W kwestii przekształcenia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce w struktury

Transkrypt

1 dr Marcin Gryczka Katedra Handlu Zagranicznego i MSE, Uniwersytet Szczeciński W kwestii przekształcenia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce w struktury klastrowe In the matter of Polish special economic zones transformation into clusters Streszczenie Celem artykułu jest ocena rządowych planów przekształcenia specjalnych stref ekonomicznych w Polsce w struktury klastrowe. W pierwszej części omówiono dotychczasowe efekty funkcjonowania SSE w naszym kraju, w drugiej zaś przeanalizowano proces powstawania struktur klastrowych w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem potencjalnych barier utrudniających ich dalszy rozwój. Na podstawie analizy porównawczej danych dotyczących SSE w Polsce trudno stwierdzić, czy przekształcą się one w struktury klastrowe po wygaśnięciu dotychczasowych przywilejów po 2020 roku. Nie moŝna takŝe zaobserwować, czy faktycznie klastry przyczyniają się do tworzenia nowych powiązań kooperacyjnych (np. między nauką a biznesem) oraz osiągania efektów synergicznych. Z tych względów plany przekształcenia specjalnych stref ekonomicznych w struktury klastrowe naleŝy raczej zaliczyć do mało realnych, gdyŝ takich prognoz nie uzasadnia ani dotychczasowy rozwój SSE, ani uzyskane efekty funkcjonowania klastrów w Polsce. Słowa kluczowe: klastry, specjalne strefy ekonomiczne, rozwój regionalny Kategoria artykułu: artykuł badawczy Summary The article presents the general evaluation of governmental SEZ-to-clusters transformation plans. In the first part the previous effects gained by Polish special economic zones have been discussed, whereas the second part has included the analysis of cluster creation process in Poland and any possible obstacles for their future development. Based on comparative analysis it s difficult to determine, if special economic zones in Poland change into clusters after present privileges expiration in Up till now one cannot also verify, if clusters contribute to any new cooperational relations creation and synergistic effects occurrence. Therefore, SEZ transformation plans should be considered as problematic, because such forecasts are justified neither by previous SEZ development nor by cluster effects achieved in Poland. Keywords: clusters, special economic zones, regional development 1

2 Article category: research article Wstęp Specjalne strefy ekonomiczne, istniejące w Polsce od połowy lat 90. ubiegłego stulecia, przyniosły niewątpliwie szereg korzyści polskiej gospodarce. Te wydzielone obszary, na których działalność gospodarcza moŝe być prowadzona na preferencyjnych warunkach, przyczyniły się przede wszystkim do utworzenia nowych miejsc pracy, przyciągnięcia nowych inwestycji (zwłaszcza zagranicznych) na tereny słabiej rozwinięte gospodarczo i infrastrukturalnie, rozwoju produkcji proeksportowej oraz stworzenia nowych i rozbudowy juŝ istniejących powiązań kooperacyjnych 1. Doceniając dotychczasowe efekty funkcjonowania w naszym kraju czternastu specjalnych stref ekonomicznych, w sierpniu 2008 roku wydłuŝono okres ich działalności do 2020 roku i rozszerzono łączny obszar dostępny dla inwestorów o dodatkowe 8 tys. hektarów 2. Co więcej, w przedstawionej na początku 2009 roku przez Ministerstwo Gospodarki Koncepcji rozwoju specjalnych stref ekonomicznych, jako jeden z głównych kierunków rozwoju tych obszarów wskazano inwestycje przyczyniające się do rozwoju klastrów oraz parków przemysłowych i technologicznych 3. Głównym celem artykułu jest zatem po pierwsze analiza najwaŝniejszych dotychczasowych efektów funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych w Polsce (ze względu na dostępność danych obejmuje ona lata ), zaś po drugie ocena zagroŝeń w realizacji wspomnianego projektu stopniowego przekształcania tych obszarów w struktury klastrowe. Dotychczasowe efekty funkcjonowania SSE w Polsce Specjalne strefy ekonomiczne zaczęły powstawać w Polsce od roku 1995, przy czym magnesem przyciągającym inwestorów do tych obszarów była nie tyle odpowiednia lokalizacja i dobrze rozwinięta infrastruktura, co w głównej mierze zachęty fiskalne w postaci zwolnień z podatku dochodowego. PoniewaŜ podstawowym celem ustanowienia specjalnej strefy ekonomicznej (SSE) jest przyśpieszenie rozwoju gospodarczego części terytorium kraju, warunkiem uzyskania pomocy publicznej w takiej strefie było poniesienie odpowiednio wysokich nakładów inwestycyjnych, utworzenie wymaganej liczby nowych miejsc pracy, a takŝe prowadzenie działalności gospodarczej przez okres nie krótszy niŝ 5 lat 4. 1 M. Gryczka: Ocena celów funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych w Polsce i dotychczasowych efektów ich realizacji. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 13, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 553, Szczecin 2009, s Ustawa z dnia r. o zmianie ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych, Dz.U. 2008, nr 118, poz Koncepcja rozwoju specjalnych stref ekonomicznych. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2009, s. 12; Specjalne strefy ekonomiczne. Raport KPMG, Warszawa 2009, s Okres ten ulega skróceniu do 3 lat w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw. 2

3 Na podstawie danych publikowanych przez Ministerstwo Gospodarki moŝna zauwaŝyć, Ŝe w ostatnich latach specjalne strefy ekonomiczne wprawdzie negatywnie odczuły wpływ kryzysu finansowego oraz spowolnienia gospodarczego w Polsce, to jednak najwaŝniejsze efekty ich funkcjonowania w naszym kraju moŝna podsumować następująco 5 : 1. W ciągu 15 lat istnienia specjalne strefy ekonomiczne znacznie zwiększyły swój zasięg, obejmując niekiedy obszary leŝące w duŝej odległości od województwa macierzystego ; rekordowe pod tym względem są Tarnobrzeska SSE i Starachowicka SSE, które mają swoje podstrefy aŝ w pięciu województwach. 2. Całkowity obszar udostępniony przedsiębiorcom to ponad 12,5 tys. ha uzbrojonych terenów inwestycyjnych, przy czym obszar poszczególnych stref kształtował się w przedziale od kilkuset do ponad 1600 ha. Jeśli chodzi o stopień zagospodarowania gruntów, to mieścił się on w przedziale między 51 a 79 procent (średnia na koniec 2009 roku wynosiła 67,5%). 3. Łączne nakłady inwestycyjne poniesione do końca 2010 roku wyniosły ponad 73 mld zł, z czego najwięcej przypadło na Katowicką SSE (23%), Wałbrzyską SSE (16,5%) i Łódzką SSE (11%). Warto takŝe zwrócić uwagę na fakt, Ŝe w latach średnioroczne tempo przyrostu inwestycji w SSE wynosiło 31%, natomiast w latach zaledwie 8% (por. tab. 1). 4. Według danych z końca grudnia 2010 roku, łączne zatrudnienie we wszystkich strefach wynosiło ponad 225 tys. osób (z czego 74% przypadało na nowe miejsca pracy, a niespełna 26% na utrzymane), przy czym największy udział w tworzeniu miejsc pracy w ostatniej dekadzie miały strefy: katowicka, wałbrzyska i tarnobrzeska. 5. Na jeden hektar terenu zagospodarowanego przez inwestorów, mających zezwolenie na prowadzenie działalności na terenie specjalnej strefy ekonomicznej, przypadało średnio 10 mln zł zainwestowanego kapitału i 31 miejsc pracy. 6. Jeśli chodzi o strukturę branŝową, największy strumień inwestycji napłynął do branŝy motoryzacyjnej (prawie 17,5 mld zł, co stanowiło ponad 26% wszystkich nakładów inwestycyjnych w specjalnych strefach ekonomicznych), przy czym najwięcej duŝych inwestycji tego typu ulokowano w strefach: legnickiej, katowickiej i wałbrzyskiej. Inne licznie reprezentowane rodzaje działalności to produkcja wyrobów z gumy i tworzyw sztucznych (9,6%), wyroby z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych (9%) i wyroby gotowe z metali, z wyłączeniem maszyn i urządzeń (7,4%). Tabela 1. Inwestycje w specjalnych strefach ekonomicznych w latach Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa

4 Poniesione skumulowane nakłady Liczba waŝnych zezwoleń Lp. inwestycyjne (w mln zł) Specjalna strefa ekonomiczna Kamiennogórska Katowicka Kostrzyńsko-Słubicka Krakowska Legnicka Łódzka Mielecka Pomorska Słupska Starachowicka Suwalska Tarnobrzeska Wałbrzyska Warmińsko-Mazurska Razem Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Gospodarki. 7. Prawie 70% kapitału zainwestowanego w specjalnych strefach ekonomicznych pochodziło z pięciu krajów, a mianowicie z Niemiec, Polski, Stanów Zjednoczonych, Japonii i Włoch. Inwestycje niemieckie dominują w strefach legnickiej i kamiennogórskiej (ich udział w całkowitych nakładach inwestycyjnych wyniósł odpowiednio 75 i 70%), natomiast najwięcej inwestycji krajowych ulokowano w strefach: suwalskiej, starachowickiej, słupskiej i krakowskiej. Jak moŝna zauwaŝyć na podstawie powyŝszych danych, specjalne strefy ekonomiczne stały się dość atrakcyjne (zarówno dla inwestorów zagranicznych, jak i przedsiębiorstw krajowych) zwłaszcza po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Inwestorów przyciągały niewątpliwie wspomniane ulgi podatkowe oraz moŝliwość skorzystania z pomocy publicznej, jednak w wielu przypadkach bodźcem do podjęcia decyzji o rozpoczęciu działalności w SSE była nieodległa juŝ perspektywa likwidacji tego typu obszarów inwestycyjnych. Oprócz zachęt o charakterze fiskalnym, do najczęściej wymienianych przyczyn inwestowania w polskich strefach naleŝą: atrakcyjne połoŝenie geograficzne, chłonny rynek wewnętrzny, relatywnie niskie koszty pracy, wysoko wykwalifikowana kadra kierownicza i inŝynierska, duŝe zaangaŝowanie lokalnych władz oraz ich pomoc inwestorom 6. Jakkolwiek specjalne strefy ekonomiczne okazały się stosunkowo efektywnym katalizatorem inwestycji w naszym kraju, naleŝy się zastanowić, czy dzięki utworzeniu tych obszarów rzeczywiście osiągnięto wszystkie bądź przynajmniej większość w wymienionych wcześniej celów. 6 Na podstawie informacji opublikowanych na internetowych stronach Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych, (data wejścia: ). 4

5 Mimo Ŝe przedstawiciele sfer rządowych, a zwłaszcza urzędnicy Ministerstwa Gospodarki i pracownicy Polskiej Agencji Informacji i Inwestycji Zagranicznych, przedstawiają efekty funkcjonowania SSE w sposób wręcz entuzjastyczny, to jednak nie wydają się być one zadowalające, zwłaszcza w kontekście obecnych planów przekształcenia stref w struktury klastrowe. Jak wspomniano, jednym z najbardziej oczekiwanych rezultatów funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych w Polsce miało być przyciągnięcie inwestorów zagranicznych. Na podstawie przedstawionych danych moŝna przyjąć, Ŝe cel ten osiągnięto, a znaczna część inwestycji typu greenfield została zlokalizowana właśnie na tego typu obszarach. Trzeba jednak zaznaczyć, Ŝe zdecydowana większość inwestycji dotychczas zrealizowanych w SSE dotyczy sektorów tradycyjnych, tj. motoryzacyjnego, elektronicznego, metalowego, drzewnego, poligraficznego czy produkcji opon, natomiast relatywnie niewielki udział mają projekty związane z wysoko zaawansowanymi technologiami. Zjawiskiem korzystnym z punktu widzenia polskiego bilansu handlowego jest niewątpliwie silne ukierunkowanie firm podejmujących działalność w SSE na eksport. Z kolei duŝa liczba stosunkowo małych i rozproszonych podstref oraz wydzielonych obszarów inwestycyjnych (średnia wielkość podstrefy wynosi zazwyczaj kilkadziesiąt hektarów) stanowiła istotną barierę przy realizacji duŝych projektów inwestycyjnych, a tym samym mogła mieć wpływ na mniejsze zainteresowanie SSE w ostatnich latach. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe pomimo licznych zachęt specjalne strefy ekonomiczne nie przyciągnęły jednak zbyt wielu inwestycji z sektorów zaawansowanych technologii (z wyjątkiem branŝy lotniczej i teleinformatycznej) ani związanych z nowoczesnymi usługami, a ośrodki obsługi działalności gospodarczej oraz nieliczne centra badawczo-rozwojowe są tworzone w duŝych aglomeracjach (Warszawa, Wrocław, Kraków, Poznań, Trójmiasto) lub w ich najbliŝszym otoczeniu 7. Choć Polska jest nadal oceniana jako atrakcyjna lokalizacja projektów z sektora wysoko zaawansowanych usług, dotychczasowy napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich tego rodzaju naleŝy uznać za niezadowalający. Spośród przyczyn tego stanu rzeczy moŝna wymienić niedobór wysoko wykwalifikowanych i doświadczonych kadr, brak wystarczających powierzchni biurowych o podwyŝszonym standardzie oraz relatywnie niewielką mobilność pracowników w Polsce. Za negatywne zjawisko z punktu widzenia zmniejszania dysproporcji w rozwoju gospodarczym regionów naleŝy takŝe uznać obserwowane przenoszenie przywilejów w miejsca wskazane przez inwestorów i tworzenie tzw. podstref specjalnych stref ekonomicznych. Inwestorzy często wręcz uzaleŝniają decyzję o rozpoczęciu inwestycji od tego, czy wybrana przez nich loka- 5

6 lizacja zostanie włączona do specjalnej strefy ekonomicznej. W rezultacie, w macierzystych specjalnych strefach ekonomicznych lokalizowane są przedsiębiorstwa z tradycyjnych branŝ, w duŝej części oparte na technologiach pochodzących z importu, natomiast w podstrefach zlokalizowanych w pobliŝu duŝych aglomeracji powstają centra nowoczesnych usług. Wydaje się, Ŝe jest to jawne zaprzeczenie jednego z podstawowych celów funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych w Polsce, jakim miała być aktywizacja gospodarcza oraz dywersyfikacja struktury produkcji w regionach. Ocena moŝliwości budowy struktur klastrowych na bazie SSE Współcześnie coraz większe znaczenie odgrywa współpraca naukowo-przemysłowa podejmowana w ramach tzw. struktur klastrowych. Za popularyzatora tego pojęcia uznaje się M.E. Portera, według którego klastry to geograficzne koncentracje wzajemnie powiązanych przedsiębiorstw, wyspecjalizowanych dostawców (w tym dostawców usług), przedsiębiorstw z innych powiązanych sektorów i branŝ oraz instytucji otoczenia gospodarczego (na przykład uniwersytetów, izb handlowych i tzw. think tanków) 8. Charakterystyczną cechą klastrów (przemysłowych i usługowych) jest to, Ŝe skupione w nich podmioty konkurują ze sobą, ale jednocześnie współpracują w obszarach dających moŝliwość uzyskania efektów synergicznych (m.in. dyfuzji wiedzy i know-how oraz otwartości na innowacje i umiejętności ich szybkiej absorpcji). Do podobnych struktur moŝna takŝe zaliczyć parki naukowo-technologiczne, stwarzające doskonałe warunki do przepływu wiedzy i technologii między jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami skupionymi wokół jednej lub kilku branŝ pokrewnych (zwłaszcza firmami odpryskowymi spinoff powstającymi w ramach inkubatorów technologicznych), jak równieŝ bardziej rozległe obszary stanowiące tak zwane bieguny innowacji technologicznych, w ramach których współdziałają liderzy innowacji (często koncerny międzynarodowe), młode spółki technologiczne, uczelnie wyŝsze, centra naukowo-badawcze oraz inne instytucje wspierania biznesu i nauki. Tabela 2. Struktury klastrowe w Polsce (stan na koniec 2008 roku) Województwo Liczba Udział (%) Liczba klastrów Przeds. JBN Przeds. JBN Liczba inicjatyw klastrowych Razem sformalizowanych struktur klastrowych Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie A. Masłowski: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze usług w Polsce. [W:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny. Red. J. Chojna, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2008, s M.E. Porter: Clusters and the New Economics of Competition. Harvard Business Review, November-December 1998, s. 78 i n.; M.E. Porter: The Competitive Advantage of Nations. The Free Press, New York 1990, s

7 Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Razem Źródło: opracowanie własne na podstawie Interaktywnej Mapy Klastrów, (data wejścia: ). Jak moŝna zauwaŝyć w tabeli 2, pod koniec 2008 roku istniało w Polsce ponad 90 sformalizowanych struktur klastrowych, z czego 69 stanowiły klastry, a 22 tzw. inicjatywy klastrowe 9. Za cechę charakterystyczną naleŝy uznać znaczne rozproszenie geograficzne, duŝą aktywność województw wschodniej Polski w powoływaniu do Ŝycia takich struktur, jak równieŝ stosunkowo niewielkie zaangaŝowanie w ten proces jednostek badawczo-rozwojowych (JBR). Co więcej, przewidywany zasięg terytorialny oddziaływania rynkowego klastrów jest stosunkowo niewielki w większości przypadków deklarowany był zasięg regionalny lub krajowy, natomiast jedynie 15 klastrów zgłaszało aspiracje europejskie lub globalne. NaleŜy takŝe podkreślić, Ŝe większość struktur klastrowych dotyczy tradycyjnych rodzajów działalności gospodarczej, takich jak bran- Ŝa rolno-spoŝywcza, drzewno-meblarska, budowlana, odzieŝowa czy motoryzacyjna, natomiast z wyjątkiem branŝy informatycznej słabo reprezentowane są branŝe nowoczesnych technologii 10. Z dotychczasowych obserwacji wynika, Ŝe struktury klastrowe w Polsce powstają przede wszystkim w ramach parków naukowo-technicznych lub jako stowarzyszenia zrzeszające firmy z danej branŝy. Nie wydaje się zatem uzasadnione i oparte na faktach stwierdzenie, Ŝe firmy działające w specjalnych strefach ekonomicznych będą w niedalekiej przyszłości zacieśniały współpracę w ramach klastrów. Na taką tendencję nie wskazują dotychczasowe efekty funkcjonowania SSE w Polsce, a często przywoływany przykład klastra Dolina Lotnicza wydaje się być raczej wyjątkiem potwierdzającym regułę. Spośród innych barier, jakie pojawiają się w związku z ostatnimi propozycjami przekształcania specjalnych stref ekonomicznych w klastry, naleŝy wymienić następujące: 9 W tabeli nieuwzględniono kilkudziesięciu inicjatyw klastrowych, które na koniec 2008 roku nie podały Ŝadnych danych na swój temat. 10 Obliczenia własne na podstawie danych pochodzących z Portalu Innowacji, (data wejścia: ). 7

8 1. Niewystarczającą infrastrukturę, przy czym nie chodzi tylko o infrastrukturę produkcyjną czy transportową, ale przede wszystkim o infrastrukturę teleinformatyczną i biurową, bez których trudno wyobrazić sobie rozwój nowoczesnych gałęzi produkcji i moŝliwość świadczenia wysoko zaawansowanych usług. Brak takiej infrastruktury stanowi istotne utrudnienie dla przedsiębiorstw nastawionych na eksport, ale w znacznym stopniu utrudnia takŝe nawiązywanie kontaktów kooperacyjnych i efektywne funkcjonowanie klastrów. 2. Przewagę celów marketingowo-promocyjnych w duŝej części inicjatyw klastrowych oraz juŝ działających klastrach, natomiast trudno dostrzec z ich strony konkretne działania zmierzające do wspólnego opracowywania innowacji produktowych czy technologicznych. Nastawienie na promocję moŝe wynikać z tego, Ŝe wiele klastrów zrzesza małych i średnich producentów, których indywidualne moŝliwości marketingowe są ograniczone (przykładami takich struktur są Gdański Klaster Budowlany, Klaster Restauratorów i Hotelarzy czy Śląski Klaster Drzewny). 3. Słabe powiązania przedsiębiorstw ze sferą nauki, a zwłaszcza z uniwersytetami i jednostkami badawczo-rozwojowymi. Z doświadczeń takich krajów jak USA i Kanada wynika, Ŝe warunkiem niezbędnym do powstawania klastrów jest duŝe zaangaŝowanie uczelni wyŝszych, lokalnych stowarzyszeń przemysłowych i handlowych, a takŝe korporacji transnarodowych, które w klastrach często lokują swoje oddziały i centra badawczo-rozwojowe, przyczyniając się jednocześnie do intensyfikacji działalności proinnowacyjnej oraz powstawania nowych firm technologicznych DuŜe jak sygnalizowano rozproszenie geograficzne klastrów oraz ich powielanie się w ramach jednego regionu. Dobrym tego przykładem moŝe być województwo pomorskie, w którym działają dwa klastry związane z energetyką odnawialną (Bałtycki Klaster Ekoenergetyczny i Nadwiślański Klaster Energii Odnawialnej) oraz dwa klastry skupiające firmy z sektora teleinformatycznego (ICT Pomerania i Pomorski Klaster ICT). Takie zjawisko naleŝy uznać za negatywne zwłaszcza w kontekście budowania marki i pozycji konkurencyjnej klastrów, intensyfikacji prac badawczo-rozwojowych, a zwłaszcza moŝliwości przyciągania nowych podmiotów. Podsumowanie Z przeprowadzonych rozwaŝań wynikają zatem następujące wnioski: 1. Na podstawie analizy dotychczasowego rozwoju SSE w Polsce trudno jednoznacznie stwierdzić, Ŝe będą się one przekształcały w struktury klastrowe po wygaśnięciu dotychczasowych 11 W Stanach Zjednoczonych pierwsze parki naukowo-badawcze skupione wokół wiodących uniwersytetów powstały juŝ w latach 50. ubiegłego stulecia, a do największych zaliczyć naleŝy Stanford Research Park w Sacramento (Kalifornia) oraz Research Triangle Park w Karolinie Północnej (L. Corona, J. Doutriaux, S.A. Mian: Building Knowledge Regions in North America. Emerging Technology Innovation Poles. Edward Elgar Publishing, Cheltenham-Northampton 2006, s. 44 i n.). 8

9 przywilejów po 2020 roku. Wskazują na to następujące przesłanki: w strefach prowadzona jest głównie działalność produkcyjna w tradycyjnych branŝach (często przez lokalne oddziały korporacji transnarodowych), relatywnie rzadko prowadzone są w nich prace badawczo-rozwojowe (a jeśli juŝ, to najczęściej w ramach podstref w duŝych aglomeracjach), zlokalizowanych jest w nich bardzo mało firm krajowych oferujących innowacyjne produkty bądź usługi na rynkach międzynarodowych. 2. Wydaje się, Ŝe dotychczas powstałe struktury klastrowe w naszym kraju mają w zdecydowanej większości ułatwić promocję produktów regionalnych na rynku krajowym. Poza nielicznymi wyjątkami, jakimi są klastry zrzeszające firmy z branŝy teleinformatycznej i energetycznej, trudno dostrzec realizację podstawowego celu istnienia klastrów, a mianowicie tworzenie nowych powiązań kooperacyjnych (równieŝ między nauką a biznesem) oraz osiąganie efektów synergicznych. MoŜe to po części wynikać z braku duŝych polskich firm o charakterze korporacyjnym, które byłyby zainteresowanie wspieraniem rozwoju struktur klastrowych, jak równieŝ stosunkowo niewielkiego zaangaŝowania uczelni wyŝszych w działalność w ramach klastrów (w przeciwieństwie do takich krajów jak Stany Zjednoczone, w których uczelnie odgrywają wiodącą rolę w powstawaniu biegunów innowacji technologicznych). 3. W świetle przeprowadzonej analizy rządowe plany przekształcenia specjalnych stref ekonomicznych w struktury klastrowe naleŝy raczej zaliczyć do mało realnych, gdyŝ takich prognoz nie uzasadnia ani dotychczasowy rozwój SSE, ani teŝ uzyskane efekty funkcjonowania klastrów w Polsce. Oprócz juŝ przedstawionych zjawisk, do najwaŝniejszych barier w realizacji tych planów naleŝy dodatkowo zaliczyć niskie nakłady na badania w Polsce, słabe powiązania między sferą nauki a biznesem, a z ostatnich zagroŝeń pogłębiające się trudności na rynku pracy, a zwłaszcza coraz większe problemy ze znalezieniem wykwalifikowanych specjalistów. Bibliografia 1. L. Corona, J. Doutriaux, S.A. Mian: Building Knowledge Regions in North America. Emerging Technology Innovation Poles,. Edward Elgar Publishing, Cheltenham-Northampton M. Gryczka: Ocena celów funkcjonowania specjalnych stref ekonomicznych w Polsce i dotychczasowych efektów ich realizacji. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 13, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego nr 553, Szczecin Informacja o realizacji ustawy o specjalnych strefach ekonomicznych. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa Koncepcja rozwoju specjalnych stref ekonomicznych. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa

10 5. A. Masłowski: Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w sektorze usług w Polsce. [W:] Inwestycje zagraniczne w Polsce. Raport roczny. Red. J. Chojna, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa M.E. Porter: Clusters and the New Economics of Competition. Harvard Business Review, November-December M.E. Porter: The Competitive Advantage of Nations. The Free Press, New York Specjalne strefy ekonomiczne. Raport KPMG, Warszawa