Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową

Transkrypt

1 JAK INTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ WPŁYNIE NA POLSKIE REGIONY? pod redakcją Marcina Nowickiego Gdańsk 2003

2 Redakcja Marcin Nowicki Zespół autorski Marcin Nowicki Krystyna Gawlikowska-Hueckel Stanisław Umiński Tomasz Brodzicki Recenzent prof. dr hab. Elżbieta Kawecka-Wyrzykowska Wydawnictwo w ramach projektu finansowanego przez Fundusz Współpracy Wydawca Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Gdańsk, ul. Do Studzienki 63 tel. (0-58) , fax (0-58) ibngr@ibngr.edu.pl ISBN X CIP - Biblioteka Narodowa JAK INTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ WPŁYNIE NA POLSKIE REGIONY? / pod red. Marcina Nowickiego ; [zespół aut. Marcin Nowicki et al.] ; Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową - Gdańsk : IBnGR, 2003

3 SPIS TREŚCI WSTĘP HANDEL ZAGRANICZNY JAK HANDEL ZAGRANICZNY WPŁYWA NA GOSPODARKĘ? JAK INTEGRACJA Z UE WPŁYWA NA HANDEL ZAGRANICZNY? BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE JAK INWESTYCJE ZAGRANICZNE WPŁYWAJĄ NA GOSPODARKĘ? JAK INTEGRACJA Z UE WPŁYWA NA INWESTYCJE ZAGRANICZNE? TRANSFER TECHNOLOGII JAK TRANSFER TECHNOLOGII WPŁYWA NA GOSPODARKĘ? JAK INTEGRACJA Z UE WPŁYWA NA TRANSFER TECHNOLOGII? FUNDUSZE STRUKTURALNE JAK FUNDUSZE STRUKTURALNE WPŁYWAJĄ NA GOSPODARKĘ? DOSTOSOWANIA NA RYNKU PRACY...40 JAKO SYNTEZAWPŁYWU INTEGRACJI Z UE NA POLSKIE REGIONY POSŁOWIE

4

5 WSTĘP Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową na początku 2002 roku podjął się oceny regionalnych konsekwencji integracji Polski z Unią Europejską. Głównym efektem projektu jest projekcja ekonometryczna wpływu akcesji do UE na poziom zatrudnienia i produkt regionalny brutto polskich województw. Obok tych prac przeprowadzono szereg innych analiz o charakterze zarówno diagnostycznym, jak i prognostycznym. Również niniejsza książka postała w ramach prac nad tym projektem. W grudniu 2002 roku na szczycie Unii Europejskiej w Kopenhadze Polska zakończyła negocjacje akcesyjne z piętnastoma krajami członkowskimi. Na 1 maja 2004 roku wyznaczona została data przystąpienia do Unii Polski i pozostałych dziewięciu krajów kandydackich, które także zakończyły rokowania. Jednakże ostateczna decyzja, czy Polska zostanie członkiem Unii Europejskiej podjęta zostanie w ogólnonarodowym referendum, które odbędzie się na wiosnę 2003 roku. Potrzebna jest również ratyfikacja traktatów akcesyjnych przez państwa UE. Okres między zakończeniem negocjacji a referendum będzie czasem społecznej dyskusji nad sensem i konsekwencjami integracji europejskiej. Ważne jest, aby dyskutując o szansach i zagrożeniach wynikających z tego procesu posługiwać się rzetelną argumentacją, opartą na faktach i przewidywalnych scenariuszach, a nie na mylnych stereotypach i przekłamaniach. Prezentowana publikacja jest jednak nie tylko przydatnym zasobem wiedzy potrzebnej w dyskusji przedreferendalnej, ale przede wszystkim zgodnie z zamierzeniami autorów przyjaznym przewodnikiem po zawiłych relacjach makroekonomicznych, pozostających poza zrozumieniem większości społeczeństwa. Celem tego opracowania jest więc ukazanie w maksymalnie 5

6 przejrzystej konwencji, w jaki sposób integracja z Unią Europejską wpływa na gospodarkę regionalną. W tym miejscu konieczne jest pewne sprecyzowanie. W publikacji tej Czytelnik nie odnajdzie odniesień do konkretnych województw Polski, nie ma w niej także ocen przygotowania poszczególnych regionów do akcesji. Został natomiast opisany mechanizm transmisji impulsów wynikających z integracji z Unią Europejską do regionów, rozumianych jako województwa. Taki układ pozwoli Czytelnikowi lepiej zrozumieć proces integracji i co ważniejsze wyposaży Go w narzędzie pozwalające na budowanie własnych ocen. Ze względu na skomplikowanie opisywanej materii oraz przyświecającą autorom ideę zachowania jak największej przystępności prezentowanych treści, nie udało się uniknąć uogólnień i skrótów myślowych. Tam, gdzie było to konieczne zastosowano podejście scenariuszowe, chociaż autorzy starali się ograniczyć je do minimum, prezentując jak najbardziej jednoznaczne opinie, wykorzystując zarówno dorobek teorii, jak też analizę doświadczeń wcześniejszych akcesji. Przyjęta struktura opracowania podporządkowana została obranemu celowi, a nie kryteriom opracowania naukowego. Wyodrębniono pięć głównych kanałów wpływu integracji. Kanały te są rozumiane jako zespół mechanizmów ekonomicznych, które przenoszą impulsy gospodarcze wynikające z integracji Polski z Unią Europejską na regionalną gospodarkę, prowadząc do jej przekształceń. Opisano więc, jak integracja wpływa na gospodarkę poprzez handel zagraniczny, bezpośrednie inwestycje zagraniczne, transfer technologii, fundusze strukturalne oraz dostosowania na rynku pracy. Problematyka rolnictwa i obszarów wiejskich, ochrony środowiska, energetyki i wielu innych dziedzin objętych negocjacjami akcesyjnymi, została uwzględniona pod kątem wpływu na opisywane mechanizmy, a nie jako osobne kanały. Wynika to z przyjętego rozumienia pojęcia kanału wpływu, który powinien być zespołem mechanizmów wpływających na gospodarkę, a nie syntezą samych efektów akcesji. 6

7 1. HANDEL ZAGRANICZNY Najbardziej zauważalnym kanałem wpływu integracji z Unią Europejską na regionalne gospodarki jest bez wątpienia handel zagraniczny, czyli wymiana towarów i usług z zagranicą w tym wypadku z krajami członkowskimi UE. Każdy z nas może podczas codziennych zakupów zauważyć, jak otwarta jest polska gospodarka oraz jak stopień tej otwartości dynamicznie wzrastał od początku transformacji. Waga oddziaływania wymiany handlowej z UE na polską gospodarkę nie powinna jednak być mierzona wyłącznie subiektywną percepcją tego znaczenia. Dlatego też analizy wielkości, kierunków oraz struktury towarowej wymiany handlowej są dla ekonomistów jednym z ważniejszych narzędzi oceny skutków integracji europejskiej. Ocena taka nie jest jednak łatwa, ponieważ na efekty integracji z UE nakładają się konsekwencje liberalizacji obrotów handlowych w ramach Światowej Organizacji Handlu, której Polska jest członkiem. Dodatkowe utrudnienie interpretacyjne związane jest z jednoczesnym zachodzeniem w gospodarce Polski procesów transformacji ustrojowej i dostosowań wynikających wyłącznie z integracji z UE Jak handel zagraniczny wpływa na gospodarkę? Wymiana handlowa z zagranicą ma bardzo duże znaczenie dla sytuacji gospodarczej całego kraju, a tym samym dla poszczególnych regionów. Wszelkie odkształcenia warunków handlu zagranicznego abstrahując w tym momencie od przyczyn tych zmian powodują reakcje dostosowawcze 7

8 w gospodarce. Dostosowania te, w zależności od bodźców je wywołujących, mogą objawiać się poprzez: zmiany w wolumenie i strukturze eksportu zmiany w wolumenie i strukturze importu zmiany w regionalnym saldzie handlu zagranicznego zmiany wielkości i struktury produkcji regionalnej zmiany na regionalnym rynku pracy. Jednak dostosowania gospodarki do zmian warunków handlu zagranicznego mają często charakter bardziej pośredni. Mogą polegać, na przykład, na wzroście inflacji (tzw. import inflacji, gdy rosną ceny towarów i surowców importowanych) lub na jej spadku wskutek wzrostu konkurencji i możliwości zastępowania droższych krajowych wyrobów przez tańsze towary importowane. Często jednak gospodarka reaguje w ten sposób z dużym opóźnieniem, co powoduje, że rzadko dostosowania te są bezpośrednio kojarzone ze zmianami w warunkach wymiany zagranicznej. Pod tym względem najbardziej wrażliwe są regiony, w których znaczenie wymiany handlowej z zagranicą jest stosunkowo duże. Najbardziej bezpośrednim i jednocześnie najczęściej badanym efektem zmian warunków prowadzenia wymiany międzynarodowej są dostosowania w wielkości i strukturze tej wymiany. Upraszczając można przyjąć, że gdy analogiczne towary i usługi oferowane przez polskie firmy są tańsze niż te dostarczane przez firmy z UE, to wtedy polski eksport do krajów piętnastki jest opłacalny i powinien rosnąć. W odwrotnej sytuacji zwiększać się będzie oczywiście import z UE do Polski. Inaczej mówiąc kraje i regiony będą w konsekwencji specjalizowały się w produkcji tych towarów i usług, które potrafią wytwarzać najefektywniej. Na takim prostym założeniu opiera się idea Wspólnego Rynku. W rzeczywistości sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana. Przede wszystkim ta prosta zależność zakłócana jest wciąż istniejącymi nawet wewnątrz Unii 8

9 Europejskiej barierami w swobodnym przepływie towarów i usług. Ograniczenia te mają nie tylko charakter naturalny, obiektywny (np. nie można wyeliminować kosztów transportu wpływających na ostateczną cenę towarów, a więc na konkurencyjność firm), ale także często są po prostu ukrytymi zaporami administracyjnymi. W gospodarkach krajów zamożnych a takimi są państwa UE większego znaczenia od konkurencji cenowej nabiera rywalizacja jakościowa. Stąd też integracja Polski z UE nie oznacza konieczności zawężenia asortymentu produkcji i skupienia się wyłącznie na konkurencyjnych cenowo produktach. Ogromna rozbieżność wartości jednostkowej importu z UE do Polski i eksportu z Polski do UE wskazuje, że polskie przedsiębiorstwa nie są wyspecjalizowane pod względem jakości w takich samych segmentach rynków co producenci unijni. A jeśli UE i Polska będą wyspecjalizowane w produkcji różnych jakościowo rodzajów towarów, obie strony będą korzystały ze zwiększonego wolumenu handlu. Ważne jednak jest, aby wykorzystując niższe koszty płac, które jednak będą goniły średnią unijną, przygotowywać się do konkurencji jakościowej, bowiem tylko ona pozwala na znaczący i długotrwały wzrost wartości dodanej. Przykłady regionów, które odniosły największe sukcesy rozwojowe, pokazują wyraźnie na znaczenie innowacyjności i specjalizacji w produkcji wykorzystującej nowoczesne technologie oraz w dostarczaniu usług nowej generacji. Dostosowania wielkości i struktury przepływów handlowych prowadzą do zmian salda handlu zagranicznego. Saldo to jest różnicą między wartością eksportu i importu. Dodatnie saldo wskazuje na nadwyżkę eksportu nad importem, a więc pomijając w tym momencie inne uwarunkowania jest sytuacją korzystną. Ujemne saldo handlu zagranicznego oznacza, że wartość towarów sprowadzanych do kraju przewyższa wartość towarów wysyłanych za granicę. Należy jednak dodać, że niekiedy deficyt handlowy 9

10 jest warunkiem rozwoju gospodarczego. Dzieje się tak wtedy, gdy rozwijający się kraj, czy region, importuje technologie, maszyny i urządzenia, półprodukty lub surowce. Często rezultaty handlu zagranicznego wykorzystywane są jako wynikowy wskaźnik konkurencyjności danej gospodarki 1. Dzięki prowadzeniu statystyki handlu zagranicznego na poziomie regionów możemy badać regionalne strumienie wymiany zagranicznej, a więc oceniać konkurencyjność firm z danego województwa. Wrażliwość (siła i charakter reakcji) regionów na zmiany warunków wymiany handlowej zależy od poziomu ich rozwoju gospodarczego. Poziom rozwoju gospodarczego wpływa więc także na kształtowanie się regionalnego salda handlu zagranicznego. Ujemne saldo wymiany występuje często w regionach, które charakteryzują się szybkim rozwojem gospodarczym, określanym na przykład przez dynamiczny wzrost poziomu PKB na jednego mieszkańca. Główną przyczyną deficytu jest w takich regionach import zaopatrzeniowy i inwestycyjny. Dziura w bilansie handlowym wynika także z faktu, że wraz ze wzrostem dochodów skłonni jesteśmy rozszerzać asortyment naszej konsumpcji, zastępować pewne towary innymi, kupować towary lepszej jakości, natomiast eksport ma wobec dochodu charakter autonomiczny (wzrost eksportu może być przyczyną wzrostu dochodu, a nie jego skutkiem). W przypadku Polski ujemne saldo obrotów handlowych z zagranicą wynika przede wszystkim z pierwszego z wymienionych uwarunkowań, tj. dużego importu zaopatrzeniowego i inwestycyjnego, czyli importu surowców i 1 Warto pamiętać, że tak naprawdę można mówić o konkurencyjności konkretnych przedsiębiorstw i ich produktów czy usług pojęcie konkurencyjności regionu jest więc skrótem myślowym, oznaczającym konkurencyjność firm znajdujących się w danym regionie. Tak skonstruowane pojęcie konkurencyjności regionów powoduje często kłopoty interpretacyjne, ponieważ zaliczenie produkcji konkretnego przedsiębiorstwa do rachunku danego województwa odbywa się na podstawie adresu siedziby firmy. Tymczasem dużo przedsiębiorstw swoją siedzibę posiada w innym miejscu, niż zakłady produkcyjne. 10

11 półproduktów potrzebnych do produkcji oraz maszyn i urządzeń w celach inwestycyjnych. Ujemne saldo rachunku obrotów bieżących (wynikające głównie z deficytu handlowego) w ujęciu rachunkowym równoważone jest, z nadwyżką, napływem kapitału zagranicznego do Polski zarówno w postaci bezpośrednich inwestycji zagranicznych jak też w formie kapitału portfelowego. Inaczej mówiąc, dotychczasowy napływ kapitału zagranicznego był znacznie wyższy niż deficyt na rachunku obrotów bieżących, co owocowało narastaniem rezerw walutowych Polski. Dzięki temu, deficyt handlowy nie był dużym zagrożeniem dla stabilności polskiej gospodarki. Wskutek zwiększonych napływów kapitałowych finansujących deficyt bieżący występuje silna presja na wzrost wartości waluty krajowej, czyli umacnianie złotego. Upraszczając można stwierdzić, że ta presja jest skutkiem pojawiania się na rynku dużej ilości walut zagranicznych, przy stosunkowo stabilnej ilości waluty krajowej. Wzrost napływu kapitału zagranicznego w formie inwestycji bezpośrednich wiąże się w największym stopniu z jego zaangażowaniem w proces prywatyzacji polskiej gospodarki. Kapitał zagraniczny napływa także w postaci inwestycji portfelowych i spekulacyjnych pojawiających się jako reakcja na oczekiwania zwiększonej zyskowności w rozwijającej się gospodarce oraz w związku z różnicami między stopami procentowymi w kraju i za granicą. W rezultacie umacniania się waluty krajowej następuje pogorszenie konkurencyjności cenowej gospodarki (wzrost opłacalności importu przy spadku opłacalności eksportu), co wpływa negatywnie na saldo handlu zagranicznego. Doświadczenie pokazuje jednak, że mimo pogorszenia się kursu walutowego wskutek napływu kapitału zagranicznego, możliwe jest ograniczanie deficytu handlowego, czyli szybszy wzrost wartości eksportu niż importu. Możliwe jest to dzięki poprawie jakości towarów, racjonalizacji kosztów, wzrostowi wydajności, poprawie marketingu eksportowego, usuwaniu pozostających administracyjnych barier 11

12 handlowych działania te mogą niwelować utratę konkurencyjności cenowej wywołaną umacnianiem się złotego. Dostosowania do zmieniających się warunków wymiany zagranicznej 2 w oczywisty sposób dotykają także produkcji regionalnej zarówno jej wielkości jak i struktury. Wielkość produkcji może być na bieżąco dostosowywana w zakresie istniejących rezerw produkcyjnych. Na głębsze i bardziej trwałe zmiany warunków handlu regionalne gospodarki reagują dostosowaniami o charakterze strukturalnym potrzeba na to zazwyczaj minimum kilku, nawet kilkunastu miesięcy. Te głębsze dostosowania dotyczą przede wszystkim struktury produkcji. Ulepszane są aktualnie produkowane wyroby, wprowadzane są nowe, często zmienia się udział eksportu w ogólnej sprzedaży. Ważne jest, że na zintegrowanym rynku UE, impulsy płynące z wymiany międzynarodowej dotykają także firm, które w tej wymianie bezpośrednio nie biorą udziału. Inaczej mówiąc handel zagraniczny jest kanałem, przez który następuje transfer konkurencji zagranicznej do regionów. Często jest to ważniejszy kanał wzrostu konkurencji na danym rynku, niż bezpośrednia obecność firm zagranicznych. Dotyczy to szczególnie regionów, w których bezpośrednia obecność firm zagranicznych jest niewielka, ale penetracja rynku towarami z importu stosunkowo duża. Impulsy wynikające ze zmian w warunkach handlu zagranicznego w konsekwencji wpływają na regionalny rynek pracy. O ile bieżące dopasowania wielkości i struktury produkcji najczęściej nie wymagają istotnych zmian w zatrudnieniu, to w średnim i długim okresie trwałe zmiany wolumenu i struktury obrotów handlowych z zagranicą mogą w 2 Pod pojęciem warunków wymiany zagranicznej, obok relacji cenowych i uwarunkowań administracyjnych handlu zagranicznego, kryje się także poziom popytu zagranicznego, od którego w bezpośredni sposób zależy zapotrzebowanie na krajową produkcję eksportową. 12

13 znaczącym zakresie oddziaływać na lokalne i regionalne rynki pracy. Bezpośrednio wpływ ten dotyczy firm uczestniczących w wymianie handlowej. Należy jednak pamiętać, że istotny jest także mechanizm przenoszenia tych impulsów na przedsiębiorstwa nie biorące bezpośredniego udziału w wymianie międzynarodowej. Dzieje się tak na przykład przez sieć powiązań kooperacyjnych (firma może być uzależniona od odbiorcy, który jest eksporterem), przez wzrost konkurencji na lokalnym rynku wskutek zwiększonego importu, czy też przez ogólny wzrost lub spadek dobrobytu społeczeństwa. Tylko w wyjątkowych i bardzo nielicznych, jednostkowych przypadkach można mówić o całkowitej (czy raczej prawie całkowitej) neutralności danej firmy wobec zmian warunków handlu zagranicznego Jak integracja z UE wpływa na handel zagraniczny? Zgodnie z Układem Europejskim 1 stycznia 2002 roku zakończył się proces wprowadzania strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi między Polską a Unią Europejską. Oznacza to, że zniesiono administracyjne ograniczenia w handlu tymi towarami. Liberalizacja wymiany handlowej odbywała się stopniowo, czasami wolniej niż wynikało to z rosnących możliwości rynkowych (przede wszystkim produkcyjnych) Polski. W sferze handlu artykułami przemysłowymi, w większości efekty tej liberalizacji już wystąpiły czyli akcesja do UE w krótkim okresie nie przyniesie w tej dziedzinie znaczących zmian. Obecnie blisko 70 procent polskiego eksportu trafia na Wspólny Rynek, a ponad 61 procent importu do Polski pochodzi z UE. Bodźcem dla dodatkowej kreacji handlu artykułami przemysłowymi, czyli wzrostu jego wartości, będzie więc nie liberalizacja obrotów handlowych (ta już nastąpiła) a usuwanie istniejących barier pozataryfowych (innych niż cła). Jednak wpływ przystąpienia Polski do UE będzie miał także inne konsekwencje, również dla obrotów towarami 13

14 przemysłowymi. Przystępując do UE Polska przyjmie wspólną politykę handlową, w tym także wspólną taryfę celną wobec krajów trzecich. Może spowodować to efekt przesunięcia handlu, czyli zastąpienie dotychczas tańszego importu z krajów trzecich (np. z USA) importem z krajów członkowskich UE. Stanie się tak w tych grupach towarów, w których taryfa celna UE jest wyższa niż obecnie stosowana przez Polskę. Dotyczy to przede wszystkim niektórych produktów żywnościowych i sektorów wrażliwych. Jednak średnio rzecz biorąc taryfa celna UE charakteryzuje się niższym poziomem ceł, niż cła obecnie stosowane w Polsce. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oznaczać będzie liberalizację handlu artykułami rolnymi. W zakresie tych towarów nastąpi wzrost wymiany, jednak jego skala będzie umiarkowana ze względu na konieczność sprostania unijnym standardom i normom dotyczącym żywności. Może jednak mieć większe znaczenie w regionach, w których występuje koncentracja produkcji rolnej. Siła efektów handlowych akcesji Polski do UE warunkowana także będzie odległością od unijnych rynków. W przypadku regionów graniczących z Niemcami nastąpi kreacja dodatkowych (choć niewielkich) strumieni handlu dzięki likwidacji kontroli granicznych. W przypadku regionów wschodnich, graniczących z Rosją, Ukrainą i Białorusią należy spodziewać się spadku kontaktów handlowych przede wszystkim tych nieformalnych wskutek wprowadzenia obowiązku wizowego oraz koniecznego uszczelnienia granicy, która stanie się granicą zewnętrzną UE. Długofalowo przyniesie to jednak korzyści w postaci ucywilizowania stosunków handlowych ze wschodnimi partnerami, co może owocować w dalszej perspektywie nawet wzrostem wymiany handlowej. Ponieważ większość efektów liberalizacji handlu z UE już wystąpiła w polskiej gospodarce, większe znaczenie z punktu widzenia konsekwencji dla regionalnych gospodarek będą miały tzw. specyficzne efekty integracji. 14

15 Definiowane są one jako skutki dostosowania polskiej gospodarki do wspólnej polityki konkurencji oraz polityki normalizacji i standaryzacji obowiązujących w UE. Konsekwencją dostosowań w tych obszarach w długim okresie będzie przyspieszenie rozwoju gospodarczego i poprawa jakości życia (dbałość o stan środowiska przyrodniczego, bardziej restrykcyjne normy dotyczące warunków pracy, wysokie standardy techniczne i sanitarne, ochrona socjalna, itp.). W krótkim okresie mogą jednak ujawnić się negatywne skutki, w postaci spadku konkurencyjności polskich produktów koszty ponoszonych dostosowań, szczególnie w zakresie ochrony środowiska będą znacznym obciążeniem dla polskich przedsiębiorstw. Ponieważ zakres i siła, z jaką te efekty wystąpią, w dużej mierze zależy od wyjściowego poziomu rozwoju gospodarczego integrującego się kraju i w konsekwencji istniejących różnic w poziomie rozwoju pomiędzy tym krajem a UE, można przypuszczać, że w przypadku Polski specyficzne efekty integracji będą bardzo widoczne. Podsumowując, można przypuszczać, że przystąpienie Polski do UE spowoduje wzrost obrotów z państwami UE (obecnymi i nowymi), jednak będzie to proces ewolucyjny, a nie skokowy i jego motorem w większej mierze będzie rozwój gospodarczy Polski, a nie formalne zniesienie barier handlowych. Integracja Polski z Unią Europejską wpływa na wielkość i strukturę handlu zagranicznego również w sposób pośredni poprzez mechanizmy makroekonomiczne. Najważniejszym narzędziem transmisji impulsów gospodarczych płynących z zagranicy jest kurs walutowy. Zmiany realnego kursu walutowego w gospodarce otwartej wywierają ogromny wpływ zarówno na sferę realną jak i pieniężną gospodarki. Kurs walutowy określając terms of trade (warunki handlu) ma szczególne znaczenie dla relacji handlowych kraju z zagranicą. Związek pomiędzy poziomem realnego kursu walutowego a bilansem handlowym wynika z cenotwórczej 15

16 roli pełnionej przezeń w gospodarce otwartej. Zmiany realnego kursu walutowego określają relatywną cenę dóbr (w relacji do analogicznych dóbr zagranicznych). Przez to wywołują zmiany konkurencyjności całej gospodarki. W tym kontekście kurs walutowy jest jednym z kluczowych elementów analizy przepływów handlowych. Należy jednak podkreślić, że poziom realnego kursu walutowego i jego zmiany nie są jedynym trudno również mówić, że są głównym czy też podstawowym czynnikiem determinującym te przepływy. Dotyczy to szczególnie krajów transformacji, w których dynamiczne procesy gospodarcze, a często również polityczne, generują całą gamę pozakursowych czynników wpływających na handel zagraniczny. Prywatyzacja polskiej gospodarki w powiązaniu z restrukturyzacją wymaga nasilonej aktywności inwestycyjnej. Zmiany strukturalne wymuszają import kapitału w celu zwiększenia ogólnego jego zasobu w kraju, w którym rodzime nakłady inwestycyjne są ograniczone, sfera B+R jest niedorozwinięta a technologia i infrastruktura przestarzałe. Dlatego też podnoszenie zdolności konkurencyjnej o charakterze jakościowotechnologicznym wymaga zasilania kapitałem zagranicznym w formie inwestycji bezpośrednich. Skutki rosnącego napływu kapitału zagranicznego są złożone. Z jednej strony deficyt handlowy finansowany jest rosnącą nadwyżką przepływów kapitałowych, która znajduje odzwierciedlenie w wysokim poziomie rezerw oficjalnych Polski. Z drugiej strony inwestorzy zagraniczni znacząco przyczyniają się do powstawania deficytu handlowego poprzez nasilony import zaopatrzeniowy na potrzeby własnej działalności produkcyjnej. Napływ kapitału zagranicznego praktycznie w każdej formie powoduje wzrost presji aprecjacyjnej na walutę krajową, czyli wpływa na wzrost 16

17 wartości złotego, co z punktu widzenia bilansu handlowego jest niekorzystne. Jednak mając na uwadze z jednej strony zakres potrzeb inwestycyjnych w polskiej gospodarce, a z drugiej strony ograniczone możliwości zwiększenia stopy oszczędności krajowych, należy się pogodzić z koniecznością importu oszczędności zagranicznych w formie inwestycji bezpośrednich, portfelowych, pożyczek czy transferów pomocowych. Finansowanie wzrostu gospodarczego poprzez inwestycje ze źródeł zagranicznych oznacza pogorszenie się sytuacji bilansu handlowego. Aprecjacja waluty krajowej wywoływana zwiększonym napływem kapitału zagranicznego, bezpośrednio negatywnie oddziałuje na saldo handlowe. W kraju, który w długookresowym rozwoju gospodarczym wykorzystuje oszczędności zagranicy w celu sfinansowania zwiększonych potrzeb inwestycyjnych, pojawia się więc strukturalny deficyt handlowy. W takim wypadku nie może on być traktowany jako zjawisko negatywne, bowiem w długim okresie kraj zbuduje potencjał gospodarczy zdolny spłacić powstałe w ten sposób zadłużenie, a zmodernizowana gospodarka będzie w stanie zlikwidować deficyt handlowy lub nawet wygenerować dodatnie saldo handlowe. Jak się wydaje, najlepszym rozwiązaniem dla szybko rozwijającej się gospodarki korzystającej z oszczędności zagranicznych w postaci napływu kapitału zagranicznego, chcącej przeciwdziałać aprecjacji waluty i walczącej z inflacją byłaby jak najdalej posunięta konsolidacja budżetowa. Zmniejszenie, czy nawet zlikwidowanie deficytu budżetowego wpłynęłoby na zmniejszenie rynkowych stóp procentowych i dzięki temu ograniczyło presję aprecjacyjną, zwiększyłoby inwestycje prywatne i pozwoliło na poprawę salda obrotów bieżących. To niemalże cudowne lekarstwo, głównie ze względów politycznych, jest bardzo niepopularne. Wymagałoby to bowiem radykalnego ograniczenia wydatków budżetowych, a w warunkach głębokich reform gospodarczych, często jest to wręcz niemożliwe. 17

18 2. BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE Wpływ integracji Polski z Unią Europejską na gospodarki regionów dokonuje się także poprzez bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Trudno jest jednak wyraźnie określić, jaka część napływających do Polski inwestycji zagranicznych jest rezultatem transformacji gospodarczej, czyli procesów prywatyzacyjnych i restrukturyzacyjnych, a jaka antycypowanego już od pewnego czasu przyszłego członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Dwie kwestie pozostają jednak pewne. Po pierwsze, wpływ inwestycji zagranicznych na gospodarkę kraju i poszczególnych regionów jest bardzo duży i będzie wzrastał. Po drugie, proces integracji Polski z UE bez wątpienia odgrywa jedną z ważniejszych ról wśród determinant określających wielkość i strukturę tych inwestycji. Wystarczy wspomnieć, że obecnie około 70 procent wartości wszystkich zagranicznych inwestycji bezpośrednich w Polsce przypada na kraje UE w roku 1993 było to zaledwie 47 procent. Perspektywa akcesji przyciąga również inwestorów z krajów trzecich (np. z USA czy Dalekiego Wschodu), dla których ulokowanie działalności produkcyjnej w Polsce da w niedalekiej przyszłości dostęp do całego unijnego rynku Jak inwestycje zagraniczne wpływają na gospodarkę? W sytuacji ograniczonych zasobów kapitałowych polskich przedsiębiorstw oraz osób fizycznych napływ do regionów kapitału zagranicznego w postaci inwestycji bezpośrednich odgrywa istotną rolę w finansowaniu procesów 18

19 modernizacyjnych i dostosowawczych. Prowadzi także do silnego wzrostu bezpośredniej presji konkurencyjnej odczuwanej przez rodzime przedsiębiorstwa. Dostosowania gospodarki regionalnej do impulsów kreowanych przez napływający do regionu kapitał zagraniczny w formie inwestycji bezpośrednich mogą prowadzić do: zmian w wolumenie i strukturze eksportu zmian w wolumenie i strukturze importu zmian wielkości i struktury produkcji regionalnej zmian na regionalnym rynku pracy wzrostu wartości złotego. Przedsiębiorstwa z kapitałem zagranicznym charakteryzują się znacznie większymi możliwościami inwestycyjnymi oraz eksportowymi niż firmy krajowe. Regiony, w których kapitał zagraniczny odgrywa ważną rolę jego udział w strukturze własności jest duży w większym stopniu niż pozostałe są w stanie sprostać konkurencji międzynarodowej i włączyć się w krwioobieg międzynarodowej gospodarki. Dzięki temu możliwe staje się uniezależnienie, przynajmniej w pewnym stopniu, od koniunktury na rynku krajowym. W takich województwach można liczyć na poprawę sytuacji w handlu zagranicznym, dzięki większej aktywności eksportowej przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego. Poprawia się także struktura handlu zagranicznego (wzrasta udział dóbr wysokoprzetworzonych w eksporcie oraz zaopatrzeniowych i inwestycyjnych w imporcie), co doprowadzi do poprawy w regionalnym bilansie handlowym. Analiza konkurencyjności przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym w Polsce na tle firm rodzimych, wskazuje na istotne różnice istniejące między tymi przedsiębiorstwami a firmami polskimi. Podmioty z kapitałem zagranicznym są zdecydowanie bardziej konkurencyjne i w 19

20 przeciwieństwie do większości firm krajowych są przygotowane do funkcjonowania na Wspólnym Rynku. Geograficzna struktura inwestycji bezpośrednich ma więc istotny wpływ na regionalny rozkład szans i zagrożeń związanych z integracją Polski z UE. Ogólnie rzecz biorąc zagraniczni inwestorzy nie są zainteresowani lokowaniem w Polsce działalności innowacyjnej 3. Aktywność innowacyjna firm z udziałem zagranicznym zróżnicowana jest jednak w poszczególnych sektorach gospodarki. W wielu z nich udział przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym w całości nakładów na działalność innowacyjną kształtuje się na poziomie powyżej 50 procent. Wskazuje to na rolę, jaką przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego odgrywają w dokonujących się procesach innowacyjnych w wybranych branżach gospodarki pomimo, że ich zaangażowanie w całość działalności innowacyjnej prowadzonej w Polsce nie jest wysokie w porównaniu, na przykład, z udziałem w handlu zagranicznym, nakładach inwestycyjnych czy produkcji sprzedanej przemysłu. Bardzo niewiele koncernów międzynarodowych ulokowało w Polsce działalność badawczo-rozwojową, która stanowi najbardziej twórczą część działalność innowacyjnej. Sytuacja ta najprawdopodobniej nie ulegnie zmianie po wstąpieniu Polski do UE. W bardziej odległej przyszłości, jeżeli powstaną efektywne regionalne systemy wspierania innowacji, poprawi się system edukacji i uda się jednocześnie utrzymać relatywnie niższe koszty pracy, możliwe będzie przenoszenie centrów naukowo-badawczych do Polski. 3 W 1999 roku udział firm z kapitałem zagranicznym w całości ponoszonych przez przedsiębiorstwa działające w Polsce nakładów na działalność innowacyjną wyniósł 14 procent. Dla porównania w Irlandii w latach 90. wynosił 68 procent. 20