Bilans Kapitału Ludzkiego

Transkrypt

1 2015 Bilans Kapitału Ludzkiego Szara strona rynku pracy. Czy elastyczność jest rozwiązaniem? Konrad Turek Uniwersytet Jagielloński Warszawa, 28 kwietnia 2015

2 Plan prezentacji Gospodarka nieformalna w Polsce Szara strefa przyczyny Praca nierejestrowana w świetle badań BKL Jak ograniczyć pracę nierejestrowaną? Czy elastyczność jest rozwiązaniem?

3 Gospodarka nieformalna w Polsce

4 Wielkość gospodarki nieformalnej (% PKB) wielkość szarej strefy w Polsce od końca lat 90. nieznacznie, lecz stale spada Schneider 2013: 23,8% (nadal jeden z najwyższych wyników w UE, np. Czechy i Słowacja -15%, Niemcy 13%, średnia UE-27-18,4%) % PKB GUS Schneider* Alm, Embaye** IBGR*** 14,5 23,8 19, *Schneider et al. (2011); Schneider, Raczkowski (2013) [model strukturalny MIMIC] **Alm, Embaye(2013) [podaż na pieniądz (currencydemand)] ***Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (Łapiński et al., 2014) [uwzględnia działalność nielegalną]

5 Wielkość sektora pracy nieformalnej (liczba pracowników bez umowy ) Dane GUS: tys. (moduł BAEL) mln (za: Rzeczpospolita, 2014) Liczba pracujących ( w mln) 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 2,2 15% 1,4 9,3% 1,3 9,6% 0,785 0,732 1,078 4,9% 4,6% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% Odsetek ogółu pracujących 0,0 0% Źródło: GUS

6 Szara strefa przyczyny

7 Czynniki wpływające na wielkość szarej strefy Wzrost gospodarczy Bezrobocie Ubóstwo Ekonomiczne Podaż odpowiednich kandydatów Popyt na pracowników Dostępność legalnej pracy Instytucjonalne Szara strefa Społeczne, kulturowe System podatkowy System zabezpieczeń społecznych Niestabilność instytucjonalna Elastyczność rynku pracy, płaca minimalna Prawo i jego egzekwowanie Poczucie bezkarności Poszanowanie prawa, uczciwość podatkowa Akceptacja społeczna Korupcja Kultura i tradycja Poziom społ. obywatelskiego Sieci społeczne

8 Przyczyny niepodpisywania oficjalnych umów Z punktu widzenia pracownika Z punktu widzenia pracodawcy uniknięcie płacenia podatków i itp. utrata świadczeń socjalnych konieczność zwiększenia dochodu brak możliwości znalezienie legalnego zatrudnienia skłonność do ryzyka niski poziom kapitału ludzkiego niedopasowanie do wymagań kompetencyjnych ograniczające regulacje rynku pracy uniknięcie zobowiązań i procedur administracyjnych wysoka konkurencyjność w branży sektor działalności i profil pracowników sezonowość zapotrzebowania na dorywczych pracowników

9 Praca nierejestrowana w świetle badań BKL

10 Praca bez umowy (ost. 12 miesięcy) Osoby w wieku produkcyjnym, które w ciągu poprzednich 12 miesięcy pracowały bez formalnej umowy Liczba osób (w tys.) ,7% tys. 4,1% tys. 3,8% 932 tys. 3,8% 937 tys. 4,0% 974 tys % 5% 4% 4% 3% Odsetek wśród ludności Szara strefa a kryzys? Raczej nie obserwujemy przechodzenia do szarej strefy Firmy: spadek popytu na pracę (szczególnie budownictwo) Gosp. domowe: spadek dochodów lub obawy o stabilność finansową ograniczenie mniej istotnych wydatków Źródło: BKL Badania Ludności

11 Praca bez umowy (ost. 12 miesięcy) sytuacja zawodowa i płeć Odsetek pracujących bez umowy (2014) 10,5 10,0 Udział wśród pracujących bez umowy ,9 3,9 4, Pracuj. Bezrob. (ekon.) Bezrob. (zarej.) Nieakt. Ogółem Mężczyźni Kobiety Jednak świadczenia dla bezrob. otrzymywało jedynie 2% pracujących na czarno Źródło: BKL Badania Ludności

12 Praca bez umowy (ost. 12 miesięcy) - wykształcenie Odsetek pracujących bez umowy Pracujący Bezrobotni Nieaktywni Ogółem Osoby z niższym poziomem wykształcenia stanowią Gimn. i poniżej Zasad. zawod. Średnie Wyższe 60% grupy Źródło: BKL Badania Ludności

13 Praca bez umowy (ost. 12 miesięcy) - zawody Struktura zawodowa (% z danej grupy) : 1. obecnie pracujący (bez względu na formę umowy) 2. bezrobotni (poprzednio wykonywany zawód) 3. pracujący bez umowy (ost. 12 m.) Nadreprezentacja zawodów robot. niewykw. (główni związanych z budownictwem) 1 kier 2 spec 3 sred 4 biur 5 uslu 6 roln 7 rob-w 8 oper 9 rob-n 0 nie pracował(a)** * W przypadku bezrobotnych pytano o poprzedni wykonywany zawód. ** Osoby bezrobotne, które do tej pory nie pracowały Pracyjący (oficjalnie) Pracujący bez umowy (w ost. 12 m.) Bezrobotni (ekon.)* Źródło: BKL Badania Ludności

14 Praca bez umowy (ost. 12 miesięcy) uczniowie i studenci 18% pracujących bez umowy uczestniczyło w kształceniu formalnym Odsetek studentów ostatnich lat studiów stacjonarnych, którzy w ciągu poprzednich 12 miesięcy pracowali z uwzględnieniem rodzaju umowy (w %) Pracował(a) (ost. 12 m.) 4 3 Własna firma Umowa o pracę Zlecenie lub dzieło Umowa nieformalna Czy pracował(a)? n 2010 =33 272, n 2013 = Rodzaj umowy Źródło: BKL Badania Studentów 2010, 2013

15 Praca bez umowy (ost. 12 miesięcy) - regiony Odsetek pracujących bez umowy Ogółem (2014) Wśród zarejestrowanych bezrobotnych ( ) min. maks. min. maks. Źródło: BKL Badania Ludności

16 Szara strefa a bezrobocie Stopa bezrobocia i odsetek pracujących bez umowy Stopa bezrobocia ekonomicznego Stopa bezrobocia rejestrowanego Odsetek pracujących bez umowy (w ost. 12 m.) 17 16,4 16,3 6,0 Stopa bezrobocia (%) , ,4 4,1 14,6 14,9 3,8 3,8 14,9 14,3 4,0 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 Pracujący bez umowy (%) Na poziomie województw brak związku 3,0 Źródło: BKL Badania Ludności

17 Praca bez umowy inne formy pracy Stosunkowo niewielki odsetek pracujących bez umowy był równocześnie zatrudniony na podstawie legalnej umowy (17%) Dla znacznej części osób praca w szarej strefie stanowi istotne (jak wskazują badania GUS z 2010r. w 54% główne) źródło utrzymania Dla 30% praca ta miała charakter dorywczy, zaś dalsze 19% wykonywało ją dla rodziny lub przyjaciół Pracujący bez umowy częściej niż pracujący legalnie podejmowali różnego rodzaju aktywności zawodowe o dorywczym charakterze (34% vs 21%), w tym m.in.: o Umowa zlecenie/o dzieło 14% o Nieodpłatna pomoc w rodzin. działalności 9% o Praktyka, staż 8%

18 Przyczyny niepodpisywania umowy formalnej wśród bezrobotnych było to ponad 50% Niechęć drugiej strony do podpisania umowy 40 Praca dodatkowa, dorywcza 30 Praca dla rodziny, znajomych Za wysokie podatki i opłaty Uciążliwe formalności 10 Brak formalnych uprawnień 8 Zarejestrowanie w UP Inny powód 4 5 Bycie studentem lub uczniem 1 Źródło: BKL Badania Ludności

19 Stosunek do pracy nierejestrowanej 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Umowa czy wyższe zarobki? Prac. Bezrob. (ekon.) Bezrob. (zarej.) Nieakt. Ogół. Zarabiać trochę mniej, ale mieć formalną umowę Zarabiać tyle, co obecnie bez umowy Jaki procent obecnego zarobku poświęciliby, żeby podpisać formalną umowę? 10% Czy warunki i zarobki w pracy bez umowy im odpowiadały? odpowiadały trudno powiedzieć nie odpowiadały 60

20 Jak ograniczyć pracę nierejestrowaną?

21 Likwidacja szarej strefy - czy warto? mniejsze wpływy (podatki, składki) niesłusznie przyznane świadczenia niższy wzrost gospodarczy brak kontroli (utrudnienia dla administracji i skutecznej polityki) praworządność, przestrzeganie norm i postawy obywatelskie nieuczciwa konkurencja między firmami Poziom systemowy: + poszerza rynek pracy i zwiększa rzeczywisty poziom zatrudnienia + miejsca pracy, które w oficjalnej gospodarce być może by w ogóle nie powstały + przepływ pieniądza, większy popyt konsumpcyjny + odpowiedź na dysfunkcje i niesprawności - oliwienie gospodarki Pracownicy: brak ochrony przez prawo pracy brak składek emeryt. (zabezpieczenie na przyszłość) brak składek zdrowotnych (służba zdrowia) brak stażu pracy + możliwość aktywności + zapewnienie przynajmniej minimalnego dochodu + podniesienie kapitału ludzkiego (i szans na legalne zatrudnienie) + efekt substytucji praca nierejestrowana jako doraźne wsparcie finansowe dla osób chwilowo bezrobotnych (BKL: 16%)

22 Likwidacja szarej strefy - czy można, czy trzeba? Niemożliwe jest stworzenie systemu w pełni regulującego wszystkie aktywności ekonomiczne Szara strefa nie jest plagą i nieodwracalną barierą w rozwoju Działania ograniczające (MPiPS, 2008) 1. Zachęty finansowe ograniczające motywację pracowników do nieformalnego zatrudnienia (m.in. zmniejszania klina podatkowego, obniżenie obciążeń podatkowych i poziomu składek na świadczenia socjalne) 2. Usprawnienia organizacyjno-administracyjne (m.in. uproszczenie procedur związanych z zatrudnieniem pracownika, usprawnienie polityki rynku pracy) 3. Indywidualna pomoc dla pracowników nierejestrowanych (ułatwienie wyjścia z szarej strefy, wsparcia dla zagrożonych wejściem ) 4. Kampanieinformacyjno-edukacyjne 5. Wzmocnienie systemu kontroli przedsiębiorstw i zaostrzenie sankcji

23 Koszty pracy Obniżenie pozapłacowych kosztów pracy (dotyczących obowiązkowych składek płaconych przez pracownika i pracodawcę) obniżyć poziom oszczędności przy zatrudnianiu bez umowy Sugeruje tak teoria ekonomiczna, jednak jest to sformułowanie o charakterze ceteris paribus Wysokość klina podatkowego nie ma uniwersalnego i bezpośredniego przełożenia na dobrą lub złą sytuacją na rynku pracy (por. Polarczyk, 2007; Schneider, Raczkowski, 2013; OECD, 2014) np. Polska vs Belgia, Niemcy, Austria, Francja BKL: chęć uniknięcia podatków przyczyną niepodpisywania umowy - 18%

24 Elastyczność Zmniejszenie ryzyka pracodawcy związanego z zatrudnieniem (m.in. w zakresie możliwości obniżenia wynagrodzenia i rozwiązania umowy) Kontra: zwiększanie poziomu ochrony zatrudnienia -przeciwdziałanie dyskryminacji i wyzyskowi, stabilizacja zatrudnienia Kontrowersje: o o o elastyczne form zatrudnienia przedemerytalny okres ochronny płaca minimalna Elastyczność patologie zatrudnienia Elastyczność pogorszenie sytuacji pracowników nierejestrowanych (gdzie brak jest jakiejkolwiek ochrony pracownika) Płaca minimalna brak wyraźnego związku z wielkością szarej strefy, także w PL (np. Rutkowski, 2013; Kozek, 2014; Williams, 2014)

25 Co dalej z szarą strefą? Czy elastyczność jest rozwiązaniem? Brak jednoznacznej oceny rozwiązań elastycznych/ochronnych (różne grupy, charakter rynku pracy) Brak uniwersalnej magicznej formuły Cele polityki: Zróżnicowanie zjawisk (częstotliwość i zakres wykonywanej pracy, koszty ekonomiczne i społeczne, ryzyko dla pracownika) Koncentracja na relacjach patologicznych (długotrwałe, dla przedsiębiorstw, wymuszone, duża skala) Mechanizmy, grupy, funkcje i konsekwencje (a nie światopogląd) Jak stworzyć warunki,w których pracownicy i pracodawcy skłonni byliby do legalizowania relacji? (kluczowa rola pracodawców) Prewencja minimalizowanie prawdopodobieństwa opuszczenia gospodarki oficjalnej i powstawania relacji nierejestrowanych (Mróz, 2004) Przeniesienie produkcji dóbr i usług wykonywanych do tej pory w szarej strefie do gospodarki oficjalnej w taki sposób, aby nie zachwiało to ich popytem i podażą (por. Schneider, Raczkowski, 2013)

26 bkl.parp.gov.pl Dziękuje za uwagę Konrad Turek