CHIRURGIA ENDOSKOPOWA W LECZENIU GUZÓW JAM NOSA I ZATOK PRZYNOSOWYCH

Transkrypt

1 CHIRURGIA ENDOSKOPOWA W LECZENIU GUZÓW JAM NOSA I ZATOK PRZYNOSOWYCH prof. dr hab. med. Antoni Krzeski, dr hab. med. Ewa Osuch-Wójcikiewicz, lek. Pawe Szwedowicz, lek. Anna Tuszyƒska ENDOSCOPIC SURGERY IN THE TREATMENT OF SINONASAL TUMOURS Endoscopic sinus surgery has been introduced into the clinical practice nearly 30 years ago. In the recent decade we have witnessed a tremendous, dynamic development of this technique. However, despite a continuous widening of the spectrum of indications for this kind of surgery, it is still associated only with the treatment of chronic rhinosinusitis. In case of other sinonasal pathologies, endoscopy is most frequently considered as a valuable diagnostic tool, but not therapeutic. The aim of this paper is to present the potential of endoscopic surgery in the treatment of sinonasal tumours, its advantages and limitations. Moreover we would like to share our own experiences in applying this method. (Mag. ORL, 2004, III, 3, KEY WORDS: paranasal sinuses, neoplasms, surgery, endoscopy PRACA RECENZOWANA Katedra i Klinika Otolaryngologii AM w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. med. Kazimierz Niemczyk ul. Banacha 1a, Warszawa Chirurgi endoskopowà zatok przynosowych wprowadzono do rynologii pod koniec lat 70., a od poczàtku lat 90. powszechnie uznano jà za metod z wyboru w operacyjnym leczeniu przewlek ych stanów zapalnych zatok przynosowych (Stammberger 1991). Dzi ki upowszechnieniu technik endoskopowych oraz post powi technologicznemu w instrumentarium operacyjnym stajemy si Êwiadkami naturalnej ewolucji tej metody i poszerzania spektrum wskazaƒ do jej zastosowania. Obecnie z dost pu endoskopowego mo na leczyç wycieki p ynu mózgowo-rdzeniowego, przepukliny oponowo-mózgowe, wykonywaç dekompresje oczodo u, podwiàzywaç t tnice w przypadku krwawieƒ z nosa, a tak e uzyskiwaç dost p operacyjny do wierzcho ka oczodo u, koêci klinowej oraz przysadki mózgowej. W ka dym wymienionym przypadku techniki endoskopowe zapewniajà dobry wglàd w trudno dost pne okolice, mniejszà traumatyzacj oraz krótszy okres zdrowienia w porównaniu z klasycznymi operacjami z dost pu przez pow oki twarzy. W ostatnim dziesi cioleciu chirurgia endoskopowa znajduje zastosowanie równie w leczeniu guzów nosa i zatok przynosowych (Jorrisen 1995). W niektórych rodzajach guzów agodnych, takich jak kostniaki, polipy antrochoanalne oraz Êluzowiaki, istniejà ju jasno okreêlone wskazania do jej zastosowania (Kennedy i in. 2001). W pozosta ych przypadkach techniki endoskopowe wcià budzà wiele kontrowersji, ale z roku na rok sà coraz szerzej akceptowane i stosowane (Kraft i in. 2003, Nicolai i in. 2003). Rozwój nowoczesnych metod obrazowania pozwala rozpoznawaç zmiany nowotworowe w ich bardzo wczesnych stadiach, czego konse- 79

2 80 magazyn OTORYNO- LARYNGOLOGICZNY kwencjà jest poszukiwanie minimalnie inwazyjnych technik operacyjnych. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie mo liwoêci stosowania chirurgii endoskopowej w leczeniu guzów nosa i zatok przynosowych, jej zalet i ograniczeƒ oraz przedstawienie w asnych do- Êwiadczeƒ w stosowaniu tej techniki. Podobnie jak w klasycznych technikach operacyjnych z dost pu zewn trznego, równie w przypadku technik endoskopowych podstawowà zasadà jest usuni cie guza wraz z marginesem tkanek zdrowych. Wymaga to odpowiedniego badania przedoperacyjnego, w tym obrazowego, w aêciwego instrumentarium, a tak e w miar mo liwoêci rozpoznania histologicznego. Operator bezwzgl dnie musi posiadaç gruntownà znajomoêç anatomii operowanej okolicy oraz znaczne doêwiadczenie w wykonywaniu zabiegów endoskopowych. Ocena przedoperacyjna powinna obejmowaç badanie endoskopowe jam nosa, badanie ogólne g owy i szyi oraz badania obrazowe: tomografi komputerowà (TK) i/lub rezonans magnetyczny (MR). Szczegó owe przedoperacyjne badanie endoskopowe pozwala na ocen rozleg oêci i rodzaju guza. Cz sto prawdziwy zakres szerzenia si guza jest zawy any przez jego egzofityczny charakter wzrostu oraz przez towarzyszàcy wtórny stan zapalny b ony Êluzowej. Z tego powodu endoskopi nale y wykonywaç zawsze po maksymalnej anemizacji Êluzówki nosa (Homer i in. 1997). We wczesnych stadiach choroby nowotworowej, gdy mamy do czynienia z niewielkimi zmianami umiejscowionymi w okolicach trudno dost pnych klasycznemu badaniu rynoskopowemu, badanie endoskopowe umo liwia pobranie miarodajnych wycinków do badania histopatologicznego. W celu pe nego okreêlenia rozleg oêci guza wykonuje si badania obrazowe: TK i/lub MR. Wymienione metody radiologiczne uzupe niajà si wzajemnie i ich wartoêç w danym przypadku zale y od charakteru guza. Badanie tomograficzne jest szczególnie u yteczne w ocenie struktur kostnych i ich ewentualnego niszczenia. Uzyskany obraz guza mo e sugerowaç jego charakter niszczenie koêci bez jej modelowania wskazuje na nowotwór z oêliwy, natomiast martwica z odk adaniem si nowej koêci sugeruje zmian agodnà. Badanie za pomocà rezonansu magnetycznego przewy sza TK w przypadku obrazowania tkanek mi kkich. Pozwala na odró nienie zapalnego zgrubienia b ony Êluzowej i p ynu od guza. Ponadto umo liwia badanie w dowolnej p aszczyênie. Niestety ze wzgl dów ekonomicznych najcz Êciej badania obrazowe ogranicza si do TK, uzupe niajàc je o MR jedynie w przypadkach obj cia procesem nowotworowym jam czaszki lub oczodo u. Dysponujàc wynikami wymienionych badaƒ, podejmuje si decyzj dotyczàcà wyboru dost pu operacyjnego (wewnàtrznosowy lub zewn trzny). Nale y tak e uwzgl dniç takie czynniki, jak wiek chorego, ogólny stan jego zdrowia oraz mo liwoêç zapewnienia adekwatnej opieki pooperacyjnej. Rodzaj instrumentarium wykorzystywany do endoskopowych operacji guzów nie ró ni si znaczàco od u ywanego podczas operacji chorób zapalnych zatok przynosowych. Najcz Êciej stosuje si sztywne endoskopy z optykà 0, 25/30, lub 70 stopni. W przypadku zmian dochodzàcych do podstawy czaszki lub blaszki oczodo owej konieczne mo e byç zastosowanie wiertarki z diamentowymi frezami na d ugim trzpieniu. W opanowywaniu krwawieƒ z g boko po o onych naczyƒ niezb dna jest koagulacja bipolarna. Natomiast na wypadek uszkodzenia opon mózgowych powinniêmy dysponowaç klejem tkankowym, gàbkami spongostanowymi lub innymi materia- ami wch anialnymi oraz fragmentem autogennej Êluzówki w celu zaopatrzenia ubytku. Nale y mieç na uwadze mo liwoêç uszkodzenia przewodu nosowo- zowego i uwzgl dniç t ewentualnoêç przy planowaniu operacji. MO LIWOÂCI I OGRANICZENIA Jakkolwiek ka dà zatok przynosowà mo na zbadaç endoskopem, to jednak nie zawsze mo liwe jest dotarcie do ka dego jej zachy ku. Z tego powodu domenà chirurgii endoskopowej sà przede wszystkim zmiany umiejscowione na przegrodzie nosa, ma owinie dolnej oraz w sitowiu i zatokach klinowych. DoÊwiadczonemu chirurgowi endoskopowemu operowanie zmian w okolicy zachy ku czo owego równie nie powinno stwarzaç wi kszych problemów, natomiast sama zatoka czo owa stanowi pewne wyzwanie. W zale noêci od histologii i anatomii guza oraz jego bocznej lokalizacji nale y wybraç mi dzy technikà endoskopowà a zabiegiem z dost pu zewn trznego. Problemem jest równie

3 przednio-dolno-boczna cz Êç zatoki szcz kowej. Guzy znajdujàce si w tej okolicy mogà wymagaç dodatkowej kontroli z dost pu przez dó nadk owy. Mimo e mo liwy jest endoskopowy dost p do przyêrodkowej cz Êci oczodo u oraz do u skrzyd owo-podniebiennego (DelGaudio 2003), to jednak w przypadkach procesu nowotworowego wykraczajàcego poza granice zatok przynosowych racjonalne jest wykonanie zabiegu z dost pu klasycznego. W przypadku nacieku wewnàtrzczaszkowego mo liwe jest wykorzystanie obu mo liwoêci, np. dost pu wewnàtrzczaszkowego przez kraniotomi z endoskopowym usuni ciem wewnàtrznosowej cz Êci gruczolakoraka penetrujàcego do przedniego do u czaszki (Jorrisen 1995). Niewàtpliwà zaletà dost pu endoskopowego w porównaniu z klasycznym jest lepsze uwidocznienie guza, a zw aszcza jego granic, dzi ki czemu mo liwa jest mniejsza traumatyzacja b ony Êluzowej. Ponadto zachowanie zewn trznego szkieletu kostnego nosa, unikni cie zewn trznego ci cia i koniecznoêci mobilizacji tkanek zapobiega tworzeniu si blizn, zw eƒ przewodu nosowo- zowego, Êluzowiaków oraz pojawianiu si neuralgii (Sukenik i Casiano 2000). W dyskusji nad zastosowaniem dost pu endoskopowego w operacjach guzów nosa i zatok przynosowych omawia si równie jego potencjalne niedostatki. Przy nowotworach z oêliwych problemem jest brak mo liwoêci usuni cia zmian zaawansowanych w jednym bloku. Ostatnie doniesienia Drafa pokazujà jednak, e resekcja guza we fragmentach jest równie skuteczna, jak operacja en bloc. W przypadku guzów bogato unaczynionych operacja endoskopowa mo e byç znacznie utrudniona lub nawet niemo liwa do przeprowadzenia z powodu obfitego i g bokiego krwawienia Êródoperacyjnego, dlatego zawsze konieczna jest obliteracja naczyƒ od ywiajàcych preparowany guz (Nicolai i in. 2003). Kolejny problem stanowià zmiany nowotworowe o zatartych granicach, uniemo liwiajàcych dok adne okreêlenie rozleg oêci zmiany. Ze wzgl du na wymienione ograniczenia zawsze nale y byç przygotowanym na koniecznoêç zmiany dost pu i kontynuacj zabiegu operacyjnego z dost pu zewn trznego. Równie chory, podpisujàc Êwiadomà zgod na zabieg, powinien byç o takiej ewentualnoêci poinformowany. NOWOTWORY AGODNE Chirurgia endoskopowa guzów agodnych nie ró ni si znaczàco od operacji tego typu wprzewlek ym zapaleniu zatok przynosowych. Przeprowadzajàc endoskopi jam nosa, staramy si okreêliç rozleg oêç zmiany nowotworowej, usuwajàc b on Êluzowà obj tà wtórnym stanem zapalnym. W przypadku guzów uszypu owanych mo na usunàç g ównà mas guza w celu dobrego uwidocznienia i oceny podstawy szypu y. Staramy si przeêledziç prawdopodobny kierunek rozrastania si nowotworu. Guzy zajmujàce zatok czo owà mo na usuwaç endoskopowo, stosujàc zmodyfikowanà technik Lothropa (Wormald i in. 2003). Gdy podczas usuwania guza dojdzie do przeci cia przewodu nosowo- zowego, powinno si utrzymaç dro noêç woreczka zowego, zak adajàc dren jak przy dakrocystorynostomii. Resekcj guza zawsze wykonuje si z marginesem tkanek zdrowych. Prawdopodobnie najcz Êciej opisywanym nowotworem agodnym jam nosa i zatok przynosowych jest brodawczak odwrócony. Leczenie tego guza wcià budzi wiele kontrowersji ze wzgl du na cz stoêç wyst powania wznowy procesu nowotworowego (0-78%) (McCary i in. 1994), mo liwoêç transformacji z oêliwej (5-15%) (Philips i in. 1990) oraz agresywny wzrost guza poza granice jam nosa. Klasyczne post powanie operacyjne polega na usuni ciu brodawczaka odwróconego en bloc poprzez maksillektomi przyêrodkowà wykonywanà z dost pu przez rynotomi bocznà bàdê z dojêcia podwargowego (midfacial degloving) (Phillips i in. 1990, Myers i in.1990, Dolgin i in. 1992, Vrabec 1994). W ostatnim dziesi cioleciu pojawi o si jednak wiele prac przedstawiajàcych wyniki endoskopowych operacji brodawczaka odwróconego (tab. 1) (Weitz i Wigand 1992, Stankiewicz igirgis 1993, McCary i in. 1994, Sham i in. 1998, Lund 2000, Keles i Deger 2001, Wormald i in. 2003, Kraft i in. 2003), które sà co najmniej porównywalne z wynikami klasycznych technik operacyjnych (tab. 2) (Phillips i in. 1990, Myers i in. 1990, Dolgin i in. 1992, Weitz i Wigand 1992, McCary i in. 1994, Vrabec 1994, Lawson i in. 1995). Chirurgia endoskopowa ma szczególne zastosowanie w guzach ograniczonych do sitowia, natomiast mo e budziç kontrowersje w przypadkach zmian rozleg ych, penetrujàcych na bocznà Êcian jamy nosa bàdê obejmujàcych zatok szcz kowà i/lub czo owà. 81

4 Tabela 1. Wyniki operacji brodawczaka odwróconego z dost pu endoskopowego Autorzy Rok Liczba Odrosty przypadków (%) Weitz i Wigand Stankiewicz i Girgis McCary i in Sham i in Lund Keles i Deger Wormald i in Kraft i in Tabela 2. Wyniki operacji brodawczaka odwróconego z dost pu zewn trznego Autorzy Rok Liczba Odrosty przypadków (%) Phillips i in Myers i in Dolgin i in Weitz i Wigand McCary i in Vrabec Lawson i in nie przy opracowywaniu koêci przylegajàcej do guza (blaszka oczodo owa). Stankiewicz i Girgis (1993) twierdzà, e wystarczy jà przetrzeç diamentowà frezà, aby zapobiec wystàpieniu wznowy. Keles i Deger (2001) zauwa ajà, i usuni cie koêci mo e u atwiç szerzenie si ewentualnej wznowy guza poza jamy nosa. W naszej opinii masy guza nale y usunàç wraz z okostnà sitowia, ewentualnie mo na znieêç bocznà Êcian kostnà sitowia, zachowujàc jednak okostnà oczodo u. Innymi dobrze opisanymi guzami kwalifikujàcymi si do usuni cia z dost pu endoskopowego sà kostniaki, w ókniaki kostniejàce oraz dysplazja w óknista. Sà to guzy wyst pujàce najcz - Êciej w obr bie zatoki czo owej. Przy lokalizacji w cz Êci bocznej zatoki ich usuni cie mo e wymagaç ograniczonego dost pu zewn trznego (Al-Sebeih i Desrosiers 1998). W literaturze mo na znaleêç opisy oko o 100 przypadków naczyniakow ókniaków m odzieƒczych zoperowanych z dost pu wewnàtrznosowego (Nicolai i in. 2003). Naczyniakow ókniak m odzieƒczy jest wysoce unaczynionym guzem, wyst pujàcym typowo u dorastajàcych ch opców, ze sk onnoêcià do agresywnego szerzenia si miejscowego. Do technik endoskopowych kwalifikujà si guzy ma e i Êredniej wielkoêci, które zajmujà nosogard o, jamy nosa, zatoki klinowe, dó skrzyd owo-podniebienny, sitowie i zatoki szcz kowe. Wybierajàc drog dost pu operacyjnego, nale y pami taç, e rozleg e zabiegi operacyjne u chorych w okresie dojrzewania mogà zak óciç prawid owy dalszy wzrost twarzoczaszki (Lowlicht i in. 2002). Niezale nie od techniki operacyjnej kluczowà rol w post powaniu terapeutycznym odgrywa embolizacja naczyƒ od ywiajàcych guz podczas arteriografii, b dàcej obok TK i MR elementem diagnostyki radiologicznej. W celu ograniczenia ewentualnego krwawienia Êródoperacyj- a) b) 82 Kostniak blaszki sitowej Brodawczak odwrócony najcz Êciej wyrasta ze struktur bocznej Êciany jam nosa lub zatoki szcz kowej. Wed ug Krafta i in. (2003) jego resekcja wymaga usuni cia ma owiny dolnej, koêci zowej i cz Êci wyrostka czo owego szcz ki, co stanowi podstaw endoskopowej maksillektomii przy- Êrodkowej. Sadeghi i in. opracowali i opisali technik endoskopowà pozwalajàcà na wewnàtrznosowe usuni cie en bloc ca ej bocznej Êciany jamy nosa wraz z guzem (Sadeghi i in. 2003). Niszczenie koêci, które nast puje w niektórych przypadkach brodawczaków odwróconych, jest spowodowane uciskiem wywieranym przez guz, a nie prawdziwym naciekaniem nowotworowym. Ma to znaczemagazyn OTORYNO- LARYNGOLOGICZNY Kostniak zachy ku czo owego: a) obraz TK; b) usuni ty guz

5 a) b) Kostniak sitowia; obraz TK: a) przed operacjà; b) po operacji endoskopowej a) b) Brodawczak zachy ku klinowo-sitowego: a) obraz endoskopowy; b) obraz TK Odrost w ókniaka m odzieƒczego w stropie nosogard a usuni ty endoskopowo Etotropowa tkanka mózgowa w zatoce klinowej 83

6 a) b) Guz rzekomy sitowia penetrujàcy do oczodo u, który okaza si Êluzowiakiem; obraz TK: a) przed operacjà; b) po operacji endoskopowej a) b) Rak sitowia; obraz TK: a) przed operacjà; b) po operacji badanie kontrolne wykonane rok po operacji endoskopowej i chemioradioterapii 84 nego wskazana jest równie kauteryzacja naczyƒ krwionoênych zaopatrujàcych guz od ty u. Ponadto nale y stosowaç zasad preparowania guza od boku i przemieszczania go przyêrodkowo. Przeciwwskazaniem do chirurgii endoskopowej jest szerzenie si nowotworu wewnàtrzczaszkowo, niszczenie skrzyde wi kszych koêci klinowej oraz naciekanie do u podskroniowego itkanek mi kkich policzka (Kamel 1996). Dost p endoskopowy znalaz równie zastosowanie w leczeniu takich guzów agodnych, jak magazyn OTORYNO- LARYNGOLOGICZNY hamartoma, nerwiak, nerwiakow ókniak, w ókniak chrz stno-êluzowaty, naczyniak perycytowy, Êluzak, gruczolak cewkowy, naczyniak (Terris i in. 1993, Blokmanis 1994, Isenberg 1995, Jorissen 1995, Kim i in. 1997, Serrano i in. 2002). NOWOTWORY Z OÂLIWE W literaturze wcià brak dostatecznych danych, które pozwoli yby ustaliç jasne kryteria kwalifikacji do operacji endoskopowych z oêli-

7 wych guzów jam nosa i zatok przynosowych. Niewàtpliwie wybór tej metody wià e si z ogromnà odpowiedzialnoêcià ze strony chirurga. Wi kszoêç autorów zgodnie twierdzi, i chirurgia endoskopowa nie jest technikà z wyboru przy radykalnych operacjach zmian z oêliwych. Niemniej jednak zgadzajà si, e w pojedynczych, okreêlonych przypadkach mo e byç metodà skutecznà (Jorrisen 1995, Kennedy i in. 2001). Dotyczy to zmian o ograniczonym zaawansowaniu klinicznym, w których chirurgia endoskopowa jest jednym z etapów planowanego leczenia. Nasz materia obejmuje 7 chorych z guzami z oêliwymi, które zosta y usuni te z dost pu endoskopowego. By y to 3 guzy o zaawansowaniu klinicznym T1, jeden guz T2 oraz jeden guz T3. W 2 przypadkach leczenie uzupe niono radiochemioterapià. W 3-letniej obserwacji u adnego chorego nie stwierdziliêmy wznowy procesu nowotworowego. Warunkiem sine qua non jest mo liwoêç wyci cia guza z szerokim marginesem tkanek w ka dym kierunku. Zdecydowanie odradza si podejmowanie prób radykalnych operacji endoskopowych guzów z oêliwych naciekajàcych ko- Êci dna jamy nosa, zatoki szcz kowej, podstawy czaszki, dó skrzyd owo-podniebienny lub nosogard o. Niektóre nowotwory, jak na przyk ad nab oniak nerwowy zarodkowy, mogà byç operowane endoskopowo jedynie przy bardzo ograniczonych wskazaniach, poniewa majà tendencj do naciekania wewnàtrzczaszkowego i rozleg ego szerzenia si podêluzówkowego. Chirurgia endoskopowa niewàtpliwie znajduje zastosowanie w leczeniu paliatywnym guzów nieoperacyjnych (np. oponiaki, czerniaki), które mogà powodowaç wtórne zapalenie zatok przynosowych poprzez blokad ich ujêcia. Celem leczenia jest udro nienie zatok. Nale y pami taç, aby unikaç pozostawiania szerokich ran pokrytych przez tkank nowotworowà, poniewa mo e to prowadziç do rozwini cia si g bokich zaka eƒ. POWIK ANIA Powik ania Êródoperacyjne zwiàzane z chirurgià endoskopowà nie ró nià si zasadniczo od tych, jakie wyst pujà po klasycznej chirurgii z dost pu zewn trznego. Krwawienie Êródoperacyjne opanowuje si za pomocà elektrokoagulacji bipolarnej. W przypadku spodziewanej du- ej utraty krwi (guzy bogato unaczynione) nale- y zabezpieczyç chorego w krew do ewentualnej transfuzji. Ograniczony wyciek p ynu mózgowo- -rdzeniowego mo na zaopatrzyç przeszczepem b ony Êluzowej pobranym z jamy nosa. Uszkodzenie okostnej oczodo u z niewielkà przepuklinà tkanki t uszczowej oczodo u nie wymaga interwencji, natomiast du e ubytki mo na zamknàç na przyk ad przeszczepem powi zi za pomocà kleju tkankowego. PODSUMOWANIE Chirurgia endoskopowa zatok przynosowych jest stosowana w praktyce klinicznej od prawie 20 lat. Sta a si metodà z wyboru w post powaniu z licznymi patologiami masywu szcz kowo-sitowego, ale leczenie zmian nowotworowych tà metodà wcià pozostaje przedmiotem dyskusji. Dotyczy to zw aszcza guzów z oêliwych. DoÊwiadczenia w asne oraz coraz liczniejsze doniesienia z literatury pozwalajà twierdziç, i chirurgia endoskopowa jest bardzo obiecujàcà metodà w post powaniu ze zmianami nowotworowymi we wczesnych stadiach zaawansowania klinicznego. Zapewnia mniejszà traumatyzacj tkanek, dzi ki czemu skraca czas leczenia oraz zmniejsza jego koszty. Nale y podkreêliç, e skutecznoêç tej metody w du ej mierze zale y od umiej tnoêci i doêwiadczenia chirurga. PIÂMIENNICTWO Al-Sebeih K., Desrosiers M. (1998) Bifrontal endoscopic resection of frontal sinus osteoma. Laryngoscope 108, Blokmanis A. (1994) Endoscopic diagnosis, treatment, and follow-up of tumours of the nose and sinuses. J. Otolaryngol. 23, DelGaudio J.M. (2003) Endoscopic transnasal approach to the pterygopalatine fossa. Arch. Otolaryngol. Head Neck Surg. 129, Dolgin S.R. i in. (1992) Different options for treatment of inverting papilloma of the nose and paranasal sinuses, report of 41 cases. Laryngoscope 102, Homer J.J., Jones N.S., Brandley P.J. (1997) The role of endoscopy in the management of nasal neoplasia. Am. J. Rhinol. 11, Isenberg S.F. (1995) Endoscopic removal of chondromyxoid fibroma of the ethmoid sinus. Am. J. Otolaryngol. 16, Jorrisen M. (1995) The role of endoscopy in the management of paranasal sinus tumours. Acta Oto-Rhino-Laryngologica Belg. 49,

8 Keles N., Deger K. (2001) Endonasal endoscopic surgical treatment of paranasal sinus inverted papilloma first experiences. Rhinology 39, Kennedy D.W., Bolger W.E., Zinreich S.J. (2001) Diseases of the sinuses diagnoses and management. BC Decker, London. Kim Y.D., Bai C.H., Suh J.S., Song K.W. (1997) Transnasal endoscopic excion of an isolated neurofibroma of the nasal septum. Rhinology 35, Kraft M., Simmen D., Kaufmann T., Holzmann D. (2003) Long- -term results of endonasal sinus surgery in sinonasal papillomas. Laryngoscope 113, Krouse J.H. (2001) Endoscopic treatment of inverted papilloma, safety and efficacy. Am. J. Otolaryngol. 22, Lawson W. i in. (1995) Inverted papilloma, an analysis of 87 cases. Laryngoscope 99, Lowlicht R.A., Jassin B., Kim M., Sasaki C.T. (2002) Long-term effects of LeFort I osteotomy for resection of juvenile nasopharyngeal angiofibroma on maxillary growth and dental sensation. Arch. Otolaryngol. Head Neck Surg. 128, Lund V.J. (2000) Optimum management of inverted papilloma. J. Laryngol. Otol. 114, McCary W.S., Gross C.W., Reibel J.F. i in. (1994) Preliminary report, endoscopic versus external surgery in the management of inverted papilloma. Laryngoscope 104, Myers E.N. i in. (1990) Management of inverted papilloma. Laryngoscope 100, Nicolai P., Berlucchi M., Tomenzoli D., Cappiello J., Trimarchi M., Maroldi R., Battaglia G., Antonelli A. R. (2003) Endoscopic surgery for juvenile angiofibroma, when and how. Laryngoscope 113, Phillips P., Gustafson R., Facer G. (1990) The clinic behaviour of inverted papilloma of the nose and paranasal sinuses, report of 112 cases and review of the literature. Laryngoscope 100, Sadeghi N., Al-Dhahri S., Manoukian J.J. (2003) Transnasal endoscopic medial maxillectomy for inverting papilloma. Laryngoscope 113, Serrano E., Coste J., Percodani J., Herve S., Brugel L. (2002) Endoscopic sinus surgery for sinonasal haemangiopericytomas. J. Laryngol. Otol. 116, Sham C.L., Woo J.K.S., van Hassely C.A. i in. (1998) Endoscopic resection of inverted papilloma of the nose and paranasal sinuses. J. Laryngol. Otol. 112, Stammberger H. (1991) Functional endoscopic sinus surgery. Decker B.C., Philadelphia. Stankiewicz J.A., Girgis S.J. (1993) Endoscopic surgical treatment of nasal and paranasal sinus inverted papilloma. Otolaryngol. Head Neck Surg. 109, Sukenik M.A., Casiano R. (2000) Endoscopic medial maxillectomy for inverted papillomas of the paranasal sinuses, value of the intraoperative endoscopic examination. Laryngoscope 110, Terris M.H., Billman G.F., Pransky S.M. (1993) Nasal hamartoma, case report and review of the literature. Int. J. Pediatr. Otorhinolaryngol., 28, Vrabec D.P. (1994) The inverted Schneiderian papilloma, a 25- -year study. Laryngoscope 104, Weitz G., Wigand E.W. (1992) Results of endoscopic sinus surgery for the treatment of inverted papillomas. Laryngoscope 102, Wormald P.J., Ooi E., van Hasselt A., Nair S. (2003) Endoscopic removal of sinonasal inverted papilloma including endoscopic medial maxillectomy. Laryngoscope 113, magazyn OTORYNO- LARYNGOLOGICZNY