Temat piaty: sztuka średniowiecza styl romański i gotycki. 1. Sztuka przedromańska VIII X w.

Transkrypt

1 Temat piaty: sztuka średniowiecza styl romański i gotycki 1. Sztuka przedromańska VIII X w. Na fundamentach sztuki antycznej, wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej wyrosła sztuka romańska. W okresie karolińskim na przełomie VIII i IX w. świadomie nawiązywano do tradycji kulturalnych antyku, ale były one przefiltrowane przez wpływy ludów barbarzyńskich i dostosowane do nowych czasów, nowej filozofii oraz potrzeb społecznych. Karol Wielki (jego państwo rozciągało się do granic obecnej Hiszpanii, przez Francję, część Włoch, po Niemcy) w swej stolicy, Akwizgranie (obecnie Aachen), skupił międzynarodową rzeszę wybitnych myślicieli, poetów, uczonych i przedstawicieli świata sztuki. Sztuka powstała na gruncie dworskim, jednak była to pierwsza świadoma próba podjęcia mecenatu na wielką skalę. Zachowanym zabytkiem z tej epoki jest kaplica pałacowa w Akwizgranie 1, na planie ośmioboku, kryta kopułą, dwukondygnacyjna ( nawiązuje do San Vitale w Rawennie, jest jednak budowlą surowszą, o cięższych proporcjach). Budowano również trójnawowe bazyliki z jednym transeptem lub dwoma. Architekci Karola Wielkiego znali dzieło rzymskiego architekta Witruwiusza, jednakże nawiązywanie do form antycznych ograniczało się do kształtowania detali lub włączania w nową budowlę fragmentów antycznych ruin, zwłaszcza kolumn (n.p. zachowany fragment bazyliki kruchta z Lorsch). Trzy wejścia są zwieńczone półkolistymi łukami. Dzielą je półkolumny o kapitelach korynckich. Na wysokim poziomie stało malarstwo miniaturowe. Litery, tak zwana minuskuła karolińska 2, wykazują podobieństwo do pisanych odręcznie liter rzymskich. Ozdoby wiązały się z tekstem w ścisłą kompozycyjną całość. Używano barw czystych i silnie nasyconych, urozmaicając pełną gamę złotem i srebrem. Ośrodkami miniatorstwa były klasztory benedyktyńskie zwłaszcza w Saint Denis, Reims, Metz, Sankt Gallen. Znany Ewangeliarz Karola Wielkiego wykazuje wpływy syryjskie. W rzemiośle artystycznym motywy antyczne zostały wzbogacone o motywy sztuki Gotów, Celtów i Normanów, którzy byli mistrzami w tej dziedzinie. Są to plecionki, motywy abstrakcyjne, zwierzęce i fantastyczne. Silnie także oddziałały na rzeźbę i miniatorstwo średniowiecza. Kolejnym etapem rozwoju sztuki było panowanie Ottonów w X w. Sztuka tego okresu bezpośrednio przygotowuje już grunt pod styl romański. Należy wymienić wytworzenie się ambitu obejścia z wieńcem kaplic wokół apsydy. Ze szkół miniatorskich wyróżniają się ośrodki w Kolonii, Reichenau, Trewirze. W okresie całego wczesnego średniowiecza powstawały w obrębie siedzib książęcych, prócz monumentalnych budowli, małe kościółki rotundy 3. Były to budynki w kształcie walca, nakryte stożkowatym dachem, zbudowane z nieobrobionego kamienia lub łupku. Przykładem może tu być rotunda N.M. Panny na Wawelu w Krakowie. 1 Kaplica pałacowa w Akwizgranie. 2 Minuskuła karolińska. 3 Rotunda N.M. Panny na Wawelu w Krakowie. 1

2 2. Styl romański X XIII w. Architektura Najwyższą rangę osiągnęła architektura sakralna. Cały postęp w dziedzinie budownictwa dokonywał się w architekturze kościołów i katedr wznoszonych w tym czasie przez zakony benedyktynów i cystersów. Architektura w stylu romańskim miała prymat nad innymi dziedzinami sztuki. Malarstwo i rzeźba występowały łącznie z nią i były jej całkowicie podporządkowane. Funkcja architektury Funkcja architektury romańskiej była podwójna: przede wszystkim religijna, ale także obronna. Kamienne kościoły o grubych murach spełniały w niespokojnych czasach rolę twierdz, w których chronili się mieszkańcy drewnianych grodów. Funkcja obronna wpłynęła w równym stopniu na kompozycję bryły, co sam materiał i konstrukcja. Wąskie otwory wejściowe i okienne, masywne wieże upodabniają kościoły romańskie do twierdz. Kompozycja bryły Kościół romański 4 stanowi kompozycję zwartą, zamkniętą, zbudowaną z najprostszych brył geometrycznych: prostopadłościanów, walców, ostrosłupów, stożków, zestawionych ze sobą z dużym wyczuciem proporcji. Bryła kościoła jest prosta, surowa, ciężka, monumentalna. Szorstka faktura kamienia podkreśla jeszcze wrażenie surowości oraz solidności. Wzorcem budowli sakralnej stał się na długie lata kościół przyklasztorny opactwa benedyktynów w Cluny we Francji monumentalny, reprezentacyjny i niezwykle bogato zdobiony. Wnętrze opactwa Saint Denis 5 (Paryż) pod opieką wielkiego budowniczego opata Sugera zyskało blask i świetność nie mającą sobie równych: barwne witraże i bogata polichromia ścian, marmury i ołtarze zdobione złotymi płytami, naczynia liturgiczne będące właściwie klejnotami, drogocenne tkaniny. Temu zbytkowi i bogactwu przeciwstawiał się zreformowany zakon benedyktynów cystersi, głoszący ubóstwo i wznoszący kościoły surowe, prawie pozbawione dekoracji. Dziś prawie wszystkie wnętrza kościołów romańskich są proste i pozbawione ozdób. Oszczędna rytmika pionów filarów, łuków, poziomych gzymsów jest przerywana dużymi płaszczyznami nie dekorowanych ścian. Wzrok wchodzącego jest prowadzony ku ołtarzowi centralnemu miejscu kościoła, bez rozpraszania się na boki. Wnętrze jest mroczne, małe okna w grubych murach wpuszczają niewiele światła. Całość ożywiona jest płaskorzeźbą (wypukłym reliefem) o rozlicznych motywach. Rzeźba 4 Schemat kościoła romańskiego. 5 Opactwo Saint Denis, Francja. 2

3 występuje stale w tych samych miejscach ozdabiając wejścia, kapitele kolumn i filary oraz wsporniki (elementy podtrzymujące). Urozmaica bryłę w niczym nie zaciemniając jej czytelności. Konstrukcja Konstrukcja świątyń romańskich jest jasna i nieskomplikowana. Plany są podłużne w kształcie prostokąta lub krzyża łacińskiego, prezbiterium zakończone półkolistą apsydą, występuje wyraźny podział na trzy nawy oddzielone od siebie filarami lub kolumnami. Charakterystycznym rysem romańszczyzny są wieże o różnych przekrojach umieszczone w fasadzie lub po obu stronach prezbiterium. Czasem występują one także nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną, na końcach nawy poprzecznej. Istniały różne rozwiązania tej samej zasady planu: spotykamy dwie apsydy z przodu i z tyłu kościoła (tzw. założenie dwuchórowe), wokół prezbiterium znajduje się czasem obejście (ambit), prezbiterium bywa otoczone wieńcem kaplic. Głównym elementem konstrukcyjnym jest łuk półkolisty. Sklepienia są kolebkowe, krzyżowe, często sklepienie zastępuje płaski drewniany strop lub widoczne wiązanie dachu. Sklepienie kolebkowe ulepszono w ten sposób, że w równych odstępach wzmocnione jest półkolistymi żebrami. Są to gurty, które utrzymują całą konstrukcję, dzięki czemu pozostała część sklepienia mogła być znacznie lżejsza. Takie sklepienie naciska przede wszystkim miejsca zakończeń gurtów na filarach, a nie jak dotychczas na całej długości na ściany. Założenia były przeważnie bazylikowe. Przy oglądaniu planu kościoła romańskiego zwraca uwagę charakterystyczne zjawisko: nawa główna i boczne podzielone są na kwadraty. Każdemu kwadratowi nawy głównej odpowiadają dwa, o połowę mniejsze kwadraty naw bocznych. Każdy taki kwadrat jest rzutem przestrzeni zawartej między czterema filarami dźwigającymi sklepienie. Jest to tak zwane przęsło. Zaznaczenie przekątnych kwadratu oznacza, że filary dźwigają sklepienie krzyżowe. Zestawienie kilku sklepień krzyżowych w rzędzie powodowało, że siły rozporu działające po przekątnych sklepienia znosiły się wzajemnie. Zmniejszano je jeszcze przez przypór mniejszych o połowę sklepień naw bocznych. W ten sposób wszystkie siły zostały wzajemnie od siebie uzależnione. Prócz filarów, elementem podtrzymującym sklepienie były ściany. Taki system konstrukcyjny, w którym każdemu kwadratowemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa kwadratowe przęsła naw bocznych nazywa się systemem wiązanym 6. Prócz założenia bazylikowego istniał także system halowy; ten typ budowli posiadał wszystkie nawy jednakowej wysokości. W stylu romańskim sklepienie dźwigają filary lub masywne kolumny. Kapitele mają kształt, kostki lub odwróconego ostrosłupa o ściętym wierzchołku. Bazy są rozczłonkowane na kilka wałków opierających się na płaskiej kostce. Wycinki naroży kostki i głowice zdobi przeważnie dekoracja rzeźbiarska o nie powtarzających się motywach Kościoły romańskie były orientowane (z prezbiterium skierowanym ku wschodowi). Przełomem w stylu romańskim otwierającym drogę gotykowi stało się przebudowanie chóru we wspomnianym już opactwie Saint Denis pod Paryżem przez opata Sugera w 1144 r. Zastosowano tam po raz pierwszy elementy właściwe dla stylu gotyckiego: przede wszystkim łuk ostry i sklepienie krzyżowo żebrowe. Wokół prezbiterium zbudowano wieniec kaplic. Filary dźwigające 6 System wiązany. 3

4 sklepienie odebrały część znaczenia ścianom, przez co chór mógł mieć wielkie okna wpuszczające światło. Dekoracja a konstrukcja We wnętrzu kościoła, na ścianie międzynawowej, ponad filarami występują galerie, krużganki empory. Oddzielone są od nawy głównej arkadami. Potęgują rytmizację elementów wiodących ku ołtarzowi i wzbogacają martwą powierzchnię ścian. Na zewnątrz urozmaicono płaszczyzny murów podziałami za pomocą cienkich kamiennych listew lizen oraz za pomocą fryzów arkadowych ślepych arkadek pełniących rolę wyłącznie dekoracyjną. Wąskie otwory okienne wpuszczają więcej światła dzięki rozchylonym na boki do wewnątrz ościeżom. Okna w wieżach dzielono kolumienkami na dwie lub trzy części (biforia i triforia). Większość kościołów romańskich nie ma frontu fasady. Wejście, ze względów obronnych, znajduje się z boku. Wyjątkiem były kościoły pielgrzymkowe o rozbudowanych okazałych fasadach ozdobionych rzeźbą. Drzwi, bardzo wąskie otwory o niewłaściwych proporcjach w stosunku do masywu muru, poszerzano jak okna ościeżami rozchylającymi się na zewnątrz, urozmaiconymi uskokami muru. Odrzwia z bogatym obramowaniem nazywamy portalem. Rozczłonkowanie ościeży stworzyło portal schodkowy zakończony u góry również uskokowo schodzącymi półkolami archiwoltami. Między prostokątnym zakończeniem drzwi a ostatnim lukiem wytwarza się półkolista płaszczyzna tympanon 7, zawsze ozdobiony rzeźbą. 8 Posadzki kościołów wykonane były często z formowanych we wzory płyt ceramicznych. Po obu stronach ołtarza zawieszano drogocenne tkaniny. Ściany zdobiły freski. Czasem dodatkowe efekty świetlne uzyskiwano barwnymi szybami w oknach. Cala dekoracja architektoniczna ożywiała ciężką, masywną bryłę. Nawet gdy była bogata i różnorodna, nie zmieniała jej zasadniczego charakteru. Architektura romańska w poszczególnych krajach Francja Francja ma wiele kościołów pielgrzymkowych z obfitą dekoracją rzeźbiarską. Często występują okazałe fasady. Spotyka się także liczne przykłady obejścia i wieńca kaplic wokół prezbiterium. Więcej kościołów, niż w innych państwach ma sklepienia kolebkowe. W okręgu Poitou wyjątkowo występują kościoły z kopułą na skrzyżowaniu naw (wpływy Bizancjum). Charakterystyczne zabytki to kościoły w Vézelay, Tuluzie, Poitiers, Autun. Wielkie znaczenia dla formowania się architektury w innych krajach, w tym w Polsce, miały wpływy okręgu Burgundii. Anglia Architektura jest bardzo zbliżona do francuskiej. Wieże występują często na skrzyżowaniu naw. Zamiast sklepień stosuje się także widoczne wiązania dachów. Silnie wydłużony korpus kościoła oraz transept daje plan mniej zwarty niż w innych państwach. 7 Tympanon przedstawiający rozesłanie apostołów przez Chrystusa w Vézelay, ok. 1150, Francja. 8 Portal romański. 4

5 Zabytki: katedry w Canterbury 9, Ely, Norwick. Niemcy W kościołach niemieckich występuje dużo wież. Bryła jest potężna, monumentalna. Od zewnątrz kościół zdobią (a zwłaszcza prezbiterium) liczne fryzy arkadowe. Często zdarza się plan dwuchórowy lub zakończenia ramion transeptu apsydami tak, że wraz z półkolistą apsydą prezbiterium tworzy się plan trójliścia. Zabytki: kościoły w Hildesheim 10, Laach, Spirze, Wormacji, Moguncji. Hiszpania W Hiszpanii występuje dużo kościołów pielgrzymkowych obficie zdobionych rzeźbą i freskami. Istnieją tu wpływy architektury islamu, na przykład łuki podkowiaste. Zabytki: kościoły w Compostelli 11, Toledo, Zamora. Włochy Architektura romańska Włoch jest lekka, pozbawiona charakteru obronnego, łączy tradycje antyczne ze zdobyczami średniowiecza i znacznie odbiega od dzieł innych krajów. Lokalną cechą było komponowanie całych zespołów architektury sakralnej: kościół, budynek do chrztów na planie centralnym (baptysterium) oraz osobno stojąca wieża (campanilla). Brak jest dekoracji rzeźbiarskiej, natomiast stosuje się różnobarwny marmur, mozaikę, liczne galerie arkadowe. W architekturze włoskiej występują wyraźne wpływy bizantyjskiej na przykład San Marco w Wenecji. Zabytki: katedra, baptysterium i campanilla w Pizie 12, kościół San Miniato we Florencji. Interesującym ośrodkiem była Sycylia ulegająca kolejno wpływom rzymskim, bizantyjskim, arabskim i normandzkim. Capella Palatina w Palermo jest trójnawową bazyliką, ma arabski strop stalaktytowy, bizantyjską kopułę i dekorację mozaikową. Katedra w Monreale, prócz wpływów bizantyjskich w ogólnym założeniu, ma normandzkie motywy dekoracyjne i wieżową fasadę. 9 Katedra w Canterbury, Anglia. 10 Kościół w Hildesheim, Niemcy. 11 Kościół w Compostelli, Hiszpania. 12 Katedra i campanilla w Pizie, Włochy. 5

6 Rzeźba Rzeźba jest silnie związana z architekturą i stanowi jej element ozdobny, dlatego też przedstawienia rzeźbiarskie najczęściej pojawiają się na portalach, tympanonach, głowicach kolumn. Jedną z najpiękniejszych rzeźb romańskich jest Ewa z katedry w Autun 13 wykonana ok Pierwotnie zdobiła nadproże wejścia do kościoła. Do kościoła wprowadzał portal. Tympanon przedstawiał Zesłanie Ducha Świętego lub scenę Sądu Ostatecznego. Układ kompozycyjny i ikonografia tympanonów przypominają sztukę bizantyjską, jej symbole i schematy kompozycyjne. Odrzwia ujęte są w ramy półkolumn i archiwolt, z których każda ozdobiona jest innymi motywami. W fasadach kościołów pielgrzymkowych umieszczano postacie apostołów, proroków i świętych. Płaskorzeźby wnętrza były obrazowymi księgami Starego i Nowego Testamentu. Ukazywały wyobrażenia nieba i piekła, pouczały o grzechu i świętości, opowiadały o życiu Chrystusa i świętych, utrwalając w pamięci wierny podstawowe, elementarne zasady wiary. Ta historia zbawienia jest ujęta o wiele swobodniej niż oficjalne, hieratyczne rzeźby fasady. Postacie gestem całego ciała wyrażają rozliczne stany uczuciowe, rysy twarzy traktowane są szkicowo, marginalnie. Ruch jest przesadzony, wyrazisty. Ekspresji ruchu towarzyszą deformacje: ludzie mają zbyt wielkie głowy, dłonie, małe tułowia, krótkie nogi. Szaty potraktowane są schematycznie. Wszystkie te cechy kojarzą się ze sztuką ludową, pełną prostoty i naiwności, stawiającą sens dzieła i jego ekspresję przed poprawnym odtwarzaniem natury. Deformacje występujące w rzeźbie romańskiej wynikają z takiego właśnie bezpośredniego, obrazowego przekazywania wyobrażeń. Deformacje uwarunkowane były także względami kompozycyjnym. Rzeźbione pole było zawsze elementem architektonicznym o ograniczonych ramach. Trzeba było liczyć się z jego kształtem i proporcją. Postacie naginano więc do logiki całego układu deformując je. W tym okresie zainteresowania skierowane były ku życiu wewnętrznemu człowieka. Przyrodą inspirowano się, ale jej nie studiowano, stąd wiele błędów anatomicznych. Dzięki przystosowywaniu do ram architektonicznych rzeźba przedstawiająca nabierała wartości dekoracyjnych. Wyobraźnia artystów romańskich znajdowała ujście w czystym zdobnictwie. Uderzająca jest różnorodność motywów rzeźbiarskich i wielość źródeł, z których są zaczerpnięte. Są to symbole chrześcijańskie, motywy roślinne, postacie zwierząt, fantastyczne stworzenia, motywy abstrakcyjne. Bardzo często występuje plecionka. Bywa, że wszystkie te motywy splatają się w jednym ornamencie w zawiłą całość. Motywy nigdy się nie powtarzają; każda kolumna ma inny kapitel, każda archiwolta portalu jest inna. W bogactwie motywów zdobniczych znalazły odbicie wpływy sztuki antyczne islamu, Bizancjum, wpływy ludów barbarzyńskich, zwłaszcza Celtów (plecionka). Rzeźby związane tematycznie z religią miały funkcję pouczającą, dydaktyczną. Były rodzajem żywej księgi religijnej dla mas nie umiejących czytać. Treści były religijne, forma kontynuowała zdobycze sztuki starochrześcijańskiej i bizantyjskiej wzbogacając je o nowe elementy. Rzeźba upiększała wnętrze, dekorowała je, urozmaicała. Do spraw wiary podchodzono jednak bardziej bezpośrednio niż w Bizancjum, a swoboda twórcza w ramach obowiązującej problematyki pozwalała artystom na bardziej osobisty stosunek do tematu. Sztuka romańska jest wolna od kanonów, dzięki czemu ulegała w ciągu wieków szybkim przemianom. Najlepiej rozwijała się rzeźba francuska w XII w. Reprezentuje ją wystrój rzeźbiarski fasady kościoła w Poitiers, kapitele kolumn w Moissac, Autun. 13 Ewa z katedry w Autun, Francja. 6

7 Uwieńczeniem osiągnięć rzeźby francuskiej stał się portal katedry w Chartres 14 z przełomu stylu romańskiego i gotyckiego zwany królewskim" od postaci proroków i królów umieszczonych na kolumnach dzielących ościeża portalu. Wzory ikonograficzne i układy kompozycyjne artyści rzeźbiarze czerpali w wielu wypadkach z kodeksów iluminowanych, a rozliczne motywy, zwłaszcza fantastyczne motywy zwierzęce, z ilustrowanych opisów fauny w różnych krajach, tak zwanych bestiariuszy, pełnych wiadomości o charakterze wręcz baśniowym. W Niemczech rozwinęła się sztuka odlewnictwa w brązie zwana toreutyką, znana i popularna już w starożytności. Brąz (powstał ze stopu miedzi i cyny lub częściej miedzi, cyny i cynku) kształtowano plastycznie w technice trybowania (repusowania, puncowania) polegającej na wykuwaniu na zimno wypukłych wzorów w cienkiej blasze na modelach z drewna i kamienia lub na miękkim podkładzie z wypchanej skórzanej poduszki. W technice odlewu z modelu wykonano w Niemczech drzwi kościoła Św. Michała w Hildesheim (1015 r.). Są to odrzwia dwuskrzydłowe ilustrujące na 16 prostokątnych polach historię zbawienia. Na jeszcze wyższym poziomie artystycznym są drzwi z katedry w Gnieźnie wykonane w tej samej technice. Malarstwo Najpopularniejsze było iluminatorstwo sztuka zdobienia ksiąg. Rękopisy na pergaminie zdobione były całostronicowymi ilustracjami oraz ornamentem wokół tekstu. Pisano piórami ptasimi lub pisakami trzcinowymi o ściętych tępo końcach. Forma litery była dalszym stadium rozwojowym litery karolińskiej. Oparta była na proporcjach litery klasycznej. Pierwsze litery (inicjały) były rozbudowane do rozmiarów ornamentu. Miniatury wykonywano farbami wodnymi, woskowymi lub temperami, rysowano cienkim pędzelkiem, piórem, srebrnym sztyftem. Ozdabiano je złotem (codex aureus), srebrem (codex argenteus) lub purpurą (codex purpureus). Malarstwo ścienne (fresk suchy) i sztalugowe (tempera na drewnie) było zależne w formie, podobnie jak rzeźba, od miniatury. Freskami zdobiono ściany kościołów. Temperę na drewnie stosowano w malowaniu ołtarzy: przodu ołtarza, jeśli miał kształt prostopadłościennej skrzyni (antepedium) oraz małej prostokątnej nastawy ołtarzowej (predelli). Najpiękniejsze i najliczniejsze zabytki malarstwa pochodzą z terenów Katalonii w Hiszpanii. Funkcja, tematyka, treści i ikonografia są te same, co w rzeźbie. Środkami wyrazu są płaska plama silnie nasyconej barwy i ciemny kontur. Świadomie osiągano efekt dekoracyjności przez płaszczyznowe i linearne uproszczenia przedmiotów, dzięki czemu malowidło lepiej wiązało się z płaszczyzną architektoniczną. Od XII w. nastąpił rozkwit witrażu, który jednak dopiero w stylu gotyckim osiągnął szczyt doskonałości technicznej i artystycznej. Styl romański w Polsce Ostateczne zjednoczenie plemion Polan i Wiślan, dokonane przez Mieszka I, dało początek państwu polskiemu, a przyjęcie chrztu w 966 r., za pośrednictwem Czech, z Rzymu związało całą przyszłą kulturę polską z kręgiem kultury łacińskiej. Benedyktyni i cystersi sprowadzeni z Francji, Włoch, Niemiec kontynuowali tradycje budownictwa Europy Zachodniej. 14 Portal katedry w Chartres, Francja. 7

8 Styl romański w Polsce przypada na okres od X do XIII w. Wobec niespokojnych dziejów, tylko nieliczne dzieła romańskie zachowały się nie uszkodzone i nie przebudowane. Te, które istnieją do dziś świadczą o tym, że sztuka romańska w Polsce wydała dzieła o wysokiej randze artystycznej oraz że pozostawała w żywym nurcie sztuki europejskiej. Najstarszą budowlą kamienną jest odkryta na Wawelu rotunda Marii Panny, pochodząca z X w. Z licznych kościołów bazylikowych zachowały się szczątki murów, fragmenty kolumn. Najpełniej reprezentuje je zrekonstruowany kościół w Tumie pod Łęczycą 15. Jest to surowa monumentalna budowla o założeniu dwuchórowym z czterema potężnymi wieżami. Kościół św. Andrzeja w Krakowie reprezentuje budowle o mniejszych rozmiarach. Jego piękna sylwetka o lekkich proporcjach każe zapomnieć o funkcji obronnej, którą skutecznie pełnił. W późnym okresie stylu romańskiego, na pocz. XIII w., powstał ceglany kościół św. Jakuba w Sandomierzu 16. Portal, co się rzadko spotyka w architekturze romańskiej, wykonany jest z cegły formowanej we wzory, która niegdyś pokryta była glazurą. W Tyńcu, Sulejowie, Wąchocku, zachowały się klasztory z przylegającymi do nich kościołami, później przebudowanymi. W obrębie murów klasztornych przetrwały kapitularze sale zebrań zakonników. Sklepienia kapitularzy oparte są na jednej lub czterech kolumnach z rzeźbionymi głowicami. Wykopaliska pozwoliły na odsłonięcie reliktów dawnych katedr romańskich w obrębie murów obecnych kościołów gotyckich Poznania, Gniezna, Wawelu w Krakowie. Do interesujących odkryć w Poznaniu należą fragmenty olbrzymiej chrzcielnicy i domniemanego grobu Mieszka I. Wspaniałym zabytkiem plastyki w technice odlewniczej są Drzwi gnieźnieńskie 17 (ok. 1170) z brązu. Ich skrzydła zostały podzielone na prostokątne pola, na których przedstawiono historię życia św. Wojciecha. Podział na prostokąty został scalony ramą ornamentu bordiurą utworzoną z motywu wici roślinnej i fantastycznych zwierząt. Rzeźbę w kamieniu reprezentują portale we Wrocławiu w kościele św. Marii Magdaleny 18, w Sulejowie, tympanony w Strzelnie, Wiślicy. W Strzelnie odkryto także cztery kolumny o rzeźbionych i malowanych trzonach Kościół w Tumie pod Łęczycą. 16 Kościół św. Jakuba w Sandomierzu. 17 Drzwi z katedry w Gnieźnie. 18 Portal we Wrocławiu w kościele św. Marii Magdaleny. 19 Kolumna z personifikacjami cnót i przywar z kościoła Świętej Trójcy w Strzelnie, ok

9 Pięknym zabytkiem rzeźby portalowej jest tympanon kościoła w Trzebnicy przedstawiający króla Dawida grającego na cytrze przed królową Betsabe. Scena biblijna została tu potraktowana w sposób bardzo osobisty, ciepły, nastrojowy. Wykopaliska w katedrze wiślickiej odsłoniły płytę posadzkową z wyrytym delikatnym ciemnym rysunkiem przedstawiającym orantów. Jedynym reliktem malarstwa sztalugowego jest odkryty w Dębnie fragment ołtarza z postaciami św. Agnieszki i św. Katarzyny. Malarstwo freskowe reprezentują malowidła w Tumie pod Łęczycą (zachowane fragmentarycznie). W rzemiośle polskim, jak i w innych krajach europejskich, wyróżniają się ozdoby i dzieła o przeznaczeniu sakralnym. Z czasów słowiańskich odnaleziono wyroby ze srebra zdobne filigranem ażurową ozdobą z cieniutkich srebrnych lub złotych drucików i granulacją polegającą na nalutowaniu srebrnych lub złotych kuleczek, tworzących wzór, na metalową powierzchnię. Z dzieł o funkcji liturgicznej stylu romańskiego wyróżnia się Patena opactwa kanoników regularnych w Trzemesznie i kielich z tegoż opactwa (Kielich Dąbrówki) z bogatym grawerunkiem wykonanym w technice niella. Technika ta polega na zdobieniu metalowych przedmiotów rysunkiem rytym w głąb. Rowki wypełniane są ciemną pastą z siarczków srebra, miedzi i ołowiu. Kształty kielichów są proste, surowe, dekoracja ściśle podporządkowana architekturze naczynia. Czara srebrna z Włocławka reprezentuje technikę trybowania. Oprawy ksiąg, relikwiarze ozdabiano emalią rodzajem pasty ze sproszkowanego i stopionego barwnego szkła nakładanej na podłoże metalowe. 3. Styl gotycki Warunki rozwoju sztuki Wraz z dynamicznym rozwojem miast w XII/XIII w., powstała warstwa mieszczańska a dotychczasowy absolutny mecenat kościoła i władców ustąpił miejsca szerokiemu społecznemu zapotrzebowaniu na kulturę. Odtąd istniały równocześnie jej następujące centra: dwory feudałów, przede wszystkim królewskie, które wytworzyły rodzaj elitarnej rycerskiej kultury dworskiej o charakterze świeckim. W tym kręgu powstawały pieśni trubadurów, legendy i poezja miłosna, miasta, które wytworzyły własną kulturę, gdzie realne znaczenie miał pieniądz i przedmiot, jego wartość handlowa. Tu kwitło rzemiosło skupione w cechach, tutaj zbiorowym wysiłkiem wznoszono katedry, stworzono nową formę teatru powszechnego misteria. Tu najwcześniej rozwinęła się myśl naukowa i powstały pierwsze uniwersytety (Oxford, Paryż, Padwa, Praga, Kraków). Była to kultura o podstawach bardziej materialnych i charakterze masowym, klasztory będące centrami myśli filozoficznej (także rozwijającej się w uniwersytetach), muzyki kościelnej (gregoriańskiej), iluminatorstwa. Dzięki wzajemnemu przenikaniu ośrodków, kultura Europy gotyckiej była bardzo złożona. Kultura religijna oparta na ustroju feudalnym, została wzbogacona o pierwiastki świeckie. Okresem szczytowego rozwoju kultury i sztuki średniowiecznej był złoty / klasyczny wiek XIII. W XIV wieku kryzys gospodarczy zachwiał dotychczasowymi zasadami ustroju feudalnego. Rozpoczęła się rywalizacja między rządzącymi feudałami a bogatą klasą mieszczańską. Odkrycia 9

10 geograficzne i zdobycze naukowe z jednej strony, z drugiej głód, zarazy, wojny (stuletnia XIV/XV w.), walki między cesarstwem a papiestwem składają się na schyłek średniowiecza epokę pełną furii, zgiełku, krwi i łez. Jej wyrazem artystycznym w XV w. staje się gotyk płomienisty równocześnie z narastającymi nowymi tendencjami renesansu. Religia Wysubtelnienie uczuć religijnych doprowadziło do wzrostu żarliwości religijnej. Jej wyrazem był mistycyzm dążenie do bezpośredniego uczuciowego i intelektualnego kontaktu z Bogiem. Dążenia te znalazły ucieleśnienie w masowości i zapale pierwszych wypraw krzyżowych, we wznoszeniu sięgających nieba katedr. Jest to okres szczególnej czci oddawanej Marii matce Chrystusa Jej poświęca się wszystkie najbardziej reprezentacyjne kościoły, a w malarstwie najpopularniejsza jest Madonna tronująca w otoczeniu aniołów. Dzieje XIV i XV w. znajdują odbicie w zainteresowaniach tematami zaczerpniętymi z dziejów męki i śmierci Chrystusa. Przedstawia się Ukrzyżowanie, Modlitwę w Ogrójcu, Marię Bolesną, itp. Wzrasta zainteresowanie śmiercią, przemijaniem, cierpieniem. Uczucia i przeżycia Chrystusa oraz Marii stają się bardziej niż dotąd człowiecze, są jakby uogólnieniem przeżyć ludzkich w ogóle. Pojawiają się również pełne radości, bardzo świeckie w wyrazie sceny macierzyństwa Marii. Ten zwrot ku ziemskiemu życiu i uczuciom Boga i świętych zapowiada już nowy styl renesans. Pozycja społeczna artysty Od poł. XII w. prym wiodą artyści świeccy, choć klasztory zajmowały się nadal iluminatorstwem i budownictwem. Artyści byli rzemieślnikami zrzeszonymi w cechach miejskich, specjalistami od obróbki kamienia czy drewna, malarstwa sztalugowego czy ściennego. Ich praca nad jednym dziełem była przeważnie zespołowa. W XIII w. i później mecenat nad sztuką objęła już także warstwa mieszczańska i wiele dzieł powstawało na zbiorowe zamówienie gmin miejskich czy nawet osób prywatnych. Wszystkie jednak dzieła miały tematykę religijną. Dzieła sygnowano znakiem (gmerkiem) warsztatu lub indywidualnego artysty rzemieślnika. Średniowiecze ukształtowało nowy środek reklamowy szyld, wieszany nad wejściem do sklepu, czy zakładu rzemieślniczego o wymownej symbolice przekazu, np. but szewc, itp. Przy wznoszeniu katedr pracowali liczni muratorzy układający kamienie i kamieniarze obrabiający je. Specjalnie dla nich dobudowywano do zasadniczej konstrukcji drewnianą szopęlożę, gdzie skupiało się ich życie, gdzie jedli posiłki, odpoczywali, przechowywali narzędzia. W XII w. wyodrębniła się z nich grupa rzeźbiarzy cieszących się większym szacunkiem i uznaniem społeczeństwa. Architektura od XIII w. była przeważnie zespołowym dziełem tzw. strzech budowlanych międzynarodowych zrzeszeń artystów wykonujących katedry na zamówienie gminy miejskiej i pod patronatem miejscowego biskupa, opata lub kanoników kapituły. Zachował się do dziś notatnik architekta z XIII w. Villarda de Honnecourt zawierający ilustracje opatrzone komentarzem. Jest to rodzaj przewodnika dla architektów usiłujący ubrać w ścisłą wiedzę geometryczną doświadczenie zdobyte przy budownictwie. Malarze także mieli swój przewodnik. Był nim traktat mnicha Teofila z XII w. opisujący szczegółowo rodzaje technik, układy kompozycyjne i ikonografię. Styl gotycki poł. XII XV w. 10

11 Miasta zakładano na wzór rzymskich z rynkiem punktem centralnym i ulicami przecinającymi się pod kątem prostym. Niespokojne czasy zmuszały do wznoszenia fortyfikacji wokół miasta, co ograniczało możliwość rozbudowywania go wszerz. Uliczki były wąskie, zabudowa ciasna, kamienice dwuokienne. Centrum rynku zajmował okazały ratusz siedziba rady miejskiej. Jednak od połowy XII w. najwspanialszą budowlą miał się stać jego centralny kościół, katedra. Architektura sakralna Kościół gotycki był symbolem czasów, ucieleśnieniem ideologii średniowiecza: żarliwości religijnej wzmożonej w dobie wypraw krzyżowych i pragnienia wzniesienia się ku Bogu. Widoczny z daleka górował nad domami mieszczańskimi, ratuszami, sukiennicami. Jego rozmiary były tak wielkie, że w wielu z nich mogła się pomieścić ludność całego miasta. O pięknie i wielkości kościołów decydowały również czynniki ambicjonalne. Miasta rywalizowały z sobą, prześcigały się w demonstrowaniu swoich możliwości. Katedry, dzieła bardzo kosztowne, były wynikiem kolektywnego zamówienia i wspólnej pracy, świadectwem dumy i potęgi miasta. Fundowali je już nie tylko królowie i książęta, ale całe gminy miejskie. Dzięki wielkiemu wspólnemu wysiłkowi, tak ogromne dzieła powstawały w stosunkowo krótkim czasie. Skromniejsze kościoły budowały nowe zakony: franciszkanów i dominikanów. Przy nakładzie niewielkich środków wznoszono świątynie przystosowane do reguły głoszącej ubóstwo. Kompozycja bryły Ogrom i strzelistość gotyckich katedr są cechami najbardziej rzucającymi się w oczy. Widoczna przewaga licznych kierunków pionowych (wertykalizm) oraz drobne elementy dekoracyjne sprawiają, że najbardziej monumentalne kamienne kościoły Francji, Niemiec, Anglii wydają się niezwykle lekkie. Dynamika strzelistej bryły towarzyszy zjawisku ekspresji. Bryła jest niespokojna, żywa, lekka, silnie rozczłonkowana. Rytmika pionów spotęgowana jest ich bardzo bliskim sąsiedztwem. We wnętrzu sklepienie wydaje się niezmiernie odległe, a płynna, spokojna rytmika niezliczonych kierunków pionowych unosi wzrok ku górze. Delikatna i oszczędna dekoracja rzeźbiarska podkreśla tylko pewne punkty konstrukcji, jej samej pozostawiając całe działanie estetyczne. Różnobarwne światło przenikające przez wielkie okna potęguje wrażenie uduchowienia. Konstrukcja. Styl romański przygotował i umożliwił przewrót w konstrukcji, jak również zupełnie nową organizację bryły architektonicznej. Już pod koniec romańszczyzny łuki półkoliste uległy lekkiemu załamaniu. Tak narodził się łuk ostry 20. W jego konstrukcji siła rozporu na boki jest mniejsza i znika stała zależność między jego wysokością a rozpiętością, która wcześniej ograniczała wysokość budowli. Obecnie, działają przede wszystkim siły ciążące w dół, a wysokość łuku przy określonej rozpiętości teoretycznie może być dowolna. Kształt łuków ostrych bogacił się i przybierał różne formy. Ewolucję 20 Okno ostrołukowe i sklepienie krzyżowe. 11

12 przeszło również sklepienie krzyżowe. Szycia powstałe w przecięciu kolebek zaczęto wyodrębniać w osobne żebra. Tak powstało sklepienie krzyżowo żebrowe, mocny szkielet konstrukcyjny. Pola między żebrami wypełniały wysklepki. Takie sklepienie było o wiele lżejsze i nie wymagało już zupełnie pomocy ścian w podpieraniu. Ciśnienie w dół w czterech rogach sklepienia krzyżowo żebrowego, opartego na łuku ostrym, wymagało solidniejszego podparcia wysokiej budowli. Rolę tę spełniały masywne filary międzynawowe pogrubione służkami. W tej sytuacji ściany stały się zbędne i zastąpiono je oknami. Wobec rosnącego wertykalizmu (n.p. katedra w Beauvais miała sklepienie o wysokości 48 m.), ciężar sklepień wzrastał i filary nie wystarczały. Do ścian naw bocznych przybudowano kamienne wieże sił, a łuki przyporowe przerzucone ponad dachami naw bocznych odbierały z filarów międzynawowych część ciężaru sklepienia i przenosiły go na wieże. Cała katedra gotycka była jednym wielkim szkieletem konstrukcyjnym. Taki system konstrukcyjny, występujący prawie wyłącznie w gotyku kamiennym, nazywa się systemem łuków przyporowych 21. Oprócz kościołów bazylikowych budowano hale dwu lub trójnawowe. Nie stosowano wtedy łuków przyporowych, a jedynie skarpy elementy wzmacniające mur w miejscu zejścia żeber sklepienia. Plany kościołów gotyckich krzyża łacińskiego lub prostokąta odznaczają się bardzo wydłużonym prezbiterium ze względu na rozbudowanie ceremonii religijnych z udziałem licznego duchowieństwa. Prezbiterium zamknięte jest półkoliście, prostokątnie lub wielobocznie. Wokół niego często występuje obejście (ambit) oraz wieniec kaplic. Nawę główną poprzedza przedsionek narteks. Na bazie sklepienia krzyżowo żebrowego rozwinęło się wiele odmian: sklepienie palmowe oparte na jednym słupie, sklepienie gwiaździste, sieciowe, wachlarzowe, kryształowe. Mnożenie dodatkowych żeber nabrało z czasem wyłącznie funkcji dekoracyjnej. Konstrukcja a dekoracja Główną rolę dekoracyjną spełniają same elementy konstrukcyjne: formy łuków, żebra sklepień, rozczłonkowane służkami filary, rytmy licznych pionów przerywane poziomymi gzymsami. W wielkich kamiennych katedrach zwraca uwagę fasada o stałej zasadzie podziałów. Dzieli się na trzy poziome pasy oddzielone fryzami arkadowymi, rzędem rzeźb figuralnych lub gzymsami. Dolny pas stanowią portale. Środkowy portal zwieńczony jest trójkątną szczytnicą (wimpergą). Wyżej znajduje się olbrzymie koliste okno różyca (rozeta) podzielone kamiennym laskowaniem (maswerk). Ostatni pas to wieże przeprute wielkimi pustymi oknami. Podział fasady jest pionowy i poziomy. Rzeźba figuralna w fasadzie pełniła podobną rolę, jak w stylu romańskim. Portal gotycki był rozwinięciem formy portalu romańskiego. Uskoki w murze schodziły się w łuk ostry, na obniżonych półkolumnach stały postacie królów i proroków ze Starego Testamentu. Był to typ portalu noszący nazwę królewskiego, zastosowany po raz pierwszy w Chartres 22. Dekoracyjna rzeźba architektoniczna ma charakter organiczny, operuje formami roślinnymi i motywami fantastycznymi, podkreślając miejsca złączeń elementów 21 Katedra Notre Dame w Paryżu, system przyporowy. 22 Królewski portal w Chartres, XII w. 12

13 architektonicznych: występuje od spodu kluczy zworników w miejscu przecięcia się żeber, a także w miejscu spływu żeber na filary, a spływ żeber na ściany podtrzymują wsporniki konsole. Na zewnątrz elementy konstrukcyjne obrastają kamienne ozdoby. Wieże sił zakończone są sterczynami (fiale), żabki czołganki pełzną" po wszystkich krzywiznach, szczyty zwieńczone są kwiatonami. Rzeźbiarską dekorację architektoniczną dopełniają freski, którymi zdobi się ściany. Głównym akcentem dekorującym prezbiterium są wielkie skrzydłowe obrazy ołtarzowe. Różnobarwne światło witraży dodatkowo wzbogaca atmosferę wnętrza. W późnym gotyku wzmaga się dekoracyjność bryły, przeważają miękkie, faliste, niespokojne linie stwarzające wrażenie ekspresyjnego ruchu. Architektura świecka W architekturze miast wyróżniają się ratusze i domy mieszkalne. Ratusze były piętrowymi budynkami o ostrołukowych oknach. Nad zwartą, zamkniętą bryłą górowała zazwyczaj wieża. Domy mieszkalne z kamienia i cegły były piętrowe, bardzo wąskie, przystosowane do ciasnej zabudowy ulic. Osobną dziedzinę stanowi architektura obronna 23 : warowne zamki, miejskie mury obronne, arsenały i prochownie. Mury obronne zamków i miast poprzedzano mostem zwodzonym, przerzuconym nad fosą. Pierwszym elementem fortyfikacyjnym było przedbramie (barbakan) 24. Przy wyjściu głównych ulic poza mury miasta były usytuowane bramy w masywnej wieży lub pomiędzy dwiema wieżami. Mury wycięte były w zębate blanki, za którymi był chodnik dla broniących miasta. Wszystkie budowle świeckie i sakralne cechuje wertykalizm. Podkreślano go dodatkowo spadzistymi dachami. W domach, ratuszach i w basztach stosowano ostrołukowe okna. Proporcje budowli są smukłe i lekkie. Nawet potężne zamki obronne są najeżone licznymi wieżami o spiczastych hełmach, co urozmaica ich zwartą i ciężką masę zabudowy. Cechy architektury gotyckiej w krajach Europy Francja We Francji ukształtowały się podstawowe zdobycze w dziedzinie konstrukcji. Kościoły tego kraju są oparte na systemie łuków przyporowych. W fasadzie występują przeważnie dwie wielkie wieże o ściętych wierzchołkach. Prezbiterium zakończone jest półkoliście i otoczone kaplicami. Zabytki: Katedry w Paryżu, Chartres, Amiens, Reims, Beauvais należą do arcydzieł architektury gotyckiej. Przykładami architektury obronnej są twierdze w Carcasonne i w Avignon. Anglia Prezbiterium kościołów jest najczęściej zamknięte prostokątnie. Zdarzają się dwie lub nawet trzy nawy poprzeczne. W Anglii występuje największe bogactwo odmian sklepień, zwłaszcza w gotyku późnym. Bryły ukształtowane są różnie, dość silnie zaznacza się w nich kierunek horyzontalny (poziomy). Brak łuków przyporowych. 23 Mury obronne w Carcassonne, XI XIII w. 24 Barbakan w Krakowie, XV w. 13

14 Zabytki: Katedry w Lincoln, Salisbury, Canterbury 25, York, Exeter. Niemcy W Niemczech występuje duża rozmaitość planów. Strzelistość budowli i rytmika pionów jest wyjątkowo silnie zaznaczona. W fasadzie występują dwie lub jedna wieża. Zabytki: Katedry w Kolonii 26, Freiburgu, Naumburgu. Niemcy miały też sakralną architekturę ceglaną były to kościoły halowe. Włochy Styl gotycki słabo przyjął się w kraju, jako kontrastowo różny od rodzimych tradycji. Na przykładzie katedry w Sienie można stwierdzić pewną niechęć do wertykalizmu i dążenie do osiągnięcia malowniczości przez zastosowanie dwukolorowego kamienia. Brak skarp i łuków przyporowych. Rzeźba Oprócz rzeźby podporządkowanej ściśle ramom architektonicznym istniała także w gotyku rzeźba pełna, wolno stojąca, w drewnie i kamieniu. Były to figury Marii, świętych, fundatorów. Książętom i królom wznoszono sarkofagi w obrębie kościoła małe samodzielne budowle kamienne w kształcie skrzyni z postacią zmarłego wyrzeźbioną na wieku. Nad nią, na kolumienkach często był oparty baldachim. W rzeźbach dekoracyjnych i figuralnych widoczna jest ścisła obserwacja natury: proporcje są poprawne, ruch naturalny. Celem artysty jest ukazanie życia wewnętrznego człowieka, a nie piękna jego ciała. Fantastyka tematów, pełna grozy lub śmieszności występowała w rzeźbach maszkaronów, potworów umieszczanych na galeriach. W fasadach, w rzeźbie wsporników, rzeźbionych ołtarzach występuje wspaniała galeria typów ludzkich, z ich śmiesznostkami i wadami ukazanymi z łagodną drwiną. Tego rodzaju tematyka stanowiła przedłużenie romańskiej rzeźby pełnej fantastycznych stworzeń rodem z bestiariuszy i ludowego poczucia humoru. Zagadnienia treściowe i formalne rzeźby gotyckiej podlegały rozwojowi. Rzeźba II pol. XII i XIII w. ma charakter najbardziej klasyczny. Jej przykładami są kamienne postaci fundatorów z katedry w Naumburgu, zwłaszcza portrety Uty i Regelindy, Kościół i Synagoga z katedry strasburskiej, Maria i Elżbieta w scenie Nawiedzenia z Reims. Twarze stanowią subtelne studium psychologiczne. Fałdy szat układają się w miękkie, spokojne piony lub delikatną siecią zrytmizowanych fałd oblepiają ciało. Największe osiągnięcia ma w tym okresie rzeźba francuska. Kamienne i drewniane krucyfiksy (ukrzyżowany Chrystus) z XIV i XV w. są dramatyczne, przerażające. Umęczone ciało jest brzydkie, przedstawione w konwulsyjnym skurczu. Ból i cierpienie człowieka góruje nad boskością postaci, deformacja jest czasem tak daleko posunięta, że staje się drastyczna i przerażająca. Najwybitniejsze są tu dzieła niemieckie z XV w. Dla XV są charakterystyczne Piękne Madonny wykonane w polichromowanym drewnie lub kamieniu. Są wdzięczne, delikatne, radosne, bardzo świeckie w charakterze. Są ukazane w pozie silnego kontrapostu, ale złagodzonego przez miękkie esowate wygięcie kręgosłupa. Szaty układają 25 Katedra w Canterbury. 26 Katedra w Kolonii. 14

15 się w łagodne, łukowate rytmy, tworzące układy równoległe ustawione do siebie pod pewnym kątem. Uderza stylizacja, elegancja, wytworność cechy właściwe sztuce o charakterze dworskim. Ten typ rzeźby najliczniej występuje na terenie Czech i Śląska. W drewnianej rzeźbie Ołtarza Mariackiego Wita Stwosza 27 (koniec XV w.) splatają się wszystkie cechy typowe dla rzeźby średniowiecznej: żarliwość religijna i uduchowienie występują obok wesołości i drwiny, idealizacja typów obok realizmu posuniętego do dosłowności. Łagodny spokój towarzyszy ekspresyjnemu dramatyzmowi. Szaty postaci sceny centralnej załamują się gwałtownie i sztywno, rytmika fałd jest skomplikowana i ostra. Malarstwo Wszystkie cechy stylu gotyckiego znalazły odbicie w malarstwie miniaturowym, które w XIII i XIV w. przeżywało szczytowy okres rozwoju. Litera gotycka 28 wychodzi z formy wydłużonego prostokąta. O kompozycji strony decyduje rytmika pionów zróżnicowanych dekoracją o motywach roślinnych. Dzieła tego okresu cechują bogata, radosna w nastroju kolorystyka, elegancja, wyszukane formy. Do najpiękniejszych należą: Psałterz Ludwika Świętego i Modlitewnik księcia de Berry. W XIV w. rozwijało się malarstwo freskowe, które było całkowicie podporządkowane architekturze. Wiek XV jest okresem rozwoju malarstwa sztalugowego, reprezentowanego przez technikę tempery na drewnie. W tej technice powstają wielkie obrazy ołtarzowe złożone z kilku części (poliptyki). Rzadko spotyka się sceny ze Starego Testamentu. Tematyką malarstwa jest życie Marii, świętych, a przede wszystkim sceny męki i śmierci Chrystusa. Najwybitniejsze dzieła obok treści dogmatycznych ukazują głębię ludzkich przeżyć. Kompozycja jest zawsze centralna, zrytmizowana powtarzającymi się kierunkami i barwami. Płaska plama barwna o wyszukanym obrysie określa formę. Symbolika jest kontynuacją bizantyjskiej i romańskiej, lecz mimo popularnych tematów i wytworzonych typów dzieł (na przykład Pieta Maria opłakująca Chrystusa, Zdjęcie z krzyża, Ukrzyżowanie, Święta rozmowa) ujęcia są swobodne a ton oraz sposób przedstawienia indywidualny. Takie obrazy, jak Pieta z Avignon, Pieta z powiatu sieradzkiego reprezentują w pełni malarstwo gotyckie. W Piecie z Avignon 29 artysta nachylił postaci św. Magdaleny i św. Jana ku centralnej postaci Marii z ciałem Chrystusa na kolanach, tworząc wrażenie zamkniętego kręgu bólu, milczącego porozumienia osób czujących to samo. Kompozycja jest statyczna, monumentalna w wyrazie, a dzięki złotemu tłu jakby zatrzymana na pograniczu czasu i wieczności. Wspaniała obserwacja proporcji i budowy anatomicznej, silne zindywidualizowanie rysy twarzy świętych. Układ kompozycyjny został świadomie zamknięty dużą białą 27 Ołtarz Mariacki Wita Stwosza. 28 Litera gotycka. 29 Pieta z Avignon. 15

16 plamą szaty fundatora klęczącego na pierwszym planie. Jest on jakby nieobecny duchem, jest bardziej częścią kompozycji, niż dramatu, którego jest świadkiem. Również w wielu innych obrazach religijnych występują portrety osób świeckich fundatorów obrazu. Na ogół, zgodnie z hierarchią ważności, ich postaci są mniejsze od postaci Marii, świętych i aniołów. Malarstwo w XV w. miało charakter międzynarodowy dzięki szkołom artystów, w których odbywał się nieustanny ruch, wymiana między tradycją włosko bizantyjską a tradycją Europy Zachodniej i Północnej. Szczególną rolę w rozwoju malarstwa Europy Środkowej odegrały Czechy z Morawami. W kręgu tej sztuki pozostawało również w większej części malarstwo polskie. Charakterystyczną dla gotyku dziedziną sztuki był witraż. Stanowił połączenie efektów kolorystycznych ze świetlnymi, zgodnie z estetyką okresu głoszącą piękno blasku świata, barwności i różnorodności doznań. Wielkie okna kościołów dzielono kamiennymi elementami tworzącymi wzór maswerkami. Maswerk z kolei dzielony był na kwatery pionowymi i poziomymi żelaznymi sztabami. W powstałe w ten sposób pola osadzano barwne grube szyby (barwione w stanie płynnym żelazem, miedzią i innymi metalami) łączone ołowianymi ramkami. W ten sposób powstawała kompozycja o bardzo złożonych środkach wyrazu: różnobarwne światło kontrastowało z czernią linii ramek, płynne formy barwnych plam ze zdyscyplinowanym, symetrycznym podziałem maswerku. Do najpiękniejszych witraży należą szyby katedry w Augsburgu z XII w. oraz witraże w Chartres i Bourges. Styl gotycki w Polsce pol. XIII pol. XVI w. Architektura Bryły kościołów w Polsce znacznie różnią się od omawianych katedr zachodnich. Są zwarte, kubiczne, dość ciężkie. Gotyk w Polsce był ceglany ze względu na trudności materiałowe i wymagał innego rozwiązania konstrukcji, a to z kolei wpłynęło na charakter kompozycji. Względy klimatyczne nie pozwalały zrezygnować ze ścian, okna są mniejsze, brak dekoracji rzeźbiarskiej zastępują skromniejsze ozdoby szczytów wykorzystujące możliwości cegły. W kościołach bazylikowych i halowych sklepienia podtrzymują filary. Ściany są wzmocnione skarpami i pełnią rolę konstrukcyjną. Konstrukcja krakowskich kościołów bazylikowych rozwiązana jest w ten sposób, że filar międzynawowy poszerzony jest w kierunku nawy bocznej. W przedłużeniu pogrubienia, na zewnątrz, ponad dachami naw bocznych, dobudowuje się ceglane skarpy. Jest to system filaro skarpowy. Architektura gotycka w Polsce jest niejednolita, ukształtowały się jej lokalne odmiany. W kościołach Śląska i Małopolski zastosowano kamień w elementach konstrukcyjnych (filary, żebra sklepienia), a cegłę jako materiał wypełniający. Daje to malowniczy efekt kolorystyczny fakturalny. Za zdobycz polskiej konstrukcji uważa się sklepienie trójdzielne dziewięciopolowe (piastowskie), którego przykłady znajdują się w katedrze wrocławskiej i wawelskiej. Na północy Polski buduje się wyłącznie z cegły. Z rozwiązań konstrukcyjnych przeważa tam trójnawowa hala. Bryły budowli są surowe, ciężkie, monumentalne. Architekci często wykorzystywali cegłę do uzyskania efektów dekoracyjnych. Poszczególne cegły oddzielano warstwą jasnej zaprawy, stosowano czasem cegłę glazurowaną (katedra w Sandomierzu). W gotyku krakowskim jasne kamienie wapienne sąsiadowały z różowym ceglanym murem, na białym tynku sklepień wyodrębniano ceglane żebra. Trójkątne szczyty 16

17 kościołów północnych wykończone są ceglanymi sterczynami, na przykład w kościele Św. Trójcy w Gdańsku. Styl gotycki w Polsce odznaczał się różnorodnością odmian konstrukcyjnych, różnorodnością skali, rozmaitym charakterem bryły architektonicznej. Reprezentują go najpełniej kościoły Krakowa, Wrocławia, Torunia i Gdańska, choć w mniejszych ośrodkach przetrwało również wiele pięknych dzieł. Architektura świecka jest reprezentowana przez mniejszą liczbę zabytków. Śródmieście Krakowa zachowało dawny średniowieczny układ ulic wokół wielkiego, prostokątnego rynku oraz resztki murów obronnych (Barbakan, Brama Floriańska). Ratusze w Toruniu i Wrocławiu są najczystszymi z zachowanych przykładów tego rodzaju architektury. Z kamienic mieszczańskich najwięcej przetrwało w Toruniu, nieliczne w Gdańsku i we Wrocławiu. Świetnie zachowanym zespołem obronnym jest zamek w Malborku. Liczne zamki piastowskie zostały prawie doszczętnie zniszczone. Rzeźba Niewiele mamy zabytków rzeźby pełnej z XIII i XIV w. Jednak te, które przetrwały, przedstawiają wysoki poziom artystyczny. Wyróżnia się wśród nich posąg Salomei, księżnej Głogowskiej z XIII w., nagrobek Henryka IV Probusa we Wrocławiu z przełomu XIII i XIV w. (bez baldachimu) oraz nagrobek Kazimierza Wielkiego w katedrze krakowskiej z końca XIV w. Rzeźba XV w. to przede wszystkim Piękne Madonny z kamienia lub polichromowanego drewna. Rzeźba tego okresu miała charakter międzynarodowy: dzieła rzeźbiarzy małopolskich, śląskich i czeskich wykazują bardzo wiele podobieństw. Madonna z Krużlowej 30 drewniana polichromowana rzeźba zachwyca wyjątkowym wdziękiem, subtelnością. Innym tego typu dziełem jest Madonna z Wrocławia. W Krakowie osiedlił się i pracował jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy europejskich późnego gotyku Wit Stwosz (XV/XVI w.). Jego rzeźbiony i polichromowany ołtarz dla kościoła Mariackiego jest najpiękniejszym i największym ołtarzem gotyckim w Europie. Jest to poliptyk o tematyce maryjnej złożony z pięciu części. Boczne skrzydła podzielone są na prostokątne płaskorzeźbione kwatery o tematyce z życia Marii i Chrystusa. Część środkowa przedstawiająca Zaśnięcie Marii jest monumentalną wielofigurową kompozycją wykonaną w rzeźbie pełnej. Dzieło Wita Stwosza stoi już na pograniczu nowego stylu renesansu. Żarliwość religijna i uduchowienie sąsiaduje tu z drobiazgową obserwacją natury, a typowe gotyckie elementy dekoracyjne części centralnej z wielkim półkolistym łukiem, który zapowiada nawrót do form antycznych. Malarstwo Okres rozkwitu polskiego malarstwa ołtarzowego przypada na XV w. Szczególnie wyróżniają się malarze ze Szkoły Sądeckiej, w której rodzime cechy spotykały się z wpływami bizantyjskimi i włoskimi. Z kręgu sądecko krakowskiego pochodzi Pieta znaleziona w powiecie sieradzkim. Ciemna sylweta płaszcza Marii opiekuńczo opływa umęczone ciało Chrystusa. Jego jasna plama stanowi kontrast 30 Madonna z Krużlowej. 17

18 walorowy z plamą płaszcza, stając się centrum, dominantą kompozycji. Wyciągnięta bezwładnie prawa ręka podkreśla kierunek spływu szaty Marii. Tułów Chrystusa stanowi lekki skos zrównoważony wyprostowaną ręką i przeciwstawnym skosem włóczni anioła. Kierunki, jasne i ciemne plamy barwne, tworzą dyskretny rytm. Kompozycję zamyka od góry poziome ramię krzyża stanowiąc mocny, stanowczy akcent ujednolicający układ. Kompozycja jest oparta na symetrii pozornej, bardzo spokojna, pełna szlachetnego umiaru. Nawet ból matki opłakującej śmierć syna daje się odczuć jako ból wewnętrzny i nie wyraża się żadnym gwałtownym ruchem. Rzemiosło Rzemiosło artystyczne przeżywa w stylu gotyckim okres rozkwitu. Spośród pięknych mebli, wyrobów z kutego żelaza, opraw ksiąg, wyróżniają się, jak zwykle, dzieła sztuki sakralnej: monstrancje, kielichy, relikwiarze. Jednym z najpiękniejszych przykładów jest Kielich z Kalisza (1363 r.). Szlachetna prostota dekoracji, doskonałość proporcji czyni go dziełem o najwyższej jakości artystycznej. Monstrancja z Poznania 31 (pocz. XIV w.) ma formę kojarzącą się ze strzelistą architekturą katedr. Innym pięknym kielichem jest Kielich z Wieliczki (z XV w.). Wszystkie te trzy przedmioty odznaczają się pięknem wynikającym z wyważenia proporcji, z funkcjonalności kształtu i podporządkowania dekoracji zasadniczej konstrukcji. Rzeźbę dekoracyjną w drewnie reprezentują stalle (siedziska dla duchowieństwa) z Pelplina z okresu gotyku płomienistego. Przykłady witraży zachowały się w kościele Mariackim oraz fragmentarycznie w kościele Bożego Ciała. Sztuka średniowiecza była dość jednolita, na skutek supremacji religii podporządkowującej sobie wszystkie dziedziny życia. Różnorodność sposobów pojmowania tych samych zjawisk życia, uwarunkowana odmienną mentalnością narodów europejskich, wytworzyła podział na sztukę kręgu Europy Wschodniej i Zachodniej ze Środkową. Oba kręgi kulturowe działały na siebie, jednak sztuka obszaru wpływów bizantyjskich odznaczała się konserwatyzmem i powtarzalnością form, podczas gdy sztuka pozostałych krajów ulegała szybkim przemianom. Cała sztuka średniowieczna miała funkcję religijną i odznaczała się rozbudowaną symboliką przedstawień. Spośród wszystkich gałęzi sztuk rolę wiodącą miała architektura. Śledzenie rozwoju sztuki od starożytności do końca XV w. wykazuje ciągłość jej form oraz różnorodność tradycji i wpływów. Nazwy stylów romańskiego i gotyckiego zrodziły się bardzo późno. Określenie styl gotycki powstało w dobie renesansu, który z lekceważeniem patrzył na dzieła barbarzyńskich Gotów", jest oczywiście nieścisłe i ma zabarwienie ujemne. Styl romański otrzymał nazwę w XVIII w. Jej intencją było określenie (również nieścisłe) pochodzenia stylu z obszaru kultury rzymskiej Monstrancja z Poznania. 32 Opracowanie na podstawie: Sztuka świata, wydawnictwo Arkady 1989, B. Osińska Sztuka i czas, WSiP Ilustracje i rysunki zaczerpnięte z Internetu. 18