ZESZYTY NAUKOWE INSTYTUTU POJAZDÓW 1(87)/2012

Transkrypt

1 ZESZYTY NAUKOWE INSTYTUTU POJAZDÓW 1(87)/2012 Stanisław W. Kruczyński 1 Piotr Orliński 2 Stanisław Orliński 3 WPŁYW ZASILANIA SILNIKA ROLNICZEGO MIESZANINAMI OLEJÓW ROŚLINNYCH Z OLEJEM NAPĘDOWYM NA WYBRANE WSKAŹNIKI OPERACYJNE JEGO PRACY 1. Wprowadzenie Zasilając silnik spalinowy mieszankami olejów roślinnych z olejem napędowym należy zadawać sobie sprawę iż ich wykorzystanie pozwala wielu państwom zmniejszyć import ropy naftowej oraz ograniczyć jej zużycie. Jednocześnie należy pamiętać iż biopaliwa ciekłe powinny także spełniać kryteria użytkowe stawiane klasycznym paliwom silnikowym. Najistotniejsze wymagania stawiane paliwom pochodzenia roślinnego to [6, 7, 8]: - występowanie w wystarczająco dużych ilościach, - koszt wyprodukowania i dystrybucji porównywalny z paliwami konwencjonalnymi, - brak konieczności wprowadzania skomplikowanych i kosztownych zmian konstrukcyjnych w silnikach, - bezpieczeństwo użytkowania silników (trwałość, niezawodność silników wykorzystujących te paliwa), - łatwość magazynowania, - niska toksyczność samego paliwa oraz produktów jego spalania tj.: CO, CO 2, CH, NO x, aldehydów, a przede wszystkim cząstek stałych - PM. Poza tym, głównym czynnikiem determinującym obecnie rozwój rolniczych silników o ZS jest minimalizacja jednostkowego zużycia paliwa obniżająca koszty eksploatacji, a w szczególności ograniczająca emisję dwutlenku węgla do atmosfery. 2. Cel badań Celem badań jest ocena wpływu zasilania silnika rolniczego PERKINS 1104C-44 różnymi mieszaninami stworzonymi z olejów roślinnych oraz oleju napędowego, pracującego w ustalonych warunkach zewnętrznej charakterystyki prędkościowej (bez zmian regulacyjnych silnika), na jego wskaźniki operacyjne tj.: energetyczne, ekonomiczne oraz ekologiczne. Podczas realizacji procesu badawczego na hamowni silnikowej, badany silnik pracował według zewnętrznej charakterystyki prędkościowej przy prędkościach obrotowych wału korbowego silnika od 1000 do 2200 obr/min i był zasilany paliwem handlowym EKODIESEL ULTRA B (olej napędowy), oraz porównawczo dwoma mieszani- 1 dr hab. inż. Stanisław W. Kruczyński, prof. PW - Politechnika Warszawska, Wydział SiMR, Instytut Pojazdów 2 dr inż. Piotr Orliński - Politechnika Warszawska, Wydział SiMR, Instytut Pojazdów 3 dr inż. Stanisław Orliński - Politechnika Radomska, Wydział Mechaniczny, IEPiM 59

2 nami: MOR - (ON 80% + OR 20% olej rzepakowy) i MOLN (ON 80% + 20% OLN olej rydzowy - lnianka). 3. Stanowisko badawcze, właściwości fizykochemiczne badanych paliw oraz opis metody badań Obiektem badań był silnik Perkins 1104C-44 (EURO STAGE IIG). Funkcjonuje on głównie jako źródło napędu w pojazdach tzw. Poza drogowych takich jak: ciągniki rolnicze, maszyny budowlane, agregaty, małe łodzie itp.. Schemat blokowy stanowiska badawczego pokazano na rys. 1 [3, 4]. Na rysunkach: 2-5 pokazano porównanie graficzne wybranych właściwości fizykochemicznych badanych paliw, które mają wpływ na proces wtrysku oraz spalania Rys. 1. Schemat stanowiska badawczego [2]: 1 silnik PERKINS 1104-C44; 2 wlot powietrza; 3 wylot spalin; 4 hamulec SCHENCK W450; 5 wtryskiwacze paliwa Delphi; 6 rejestrator kąta obrotu wału korbowego; 7 rozdzielaczowa pompa paliwa z regulatorem mechanicznym BOSCH R927; 8 kompleksowy system indykowania AVL IndiSmart; 9 dodatkowy wzmacniacz sygnałów czujników piezokwarcowych;10 analizator spalin AVL CEB II; 11 droga grzana; 12 zestaw gazów wzorcowych;13 komputer pomiarowy wraz z kartą pomiarową, 14 czujnik ciśnienia w przewodzie wtryskowym, 15 piezoelektryczny czujnik ciśnienia AVL GH 13P Oznaczenia stosowanych paliw podczas wykonywania badań: - ON EKODIESEL ULTRA B, - MOR (ON 80%+20% OR), - MOLN (ON 80%+20% OLN). 60

3 Gęstość [kg/m 3 ] 860,0 855,0 850,0 845,0 840,0 ON EKODIESEL ULTRA B MOR (ON 80% + 20% OR) MOLN (ON 80% + 20% OLN) Rys. 2. Porównanie gęstości badanych paliw [9] Lepkość [mm 2 /s] 9,0 7,0 5,0 3,0 1,0 ON EKODIESEL ULTRA B MOR (ON 80% + 20% OR) MOLN (ON 80% + 20% OLN) Rys. 3. Porównanie lepkości kinematycznej badanych paliw w temperaturze 40 C [9] 61

4 Wartość energetyczna [MJ/kg] 45,0 44,0 43,0 42,0 41,0 40,0 ON EKODIESEL ULTRA B MOR (ON 80% + 20% OR) MOLN (ON 80% + 20% OLN) Rys. 4. Porównanie wartości energetycznej badanych paliw [9] Napięcie powierzchniowe 10-2 [N/m] 3,6 3,5 3,4 3,3 3,2 ON EKODIESEL ULTRA B MOR (ON 80% + 20% OR) MOLN (ON 80% + 20% OLN) Rys. 5. Porównanie napięcia powierzchniowego badanych paliw [9] W czasie pracy silnika według zewnętrznej charakterystyki prędkościowej w przedziale prędkości obrotowych silnika od 1000 do 2200 obr/min, dla każdej wyznaczonej prędkości obrotowej silnika, rejestrowano co 200 obr/min: ciśnienie w przewodzie wtryskowym oraz w komorze spalania ze 100 kolejnych cykli pracy silnika, wskazania wskaźników operacyjnych, a także rejestrowano stężenia składników toksycznych i nietoksycznych spalin. Badania przeprowadzono dla danych regulacyjnych silnika określonych wg zaleceń producenta, a dotyczących pomiaru: ciśnienia sprężania i szczelności przestrzeni nadtłokowej, dawkowania pompy wtryskowej, ciśnienia roboczego wtryskiwaczy. Przed przy- 62

5 stąpieniem do pomiarów, silnik doprowadzono do stanu równowagi cieplnej, a następnie sprawdzono ustawienie nadajnika kąta obrotu wału korbowego względem GMP, przeprowadzono skalowanie torów pomiarowych oraz dokonano kontroli ustawienia nominalnego kąta dynamicznego początku tłoczenia paliwa, równego dpt = 17 OWK [2]. Wskazania momentu obrotowego (M o, Nm), mocy efektywnej (N e, kw), ciśnienia efektywnego (p e, MPa) w czasie badań odczytywano z modułu pomiarowego stanowiska hamownianego, a następnie obliczano te wskaźniki według zależności (1, 2, 3) w celu potwierdzenia prawidłowości otrzymywanych wyników badań. Wskazania momentu obrotowego i mocy efektywnej silnika były skorygowane za pomocą współczynnika korekcji k r. Wskaźniki efektywne pracy silnika [1]: - zredukowany moment obrotowy M o, Nm, - zredukowana moc efektywna N e, kw, - ciśnienie efektywne p e, MPa. Zredukowany moment obrotowy można wyznaczyć z zależności wykorzystującej moc efektywną N e oraz prędkość obrotową silnika n, zgodnie ze wzorem [1]: Ne Mo 9550,14 ; [Nm] (1) n M oz = M o k r ; [Nm] Wzór na zredukowaną moc efektywną [1]: M N e = o n ; [kw] 9550,14 N ez = N e k r ; [kw] Ciśnienie efektywne p e, obliczono z zależności [1]: gdzie: (2) Nez pe ; [MPa] (3) Vss n V ss objętość skokowa silnika, cm 3, - liczba suwów silnika, k r - współczynnik korekcji stosowany ze względu na warunki otoczenia: temperatura i ciśnienie otoczenia, n - prędkość obrotowa wału korbowego silnika w danym punkcie pomiarowym, obr/min. Wskaźniki ekonomiczne [1]: - godzinowe zużycie paliwa G h, kg/h: metoda masowa: 63

6 metoda objętościowa: Gh Gh gdzie: m - masa dawki pomiarowej; 100g, - czas zużycia paliwa; s, V- objętość dawki pomiarowej; 100 cm 3, - gęstość badanego paliwa, kg/m 3. - jednostkowe zużycie paliwa g e ; g/kwh: gdzie: N ez moc efektywna zredukowana; kw Wskaźniki energetyczne [1]: G ; kj/s, - czasowe zużycie energii e g e m 3,6 ; [kg / h] (4) V G 10 Nez 3,6 ; [kg / h] 3 h ; [g / kwh] (5) G e 3600 Gh W o;[kj /s] (6) gdzie: W o wartość energetyczna; MJ/kg g ener - jednostkowe zużycie energii; J/Ws, - sprawność energetyczna ener ; %, g ener Ge Gh Wo ; [J / Ws] (7) Nez Nez 1 ener 100; [%] (8) g Zarejestrowane wybrane wskaźniki ekologiczne (stężenia składników nietoksycznych i toksycznych spalin) to: - dwutlenek węgla: CO 2 - %, - tlenek węgla: CO - ppm, - węglowodory: CH - ppm, - tlenki azotu: NO x - ppm, - cząstki stałe: PM - mg/m 3. ener 4. Graficzne porównanie wyników badań W rozdziale tym przedstawiono zbiorcze, graficzne porównanie wyników badań dotyczących wskaźników operacyjnych: energetycznych, ekonomicznych i ekologicznych, 64

7 wyznaczonych i obliczonych z punktów pomiarowych podczas sporządzania charakterystyki prędkościowej zewnętrznej, w przedziale prędkości obrotowej wału korbowego silnika w zakresie obr/min, rejestrowanej co 200 obr/min. Rysunek 6 pokazuje zbiorcze porównanie zredukowanego momentu obrotowego (M oz, Nm) silnika zasilanego badanymi paliwami w przedziale prędkości obrotowej wału korbowego silnika n= obr/min, rys. 7. ukazuje zbiorcze porównanie mocy efektywnej zredukowanej (N ez, kw) zaś rys. 8 przedstawia zbiorcze porównanie ciśnienia efektywnego (p e, MPa). Na rysunku 9 przedstawiono porównanie godzinowego zużycia paliwa (G h, kg/h) silnika zasilanego badanymi paliwami w przedziale prędkości obrotowej wału korbowego silnika od 1000 do 2200 obr/min, na rys. 9 - jednostkowego zużycia paliwa g e, (g/kwh), na rys czasowego zużycia energii (G* e, kj/s), na rys. 11- jednostkowego zużycia energii (g ener, W/Js), zaś na rys. 12 ukazano porównanie sprawności energetycznej ( ener ; %) badanych paliw. Na rys. 13 ukazano porównanie graficzne stężeń dwutlenków węgla (CO 2, %) dla badanych paliw przy sporządzaniu prędkościowej charakterystyki zewnętrznej, na rys porównanie stężeń węglowodorów tlenków węgla (CO, ppm), na rys porównanie stężeń węglowodorów (CH, ppm), na rys. 17 zaś porównanie stężenia tlenków azotu (NO x, ppm), a na rys. 18 porównanie cząstek stałych (PM, mg/m 3 ). n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] M oz [Nm] 300,0 290,0 280,0 270,0 260,0 250,0 240,0 Rys. 6. Porównanie zredukowanego momentu obrotowego (M oz, Nm) silnika zasilanego badanymi paliwami 65

8 n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] N ez [kw] 65,0 60,0 55,0 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 Rys. 7. Porównanie mocy efektywnej zredukowanej (N ez, kw) silnika zasilanego badanymi paliwami n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] P e [MPa] 0,9 0,8 0,7 0,6 Rys. 8. Porównanie ciśnienia efektywnego (p e, MPa) silnika zasilanego badanymi paliwami 66

9 n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] G h [kg/h] 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 Rys. 9. Porównanie godzinowego zużycia paliwa G h, [kg/h] dla badanych paliw n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] g e [g/kwh] 270,0 260,0 250,0 240,0 230,0 220,0 210,0 200,0 Rys. 10. Porównanie jednostkowego zużycia paliwa g e, [g/kwh] dla badanych paliw 67

10 n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] G* e [kj/s] 170,0 150,0 130,0 110,0 90,0 70,0 Rys. 11. Porównanie przebiegu czasowego zużycia energii paliw G e, [kj/s] dla badanych n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] g ener [J/Ws] 3,0 2,9 2,8 2,7 2,6 2,5 2,4 2,3 2,2 2,1 2,0 Rys. 12. Porównanie przebiegu jednostkowego zużycia energii g* e [J/Ws] dla badanych paliw 68

11 n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] ener [%] 44,0 42,0 40,0 38,0 36,0 34,0 32,0 30,0 Rys. 13. Porównanie przebiegu sprawności energetycznej energt, % dla badanych paliw n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] CO 2 [%] 16,0 15,0 14,0 13,0 12,0 11,0 10,0 Rys. 14. Porównanie stężeń dwutlenku węgla, (CO 2,%) dla badanych paliw 69

12 n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] CO [ppm] 650,0 625,0 600,0 575,0 550,0 525,0 500,0 475,0 450,0 Rys. 15. Porównanie stężeń tlenków węgla (CO, ppm) dla badanych paliw n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] CH [ppm] 150,0 130,0 110,0 90,0 70,0 Rys. 16. Porównanie stężeń węglowodorów (CH, ppm) dla badanych paliw 70

13 n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] NO x [ppm] 950,0 850,0 750,0 650,0 550,0 450,0 Rys. 17. Porównanie stężeń tlenków azotu (NO x, ppm) dla badanych paliw w przedziale prędkości n= obr/min, charakterystyka zewnętrzna n= 1000 [obr/min] n= 1200 [obr/min] n= 1400 [obr/min] n= 1600 [obr/min] PM [mg/m 3 ] 75,0 70,0 65,0 60,0 55,0 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 Rys. 18. Porównanie stężeń cząstek stałych (PM, mg/m 3 ) przy zasilaniu silnika badanymi paliwami 5. Wnioski Na podstawie otrzymanych wyników badań można sformułować następujące wnioski: - po zastosowaniu dodatku olejów roślinnych OR i OLN do paliwa mineralnego zaobserwowano spadek efektywnych wskaźników pracy M o, N e i p e (rys. 6 8); najmniejsze godzinowe zużycie paliwa (G h ) podczas badań zaobserwowano dla paliwa mineralnego EKODIESEL ULTRA B, zaś największe godzinowe zużycie 71

14 miały paliwa roślinne MOR i MOLN - różnica pomiędzy nimi wynosiła od 6,6-10,2% (rys. 10); wiąże się to głównie z wpływem ich gęstości, lepkości na proces wtrysku paliwa do cylindra (wielkość kropel paliwa, zasięg strugi), który oddziałuje bezpośrednio na proces spalania, - największe jednostkowe zużycie paliwa (g e ) podczas badań występowało dla paliwa roślinnego MOLN i MOR, zaś paliwo EKODIESEL ULTRA B wykazało najmniejsze zużycie (g e ) - różnica pomiędzy nimi wynosiła od 8,3-11,5%, co również w głównej mierze wiąże się także z właściwościami fizykochemicznymi tych mieszanek (rys. 11), - największe czasowe zużycie energii (Ġ e ) podczas badań występowało dla EKO- DIESEL ULTRA B, zaś najmniejsze zużycie wykazała mieszanina MOR; wpływ na to ma wartość energetyczna, zawartość tlenu chemicznego w mieszaninie MOR oraz większe wartości maksymalnych ciśnień w czasie procesu spalania (rys. 12), - największa sprawność energetyczna (η ener ) podczas badań występowała dla paliwa MOR, co spowodowane jest wyższymi ciśnieniami indykowanymi oraz wartością energetyczną mieszanki. Paliwo EKODIESEL ULTRA B (ON) wykazało się najmniejszą sprawnością (η ener ). Różnica pomiędzy nimi wynosiła od 13,5 do 28,5% (rys. 13), - stężenia dwutlenku węgla (CO 2, %) paliw roślinnych MOLN i MOR w stosunku do EKODIESEL ULTRA B (ON) były wyższe. Największe stężenie odnotowano dla mieszaniny MOR, a różnica wynosiła od 13,6% do maks. 14,8% (rys. 14), - stężenia tlenku węgla (CO, ppm) paliwa roślinnego MOLN w stosunku do EKO- DIESEL ULTRA B były wyższe, a różnica pomiędzy nimi wynosiła od 4,2% do maksymalnie 16,8% (rys. 15), - stężenia węglowodorów (CH, ppm) przy zasilaniu silnika paliwem EKODIESEL ULTRA B (ON) były większe w porównaniu z paliwami MOLN i MOR, a różnica pomiędzy nimi wynosi od 21,4% do 25,7% (rys. 16), - stężenia tlenków azotu (NO x, ppm) były mniejsze dla paliwa bazowego EKODIE- SEL ULTRA B od 15,6 do 21,1% w porównaniu z paliwem MOLN (rys. 17), - stężenia cząstek stałych (PM, mg/cm 3 ) przy zasilaniu silnika MOLN i MOR w stosunku do paliwa EKODIESEL ULTRA B były mniejsze od 16,2% do maksymalnie 25,5% (rys. 18). Wnioski ogólne: - Podczas analizy wyników badań zaobserwowano, że gęstość, lepkość oraz napięcie powierzchniowego wpływają na procesy przetłaczania oraz rozpylania badanych paliw. Zauważono również, że na proces spalania miały wpływ: wartość energetyczna, liczba cetanowa, skład frakcyjny oraz ilość zawartego tlenu w budowie wewnętrznej badanych mieszanek, co ma wpływ na osiąganie większych ciśnień czynnika roboczego w przestrzeni nadtłokowej cylindra silnika rolniczego, - przy ocenie ekonomicznego aspektu stosowania mineralnych i roślinnych paliw ekologicznych oraz ich mieszanin ważną sprawą jest zmniejszenie ich kosztów wytwarzania i dystrybucji poprzez dotacje państwowe, tak aby ceny tych paliw były zbliżone do paliw węglowodorowych, - celowym jest prowadzenie dalszych badań procesów zachodzących w silnikach spalinowych o ZS zasilanych paliwami posiadającymi różne właściwości fizykochemiczne w celu poszukiwania paliwa pochodzenia roślinnego o porównywalnych właściwościach fizykochemicznych, a będącego odpowiednikiem paliwa mineralnego. 72

15 Literatura [1] Ambrozik A.: Analiza cyklu pracy czterosuwowych silników spalinowych. Monografie, Studia, Rozprawy. M-16. Wydaw. Politechniki Świętokrzyskiej. PL ISSN Kielce [2] Dokumentacja techniczna stanowiska badawczego. Wydział Samochodów i Maszyn Roboczych. Politechnika Warszawska, Warszawa [3] Kruczyński S., Orliński P., Orliński S.: Wpływ składu paliwa mikroemulsyjnego węglowodorowo estrowo -etanolowego na wskaźniki ekonomiczne i energetyczne silnika o zapłonie samoczynnym. Zeszyt Naukowy,1(73)/2009 s Wydział Samochodów i Maszyn Roboczych Politechniki Warszawskiej, Warszawa [4] Kruczyński S., Orliński P., Orliński P.: Wpływ zastosowania oleju napędowego i estru fame z 20 % dodatkiem etanolu na ekonomiczne i ekologiczne wskaźniki pracy silnika PERKINS-1104C-44, AUTOBUSY, styczeń-luty nr , IS- SN , [5] Kruczyński S., Orliński P., Orliński P.: Wpływ zastosowania mieszanin oleju napędowego, estru FAME z etanolem na ekonomiczne i ekologiczne wskaźniki pracy silnika PERKINS-1104C-44, Zeszyty Naukowe Instytutu Pojazdów Politechniki Warszawskiej Wydział SiMR, Warszawa, 2 (78)/2010, str IS- SN X. [6] Kruczyński S., Danilczyk W., Orliński P., Orliński S., Kamela W.: Wpływ dodatku etanolu do oleju napędowego na emisję cząstek stałych, Wyd. Nafta-Gaz, nr 11/2009, ISSN , str , Kraków [7] Łuksa A., Kruczyński S. W., Orliński S., Orliński P.: Wpływ składu paliwa mikroemulsyjnego węglowodorowo estrowo - etanolowego na wskaźniki ekonomiczne i energetyczne silnika o ZS, Logistyka 6/2009, ISSN (płytka cd). [8] Merkisz J., Pielecha I.: Alternatywne paliwa i układy napędowe pojazdów, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Wydanie I, [9] Świadectwo jakości badanych paliw, Zakład Produktów Naftowych, WMTiW, Politechnika Radomska, Radom Streszczenie W artykule przedstawiono wybrane wyniki badań wskaźników operacyjnych wyznaczonych dla silnika PERKINS 1104C-44 zasilanego trzema rodzajami paliw ekologicznych tj.: węglowodorowym, niskosiarkowym olejem napędowym EKODIESEL ULTRA B (ON) oraz porównawczo dwoma mieszaninami: MOR - (ON 80% + OR 20% olej rzepakowy) i MOLN (ON 80% + 20% OLN olej rydzowy - lnianka). Zastosowanie paliw o różnych właściwościach fizykochemicznych do silnika o zapłonie samoczynnym oraz zastosowanie profesjonalnej aparatury pomiarowej służącej do wyznaczania podstawowych wskaźników pracy silnika skutkowało wyznaczeniem występujących między nimi różnic. Prócz wskaźników efektywnych, ekonomicznych oraz energetycznych wyznaczono także stężenia najistotniejszych toksycznych składników spalin. Słowa kluczowe: paliwa alternatywne, badania silników spalinowych, toksyczność spalin 73

16 INFLUENCE OF FEEDING OF THE AGRICULTURAL ENGINE WITH MIX- TURES OF OILS PLANT WITH DIESEL TO CHOSEN OPERATING POINT- ERS OF ITS WORK Abstract In the article chosen research findings of operating signs outlined for the engine were introduced 1104C-44 Perkins fed with three kinds of clean fuels i.e.: with hydrocarbon, low-sulphuric EKODIESEL ULTRA B diesel (ON) and comparatively with two mixtures: MOR - (ON of the 80% + treat OR of the 20% rape oil) and MOLN (ON of the 80% + treat the OLN 20% camelina sativa oil). Using fuels about all sorts properties physicochemical to the engine about the selfignition and applying professional apparatus for the measuring housemaid for outlining basic signs of the work of an engine resulted in outlining differences appearing among them. Apart from effective, economic and energy signs also concentrations of the most essential toxic elements of the exhaust fumes were outlined. Keywords: alternative fuels, the explorations of combustion engines, the toxicity of exhaust gases 74