KOŚCIÓŁ P.W. ŚW STANISŁAWA W NIEDŹWIADNEJ

Transkrypt

1

2 KOŚCIÓŁ P.W. ŚW STANISŁAWA W NIEDŹWIADNEJ Kościół p.w. św. Stanisława w Niedźwiadnej należy do najwyższej klasy zabytków architektury późnogotyckiej Podlasia. Co więcej, jest to jeden z nielicznych kościołów, który ocalał z pożogi wojen i zawirowań historycznych nękających północnowschodnie kresy Polski. A zatem, nie bez znaczenia jest fakt, że mamy do czynienia z wyjątkowym w skali Podlasia zabytkiem, który zachował się do naszych czasów właściwie w nienaruszonym stanie wraz z częścią wyposażenia. Nie sposób także przecenić wagi historycznej, jaką odegrała ta świątynia w dziejach zachodniego Podlasia. Jej architektura jest dowodem na migracje warsztatów budowlanych z Północy po upadku państwa krzyżackiego, a co za tym idzie przenoszenia wzorów architektury zakonnej na tereny Mazowsza i Podlasia. Kościół stanowi kompleks zabytkowy, na który składają się: sama bryła architektoniczna świątyni z oryginalną konstrukcją, więźbą dachową, zrekonstruowanym stropem, zabytkowa zakrystia (starsza od nawy) i wnętrze z zachowanym późnobarokowym ołtarzem głównym, ołtarzami bocznymi oraz emporą organową. W kościele znajdują się także zabytkowe paramenty liturgiczne. Dlatego też nadrzędną zasadą, jaką należy przyjąć, będzie traktowanie go jako spójnego zespołu zabytków. Kościół stanowi przy tym interesujący zapis nawarstwień stylowych, które harmonijnie funkcjonują w ramach tego zespołu. I tak do istniejącej wcześniej zakrystii dobudowany został gotycki korpus nawowy z połowy XVI w. Podobnie we wnętrzu współistnieją ze sobą barokowe, rokokowe i klasycystyczne czy historyzujące elementy wystroju. Wszystkie z nich należy traktować równorzędnie, jako istotne składowe zespołu. Kościół w Niedźwiadnej był wielokrotnie odnawiany w przeszłości. Wiązało się to przede wszystkim ze zniszczeniami spowodowanymi klęskami takimi jak wichura czy pożary oraz z potrzebami odnowienia wynikającymi z ciągłej eksploatacji. Obecny zabytkowy wystrój wnętrza pochodzi z I poł. XVIII w. i jest efektem kompleksowej restauracji po klęskach jakie nawiedziły kościół u schyłku XVII w. Wyjątkowe szkody w substancji zabytkowej wyrządził remont wykonany w latach 70-tych XX w. Nieprofesjonalne naprawy i izolacje wpłynęły na stworzenie większego zawilgocenia murów. Usunięto częściowo zabytkowy wystrój wnętrza. Wykonano nowe elementy wystroju (strop, witraż, posadzka, polichromie) bez zharmonizowania ich z pozostałym wyposażeniem.

3 Obecnie trwają prace nad przywróceniem kościołowi jego zabytkowego charakteru. Zrekonstruowano ołtarz główny oraz strop, przeprowadzono konserwację tynków we wnętrzu świątyni. Profesjonalnie przeprowadzane prace poprzedzone były badaniami odkrywkowymi. W trakcie prac wykonano dokumentację fotograficzną i konserwatorską, będącą ważnym czynnikiem w badaniach nad architekturą późnogotycką w Polsce. DATA WYDARZENIE ŹRÓDŁO 1426 Wieś Niedźwiadna (Niedźwiada) jest wzmiankowana po raz pierwszy w archiwaliach. KZSwP, s. 25 R. M. Kunkel, s. 276 Ok przed 1462 Fundacja pierwszego kościoła drewnianego przez Konrada Niedźwiadnej, starostę wiskiego oraz dziedziców z Brzeźna. KZSwP, s Kościół w Niedźwiadnej jest filią parafii w Wąsoszu. KZSwP, s Erygowanie parafii w Niedźwiadnej. KZSwP, s W źródłach pojawia się wzmianka in causa discreti Johannis ministri ecclesiae Nyedzwyada cum nobilibus Alberto et Paulo nobilibus de Yaki. A. Grzybkowski, s Odnotowany spór o podział kosztów budowy kościoła. KZSwP, s Potwierdzenie istnienia parafii w wymienieniu Bartholomeus plebanus. A. Grzybkowski, s. 341 Ok Wzniesienie obecnego kościoła przy istniejącej wcześniej murowanej zakrystii. W różnych przekazach archiwalnych pojawiają się daty 1537 i 1588, nie mają one jednak żadnego uzasadnienia formalnego lub źródłowego. KZSwP, s. 26 A. Grzybkowski, s Plebanem zostaje ks. Stanisław Iłowski. Być może był on inicjatorem lub fundatorem obecnego kościoła. Rok ten utrwalony został na belce stropu i został odnotowany w czasie XVII-wiecznej wizytacji kościoła 1609 Wizytacja biskupia określa murowany kościół jako murowany zaniedbany Zygmunt Grądzki zapisuje kościołowi testamentem 1000 zł. pol, na dobrach wsi Niedźwiadna. KZSwP, s. 26 A. Grzybkowski, s. 341 A. Grzybkowski, s. 344

4 Biskup Stanisław Starczewski konsekruje (ponownie) kościół i ołtarze W oktawę Bożego Ciała w budynek uderzył piorun, powodując znaczne szkody, między innymi zniszczenie południowej połaci dachu Wizytacja odnotowuje: A que Sit Erecta et Fundata nullum extat Documentum, tantum antiqua traditionibus ac posteros missa traditur erectam esse in titulam Sancti Sanislai Episcopi. Wizytator nie znalazł żadnego dokumentu, natomiast zauważył datę 1551 znajdującą się w kościele: Erectam an reparata Anno Millesimo quigentesime quinquagesimc primo quod colligitur ex Inseriptione inserta teoto posita. W czasie wizytacji, zniszczenia spowodowane piorunem nie były jeszcze naprawione, gdyż kościół jest narażony wiatrom i piorunom a sygnaturka cała zniszczona. W końcu XVII w musiała istnieć pierwsza kruchta, bowiem wizytator wylicza od strony północnej tylko dwa okna. Okno wschodnie nie było jeszcze zamurowane, co wynika z tego zestawienia, a na belce tęczowej znajdowała się grupa Ukrzyżowania. A. Grzybkowski, s. 343 A. Grzybkowski, s A. Grzybkowski, s W wyniku pożaru zostaje uszkodzony dach. KZSwP, s. 26 Pocz. XVIII w. Ufundowanie nowego ołtarza głównego. Usunięcie belki tęczowej Nadbudowa korony murów i wykonanie barokowego gzymsu wieńczącego we wnętrzu Wizytacja stwierdza, że kościół jest niedawnemi czasy reperowany y dachówką pokryty,... w tym kościele pułap nowy y chór nowy. Restauracji podlegało zapewne całe wnętrze, a wymiana stropu usunęła datę 1551, bo wszystkie dalsze wizytacje, począwszy od wizytacji z r twierdzą, że nie można ustalić czasu budowy. Przed 1781 Opisanie kościoła na wizytę Dekanalną stwierdza o konsekracji.. pewności nie ma. Znaki, są tylko na ścianach....kościół jest w stanie dobrym, nieco potrzebuje reparacyi to jest przesypania dachówki. Przed wizytą dekanalną dobudowano murowaną kruchtę północną staraniem ks. Gurskiego. KZSwP, s. 26 A. Grzybkowski, s A. Grzybkowski, s. 344 KZSwP, s. 26

5 1812 Pożar kościoła. Remont. KZSwP, s wo.ekai.pl 1817 Wichura uszkadza sygnałek. Patrz niżej, rok Stan budynku zgodnie z odpowiedzią proboszcza na ankietę biskupa augustowskiego: Kościół w stanie miernym, - jednak znacznej i nieodzownej potrzeba reperacyi. Ściany wewnątrz wybielone lecz iuż poruynowane, zewnątrz nie bielone, w górze zaś gzymsy po większey części powypadały. Pułap i belki w stanie dobrym nad chórem tylko kilka desek braknie... Wieżyczka, czyli kopuła, w którey sygnałek znayduie się - ta przez wichurę gwałtowna wyroku 1817 do większey połowy wraz z krzyżem na niey będącym zwaliła się. Co do zapisu Zygmunta Grądzkiego na reperacyą kościoła okazuje się z tego samego tekstu, iż od tey sumy należnego gruntu ciż Dziedzice opłacać nie chcą. A. Grzybkowski, s Wieś liczy 15 domów i 101 mieszkańców. Słownik, s. 66 Przed poł. XIX w albo 1853 W nieznanym czasie zmieniono zadaszenie zakrystii. Pierwotny pulpitowy dach o mniejszej stromiźnie zastąpiono wspólną połacią dachu z nawą. Konieczne było wówczas częściowe przemurowanie zachodniego półszczytu zakrystii. Inwentaryzacja Stronczyńskiego. A. Grzybkowski, s. 348 K. Stronczyński, Opisy zabytków Parafia liczy 1360 dusz. Słownik, s Remont kościoła, być może obniżenie skarp elewacji południowej. Zmiana wykroju wschodniego okna zakrystii. KZSwP, s. 26, A. Grzybkowski, s Pocz. XX w. Po 1916 Budowa plebanii. Remont kościoła. Zlikwidowano sygnaturkę i przekształcono prostokątne wejście do kruchty i zakrystii na zamknięte półkoliście. Być może są to prace wykonane ok r. za.pl/ A. Grzybkowski, s. 344 KZSwP, s Remont kościoła, wykonanie nowych tynków, zamurowanie niszy w ścianie południowej kościoła. Notatka znaleziona w zamurowanej niszy w

6 ścianie południowej Zamurowano dn. 20 września 1935 r przez Ks. prob. Józefa Przekopa Remont kościoła staraniem ks. Mariana Łupińskiego. Zmiana wykroju okien nawy i prezbiterium. Usunięcie polichromowanego stropu. Demontaż zabytkowego wyposażenia kościoła. Budowa nowej sygnaturki. za.pl/ KZSwP, s Wykonanie nowego ogrodzenia kościoła i cmentarza. Informacje 1972 Naprawa więźby dachowej Wykonanie nowych okien. Uzupełnienie ubytków murów na zewnątrz kościoła Rekonstrukcja dzwonnicy Położenie szlichty podłogowej Otynkowanie wnętrza kościoła. Ułożenie marmurowej podłogi Ułożenie boazerii we wnętrzu kościoła. Remont chóru. Umieszczenie mebli liturgicznych we wnętrzu kościoła: ołtarza, ambony, chrzcielnicy. Ustawienie ławek i konfesjonałów. Montaż w oknie wschodnim witraża autorstwa Zygmunta Koźmickiego z Poznania, konserwacja rzeźb śś. Piotra i Pawła z ołtarza głównego i umieszczenie ich na konsolach we wnętrzu Malowanie wnętrza kościoła. Konserwacja figur z ołtarza głównego Konserwacja XVIII-wiecznych figur i rekonstrukcja ołtarza głównego. umieszczone na tablicy pamiątkowej wmurowanej w ścianę kruchty północnej, karty zabytków KOBiDZ

7 BIBLIOGRAFIA Architektura gotycka w Polsce, Dzieje Sztuki Polskiej, p. red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, t. 2: Katalog zabytków, p. red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s [Niedźwiadna] Bieniewska-Lenard B., Problematyka badań gotyckiej architektury sakralnej Mazowsza, Biuletyn Historii Sztuki, R XXV: 1963, z.2, s. 127 Dmochowski Z., Dzieła architektury w Polsce, Londyn 1956, s. 140 Gerquin B., Kościoły gotycki na Mazowszu Łomżyńskim, [w:] Województwo Białostockie. Przeszłość. Zabytki., Białystok 1929 Grzybkowski A, Późnogotycki kościół w Niedźwiadnej, Rocznik Białostocki, XII, 1974, s Jaworska J., Widoki Mazowsza. Materiały ikonograficzne w malarstwie, rysunku, grafice, Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, t. XII: 1968 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce - Seria Nowa, T. IX: woj. Łomżyńskie, p. red. M. Kałamajskiej-Saeed, z. 3: Kolno, Grajewo i okolice, opr. M. Kałamajska-Saeed, Warszawa 1988, s Kunkel R. M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2006, s. 63, , Miłobędzki A., Późnogotyckie typy sakralne w architekturze ziem polskich, [w]: Późny gotyk. Studia nad sztuką przełomu średniowiecza i czasów nowych, Warszawa 1965 Rocznik diecezji łomżyńskiej, 1964, Łomża 1964, s. 111 Sobieszczański F.M., Niedźwiadna, w: Encyklopedia Powszechna, wyd. S. Orgelbrand, Warszawa 1865, t. XIX, s. 352 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, p. red. B. Chlebowskiego i W. Walewskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 66. Sokołowski M. i Szyszko-Bohusz A., Kościoły gotyckie na Mazowszu, Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, VIII, 1912, z. III i IV, s Stronczyński K., Opisy zabytków starożytności w Guberni Augustowskiej przez Delegacyę wysłaną z polecenia Rady Administracyjnej Królestwa, w latach 1852 i 1853 zebrane i rysunkami w osobnym Atlasie zawartemi objaśnione, [Warszawa] 1955, rkps w zbiorach Gabinetu Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego Szymanowska B., Zabytkowa architektura polska w tekach ikonograficznych Działu Dokumentacji Naukowej Muzeum Narodowego w Warszawie, Wrocław Wrszawa Kraków Gdańsk Łódź 1983 Świechowski Z., Regiony w późnogotyckiej architekturze Polski, w: Późny gotyk. Studia nad sztuką przełomu średniowiecza i czasów nowych, Warszawa 1965 Walicki M., Sprawa inwentaryzacji zabytków w dobie Królestwa Polskiego ( , Warszawa 1931, s. 185 Worobjew G., Notaty na temat zabytków na Mazowszu, rkps Archiwum PAN Kraków Żebrowski T., Kościół (XIV- początek XVI w.), [w:] Dzieje Mazowsza do 1526, p. red. A. Gieysztora i H. Samsonowicz, Warszawa 1994

8 Projekt wystroju wnętrza kościoła parafialnego w Niedźwiadnej został sporządzony na podstawie: 1. zachowanych historycznych elementów wystroju wnętrza; 2. wykonanych badań na istnienie polichromii ściennych (lipiec 2005 r.) 3. wykonanych badań pierwotnej konstrukcji i polichromii chóru. (lipiec 2005 r.) 4. zabranego materiału ikonograficznego fotografie z lat 70-tych xx-wieku; 5. analizy stylistyczno-historycznej. 6. wyników prac konserwatorskich przy tynkach wewnętrznych prowadzonych w 2007 roku Propozycja wystroju prezbiterium opiera się na w/w punktach z wyłączeniem pkt. nr 3. Głównym elementem aranżacji wnętrza jest odrestaurowany w 2005 roku XVIIIwieczny ołtarz główny z rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego w polu głównym. Pozostałe elementy stanowią dopełnienie mające podkreślać sacrum najważniejszego elementu w świątyni, tabernakulum, będącego częścią ołtarza głównego. Bezpośrednie tło dla złoconego, rozrzeźbionego ołtarza stanowi wschodnia ściana prezbiterium. Na podstawie badań odkrywkowych ustalono występowanie pomarańczowo-czerwonej bordiury biegnącej pionowo w narożnikach ścian i poziomo pod sklepieniem (odkrywka A). Zdecydowano się uwzględnić w projekcie historyczny XVIII-wieczny podział malarski ścian, gdyż kolorystycznie i historycznie jest on spójny z ołtarzem głównym. Niestety zachowały się jedynie bardzo zniszczone ślady dekoracji malarskiej ściany wschodniej po bokach ołtarza. Stan ich zachowania uniemożliwia właściwą interpretację. Można jedynie stwierdzić, iż ściana posiadała dekoracje malarską utrzymaną w ciepłych brązach i czerwieniach, miejscowo przechodzących w fiolety(odkrywka C i B).

9 Na podstawie analizy stylistyczno-historycznej zaproponowano wykonanie monochromatycznego malowidła ściennego na wschodniej ścianie, będącego dopełnieniem architektury ołtarza głównego. Brązowo czerwona draperia podtrzymywana przez dwa anioły i opadająca wzdłuż boków ołtarza tworzy iluzje przestrzeni i buduje barokowy klimat wnętrza. Dopełnieniem kompozycji są malowane w narożnikach elementy architektoniczne pilastry. Prócz ołtarza głównego, ołtarza posoborowego i ambonki, wykonanych w trakcie prac restauratorskich 2005 roku wyposażenie prezbiterium ma dopełniać ława kolatorska. Chrzcielnica została zaprojektowana i wykonana z uwzględnieniem skali i charakteru już istniejącej, XX-wiecznej. Nadano jej jednak styl korespondujący z ołtarzem. Na płaskich powierzchniach zdecydowano się wykonać marmoryzacje, a środkową część obiega fryz analogiczny do fryzu biegnącego pod zwieńczeniem ołtarza. Pokrywę Chrzcielnicy zdobią drewniane, rzeźbione, polichromowane i złocone postacie Jana Chrzciciela i Chrystusa. Ławy kolatorskie zaprojektowane po północnej stronie prezbiterium posiadają formę architektoniczną powtórzoną z oryginalnych ław widocznych na historycznych zdjęciach.

10 Jedyną zmianę stanowi: dodanie drobnych złoconych elementów i marmoryzacja płaskich powierzchni. Wystrój wnętrza kościoła dopełniają dwa zrekonstruowane ołtarze boczne Świętej Rodziny znajdujący się na południowej ścianie i Matki Boskiej z Dzieciątkiem na północnej. Ołtarze zostaną odtworzone dzięki bardzo dobrej dokumentacji fotograficznej razem z obrazami.w rekonstruowane ołtarze wkomponowane zostaną zachowane fragmenty, które stanowią niestety nie więcej niż 5%.

11 Projekt rozmieszczenia ołtarzy bocznych i ławek po przeprowadzonych pracach

12 Empora M Lawki Oltarz Zakrystia Lawki Oltarze boczne

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32