok SN z dnia r., IV KKN 48/96, OSP 1997, z.10, poz Wyrok SN z dnia r., IV KKN 292/96, Prok.i Pr.-wkł. 1997/7-8/1 16 Wyrok SN z dnia r., OSNwSK 2006, nr 1, poz Wyrok SN z dnia r., WA 3/00, LEx nr Wyrok SN z dnia r., III K 715/61, OSNKW 1962/3/41 19 Wyrok SN z dnia r., IV K 7/33, OSN(K) 1933/4/69

4 zaś stosować obronę konieczną. 20 Sprawca godzi w określone dobro, które nie musi być proporcjonalne do dobra zagrożonego w wyniku ataku podjętego przez broniącego się. Zatem zasada proporcjonalności dóbr nie ma zastosowania, jak w przypadku stanu wyższej konieczności, ale należy pamiętać o konieczności współmierności środka obrony. 21 Jeżeli chodzi o sposób obrony, jest on możliwy do ocenienia jedynie w świetle okoliczności sprawy. Dla Sądu Najwyższego jednak jasne jest, iż lansowany przez część doktryny pogląd o subsydiarności obrony koniecznej jest sprzeczny z sensem instytucji, ma ona bowiem całkowicie samoistny charakter. Osoba napadnięta nie ma obowiązku ratowania się ucieczką, szukania schronienia, ani podjęcia rozważań na temat dostępnych alternatyw dla działań obronnych. Nie jest wymagana także jakaś stopniowa kolejność podejmowanych środków obrony. 22 Przekroczenia granic obrony koniecznej nie można uznać jedynie na podstawie podjętych przez broniącego się środków, a porównując intensywność obrony do natężenia ataku (współmierność), chodzi bowiem o zachowanie proporcji między siłą i energią ataku a sposobem obrony 23. Sam sposób obrony przed bezpośrednim, bezprawnym zamachem, choćby polegał na zadaniu napastnikowi wielu ciosów z użyciem niebezpiecznego narzędzia, nie traci cech współmierności do niebezpieczeństwa takiego zamachu i nie świadczy o przekroczeniu granic obrony koniecznej, jeżeli ocena całokształtu okoliczności składających się na niebezpieczeństwo tego zamachu prowadzi do wniosku, że zagrażał on życiu lub zdrowiu napadniętego, który nie dysponował innym skutecznym sposobem odparcia zamachu. 24 Sąd Najwyższy powtarza zasadę oceny zachowania jako mieszczącego się w granicach kontratypu w świetle całej sytuacji, a nie określonego fragmentu, stanowiąc, iż nie można jednoznacznie stwierdzić przekroczenia granic obrony koniecznej jedynie patrząc na użyte przez napadniętego środki czy siłę jego ciosów. Sam fakt użycia środka obrony w sposób godzący w ważne dla życia i zdrowia organy ciała nie stanowi wystarczającej podstawy do nieuznania działania za działanie w obronie koniecznej i przyjęcia, że nastąpiło przekroczenie jej granic. 25 Jednakże nie można uznać, iż każdy środek może być użyty w celu obrony przed atakiem o dowolnej intensywności. W świetle zasady proporcjonalności podjętych działań do ataku (działanie w granicach konieczności ), środek powinien być współmierny do zamachu. Atakowany nie ma jednak obowiązku ani ostrzegania, że będzie się 20 Wyrok SN z dnia r., II K 422/33, OSN(K) 1933/10/ Wyrok SN z dnia r., IV KR 337/71, OSNKW 1972/5/83 22 Wyrok SN z dnia r., IV K 593/59, OSNPG 1961/1/2 23 Wyrok SN z dnia r., I K 967/34, OSN(K) 1935/9/ Wyrok SN z dnia r., II KR 8/82, OSNKW 1982/4-5/18 25 Wyrok SN z dnia r., IV KR 220/77, OSNKW 1978/2-3/20

5 bronił, ani zachowania umiarkowania obrony względem możliwości szkody, jaka grozi napastnikowi, bowiem konieczność jest relatywną względem zamachu, zarówno co do sposobu jak i środka obrony, przy czym granica "konieczności" obrony wyznacza "odparcie" zamachu a nie szkoda napastnika. ( ) Takie elementy, jak natężenie działań agresywnych, użyte środki napadu, właściwości, jak też cechy atakującego w istotny sposób warunkują rodzaj i sposób zastosowania podejmowanych środków zmierzających do odparcia zamachu. Zarazem one mają decydujący wpływ na uznanie tych działań za mieszczące się w granicach konieczności. 26 Nawet skutek w postaci śmierci napastnika sam w sobie nie decyduje o uznaniu granic przedmiotowego uprawnienia za przekroczone. 27 Zaistnienie bezprawnego zamachu, bezpośrednio zagrażającego jakiemuś dobru, nie uprawnia napadniętego do zastosowania dowolnego środka obrony. Sąd bierze pod uwagę również stan emocjonalny ofiary, wzburzenie, strach, ale decydując się na użycie niebezpiecznego narzędzia i używając go w sposób jednoznacznie wskazujący na zamiar pozbawienia życia napastnika, napadnięty może swym zachowaniem wypełnić znamiona zabójstwa, co przesądzi o braku podstaw faktycznych do rozważenia sytuacji w kontekście kontratypu, nawet z art k.k. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej odstąpienie od wymierzenia kary powinno mieć miejsce jedynie, kiedy to przekroczenie jest zupełnie nikłe. 28 Sąd powinien jednak wziąć pod uwagę okoliczności łagodzące odpowiedzialność karną napadniętego. Wynika to z faktu, iż stopień społecznego niebezpieczeństwa przestępstwa popełnionego w razie przekroczenia granic obrony koniecznej jest znacznie mniejszy niż przestępstwa dokonanego nie w obronie koniecznej. Wynika to z tego, że ustawodawca liczy się ze szczególną sytuacją, w jakiej znalazł się przekraczający granice obrony koniecznej na skutek bezprawnego zamachu, bierze pod uwagę sytuację emocjonalną, w której zwykle znajduje się ten, kto działa w obronie koniecznej, i uwzględnia, że człowiekowi, który staje wobec bezpośredniego, bezprawnego zamachu, często trudno jest zachować taką rozwagę w działaniu, by broniąc się nie wyrządził niepotrzebnie napastnikom nadmiernej szkody Wyrok SN z dnia r., III KKN 316/96, Prok. I Pr. 1009, nr 3, s.1 27 Wyrok SN z dnia r., I KR 346/72, OSNKW 1973, nr 7-8, poz Wyrok SN z dnia r., III KR 39/73, OSNPG 1973, nr 11, poz Wyrok SN z dnia r., VI KRN 26/74, OSNKW 1974/9/162