O popularyzację dzieła Kazimierza Siemienowicza genialnego pioniera budowy rakiet w XVII wieku

Transkrypt

1 33 JAKUB CHOJNACKI i STANISŁAW KOSTANECKI O popularyzację dzieła Kazimierza Siemienowicza genialnego pioniera budowy rakiet w XVII wieku Korespondencja między Towarzystwem Naukowym Płockim a Redakcją miesięcznika Ameryka" w sprawie Kazimierza Siemienonowicza zaczęła się następującym listem: Płock dnia 24 lipca 1972 r. Redakcja Miesięcznika Ameryka" Editor-in-Chief America Illustrated Washington, D. C U. S. A. Przeglądając ostatnio miesięcznik Ameryka' zainteresowałem się między innymi artykułem Skrzydlate marzenia", opublikowanym w numerze 132 (styczeń 1970 r.). W artykule tym zamieszczono na stronie 5 podobizny sześciu genialnych ludzi nauki i techniki: Mikołaja Kopernika ( ) Galileusza ( ), Izaaka Newtona ( ), Konstantego Ciołkowskiego ( ), Roberta Goddarda ( ) i Hermanna Obertha (1894 ). Trzy ostatnie nazwiska świadczą o tym, że w skrzydlatych marzeniach" o zbadaniu i podboju kosmosu postawową rolę odegrały rakiety i ich twórcy. Niestety, w artykule pominięto pioniera techniki rakietowej Polaka Kazimierza Siemienowicza, artylerzystę i teoretyka artylerii, który opisał konstrukcję i wytwarzanie rakiet, w tym po raz pierwszy w literaturze światowej rakiet wielostopniowych. Rakiety te były jeszcze małe i zbyt słabe, by przezwyciężyć grawitację ziemi, niemniej jednak genialne prace Siemienowicza torowały drogę innym. Kazimierz Siemienowicz urodził się około 1600 roku w Wielkim Księstwie Litewskim, połączonym wówczas unią z Królestwem Polskim. Służył w wojsku polskim, w artylerii, początkowo jako inżynier, później jako zastępca jej dowódcy, wysoko ceniony przez królów polskich: Władysława IV i Jana Kazimierza. Kształcił się w sztuce wojennej w Holandii, gdzie też wydał drukiem w języku łacińskim w Amsterdamie w roku 1650 swoje ważne, pionierskie dzieło pt. Artis magnae artilleriae pars prima...", składające się z pięciu ksiąg, przy czym księga trzecia była poświęcona technice rakietowej. Zawierała ona m. in. opis konstrukcji, wytwarzania i właściwości różnych rodzajów rakiet także wielo stopniowych i ze stabilizatorami typu delta. Praca polskiego oficera artylerii królewskiej w historii budowy i rozwoju rakiet była pierwszą drukowaną w piśmiennictwie światowym. Siemienowicz zmarł po 1651 roku. Dzieło jego wydano również drukiem w przekładach na język francuski w 1651 r., niemiecki w 1676 r. angielski w 1729 r., polski w 1963 r. i na język litewski w 1971 r. Pierwsze wydanie (z 1650 r.) książki Kazimierza Siemienowicza należy w skali światowej do rzadkości. Posiadaniem tego białego kruka" chlubi się Biblioteka im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego (zał. w 1823 roku), licząca 130 tysięcy woluminów, w tym 10 /o starodruków. Z pierwszego wydania dzieła Siemienowicza pochodzą cztery zdjęcia, które załączamy do ewentualnego wykorzystania: 1) karta przedtytulowa, 2) karta tytułowa z rysunkiem pomysłu i wy- Karta przedtytulowa wydanej w 1650 r. w Amsterdamie książki Kazimierza Siemienowicza o artylerii, której księga trzecia jest pierwszym w świecie drukiem o rakietach A R T I S MAGN/E A R T I L L E R I E C A S I M I R I P A R S P R I M A. - ' A- /- V Studio & opera S I E M I E N O W I C Z Equitis Lithuania Olim ArtHUrid Stgz: PtimU Traf rtft8u

2 konania Siemienowicza, przedstawiająca m. in. wyrzutnię rakietową i start rakiety 3) ilustracja przedstawiająca m. in. rakiety wielostopniowe, 4) ilustracja przedstawiająca m. in. rakiety ze stabilizatorami typu delta. Uprzejmie proszę o zamieszczenie niniejszego listu komunikatu w Waszym poczytnym miesięczniku. Łączę wyrazy szacunku i pozdrowień z tysiącletniego, najstarszego na Mazowszu grodu Płocka. P.S. Z okazji uroczystego odsłonięcia w Płocku w dniu 25 czerwca 1972 r. pomnika Władysława Broniewskiego ( ), sławnego poety urodzonego w Płocku, przesyłam jednocześnie wydawnictwo TNP, druk bibliofilski: Władysław Broniewski,,Trzy wiersze o Płocku", a także kartę pocztową z pomnikiem. Prezes Towarzystwa Naukowego Płockiego inż. mgr Jakub Chojnacki Redakcja Ameryki" odpowiedziała listem z dnia 6 września 1972 r. o następującej treści: (przekład polski): Szanowny Panic Chojnacki! Odpowiadamy na list Pana z 24 lipca, w którym pisze Pan o pominięciu nazwiska Kazimierza Siemienowicza w artykule Skrzydlate marzenia", który ukazał się w numerze Ameryki" w styczniu 1970 r. (Nr 132). Niestety wielu było pionierów w dziedzinie rakiet, których nazwiska są nieznane i zostały pominięte w tym artykule. Doceniamy trud Pana w dostar- 111 : lli^łil^iłiai' list- 1 i! Karta tytułowa pierwszego wydania dzieła K. Siemienowicza (Amsterdam 1650 r.). W głębi widoczny start rakiety. Egzemplarz książki ze zbio ów Biblioteki im. Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego Dwie karty z ilustracjami z dzieła Siemienowicza. Na lewej widoczne rakiety ze slabilizatorami typu delta, na prawej rakiety wielostopniowe

3 35 czeniu materiału i w zwróceniu naszej uwagi na jego (Siemienowicza) prace. Widocznie nie jest Pan regularnym czytelnikiem Ameryki", skoro nie zwrócił Pan uwagi, że w publikacji tej nie ma rubryki Listy do wydawcy". Żałujemy, że nie możemy spełnić prośby Pana, aby opublikować list Pana w tym magazynie. Będziemy jednak radzi wysłać Panu 3 ostatnie numery pisma wraz z życzeniami od naczelnego redaktora, pana Leonarda Reed'a. Mamy nadzieję, że znajdzie Pan w nich cos interesującego dla siebie. Szczerze (życzliwa) Lilyan Courtois asystentka wydawcy Ameryka Ilustrowana. 16 września 1972 r. w czasie bytności w Płocku odwiedził m. in. Towarzystwo Naukowe Płockie członek redakcji miesięcznika Ameryka" Antoni Stefan Koper. Zapoznał się on z działalnością i zbiorami TNP, a także z książką Siemienowicza. Prezes Towarzystwa Jakub Chojnacki poinformował go o korespondencji w tej sprawie TNP z,,ameryką", sugerując, że czasopismo to przy nadarzającej się okazji powinno jednak zaznajomić swych czytelników z dziełem polskiego geniusza rakiet z XVII w. W niecałe 2 lata potem w numerze 180 Ameryki" z maja czerwca 1974 r. na str ukazał się artykuł pt. Przepowiednie na rok 2000", zawierający szereg prognoz i przepowiedni o przyszłościowych komputerach, samochodach, telewizorach, gigantycznej eksploatacji mórz, sercach-protezach, podróżach wa hadłowcami na trasie ziemia księżyc ziemia itp. Na następnej stronie (48) zamieszczono artykuł pt. Gdy kula kryształowa zmętnieje '. Postawiono w nim pytanie: Czy przytoczone proroctwa na rok 2000 powinniśmy traktować serio". Odpowiedź brzmiała: Sądząc z trafności prognoz formułowanych w latach dawniejszych, należy się do nich odnosić ze sporą dozą sceptycyzmu". Na poparcie tego poglądu przytoczono cztery przykłady błędnych przewidywań przyszłości m. in. Goethego o nieprzydatności mikroskopu i teleskopu i astronoma amerykańskiego Simona Newcomb'a (z 1903 r.) o lataniu w powietrzu jako o problemie, któremu człowiek nigdy nie sprosta". W dalszym ciągu artykułu zamieszczono jednak bardziej przychylną dla futurologów wypowiedź: Ale na świecie więcej było uskrzydlonych wizjonerów niż fałszywych proroków. Oto przykłady: Angielski franciszkanin, doctor mirabilis" Roger Bacon (ok ) przewidywał ta kie wynalazki, jak mechanicznie napędzany statek, maszyna latająca oraz maszyny umożliwiające człowiekowi poruszanie się po dnie mórz". Jako następne przykłady posłużyły autorowi przewidywania przyszłości angielskiego poety Król Władysław IV ( S) protektor Kazimierza Siemienowicza Samuela Johnsona ( ), amerykańskiego uczonego Charlesa Steinmetza ( ), który przepowiedział nowe formy i nowe kierunki zastosowania elektryczności, oraz współczesnego brytyjskiego uczonego i autora powieści fantastycznych Arthura C.Clarke'a proponującego w 1945 r. stosowanie sztucznych satelitów do łączności dalekiego zasięgu. Jako drugi z kolei w grupie pięciu wybitnych ludzi, zaliczonych przez amerykańskiego autora do przykładów uskrzydlonych wizjonerów" znalazł się genialny pionier budowy rakiet w XVII wieku z następującą informacją zaczerpniętą z listu prezesa Tow. Naukowego Płockiego z dnia 24 lipca 1972 r. do redakcji Ameryki": Kazimierz Siemienowicz (ok ), teoretyk artylerii i z-ca d-cy polskiej artylerii koronnej, napisał pionierskie dzieło pt. Artis magnae artilleriae pars prima" (wyd. Amsterdam 1650), zawierające opis konstrukcji, wytwarzania i właściwości rakiet wielostopniowych, ze stabilizatorami typu delta". Widocznie list Jakuba Chojnackiego i argumenty w nim zawarte oraz załączone do listu zdjęcia rakiet utkwiły w pamięci redaktorów Ameryki", skoro po dwóch latach włączyli postać oficera artylerii polskiej Kazimierza Siemienowicza do grupy uskrzydlonych wizjonerów" przyszłości. Z powyższych faktów można wysnuć szereg spostrzeżeń. Postać i dzieło Kazimierza Siemienowicza wi docznie wywiera duże wrażenie nie tylko na

4 36 Podczas wizyty dnia 22 maja 1973 r. w siedzibie Towarzystwa Naukowego Płockiego wicepremier Związku Radzieckiego Michał Lesieczko i towarzyszące mu osoby oglądają książkę Kazimierza Siemienowicza o rakietach. Siedzą: drugi od lewej wicepremier Lesieczko, drugi od prawej minister Przemysłu Chemicznego Jerzy Olszewski Polakach, lecz także na cudzoziemcach, a jego pionierski wkład w naukę i technikę rakietową uprawnia go do zajęcia w międzynarodowych dziejach rakiet honorowego miejsca..tak dotąd jednak nie jest on za granicą nie tylko sławny, ale nawet znany. Wszak Redakcja miesięcznika Ameryka", będącego wydawnictwem rządu Stanów Zjednoczonych, do roku 1972 nic o Kazimierzu Siemienowicza nie wiedziała. W encyklopediach anglo-amerykańskich, np. w Encyclopaedia Britannica ' czy w Mc Graw-Hill Encyclopedia of Science and Technology" nie ma jednak o Kazimierzu Siemienowiczu żadnej wzmianki. Podobnie wygląda sytuacja w encyklopediach zachodnio-europejskich, np w ośmiotomowej encyklopedii francuskiej Quillet Dictionnaire Encyclopédique". W encyklopedii tej na stronie 6294, na której według porządku alfabetycznego mogło by i powinno się znaleźć hasło: Siemienowicz Kazimierz nie ma o nim nawet jednego zdania, mimo, że na tej właśnie stronie są m. in. hasła, informująca o miastach Siemianowice Śląskie i Sierpc, o artyście malarzu Siemiradzkim Henryku, 0 Sienkiewiczu Henryku i o powieściopisarzu Sieroszewskim Wacławie. A jak wygląda sprawa popularności postaci 1 dzieła Siemienowicza w społeczeństwie polskim? W Encyklopedii Powszechnej" Orgelbranda w tomie 23 (Warszawa 1866 r.) zamieszczono hasło: Siemienowicz Kazimierz. Podkreślono w nim, że Siemienowicz wysłany przez króli Władysława IV dla doskonalenia się w sztuce wojennej do Holandii, tak wielkie poczynił postępy, że wyszedł potem na jednego z najsławniejszych artylerzystów w Europie". Wspomniano o przekładach jego dzieła na języki, francuski, niemiecki i angielski, a nawet holenderski (co do tego ostatniego, bibliografowie polscy nie dotarli do konkretnego egzemplarza. w związku z czym brak jest danych co do daty wydania i bliższego tytułu). Autor hasła Franciszek Maksymilian Sobieszczański nie wspomniał jednak nic o tym, co było najważniejsze: o pionierskim wkładzie Siemienowicza w dzieło budowy rakiet. Podobnie nie wspomniał o tym autor hasła: Siemienowicz" w tomie 16 Wielkiej Ilustrowanej Encyklopedii Powszechnej" wyd. Gutenberg druk. w Krako wie w latach międzywojennych. Po drugiej wojnie światowej, gdy rakiety zaczęły grać wielką rolę na ziemi i w kosmosie, przypomniano w Polsce zasługi Kazimierza Siemienowicza w tej dziedzinie..tuż teraz nie tylko encyklopedia wielotomowa, lecz także jednotomowa pod hasłem: Siemienowicz Kazimierz" podają o nim, że wynalazł m. in. rakietę wielostopniową i stabilizator rakiety. A wydany w 1970 r. przez Polską Akademię Nauk tom Il-gi Historii Nauki Polskiej ma obwolutę prezentującą jako dzieło sztandarowe dla nauki polskiej epoki baroku kartę tytułową przc>kładu francuskiego z 1651 roku książki Siemienowicza o wielkiej sztuce artylerii, ze sztychem van Meursa według rysunku Siemienowicza przedstawiającym m. in. start rakiety. Henryk Barycz, autor części tomu. poświęconej okresowi baroku, na str. 151 napisał m. in. Do najbardziej oryginalnych i olśniewających należał ustęp (w księdze III) zawierający pomysł konstrukcji rakiety wielostopniowej, która czyni Siemienowicza prekursorem dzisiejszej techniki rakietowej". W 1963 r. dzieło Siemienowicza po 313 latacn od wydania pierwodruku doczekało się przekładu na język polski. Przekład ten wraz z tekstem łacińskim ukazał się jako wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Przekładu dokonał prof. Rudolf Niemiec z Krakowa, wstęp i komentarz opracował dr Tadeusz Nowak z Wojskowego Instytutu Historycznego.

5 Podczas wizyty w dniu 15 sierpnia 1974 r. w Towarzystwie Naukowym Płockim Przewodniczący Rady Państwa prof. dr Henryk Jabłoński i sekretarz Ogólnopolskiego Komitetu FJN minister Witold Jarosiński oglądają dzieło Kazimierza Siemienowicza o rakietach. Od lewej: Jakub Chojnacki prezes TNP, Witold Jarosiński, Henryk Jabłoński i Stanisław Kostanecki dyrektor Biblioteki im. Zielińskich TNP Nakład tego wydania był niewielki: 1250 egzem plarzy. Znacznie większy nakład 75 tysięcy egzemplarzy miała książeczka popularno-naukowa tegoż Tadeusza Nowaka pt Kazimierz Siemienowicz" wydana również przez MON w 1969 r. Książeczka ta mogła już zapoznać z postacią Siemienowicza szersze kola czytelników, zwłaszcza wśród młodzieży szkolnej, do której bibliotek została przez Ministerstwo Oświaty zalecona. To już był spory krok na przód w zakresie popularyzacji postaci i dzieła genialnego pioniera budowy rakiet z XVII w. Jest to jednak o wiele za mało w stosunku do tego, co można i powinno się zrobić. Pracownicy Biblioteki im. Zielińskich TNP wiedzą z własnego długoletniego doświadczenia że egzemplarz dzieła Siemienowicza, wydany w Amsterdamie w 1650 r. prezentowany w ramach okolicznościowych pokazów książek w czasie licznych odwiedzin w Towarzystwie gości krajowych i zagranicznych, zawsze budził żywe zainteresowanie i był dla wielu osób (w tym również wybitnych przedstawicieli nauki i kultury) prawdziwą niespodzianką. Ze strony Towarzystwa Naukowego Płockiego nie jest to jedyna forma popularyzacji, dzieła Kazimierza Siemienowicza. W r z okazji 150-lecia swego założenia Towarzystwo wydało serię 3 pocztówek w nakładzie po egzemplarzy. Na jednej z nich była reprodukcja karty tytułowej pierwodruku dzieła Siemienowicza ze zbiorów TNP. Ponadto w różnych publikacjach np. w..dziesięciu wiekach Płocka" (3 wydania o łącznym nakładzie egzemplarzy) zamieszczono informację, że Biblioteka im. Zielińskich TNP między innymi cennymi pozycjami chlubi się posiadaniem dzieła Siemienowicza. Również w kilku audycjach radiowych i w filmach telewizyjnych o działalności i zbiorach Towarzystwa Naukowego Płockiego zaprezentowano między innymi cennymi pozycjami Biblioteki im. Zielińskich TNP książkę Siemienowicza. Ponadto w toku nakręcania filmu o tradycjach nauki polskiej zasugerowano jego realizatorom z Wytwórni Filmów Oświatowych w Łodzi myśl, aby przy współpracy z dr. Tadeuszem Nowakiem, autorem prac o Siemienowiczu zrealizować film dokumentalny o polskim pionierze budowy rakiet z XVII wieku. Jeśli w dziedzinie literatury zdołano tyle zrobić, by spopularyzować długo nie doceniane i prawie zapoznane życie i twórczość Cypriana Norwida, to podobnie (mutatis mutandis) wiela można zrobić w stosunku do Siemienowicza. Można i powinno się zintensyfikować prace badawcze nad życiem i dziełem genialnego budowniczego rakiet. Wszak Tadeusz Nowak w swym wstępie do przekładu Wielkiej sztuki artylerii" pisał, że samo dzieło Siemienowicza stanowić może, ze względu na bogactwo treści, temat niejednej pracy naukowej"! ). Podkreślił też, że o życiu autora, który stworzył dzieło naprawdę wielkiej miary, prawie nic nie wiemy, choć można przypuszczać, że przy intensywnie prowadzonych poszukiwaniach udałoby się odkryć wiele szczegółów jego życiorysu, o co nikt się dotąd nie pokusił" 2 ). Byłoby także warto postarać się o odnalezienie rękopisu drugiej części dzieła Siemieno-

6 Generał Krzysztof Arciszewski ( ) dowódca artylerii polskiej, bezpośredni jirzelożony Kazimierza Siemienowicza w latach wi' za, n której wspomniał on w przedmowie do czytelnika wydrukowanej w Amsterdamie w 1650 r. części pierwszej. Część druga, według oświadczenia Siemienowicza, była już gotowa i zawierała rzeczy bardzo ważne, m. in. księgę siódmą poświęconą uniwersalnemu przyrządowi pirotechnicznemu, 0 którym autor pisał:,,.iest to mój nowy wynalazek (...). On jeden przewyższa bardzo wiele innych przyrządów i zastępuje je wszystkie, z jego bowiem pomocą mierzymy według wagomiaru kaliber luf armatnich i kul (...) nastawiamy działa i moździerze (...). Oprócz tego odmierzamy odległość miejsc, wysokość i glębo kość obiektów (...). W końcu rozwiązujemy bardzo wiele zagadnień geometrycznych i niektóre astronomiczne oraz geograficzne" :l ). Tadeusz Nowak w swoim wstępie podał, i/ w XVIII w 1 na początku XIX-go natknięto się na pewne ślady, które mogłyby doprowadzić do odnale zienia owej tajemniczej i rewelacyjnej części drugiej dzieła Siemienowicza. 4 ) Podobnie jak bohater.potopu" Sienkiewicza Andrzej Kmicic, Kazimierz Siemienowicz był szlachcicem z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego, Polakiem i oficerem polskim. Toteż w dziele swym wyraża się on z wielką czcią o władcy Polski królu Władysławie IV i wspomina niektóre wypadki, które się zdarzyły na Litwie za jego panowania. W swoich obliczeniach stosuje m. in. miary, które były używane w Państwie Polskim, np. w jego częściach małopolskiej, wielkopolskiej mazowieckiej i litewskiej. 5 ) \ Ponadto 30 morgów tworzy na Litwie i na Mazowszu włóki;, po łacinie mansus lub modus agri, u Niemców zwaną Hubo lub Hufe (...). Na Mazowszu również szerokość morga rozpada się na 2 zagony (lirae), wobec tego każdy z nich jest szeroki na 75 stóp". W ogóle Siemienowicz sporo miejsca w swej książce poświęcił miarom: objętości, ciężkości i długości polskim, angielskim, francuskim, hiszpańskim holenderskim, niemieckim, portugalskim i włoskim Przedstawił także szczegółowo miary starożytne: greckie, rzymskie i hebrajskie. Znajomość tych ostatnich zaczerpnął m. in. z dzieła Stanisława Grzepskiego ( ). poświęconego miarom hebrajskim, a wydrukowanego po łacinie w 1568 r. w Antwerpii. Urodzony w Grzebsku na Mazowszu, późniejszy profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Stanisław Grzepski był również autorem pierwszej polskiej książki technicznej: Geometria to jest miernicka nauka" Kraków niewątpliwie także znan. j Siemieniewiczowi. Popularyzacja dzieła Siemienowicza mogłaby się dokonywać również poprzez konferencje czy sesje naukowe, krajowe czy międzynarodowe. Dobrze byłoby przypomnieć zasługi Siemienowicza poprzez nadanie jego imienia szkołom lub jednostkom wojskowym. Temat Siemienowicz" mogłyby uwzględnić konkursy radiowe czy telewizyjne. Powinien on zainteresować nie tylko badaczy i autorów z dziedziny historii nauki i techniki, lecz także literatów. Wszak bezpośredni przełożony Siemienowicza generał dowódca artylerii polskiej Krzysztof Arciszewski ( ) doczekał się poświęconej mu trzytomowej powieści Michała Rusinka. W tomie trzecim, zatytułowanym Królestwo pychy", jest nawet fragment zawierający rozmowę Krzysztofa Arciszewskiego z Kazimierzem Siemienowiczem, nazywanym przez Rusinka Siemianowic/cm. 6 ) W tej powieści, opartej w dużej mierze na pracy Aleksandra Kraushara:..Dzieje Krzysztofa z Arciszewa Arciszewskiego" (t. 1 2". Petersburg ) nie ma mowy o geniuszu, co projektował i konstruował rakiety w XVII wieku, natomiast jest skromna wzmianka o zakupie w Toruniu 1200 muszkietów oraz 8(10 zbroi i pik. które prze>wieziono szkutami Wisłą do arsenału w Warszawie. Według Rusinka, Arciszewski powierzył dowództwo nad tym transportem Wisłą Sicmienowiczowi co. gdyby było oparte na materiałach historycznych, byłoby dowodem, że Siemienowicz przejeżdżał z tym transportem m in. przez Płock. Lepsze, niż dotąd, poznanie postaci i dzieła Siemienowicza w Polsce, a także ich popularyzacja w naszym kraju, oczywiście ułatwiłyby popularyzacje polskiego geniusza rakiet za granicą. Np. w drukowanej obecnie w Niemieckiej Republice Demokratycznej encyklopedii,,meyers Lexicon" hasło Siemienowicz Kazimierz", odpowiednio udokumentowane, powinno się zaleźć między hasłami:..siemianowice Śląskie" a Sienkiewicz Henryk", wydrukowanymi w poprzednich wydaniach.

7 Budynek Arsenału przy ulicy Długiej w Warszawie. Tu w latach Kazimierz Siemienowicz łiyl czynny jako inżynier i zastępca dowódcy artylerii polskiej; tu obmyśla/ i konstruował swoje rakiety nnthi*ni"<>!min Oprócz wyżej wspomnianych form popularyzacji warto jeszcze sięgnąć po jedną, szczególnie ważną: pobyt w Warszawie, gdzie Siemienowicz w latach , był czynny jako inżynier i zastępca dowódcy artylerii, powinien być upamiętniony. Byłoby to doskonałym uczczeniem prekursorskiej roli Kazimierza Siemienowicza w dziedzinie budowy rakiet; a jednocześnie przypomnieniem, że właśnie w Warszawie startowały polskie rakiety w latach a więc 300 lat przed startami rakiet w Bajkonurze w Związku Radzieckim czy w Houston w Stanach Zjednoczonych. To Fragment panoramy Warszawy z czasów Kazimierza Siemienowicza. Na lewo widoczny pałac Ossolińskich, w którym Siemienowicz informował kanclerza Jerzego Ossolińskiego o swoich pracach w dziedzinie artylerii i techniki rakietowej. Fragment rysunku Szweda Frika Dahlbergha byłaby znakomita propaganda wkładu polskiej myśli wynalazczej w światową nauki,' i technikę rakietową. To byłoby wzbogacenie pięknych tradycji Warszawy i Wojska Polskiego. A oto fragmenty opisów prób z rakietami w książeczce Tadeusza Nowaka:..Kazimierz Siemienowicz""): Gdy pojawiły się pierwsze gwiazdy, z arsenału wyruszył w kierunku pól rozciągających się za wsią Wielka Wola dziwny pochód. Przodem jechał konno inż. Siemienowicz, za nim sunął wóz. w którym złożone były różne przybory (..). W ślad za wozem postępowała duża grupa ludzi (...). Po przybyciu na miejsce inżynier kazał ustawie na ziemi zdjęty z woza, wysoki na dwa sążnie stojak w kształcie słupka oparty na dwóch skrzyżowanych belkach (...). Przy stojaku pozostał tylko inżynier, zawsze ciekawy każdej nowości Sonik o i Cyrkelbach, który (...) zręcznie wykrzesał iskrę wprost na koniec natartego prochem lontu, zwisającego z rakiety. Gdy lont zajął sit; i nikły płomyczek zaczął szybko wędrować w górę, wszyscy trzej odstąpili na kilkanaście kroków w tył, bacznie obserwując wężyk ognia. W chwili gdy dotai ł do dyszy rakiety, buchnął z niej płomień i ra kieta jakby porwana niewidoczną siłą, z szumem ruszyła w górę, znacząc swą drogę jasną linią na ciemnym tle nieba. Wśród widzów rozległ się szmer uznania, który- przeszedł w okrzyk, gdy gdzieś tam wysoko rozległ się huk, a ra kieta pękła jakby na wiele k łwałków, które świecąc różnymi kolorami zaczęły z wolna opadać w dół". Genialne pomysły i wynalazki Kazimierza Siemienowicza były różnie przyjmowane przez współczesnych. W jednych budziły podziw, w innych zawiść. Pisał o tym sam autor Wielkiej sztuki artylerii" we wstępie do swego dzieła 8 ):... jedynie marność wolna jest od zawiści, a mąż zacny zawsze powinien się spodziewać nienawiści, ona bowiem jest stałą jego towarzyszką, postępującą za nim krok w krok jak cień..." Zdawał też sobie Siemienowicz sprawę z pionierskiego charakteru swojego dzieła, jak świadczą o tym poniższe jego słowa: 9 ) 39

8 to znajdowało się w bibliotece Liceum w Warszawie, przeniesione zapewne z Biblioteki Załuskich n ). Na popiersiu tym Siemienowicz był przedstawiony ze wstęgą i gwiazdą jakiegoś orderu zagranicznego. Być może. szczególowsze badania w tej sprawie przynios'yby jakieś rezultaty, mogące się przydać jako tworzywo do ewentualnego portretu Siemienowicza. Bo dotąd nie mamy nawet jego podobizny, a więc me znamy jego wyglądu. Toteż Tadeusz Nowak w swej książce mógł naszkicować tylko przypuszczalny wygląd Kazimierza Siemienowi cza: > 2 ) Właśnie dochodziło południe i ruch w mieście był największy, gdy z bramy Zamku Królewskiego w Warszawie wyszedł człek w sile wieku, średniego wzrostu, w barach rozrośnię- Riblioteka Załuskich w Warszawie, w której wśród podobizn znakomitych Polaków znajdowało się popiersie Kazimierza Siemienowicza Nasze przedsięwzięcie jest w ogóle nowe, ponieważ nikt przede mną nie przedstawił go w tej kolejności, za pomocą takiej metody i takich reguł, ponadto wiem, że nikt nigdv, ktokolwiek w tej materii poświęcił coś dla pożytku publicznego, nie miał tego na uwadze ani nie zmierzał do tego celu, do którego ja zdążałem, przy życzliwej woli boskiej niewiele chyba z drogi zbaczając (...). To jest jednak zupełną prawdą, że wszyscy pozostali pirotechnicy, starsi ode mnie, stawiali na tej ścieżce pierwsze dopiero kroki. Czego ja dokonałem w porównaniu z tamtymi, zobaczy to sprawiedliwy znawca, następny zaś wiek osądzi, czego ktoś poza mną dokonał". Jak z tych słów wynika, Kazimierz Siemienowicz spodziewał się że jego będzie za gro bem zwycięstwo", że potomność ozdobi jego skronie zasłużonym wieńcem sławy. O tym że nadzieje te urzeczywistniają się, świadczy choćby poniższy fragment wstępu z artykułu Jerzego Romana pt. Człowiek, który pokonał mrok" wydrukowanego w 1972 r. w Trybunie Mazowieckiej" 10 ). Z okazji obchodów Tysiąclecia odbyła się w 1966 r. w Chicago, a potem w Detroit wystawa obrazująca światowe osiągnięcia polskiej wiedzy i myśli technicznej. Miałem okazję widzieć program tej wystawy. Zawierał cztery tylko nazwiska: Mikołaja Kopernika, Kazimierza Siemienowicza, Marii Skłodowskiej Curie i... Ignacego Łukasiewicza. Wybrano ich właśnie, by reprezentowali wobec zwiedzających polski wkład w rozwój światowej nauki i techniki". Z tej Wielkiej Czwórki nauki polskiej jedynie Kazimierz Siemienowicz nie ma dotąd nawet portretu. Miał tylko kiedyś popiersie, o którym zachowała się wzmianka Feliksa Bentkowskiego z 1814 r., mówiąca że w tym czasie popiersie t' 1 ' &/"trrn <'. r rmirn! et dchm.j+rt.. 4 p u J I o j Fragment karty tytułowej dzieła Kazimierza Siemienowicza. Na pierwszym planie mężczyzna z laską, to prawdopodobnie Kazimierz Siemienowicz objaśniający widzom pokazy artyleryjsko-rakietowe ty. Ruchy jego zdecydowane, szybkie i sprawne nasuwały bystremu obserwatorowi myśl, że człek ten i do szabli i do konia od młodości przywykł. Ubrany był w strój holenderski, czarny, aksamitny... zdobny u szyi i przy rękawach białymi, sztywno wyprasowanymi koronkami. Szpada u boku świadczyła że był szlacheckiego rodu, a lekkie pochylenie głowy i wyraz skupienia w szarych, patrzących spod nawis łych brwi oczach zdawały się wskazywać, że ten 40

9 Giełda w Amsterdamie około roku W budynku tym prawdopodobnie bywał Kazimierz Siemienowicz. Tu sprzedawano jego książkę o rakietach cudzoziemski szlachcic więcej chyba czasu nad książką niż przy stole biesiadnym spędził. Wyszedłszy z bramy, cudzoziemiec rozejrzał się po zalanym słońcem dziedzińcu i niespodziewanie czystą polszczyzną z lekkim akcentem, znamionującym wschodnie, chyba z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego pochodzenie, zwrócił się do towarzyszącego mu pacholika..." Tak właśnie na okładce i ilustracjach książki Tadeusza Nowaka przedstawił Kazimierza Siemienowicza grafik Mieczysław Wiśniewski. Jest również prawdopodobne że Siemienowicz narysował sam siebie na karcie tytułowej swego dzieła. Byłby to stojący na pierwszym planie w lewym dolnym rogu karty tytułowej wysoki mężczyzna o wygolonej twarzy, zwrócony bokiem, w wojskowym stroju, w kapeluszu ze strusim piórem i ze szpadą u pasa. W prawej ręce trzyma długą laskę, ułatwiającą przekazywanie poleceń na odległość, lewąjr^ką wykonuje gest towarzyszący objaśnieniom, których udziela osobom przyglądającym się pokazom artyleryjsko-rakietowym. Dzieło Siemienowicza przypomina, że polska myśl odkrywcza niejednokrotnie była w czołówce światowego wyścigu na drogach postępu techniki. To właśnie podkreślono mocno podczas tegorocznych obchodów XXX-lecia Polski Ludowej. To właśnie odbija się żywym echem w sercach milionów Polaków w kraju i za granicą uczuciowo zaangażowanych w te sprawy podobnie jak w sprawę sukcesów polskiej drużyny piłkarskiej na mistrzostwach świata w Monachium 1974 roku. Nie obojętne były te sprawy również protektorom Kazimierza Siemienowicza: królowi Pol- Kanclcrz wielki koronny Jerzy Ossoliński ( ), protektor Kazimierza Siemienowicza ski i wielkiemu księciu Litwy Władysławowi IV oraz kanclerzowi wielkiemu koronnemu Jerzemu Ossolińskiemu. Pisze o tym sam Siemieno wicz we wstępie do swej książki "). Wspomina o tym Feliks Bentkowski w swej Historii literatury polskiej" 14 ):

10 Fragment karty tytułowej dzieła Siemienowicza (powiększony). Widoczny herb Siemienowicza Ostoja": miecz pomiędzy dwoma półksiężycami i monogram C. S. (Casimirus Siemienowicz) Król zobaczywszy jego rękopis o artylerii, kazał go podać do druku, co dopiero we dwa lata po śmierci króla przyszło do skutku. Rozkazowi zatem tego monarchy winni jesteśmy to dzieło, które może ujść za klasyczne i które dotąd powszechnie szacowane, czyni honor Polakom". Książkę Siemienowicza wydrukowano w Amsterdamie u Jana Jansoniusa, a więc w centrali wielkiej firmy drukarsko-wydawniczo-księgarskiej: Jansoon van Waesberge. 15 ) mającej swoje placówki w Rotterdamie, Utrechcie, Bredzie, Sztokholmie, Uppsali, Toruniu i Gdańsku. Ułatwiło to w XVII wieku popularyzację dzieła, czyniącego honor Polakom", w Europie. Z karty tytułowej pierwodruku jako materiał ikonograficzny do upamiętnienia wynalazcy można jeszcze przyjąć oprócz rysunku prawdopodobnie jego postaci widoczną u góry karty małą tarczę heraldyczną z monogramem C. S. (Casimirus Siemienowicz) i z polskim herbem Ostoja, przedstawiającym pomiędzy dwoma półksiężycami miecz prostopadle ku dołowi zwrócony. Tym herbem Siemienowicz się pieczętował. Polski geniusz rakiet spodziewał się, że zdobędzie sławę. Traktował ją jednak jak środek do wielkiego celu, nie jako cel sam w sobie. Na rysunku 203 swego dzieła umieścił wizerunek zmiennej Fortuny, aby wielki mąż nie dal się oczarować powabom fortuny, lecz w każdym położeniu zachowywał równowagę ducha" 16 ). Także i karta tytułowa zawiera elementy podobnej symboliki. Na jej pierwszym planie nie piedestale podobnym do fontanny siedzi dziecko puszczające bańki mydlane. Oto co pisze o tym rysunku Siemienowicz 17 ): Również i rycina, którą przedstawiłem na samym wstępie togo dzieła, wyobraża nicość sławy ludzkiej. Czymże bowiem jest człowiek z całym swym dostojeństwem, godnością i zaszczytami, jak nie bańką na wodzie i co więcej, nawet czymś mniejszym od bańki". Rysunek ten ma jednak podwójną symbolikę. Dziecko puszczające bańki mydlane przez słomkę. będącą najprostszą wyrzutnią, symbolizuje także olbrzymie możliwości umysłu ludzkiego: od słomki-wyrzutni baniek mydlanych poprzez wyrzutnie rakiet skonstruowanych przez Siemienowicza do wyrzutni potężnych rakiet kosmicznych w XX wieku! Zapoznając się z dziełem Siemienowicza czytelnik odnosi wrażenie, że wynalazca przemawia słowami: Wzywam prekursorów", zachęcając w ten sposób, byśmy nie spóźniali się za naszą epoką, ale tak, jak on, ją wyprzedzali!

11 43 Fragment karty tytułowej książki Siemienowieza. Na pierwszym planie na piedestale dziecko puszczające przez słomkę bańki mydlane. W głębi start rakiety. Rysunek o podwójnej symbolice, wyrażający nietrwałość ludzkich losów, a jednocześnie wielkie możliwości umysłu ludzkiego PRZYPISY 1) K. Siemienowicz: Wielkiej sztuki artylerii część pierwsza. W-wa 1963, s ) Jak wyżej. 3) Jak wyżej, s ) Jak wyżej, s ) Jak wyżej, s ) M. Rusinek: Królestwo pychy. W-wa 1958, s. 24?8. 7) T. Nowak: Kazimierz Siemienowicz, W-wa 1969, s ) K. Siemienowicz, opus cit. s ) Jak wyżej, s ) Nr 228 z dnia IX.1972 r. 11) Feliks Bentkowski ( ) profesor Liceum Warszawskiego, później Uniwersytetu Warszawskiego, członek-opiekun Towarzystwa Naukowego Płockiego z lat , był bibliotekarzem tegoż Liceum w latach Toteż poniższa wzmianka jego w Historii literatury polskiej ', tom II W-wa i Wilno 1814 s. 361 niewątpliwie była oparta na autopsji: Pomiędzy popiersiami znakomitych nauką Polaków, znajdującymi się w bibliotece Liceum Warszawskiego, (a które zdobiły niegdyś Bibliotekę Załuskich), jest także wizerunek Kazimierza Siemienowicza". 12) T. Nowak, op. cit., s ) K. Siemienowicz, op. cit., s ) F. Bentkowski, op. cit., s ) Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław W-wa Kraków 1971, s ) K. Siemienowicz, op. cit., s ) Jak wyżej, s. 354.