Rachunkowość agresywna w procesach zarządzania

Transkrypt

1 dr Kaczmarek Marcin Rachunkowość agresywna w procesach zarządzania Wstęp Zarządzanie jest ściśle związane z procesami decyzyjnymi, 1 w wyniku których następuje podjęcie decyzji mające na celu rozwiązanie określonego problemu. Ważnym warunkiem podejmowania optymalnych decyzji jest posiadanie właściwych informacji. Informacje pochodzą z różnych źródeł wewnętrznych oraz z otoczenia firmy. Jednym z ważniejszych zasobów jest system rachunkowości. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że te informacje są podatne na manipulacje spowodowane zastosowaniem zasad polityki bilansowej. Zarządy spółek często są pchane przez podaż 2 rynku kapitałowego, ponieważ często prezentują w sprawozdaniach finansowych tylko te informacje, które chcą opublikować, zamiast oczekiwanych przez uczestników rynku kapitałowego. Mając podstawowy wpływ na jakość i zakres ujawnianych w sprawozdaniach informacji, zarządy spółek nierzadko kierują się własnym interesem, niekoniecznie spójnym z oczekiwaniami inwestorów, wierzycieli, i innych zainteresowanych podmiotów. Do realizacji swoich egoistycznych zamierzeń posługują się instrumentarium z obszaru polityki bilansowej określanego mianem rachunkowość kreatywna. 2. Polityka bilansowa, rachunkowość kreatywna, rachunkowość agresywna Relacje między polityką bilansową, rachunkowością kreatywną a rachunkowością agresywną zostały przedstawione na rysunku 1. Polityka bilansowa jest często określana jako sztuka nie tylko tego co możliwe, lecz również sztuką tego, co jest prawem dozwolone. W ramach polityki bilansowej wyróżnia się instrumenty: materialne, formalne i czasowe. Zakres instrumentów w dużej mierze pokrywa się z zakresem polityki rachunkowości, którą zobowiązane są określić jednostki gospodarcze w ramach organizacji rachunkowości. Rysunek 1. Relacje między polityką bilansową, rachunkowością kreatywną i rachunkowością agresywną. 1 Podstawy ekonomiki przedsiębiorstw, red. Stanisław Marek, wydawnictwo Fundacji US, 2003, s M. Kutera, A. Hołda, S.T. Surdykowska, Oszustwa Księgowe teoria i praktyka, Difin Warszawa 2006, s. 9.

2 Źródło: opracowanie własne. Zauważa się również różnice między tymi politykami, które zostały pokazane w tabeli 1. Tabela 1. Różnice między polityką bilansową a polityką rachunkowości Polityka bilansowa wybór terminu przedłożenia, zatwierdzenia i opublikowania sprawozdania finansowego w przedziale czasowym przewidzianym przepisami ustawy o rachunkowości, podział zysku, wybór momentu powstania zdarzenia gospodarczego przed lub po dniu bilansowym. Źródło: opracowanie własne. Polityka rachunkowości Sposób prowadzenia ksiąg, w tym co najmniej: zakładowego planu kont, ustalającego wykaz kont księgi głównej, przyjęte zasady klasyfikacji zdarzeń, zasady prowadzenia kont ksiąg pomocniczych oraz ich powiązania z kontami księgi głównej, wykazu ksiąg rachunkowych, a przy prowadzeniu ksiąg rachunkowych przy użyciu komputera - wykazu zbiorów danych tworzących księgi rachunkowe na komputerowych nośnikach danych z określeniem ich struktury, wzajemnych powiązań oraz ich funkcji w organizacji całości ksiąg rachunkowych i w procesach przetwarzania danych, opisu systemu przetwarzania danych, a przy prowadzeniu ksiąg rachunkowych przy użyciu komputera - opisu systemu informatycznego, zawierającego wykaz programów, procedur lub funkcji, w zależności od struktury oprogramowania, wraz z opisem algorytmów i parametrów oraz programowych zasad ochrony danych, w tym w szczególności metod zabezpieczenia dostępu do danych i systemu ich przetwarzania, a ponadto określenie wersji oprogramowania i daty rozpoczęcia jego eksploatacji, systemu służącego ochronie danych i ich zbiorów, w tym dowodów księgowych, ksiąg rachunkowych i innych dokumentów stanowiących podstawę dokonanych w nich zapisów.

3 Analizując treść tabeli 1, można dojść do wniosku, że w zakresie polityki bilansowej wykazuje się elementy, które nie są regulowane ustawą o rachunkowości a jednocześnie mogą mieć one znaczący wpływ na obraz sprawozdań finansowych. Natomiast w zakresie polityki rachunkowości wyróżnia się elementy techniczne prowadzenia rachunkowości, które w bezpośredni sposób nie oddziaływują na sprawozdania finansowe. Przypadki występowania rachunkowości kreatywnej miały miejsce w praktyce światowej i w Polsce 3 Przejawiało się to między innymi 4 : zbyt precyzyjnymi prognozami i zgodnością z rzeczywistością, nieproporcjonalnie wysokim poziomem nagród dla kierownictwa za osiągi i wyniki, zmianami zasad rachunkowości w zakresie uznawania przychodów, radykalnym wzrostem lub spadkiem marży brutto, zyskami rosnącymi szybciej niż przepływy pieniężne, zbyt licznymi rezerwami restrukturyzacyjnymi i jednorazowymi odpisami, ogólnikową informacją dodatkową w sprawozdaniu finansowym. Jednak rachunkowość kreatywna 5 może mieć nie tylko negatywne znaczenie. W pozytywnym ujęciu jest to proces manipulowania danymi, wykorzystania luk w zasadach rachunkowości oraz wybór takich metod pomiaru i sposobu prezentacji informacji w sprawozdaniu finansowym, by można było stworzyć pożądany wizerunek finansowy i skłonić inwestorów do oczekiwanych zachowań. 6 Charakterystycznymi cechami pozytywnej rachunkowości kreatywnej są: 7 prezentowanie danych w sprawozdaniach finansowych w sposób najkorzystniejszy dla jednostki, z naruszeniem obiektywizmu informacji, kreowanie zdarzeń gospodarczych w celu uzyskania określonego efektu w sprawozdaniu finansowym, brak elementu nielegalności, ponieważ wszystkie rozwiązania są zgodne z prawem. Pozytywna rachunkowość kreatywna nie jest łamaniem prawa, ponieważ jest zgodna za- 3 Przypadki nadużyć, wykorzystania rachunkowości kreatywnej: Enron ukrywanie strat koncernu w firmach zależnych, których sprawozdania nie były konsolidowane, WorldCom księgowanie w latach kosztów operacyjnych w nakłady inwestycyjne, oraz rezerwy za złe długi i obowiązkowe opłaty, Xerox zawyżał wyniki zaliczając do bieżącej sprzedaży przyszłe przychody. BIG Bank Gdański operowanie rezerwami mające na celu zawyżenie wyniku finansowego. 4 ibidem. 5 K. J. Zwykłe nadużycie czy narzędzia polityki, Rzeczpospolita, Dobra Firma, , publikacja internetowa. 6 Ibidem. 7 I. Górski, Creative accouting czyli upiększanie sprawozdań finansowych, Ekspert 1998, nr 1, s. 85.

4 równo z literą prawa, jak i standardami rachunkowości, ale jednocześnie może być sprzeczna z ich duchem. Polega ona na posługiwaniu się normami prawnymi, wykorzystywaniu ich elastyczności i niespójności, aby w sprawozdaniach finansowych przedstawić obraz inny niż rzeczywisty dzięki naginaniu prawa i wykorzystywaniu jego luk 8. Negatywna postać rachunkowości kreatywnej, określana mianem rachunkowości agresywnej jest definiowana jako zamiar rozmyślnej defraudacji. 9 W tym pojęciu mieszczą się wszystkie nieprawidłowe działania, przez niektórych błędnie kwalifikowane do rachunkowości kreatywnej. 10 Rachunkowość agresywna związana jest z nadużywaniem swobody, którą pozostawia prawo bilansowe, tendencyjnym wyborem polityki bilansowej, a także dokonywaniem sztucznych operacji gospodarczych. Rachunkowość agresywna jest wypaczeniem stosowanej przez firmę polityki bilansowej, przekroczeniem jej granic. Kształtowanie zamknięcia rocznego w określonym celu ma, bowiem swoje granice, które określa nie tylko obowiązujące prawo, standardy rachunkowości, ale także zasady rachunkowości wypracowane przez teorię rachunkowości Definicja i geneza oszustwa i nadużycia gospodarczego W literaturze spotyka się stwierdzenie, że w świecie biznesu przedsiębiorcy ponoszą koszty wytworzenia i sprzedaży swoich towarów i usług. W zakres tych kosztów wchodzą: koszty bezpośrednie takie jak robocizna, materiały, reklama, czynsze, badania i rozwój oraz oszustwa i nadużycia. 12 Jednak wymienione na końcu pozycje kosztowe mają specyficzny charakter ponieważ są one ukryte i nie mają bezpośredniego odzwierciedlenia w rachunku zysków i strat. W najszerszym ujęciu oszustwo może oznaczać dokonane w złej wierze wprowadzenie osoby w błąd, nie wyprowadzenie osoby z błędu i następnie wykorzystanie błędu lub wyzyskiwanie niezdolności do należytego pojmowania działania np. osoby małoletniej w celu osiągnięcia korzyści majątkowej (bezpośrednio lub pośrednio). Sprawca popełnia oszustwo wtedy, kiedy działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Z uwagi na konieczność działania w określonym celu oszustwo stanowi tzw. przestępstwo kierunkowe (czyli popełnione w 8 M. Jameson, A practical Guide to Creative accounting, Kogan Page, Londyn 1988, s K.J. Zwykłe nadużycie czy narzędzie polityki, Rzeczpospolita, Dobra Firma, , publikacja internetowa. 10 W. Grzegorczyk za E. Mączyńska, Kreatywna księgowość nie zawsze oznacza oszustwo, Rzeczpospolita, , publikacja internetowa. 11 Polityka bilansowa i analiza finansowa, Nowoczesne instrumenty zarządzania, red. K. Sawicki, Ekspert, Wrocław 2002, s J. T. Wells, Corporate Fraud Handbook: Prevention and Detection, LexisNexis Sp. z oo, Warszawa 2006, s. 1.

5 określonym celu, z określonej pobudki, lub z określonego motywu). Oszustwo jest popełnione nie tylko wtedy, gdy sprawca sam chce osiągnąć korzyść majątkową, lecz także wtedy, kiedy chce jej przysporzyć innej osobie kosztem pokrzywdzonego. 13 Według prawa zwyczajowego do zaistnienia oszustwa konieczne jest wystąpienie czterech warunków: a) istotne zafałszowanie informacji, b) świadomość fałszu w momencie składania oświadczenia, c) poleganie przez ofiarę na fałszywej informacji, d) szkoda jako skutek. Pojęcie nadużycia zdefiniowane jest w różnych pozycjach literatury. W Słowniku Webstera nadużycie (ang. Abuse) wywodzące się z łacińskiego abusus oznacza: czyn oszukańczy, oszustwo; oszustwo lub zwyczaj korupcyjny; niewłaściwe wykorzystanie lub traktowanie. 14 W kodeksie karnym 15 nadużycie określone jest jako działanie osoby, która będąc obowiązana na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową oraz działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Do przykładów nadużyć popełnianych przez pracowników zalicza się między innymi: 16 a) wykorzystanie rabatów pracowniczych przy zakupie towarów dla przyjaciół i krewnych, b) wynoszenie produktów należących do firmy, c) pobieranie wynagrodzeń za nieprzepracowane godziny, d) inkasowanie kwoty większej, niż w rzeczywistości z tytułu wydatków służbowych, e) przedłużanie przerw obiadowych i innych bez zgody zwierzchnika, f) spóźnianie się i wcześniejsze wychodzenie z pracy, g) przedstawianie fikcyjnych zwolnień lekarskich, h) ociąganie się i nie przykładanie do pracy, i) wykonywanie powierzonych obowiązków pod wpływem alkoholu lub narkotyków. Jednak zdecydowanie większym kosztem przedsiębiorstwa są oszustwa i nadużycia powodowane przez osoby zajmujące znaczące stanowiska w strukturze jednostki. Badania nad oszustwami i nadużyciami z wykorzystaniem stanowiska prowadzone były w wąskim zakresie Webster s Dictionary, Houghton Miffilin, Boston 1996, s Ustawa z dnia 6 czerwca 1997, Kodeks Karny, Dz. U. z 1997 Nr 88, poz. 553, art J. T. Wells, Corporate Fraud Handbook, op. cit., s. 4.

6 mimo dużej skali negatywnych skutków. Do głównych amerykańskich autorów prac z tego zakresu zalicza się Edwina H. Sutherlanda, Donalda E. Cresseya, W. Stevea Albrechta, Richarda C. Hollingera. 17 Edwin H. Sutherland jako pierwszy zdefiniował określenie przestępstwa w białych kołnierzykach, które oznaczało działalność przestępczą podmiotów gospodarczych i osób działających w ich imieniu. Definicja ta z czasem ewoluowała do każdego przestępstwa finansowego i gospodarczego bez względu na to kto je popełnił. Ważnym wkładem E.H. Sutherlanda w zwalczanie przestępstw w białych kołnierzykach była zmiana spojrzenia na zbrodnie. Większość kryminologów i socjologów uważała, że ma ona wyłącznie podłoże genetyczne, a kryminaliści płodzą kolejnych przestępców. Sutherland stwierdził, że przestępstw uczymy się podobnie jak innych dziedzin na przykład rachunkowości. 18 Nauka przestępczości odbywa się w drodze komunikacji z innymi osobami a skłonności przestępcze nie pojawiają się bez ingerencji osób trzecich. Donald E. Cressey swój obszar badawczy skupił na defraudantach. W wyniku badań opracował hipotezę mówiącą, że ludzie zaufani nadużywają tego zaufania, kiedy uznają, że mają krępujący problem finansowy, wiedzą, że problem ten można po cichu rozwiązać, wykorzystując zaufanie związane ze stanowiskiem, oraz są w stanie racjonalnie wytłumaczyć swoje zachowanie w tej sytuacji tak, by pogodzić swoje wyobrażenie o sobie jako człowieku zaufanym ze swoim obrazem człowieka wykorzystującego powierzone mu fundusze i mienie. 19 Autor hipotezy problem finansowy podzielił na sześć głównych podtypów, motywów działania: 1) naruszenie przypisanych obowiązków, 2) problemy wynikające z niepowodzenia osobistego, 3) odwrócenie koniunktury, 4) fizyczna izolacja, 5) podnoszenie stopy życiowej, 6) stosunki między pracodawcą a pracownikiem. Cressey uważał, że oprócz wiedzy ogólnej sprawca nadużycia musi mieć w danej dziedzinie kwalifikacje umożliwiające popełnienie oszustwa w tajemnicy. 20 W. Steve Albrecht w latach 80-tych XX wieku przeprowadził wraz z zespołem badania ankietowe 212 oszustw. Wnioski z ankiety zostały opublikowane w książce Deterring 17 Ibidem, s L. J. Siegel, Cryminology, wyd. 3, West Publishing Co., New York 1989, s D. R. Cressey, Other People s Money, Patterson Smith, Montclair, New York 1973, s Ibidem, s. 86.

7 Fraud: The Internal Auditor s Perspective. Badania dotyczyły danych demograficznych i informacji o genezie popełnionych nadużyć. Jednym z wyników analizy była lista motywów działania sprawców oszustw, które podzielono na dziewięć grup: 21 1) życie ponad stan, 2) nieodparta żądza bogacenia się, 3) wysokie zadłużenie osobiste, 4) bliskie powiązania z klientami, 5) poczucie, że wynagrodzenie jest niewspółmierne do odpowiedzialności, 6) kombinatorstwo, 7) pokonanie systemu jako wyzwanie, 8) uzależnienie od hazardu, 9) nadmierna presja rodziny lub otoczenia. W celu wyjaśnienia tej koncepcji Albrecht opracował skalę oszustw, która uwzględnia presję sytuacji, dostrzeżone okazje i uczciwość osobistą. Skala oszustw została przedstawiona w schemacie 1. Wynika z niego, że jeżeli presja sytuacji i liczba okazji popełnienia jest duża i uczciwość osoby jest mała to wystąpienie nadużycia jest bardzo prawdopodobne. Schemat 1. Skala oszustw Źródło: S. Albrecht, K. Howe, M. Rommey, Deterring Fraud: The Internal Auditor s Perspective, op. cit., s.6. R. C. Hollinger wraz z J. P. Clarkiem opublikowali wyniki badań 10 tysięcy pracowników i wnioski płynące przedstawili w książce Theft by Employees. Uznali oni, że do kra- 21 S. Albrecht, K. Howe, M. Rommey, Deterring Fraud: The Internal Auditor s Perspective, The Institute of Internal Auditors Research Foundation, Altamonte Springs 1983, s. xiv.

8 dzieży skłaniają pracowników przede wszystkim warunki pracy. Natomiast rzeczywiste koszty tego problemu są poważnie zaniżone Podstawowe techniki oszustw księgowych Jak już pokazano oszustwem księgowym jest łamanie prawa w sposób bezpośredni lub pośredni przez praktyki wykorzystujące luki prawne dotyczące języka rachunkowości. Celem tych praktyk jest wprowadzenie w błąd odbiorców informacji w postaci sprawozdań finansowych. Oszustwa księgowe mogą być dokonywane w trakcie roku gospodarczego jednostki gospodarczej oraz na koniec okresu czyli na dzień bilansowy. W praktyce większość technik oszustw księgowych dotyczy fałszowania kategorii przychodów i kosztów co bezpośrednio wpływa na wynik finansowy jednostki w bieżącym okresie lub okresach kolejnych. W mniejszym zakresie oszustwa odnoszą się bezpośrednio aktywów i pasywów przedsiębiorstwa. 23 Większość autorów określa zakres oszustw księgowych w następujący sposób: techniki pozwalające na manipulowanie poziomem kosztów, techniki pozwalające na manipulowanie poziomem przychodów, techniki wpływające na wartość aktywów i pasywów majątku. Manipulowanie poziomem kosztów może się odbywać przez: 1) aktywowanie niewłaściwych kosztów, 2) wadliwą prezentację kosztów prac badawczo-rozwojowych, 3) manipulowanie odpisami amortyzacyjnymi i nakładami na ulepszenie, 4) tworzenie fikcyjnych (cichych) rezerw, 5) odpisy aktualizujące aktywów (w szczególności zapasów i należności), 6) brak uwzględnienia normalnego rozmiaru działalności w wycenie zapasów. Wśród oszustw księgowych wpływających na poziom przychodów wyróżnia się następujące: 1) przyspieszone fakturowanie i manipulowanie okresem ujęcia przychodów, 2) sprzedaże z klauzulą odkupu, 3) rozwiązywanie nieuzasadnionych rezerw, 4) fikcyjną sprzedaż, 5) szacunek przychodu w kontraktach długoterminowych, 6) wykorzystanie cen transferowych. Ostatnią grupę oszustw księgowych stanowią działania wpływające na składniki aktywów i pasywów majątku przedsiębiorstwa. Zalicza się do nich: 22 R. C. Hollinger, J. P. Clark, Theft by employees, Lexington Books, Lexington 1983, s M. Kutera, A. Hołda, S.T. Surdykowska, Oszustwa księgowe, op. cit., s. 57.

9 1) manipulowanie terminami płatności, 2) niewłaściwym klasyfikowaniem rozrachunków ze względu na termin płatności, 3) niewłaściwym klasyfikowaniem aktywów finansowych ze względu na ich faktyczny okres użytkowania, 4) ujęcie zobowiązań warunkowych, 5) manipulowanie aktywowaniem kosztów jeżeli wydatki lub zużycie kosztów będzie dotyczyło okresów innych niż okres w którym je poniesiono, 6) brak rzetelnego wyodrębnienia strumieni działalności kontynuowanej i niekontynuowanej, 7) nieujawnianie realnych zagrożeń kontynuacji działalności. W opracowaniach dotyczących oszustw i nadużyć księgowych czy też rachunkowości kreatywnej na konkretnych przykładach przedstawia się jak przedsiębiorstwa poprawiły sprawozdania finansowe. Dotychczas nie ukazała syntetyczna klasyfikacja procedur obejmujących wymienione zagadnienia. Z drugiej strony techniki oszustw rozwijają się stając naprzeciw zmieniającym się regulacjom prawa oraz na skutek rozwoju rynków kapitałowych. 5. Przykłady oszustw księgowych stosowane w polskiej praktyce gospodarczej Wykrycie oszustw i nadużyć gospodarczych jest bardzo skomplikowane i wymaga wiedzy z dziedzin takich jak prawo, finanse, rachunkowość. Wymaga również umiejętności łączenia faktów, szukania powiązań, motywów działania oszustów i znalezienia dowodów. Należy wziąć pod uwagę również to, że mające zamiar dokonania oszustwa lub nadużycia stoją o krok z przodu w stosunku do osób kontrolujących. 24 Dotyczy to również polskich warunków gospodarczych. Wchodząc do Unii Europejskiej przyjęliśmy wraz z nią pozytywne oraz negatywne zasady gry rynkowej. Praktyka gospodarcza wskazuje, że księgowi w polskich przedsiębiorstwach z coraz większym zainteresowaniem patrzą na mechanizmy kreowania sytuacji majątkowo-finansowej w sprawozdaniach finansowych. Autorzy publikacji dokonują podziału oszustw na dwie grupy: Manipulacje księgowe stosowane w sprawozdaniach finansowych. 2. Oszustwa księgowe stosowane podczas konsolidacji sprawozdań finansowych. Do pierwszej grupy oszustw zalicza się: 24 M. Kutera, A. Hołda, S.T. Surdykowska, Oszustwa księgowe, op. cit., s Ibidem, s.111

10 a. Oszustwa księgowe związane z wyceną udziałów i akcji posiadanych w innych spółkach prawa handlowego. b. Manipulacje księgowe związane z wyceną bilansową należności i zapasów. c. Wpływanie na poziom wyniku finansowego przez manipulowanie wysokością podatku odroczonego. d. Zwiększenie płynności finansowej spółki z wykorzystaniem weksli. e. Zagadnienia prawidłowego pokrywania kapitału zakładowego spółek prawa handlowego. f. Manipulowanie ewidencją księgową spółki przekazującej aport na pokrycie kapitału podstawowego jednostki zależnej. g. Wykorzystanie możliwości konwersji wierzytelności na kapitał zakładowy spółki w celu poprawy sytuacji majątkowo-finansowej prezentowanej w sprawozdaniu. h. Oszustwa związane z celowym zwiększeniem przychodów między jednostkami powiązanymi. i. Niewłaściwe stosowanie zasad kompensat wzajemnych rozrachunków. Do oszustw księgowych stosowanych w konsolidacji sprawozdań finansowych zalicza się: a. Celowe zniekształcanie struktury grupy kapitałowej. b. Odmienne zasady wyceny oraz prezentacji aktywów i pasywów. c. Celowe stosowanie innej metody konsolidacji. d. Unikanie pełnych wyłączeń transakcji dokonanych między jednostkami powiązanymi. e. Celowe dokonanie korekt podwyższających wynik finansowy grupy. Oszustwa i nadużycia najczęściej pojawiają się w rozbudowanych strukturach jednostek powiązanych. Im większa jest liczba spółek wchodzących w skład danej grupy, tym łatwiej jest zastosować różne manipulacje księgowe i trudniej jest je wykryć. Summary Aggressive Accountancy in processes of management The paper presents genesis of fraud and abuses definition in an enterprise and motives of actions of the persons, who commit these crimes. It also presents techniques for accountants and the management which allow to set into error persons reading reports, declarations. Literatura 1. Albrecht S., Howe K., Rommey M., Deterring Fraud: The Internal Auditor s Perspective, The Institute of Internal Auditors Research Foundation, Altamonte Springs Cressey D. R., Other People s Money, Patterson Smith, Montclair, New York Górski I., Creative accouting czyli upiększanie sprawozdań finansowych, Ekspert 1998, nr Grzegorczyk W. za Mączyńska E., Kreatywna księgowość nie zawsze oznacza oszustwo, Rzeczpospolita, , publikacja internetowa.

11 5. Hollinger R. C., Clark J. P., Theft by employees, Lexington Books, Lexington Jameson M., A practical Guide to Creative accounting, Kogan Page, Londyn K. J. Zwykłe nadużycie czy narzędzia polityki, Rzeczpospolita, Dobra Firma, , publikacja internetowa. 8. K.J. Zwykłe nadużycie czy narzędzie polityki, Rzeczpospolita, Dobra Firma, , publikacja internetowa. 9. Kutera M., Hołda A., Surdykowska S.T., Oszustwa Księgowe teoria i praktyka, Difin Warszawa Polityka bilansowa i analiza finansowa, Nowoczesne instrumenty zarządzania, red. K. Sawicki, Ekspert, Wrocław Podstawy ekonomiki przedsiębiorstw, red. Stanisław Marek, wydawnictwo Fundacji US, Szczecin Siegel L. J., Cryminology, wyd. 3, West Publishing Co., New York Ustawa z dnia 6 czerwca 1997, Kodeks Karny, Dz. U. z 1997 Nr 88, poz. 553 z póź. zm. 14. Webster s Dictionary, Houghton Miffilin, Boston Wells J. T., Corporate Fraud Handbook: Prevention and Detection, LexisNexis Sp. z oo, Warszawa 2006.