PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY

Transkrypt

1 PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY Analiza lokalnych obszarów wzrostu i stagnacji w województwie lubelskim wsparcie lokalnych sieci innowacji w województwie lubelskim Ekspertyza naukowa dr Michał Thlon Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie thlonm@uek.krakow.pl Magdalena Marciniak-Piotrowska magda-marciniak@wp.pl Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2 Wstęp Okres transformacji polskiej gospodarki przyczynił się do wzrostu zróżnicowań przestrzennych w skali międzyregionalnej. Procesy gospodarcze związane z transformacją dokonującą się po 1989 roku doprowadziły do wzmacniania historycznych dysproporcji regionalnych, a równocześnie wpłynęły na zaistnienie nowych 1. Okres transformacji odsłonił najsłabsze elementy struktury regionalnej Polski. Wschodnie obszary kraju uznawane są za regiony stagnacji, których rozwój po 1989 roku ma w znacznym stopniu charakter kontynuacji negatywnych uwarunkowań z przeszłości. Obecnie, gdy rozwój regionalny i lokalny regulowany jest głównie przez mechanizmy rynkowe dużego znaczenia nabiera dookreślenie, gdzie w przestrzeni regionu znajdują się ośrodki rozwoju, jaki jest przestrzenny zasięg ich oddziaływania oraz równocześnie gdzie skupiają się obszary stagnacji. Ośrodkiem rozwoju można zdefiniować jako szybko rozwijający się ośrodek zdolny do dynamizowania rozwoju otaczającego regionu lub subregionu 2. O ośrodku wzrostu możemy mówić gdy, zostaną spełnione poniższe kryteria 3: 1. Ośrodek wykazuje odpowiednio duży wewnętrzny potencjał gospodarczy, który umożliwia generowanie odpowiednio silnych impulsów rozwojowych. 2. Ośrodek charakteryzuje się ponadprzeciętną na tle innych ośrodków dynamiką rozwojową w dłuższym okresie. Właściwość ta wynika z obecności w ośrodku dynamicznych działalności gospodarczych. 3. Ośrodek wykazuje pozytywne oddziaływanie na rozwój obszarów otaczających przez efekty mnożnikowe, przepływ kapitału i innowacji. 4. Dodatkowym aspektem, rzadko badanym ze względu na trudną mierzalność, a zarazem brak danych porównawczych dla miast polskich, jest innowacyjność ośrodka. W tym kontekście trzeba wziąć po uwagę istnienie i funkcjonowanie sieci innowacji. Innowacje bowiem jako źródło postępu technologicznego, uznawane są obecnie za najistotniejszy czynnik długofalowej konkurencji. Na temat znaczenia sieci innowacji i ich organizacji już od dłuższego czasu toczy się dyskusja w środowisku ekonomistów, naukowców, polityków oraz między samymi członkami sieci. Obecnie nie istnieje jeden 1 Węcławowicz G., Przestrzeń i społeczeństwo współczesnej Polski. Studium z geografii społecznogospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Domański B., Noworól A. (red.), 2010, Małopolskie miasta funkcje, potencjał i trendy rozwojowe, Małopolskie Obserwatorium Polityki Rozwoju, Kraków 2010, s.38 3 Sobala-Gwosdz A (red.)., Badanie trendów rozwojowych w województwie śląskim poprzez wyznaczenie ośrodków wzrostu i obszarów stagnacji, Drukarnia Wy-Druk, Bielsko Biała 2010, s

3 sposób tworzenia nowych struktur sieciowych, nie ma także jednej optymalnej metody rozwoju, występuje zaś mnogość metod tworzenia, struktur i sposobów funkcjonowania sieci. Trzeba jednak zauważyć, że istnieją pewne uniwersalne kryteria zrównoważonego rozwoju i sposoby działania. Na pewno celem nadrzędnym dla każdej sieci jest budowanie i umacnianie stabilnych i efektywnych struktur, tak aby trwale generować korzyści dla swoich członków. Dlatego w kolejnych latach głównym przedmiotem dyskusji i badań na takich płaszczyznach nauki jak ekonomia, polityka, administracja będzie dalszy rozwój już funkcjonujących sieci w kierunku samodzielnie działających i zrównoważonych struktur o wysokiej dynamice procesów innowacji. Przedmiot, kontekst badania i cele badawcze Przedmiot i kontekst badania Ekspertyza pt. Analiza lokalnych obszarów wzrostu i stagnacji w województwie lubelskim wsparcie lokalnych sieci innowacji w województwie lubelskim została sporządzona na potrzeby projektu systemowego Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny na zlecenie Województwa Lubelskiego w ramach środków z Europejskiego Funduszu Społecznego PO KL Poddziałanie Celem projektu Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny jest dokonanie próby pomiaru kapitału intelektualnego województwa lubelskiego, a przez to zapewnienie podstaw do podejmowania kluczowych decyzji dotyczących przyszłości regionu i jego mieszkańców. Działania realizowane w projekcie mają na celu, przy zastosowaniu pomiaru kapitału ludzkiego, strukturalnego i relacji, zaobserwowanie kluczowych obszarów dynamiki zmian społeczno-gospodarczych oraz uruchomienie procesów społecznej partycypacji w zakresie polityki innowacyjnej na obszarze województwa. Wpłyną one na ostateczny kształt lokalnych strategii innowacji, skierowanych na podniesienie konkurencyjności obszarów docelowych, a także będą pomocne w pracach nad rozwojem Regionalnego Systemu Innowacji. Cele badawcze Celem badania naukowego jest analiza lokalnych obszarów wzrostu i stagnacji w województwie lubelskim, a także identyfikacja oraz analiza sieci innowacji występujących i funkcjonujących na terenie województwa lubelskiego, a także przedstawienie rekomendacji dotyczących istniejących sieci innowacji, jak również rekomendacji dotyczących możliwości stworzenia sieci innowacji w województwie lubelskim. Jako cele szczegółowe można wskazać: 1. Identyfikacja obszarów wzrostu i stagnacji 2. Identyfikacja istniejących sieci innowacji 3. Identyfikacja dobrych praktyk w zakresie funkcjonowania sieci innowacji Opis wykorzystanych technik i narzędzi badawczych Analiza danych statystycznych W ramach realizacji badania pozyskano i poddano analizie dane statystyczne nt. poziomu innowacji m.in. w oparciu o dane z Banku Danych Lokalnych, Rocznik Statystyczny Województwa Lubelskiego oraz wyniki innych badań pierwotnych prowadzonych w tym 3

4 zakresie na terenie województwa lubelskiego. Analiza deskresearch Analiza aktualnej literatury oraz powszechnie dostępnych informacji na temat sieci innowacji funkcjonujących w województwie lubelskim przeprowadzona została w celu pogłębienia stanu wiedzy na temat perspektyw przyszłego rozwoju województwa lubelskiego. Informacje były poszukiwane w publikacjach oraz na stronach internetowych instytucji państwowych, sieci innowacji, instytucji otoczenia biznesu, przedsiębiorstw, placówek naukowodydaktycznych, biuletynach agencji badań rynkowych oraz prasie specjalistycznej. Analizie poddane zostały głównie opracowania i raporty końcowe z badań nad klastrami i innowacyjnością w województwie lubelskim, także te wynikające z realizowanych obecnie projektów badawczych współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej. Ważnym elementem tego etapu badania była również analiza różnego rodzaju ekspertyz dotyczących problematyki sieci innowacji, transferu wiedzy i działań innowacyjnych, w tym ekspertyz naukowych opracowanych na potrzeby realizacji projektu systemowego Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny W celu realizacji założonych celów badawczych została również przeprowadzona szczegółowa analiza ofert poszczególnych klastrów opublikowana na stronach internetowych, a także przeprowadzono wywiady telefoniczne z ich przedstawicielami. Analiza danych zastanych pełniła następujące funkcje: zapoznanie się z problematyką i konceptualizacja metodologii, dostarczenie wiedzy kontekstualnej, dostarczenie informacji o czynnikach o charakterze strukturalnym / systemowym, dostarczenie danych umożliwiających zidentyfikowanie sieci innowacji (w tym podejmowanych przez nie działań), dostarczenie dobrych praktyk i wskaźników rozwoju sieci innowacji w odniesieniu do regionu i kraju. Wykaz opracowań, analiz i raportów jakie poddane zostały badaniu zamieszczono w bibliografii na końcu raportu. Analiza dobrych praktyk Głównym źródłem danych dla opracowania analizy dobrych praktyk były wywiady IDI i badanie deskresearch, w tym raport Benchmarking klastrów w Polsce edycja Raport ogólny pod red. J. Hołub-Iwan. Zidentyfikowane dobre praktyki zostały przedstawione w postaci zestawienia z podziałem na zakładany cel działania i osiągnięty efekt. Studium przypadku Studium przypadku poświęcone zostało wybranej sieci innowacji, która charakteryzuje się wysoką aktywnością w zakresie prowadzonej działalności i stosowaniu innowacji. Studium zostało opracowane w oparciu o dane uzyskane nt. wybranego klastra z ogólnodostępnych źródeł (np. strony WWW, raporty, rejestr KRS). Głównym jednak źródłem danych dla opracowania studium przypadku był wywiad telefoniczny przeprowadzony z przedstawicielem sieci. 4

5 Pogłębione wywiady indywidualne (IDI) Wywiad IDI (ang. (Individual In-Depth Interviews) jest jedną z podstawowych metod badań jakościowych. Badania jakościowe nie są reprezentatywne w rozumieniu statystycznym(tj. zastosowana w nich próba badawcza nie stanowi dokładnego odwzorowania społeczeństwa). Respondenci w takich badaniach pełnią rolę pewnego rodzaju ekspertów w danej dziedzinie są dobierani celowo, a nie losowo. Celem takiego doboru respondentów jest uzyskanie pogłębionej wiedzy na dany temat. W trakcie wywiadu indywidualnego zadawane są pytania badawcze o charakterze eksploracyjnym. Generalnie podejście jakościowe koncentruje się przede wszystkim na odpowiedzi na pytania o charakterze wyjaśniającym (np. dlaczego, w jaki sposób itp.), na znaczeniu dla respondentów omawianych zagadnień ( dlaczego jest ważne, w jaki sposób wpływa itp.) pogłębieniu uzyskiwanych informacji (szczególnie poprzez koncentrację na odczuciach, emocjach, wydobywaniu mniej uświadamianych/ słabiej dostępnych racjonalizacjom treści) oraz na poszukiwaniu potrzeb, oczekiwań, barier i sposobów służących zaspokojeniu tych potrzeb i rozwiązaniu problemów doświadczanych przez grupę podlegającą badaniu. Wywiady IDI miały na celu pogłębienie analizy istniejących sieci innowacji i wskazanie rekomendacji dotyczących działań na rzecz ich wsparcia. Na potrzeby badania opracowano scenariusz wywiadu i przeprowadzono rekrutację uczestników. Kryterium doboru stanowiła znajomość zagadnień sieci innowacji, klasteringu, rozwoju regionalnego oraz innowacyjności w województwie lubelskim. Przeprowadzono łącznie 3 wywiady pogłębione z liderami/koordynatorami sieci innowacji, które już funkcjonują na terenie województwa lubelskiego i z którymi była możliwość nawiązania kontaktu. Były to takie sieci jak: Klaster Usług dla biznesu, Klaster Dolina Ekologicznej Żywności i Lubelski Cebularz Regionalny Klaster w Lublinie. Interesujące i nieszablonowe wypowiedzi, wnoszące wartość dodaną, zacytowano w niniejszym raporcie (ze względu na zagwarantowaną anonimowość rozmówców, cytaty z wywiadów IDI są podpisane jako IDI1 IDI3, gdzie numer oznacza uczestnika, zgodnie z kolejnością przeprowadzenia wywiadów). Analiza wyników Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie lubelskim Zbadanie poziomu i trendu w zakresie rozwoju gospodarczego, poziomu życia oraz sytuacji demograficznej pozwala na określenie dynamiki rozwojowej danego ośrodka. Wielkość potencjału wewnętrznego zostaje ustalona w oparciu o badania stanu gospodarki, poziomu innowacyjności, rangi w systemie osadniczym i wielkości oddziaływania na otoczenie. Określenie trendu w zakresie poziomu rozwoju gospodarczego i poziomu życia na poziomie wszystkich gmin danego regionu przy znajomości obszaru oddziaływania miasta (jego funkcjonalnego regionu miejskiego) pozwala z kolei na wnioskowanie o wpływie danego miasta na otoczenie. Procedura wyznaczenia ośrodków wzrostu pozwala jednocześnie na wskazanie obszarów stagnacji charakteryzujących się wolniejszym rozwojem w stosunku do przeciętnej, w tym przypadku dla województwa lubelskiego, lub wykazujących bezwzględny regres 4. Procedura przeprowadzania badań cząstkowych mających na celu określenie poszczególnych ośrodków wzrostu została zaprezentowana na Rysunku 1. 4 Sobala-Gwosdz A., 2005, Ośrodki wzrostu i obszary stagnacji w województwie podkarpackim, IGiGP UJ, Kraków 2005 s.25 5

6 Rysunek 1. Procedura badań cząstkowych mających na celu wskazanie ośrodków wzrostu Źródło: opracowanie własne na podst. Sobala-Gwosdz A (red.)., Badanie trendów op.cit., s. 8-9 W celu możliwie pełnego ujęcia analizowanego zagadnienia wykorzystano wiele źródeł informacji, dążąc do ich porównawczej weryfikacji. Podstawowe grupy źródeł obejmowały: dane pozyskane bezpośrednio od gmin: m.in. wywiady z liderami lokalnymi, raporty Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) oraz Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego w Lublinie, a także dane statystyczne z Banku Danych Regionalnych GUS, wyniki Narodowego Spisu Powszechnego, wyniki badań przeprowadzonych w ramach projektu systemowego Kapitał intelektualny Lubelszczyzny , dane o strukturze bezrobocia z Urzędów Pracy, lokalne i powiatowe strategie rozwoju oraz lokalne programy rewitalizacji, bazy danych o firmach: TeleAdreson, Panorama Firm. Dane o przedsiębiorstwach były pomocne w badaniu bazy ekonomicznej miast i rynku pracy (określenie głównych pracodawców), a występowanie danego typu instytucji było podstawą w konstruowaniu wskaźnika rangi miasta, publikowane i niepublikowane prace naukowe. Identyfikacja ośrodków wzrostu i obszarów stagnacji w województwie lubelskim oraz określenie zasięgu ich oddziaływania wymaga znalezienia odpowiedzi na następujące pytania badawcze5: Które miejscowości w województwie lubelskim są ośrodkami wzrostu, a gdzie występują obszary stagnacji? Jaki jest przestrzenny zasięg oddziaływania ośrodków wzrostu? Czy istniejące zróżnicowania poziomu rozwoju i poziomu życia mają tendencję do narastania czy zmniejszania? Gdzie w przestrzeni regionu kumulują się pozytywne skutki wykorzystania nowych impulsów rozwojowych? Na ile endogeniczna aktywność lokalna może przełamać negatywne trendy rozwojowe? Województwo lubelskie sytuacja społeczno-gospodarcza Województwo jest położone we wschodniej części Polski, między Wisłą a Bugiem (jedynie 5 Sobala-Gwosdz A., 2005, Ośrodki wzrostu, op.cit 6

7 część powiatu puławskiego leży po zachodniej stronie Wisły). Graniczy z województwem podkarpackim, świętokrzyskim, mazowieckim i podlaskim. Wschodnia granica państwa z Białorusią i Ukrainą stanowi zarazem zewnętrzną granicę Unii Europejskiej. Od północy województwo lubelskie styka się z województwem mazowieckim i z województwem podlaskim, zaś na południu z województwem podkarpackim. Łączna długość granic województwa wynosi km, w tym długość granicy międzypaństwowej wynosi 466 km. Odcinek ten w całości jest zarazem częścią zewnętrzną granicy celnej Unii Europejskiej. Pod względem obszaru województwo lubelskie jest trzecim co do wielkości regionem w kraju, po województwach mazowieckim i wielkopolskim. Jego obszar wynosi km², co stanowi 8% powierzchni kraju. Strukturę administracyjną województwa tworzą: na poziomie powiatowym 20 powiatów ziemskich i 4 miasta na prawach powiatu (tzw. powiaty grodzkie) tj. Lublin, Biała Podlaska, Chełm i Zamość, na poziomie gminnym w skład województwa wchodzi: 213 gmin, w tym 20 gmin miejskich, 22 miejsko-wiejskich i 171 wiejskich. Gęstość zaludnienia w województwie lubelskim wynosi 87 osób na 1 km² ( przy 123w kraju). Tym samym Lubelszczyzna nadal pozostaje jednym z najmniej zaludnionych regionów Polski. Najwyższą gęstością zaludnienia charakteryzują się miasta na prawach powiatu tj.: Lublin (2363 osób/km2), Zamość (2183), Chełm (1908) i Biała Podlaska (1174). Natomiast najmniejszą gęstość zaludnienia notują powiaty: włodawski (31) i parczewski (38). Województwo lubelskie jest jednym z najmniej zurbanizowanych województw w kraju. Na dzień 31 marca 2013 r. województwo lubelskie zamieszkiwało 2 162,8 tys. mieszkańców województwa, przy czym odsetek ludności miejskiej wyniósł 46,4%6, przewyższając pod tym względem tylko województwo podkarpackie. Największym i najważniejszym ośrodkiem miejskim województwa lubelskiego jest Lublin. Miasto to jest jednocześnie największym ośrodkiem miejskim w Polsce wschodniej oraz należy do grupy największych miast w kraju (9 miejsce). W skład sieci osadniczej województwa wchodzi 171 gminnych ośrodków wiejskich, które podobnie jak pozostałe ogniwa sieci osadniczej podlegają wpływom niekorzystnych zjawisk demograficznych, gospodarczych i społecznych. Zalicza się do nich przede wszystkim proces starzenia się społeczeństwa wiejskiego połączony z nasilającymi się zjawiskami ubożenia i wykluczenia społecznego na wsi. Towarzyszy temu niska jakość życia na wsi oraz niewielka możliwość pobudzania aktywności gospodarczej na obszarach wiejskich, a także brak realnych możliwości znalezienia zatrudnienia poza rolnictwem. W województwie lubelskim liczba wsi na koniec 2011 r. wyniosła Obszary wiejskie zajmują96,1% powierzchni regionu, na których mieszka tys. osób, czyli 53,40% ogółu ludności w województwie. Województwo zajmuje powierzchnię 25,1 tys. km 2 i jest trzecim co do wielkości województwem w Polsce (8% powierzchni kraju). W latach liczba ludności w województwie zmniejszyła się z 2.166,2 tys. do 2.151,9 tys. osób, czyli o 14,3 tys. osób (ujemny przyrost naturalny oraz procesy migracyjne). Położenie województwa na tle kraju jest peryferyjne z bardzo słabą infrastrukturą, a współpraca gospodarcza z sąsiednimi państwami jest mało dynamiczna. Wpływa to negatywnie na atrakcyjność inwestycyjną regionu i przyczynia się do słabości popytowej rynku pracy. Województwo lubelskie jest jednym ze słabiej zaludnionych i najmniej zurbanizowanych regionów kraju. Tylko niespełna 47% ludności mieszka w miastach (14 miejsce przed województwem świętokrzyskim i podkarpackim). Ponadto, w strukturze wykorzystania terenu dominujące znaczenie posiadają użytki rolne stanowiące 63,2% powierzchni województwa, co daje 6 Urząd Statystyczny w Lublinie, Ludność, ruch naturalny i wędrówkowy województwa Lubelskiego w okresie IIII 2013 r., Lublin

8 pierwsze miejsce w kraju (średnia krajowa 51,6%)7. Analizując wskaźnik urbanizacji według podregionów - za wyjątkiem podregionu lubelskiego (63,6%) - wskaźniki urbanizacji podregionów: bialskiego, chełmsko zamojskiego i puławskiego nie przekraczają 40%. Z 42 miast w województwie, 30 to miasta małe (do 20 tys. mieszkańców), 10 klasyfikuje się jako średnie ( tys.), a tylko jeden ośrodek miejski -Lublin - jest zaliczany do miast dużych (348,5 tys.). Pod względem struktury wielkościowej miast Lubelszczyzna nie odbiega zasadniczo od wartości dla całego kraju, z wyjątkiem niedostatecznej reprezentacji miast dużych. Ponadto, w strukturze wykorzystania terenu dominujące znaczenie posiadają użytki rolne, zajmujące 63,2% powierzchni województwa (1 miejsce w kraju, średnia krajowa: 51,6%).Lubelszczyzna na tle kraju charakteryzuje się wyraźną słabością infrastruktury komunikacyjnej. Wprawdzie pod względem gęstości dróg publicznych o twardej nawierzchni województwo lubelskie znajduje się na 11 pozycji w kraju, to jednak już pod względem gęstości dróg krajowych zajmuje ono ostatnie miejsce, a pod względem gęstości linii kolejowych - przedostatnie 8. Peryferyjne położenie regionu, mała dostępność transportowa i niski poziom rozwoju infrastruktury przyczyniają się do utrwalania zapóźnienia regionu, hamują rozwój produkcji przemysłowej i wysoko towarowej produkcji rolnej, które wymagają dobrze rozwiniętej sieci transportowej. Szansą na zwiększenie potencjału gospodarczego regionu i tworzenie nowych miejsc pracy może być rozwój branż usługowych, które nie wymagają dobrej infrastruktury transportowej w takim stopniu jak większość gałęzi przemysłu. Na potrzeby przeprowadzonej analizy wykorzystane zostały dane agregowane na trzech poziomach: województwa, powiatu i podregionu. Podział województwa na podregiony został dokonany w według nomenklatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych (NTS). Obejmuje ona 5 poziomów: 3 poziomy zasadniczego podziału terytorialnego kraju oraz dodatkowo 2 poziomy nieadministracyjne regiony (NTS 1) grupujące jednostki szczebla wojewódzkiego oraz podregiony (NTS 3) grupujące w ramach województwa kilka do kilkunastu powiatów. Szczegółowy sposób wyznaczania podregionów dla województwa lubelskiego został przedstawiony na Rysunku 2. Rysunek 2. Podział województwa lubelskiego według nomenklatury jednostek terytorialnych do celów statystycznych (NTS) na dn r. 7 Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , Urząd Statystyczny w Lublinie. Lublin Maleszyk P., Gospodarcze uwarunkowania regionalnego rynku pracy, [w;] Rynek pracy w województwie lubelskim w latach , wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2011, s

9 Źródło: opracowanie na podst. Raport o sytuacji społeczno gospodarczej województwa lubelskiego, wyd. Urząd Statystyczny w Lublinie, Lublin 2012, s. 21 Demograficzne uwarunkowania rozwoju miast województwa lubelskiego Uwarunkowania demograficzne należą do podstawowych czynników rozwoju miast i ich obszarów funkcjonalnych. Obecnie największe znaczenie w tym aspekcie mają trzy procesy spadek dzietności, starzenie się społeczeństwa oraz rosnąca mobilność ludności 9. W ramach przeprowadzonej analizy dokonano oceny podstawowych procesów demograficznych wpływających na kształtowanie się liczby ludności w miastach Lubelszczyzny i ich strukturę wieku. syntetyczny sposób powiązanie przyrostu naturalnego i salda migracji przedstawia typologia ruchu ludności Webba. Klasyfikacja ta wyróżnia 8 typów jednostek w zależności od 9 Sobala-Gwosdz A (red.)., Badanie trendów op.cit,. s.19 9

10 relacji między przyrostem/ubytkiem naturalnym, a dodatnim (ujemnym) saldem migracji. Określone typy wyznaczane są w zależności od wzajemnej relacji między przyrostem naturalnym a saldem migracji zaprezentowane zostały na Rysunku Rysunek 3. Typologia demograficzna województwa lubelskiego w 2011 roku Źródło: opracowanie na podst. Urząd Statystyczny w Lublinie, województwie lubelskim w 2011 r., Lublin 2012 s.33 Ludność, ruch naturalny i migracje w Z przeprowadzonej typologii wynika, że w 2011 roku w województwie lubelskim tylko powiat lubelski wykazywał aktywność demograficzną. W wyniku przewagi dodatniego salda migracji nad ujemnym przyrostem naturalnym (typ D) odnotowano w nim przyrost mieszkańców o 0,6%. Główną przyczyną zwiększenia liczby ludności w powiecie lubelskim, podobnie jak w latach ubiegłych, był dalszy rozwój ośrodków podmiejskich skupionych wokół miasta Lublina, które zostały zasilone byłymi mieszkańcami miasta. Największy przyrost liczby ludności w powiecie lubelskim odnotowano w gminie Głusk (3,1%), Wólka (2,9%) oraz Konopnica (1,4%). W 5 powiatach występował dodatni przyrost naturalny, który jednak nie kompensował ujemnego salda migracji (typ H),a w pozostałych powiatach odnotowano ujemne saldo migracji i ujemny przyrostu naturalny, przy czym w 5 powiatach wystąpił typ F, a w 13 typ G. Największy spadek liczby ludności nastąpił w powiecie hrubieszowskim o 0,9% oraz ryckim o 0,8%. Szczegółowe zestawienie typów Webba z 10 Szczegółowy opis tworzenia i interpretacji typologii Webba por. Runge J., 2006, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Uniwersytet Śląski, Katowice s

11 podziałem na powiaty zawarto w Tabeli 1. Tabela 1. Typologia Webba LP Powiat/miasto na prawach powiatu Typologia Webba 1 bialski F 2 Biała Podlaska H 3 Biłgorajski G 4 Chełm G 5 chełmski F 6 Hrubieszowski G 7 Janowski G 8 Kraśnicki G 9 Krasnostawski F 10 Lubartowski G 11 Lubelski D 12 Lublin H 13 Łęczyński H 14 Łukowski H 15 Opolski G 16 Parczewski G 17 Puławski G 18 Radzyński G 19 Rycki G 20 Świdnicki F 21 Tomaszowski G 22 Włodawski G 23 Zamojski F 24 Zamość H Źródło: opracowanie własne na podst. Urząd Statystyczny w Lublinie, Ludność, ruch,op.cit. s.33 Przeprowadzając analizę liczby ludności w poszczególnych powiatach na przestrzeni lat można stwierdzić, że wzrost liczby mieszkańców odnotowano w 5 powiatach. Największy przyrost wystąpił w powiecie lubelskim o 8,7% (11,8 tys. osób), natomiast największy ubytek odnotowano w powiecie krasnostawskim o 6,0% (4,3 tys. osób) i hrubieszowskim o 4,8% (3,4 tys.). Szczegółowe zestawienie z podziałem na poszczególne powiaty zawiera Rysunek 4. Rysunek 4. Różnica w liczbie mieszkańców na przestrzeni lat

12 Źródło: opracowanie na podst. Urząd Statystyczny w Lublinie, Ludność, ruch,op.cit. s.16 Najliczniejszym pod względem liczby mieszkańców powiatem było miasto na prawach powiatu Lublin liczące 348,6 tys. mieszkańców, następnie powiat lubelski 147,5 tys. i puławski 117,0 tys., natomiast najmniej licznymi powiatami były: parczewski z 36,3 tys. mieszkańców, włodawski 40,0 tys. i janowski 47,7 tys. Zmiany struktury wieku ludności Zmniejszaniu się liczby ludności większości powiatów województwa lubelskiego towarzyszą przekształcenia struktury wieku ich ludności. Dominującym procesem jest w tym wypadku starzenie się populacji. Dobrą ilustracją przejścia od młodych do starych struktur wieku ludności w miastach województwa śląskiego są zmiany wartości indeksu starości demograficznej (znanego również jako współczynnik obciążenia). Wskaźnik ten opisuje relację między udziałem dzieci i młodzieży do lat 14, a udziałem osób w wieku 65 lat i więcej. Wartości indeksu przekraczające 100 świadczą o przewadze liczebnej osób starszych nad rocznikami dzieci i młodzieży11. Stopień zaawansowania procesów starzenia w powiatach województwa lubelskiego na tle makroregionu Polski wschodniej oraz zastępowalności ludności starszej 65+ przez ludność najmłodszą zaprezentowany został na Rysunku 5. Na podstawie tej grafiki można zaobserwować dużą dynamikę zmian, głównie za sprawą ubytków ludności najmłodszej. Dla przykładu w roku 2002 najwyższy indeks starości 11 Por. Sobala-Gwosdz A (red.)., Badanie trendów op.cit,. s.28, Kurek S., Wybrane metody i kierunki badania starzenia się ludności w świetle literatury problemu, Studia Demograficzne 2001, nr 1/139, s

13 (powyżej 60) charakteryzował 2 powiaty w województwie lubelskim tj: krasnostawski i zamojski, natomiast w 2009 r. powiatów tego typu było już 13, a mianowicie powiaty chełmski, hrubieszowski, janowski, krasnostawski, kraśnicki, lubartowski, opolski, parczewski, puławski, rycki, świdnicki, tomaszowski, zamojski). W grupie tej znalazły się również dwa największe miasta województwa, tj. Lublin i Chełm 12. Rysunek 5. Zaawansowanie procesów starzenia się w powiatach Polski Wschodniej w latach Źródło; opracowanie własne na podst. Celińska-Janowicz D., Miszczuk A., Płoszaj A., Smętkowski M, Aktualne problemy demograficzne regionu Polski wschodniej, Raporty i Analizy EUROREG nr 5, Struktura ludności według wieku w województwie lubelskim ulega ciągłym zmianom. Systematycznie maleje liczba dzieci i młodzieży z równoczesnym wzrostem ludności w starszych rocznikach. W wyniku zachodzących zmian demograficznych liczba osób w wieku poniżej 20 lat w ujęciu rocznym zmalała o 2,4 %z 482,1 tys. w 2010 roku do 470,5 tys. w końcu2011 roku, natomiast liczba osób w wieku 65 lat i więcej wzrosła o 1,3% z 313,3 tys. w 2010 roku do 317,2 tys. w 2011 roku. Na 100 osób w wieku poniżej 20 roku życia przypadało prawie 67 osób w wieku 65 lat i więcej. Rysunek 6 wskazuje jak duże zróżnicowanie 12 Miszczuk A., Ponikowski H., Bielak A., Prokop P., Analiza trendów rozwojowych miasta Chełma i powiatu chełmskiego na tle województwa lubelskiego do 2035roku, Fundacja Inicjatyw Menedżerskich, Lublin

14 wykazywał ten wskaźnik między poszczególnymi powiatami województwa. Najwyższe wartości występowały w powiecie krasnostawskim (89 osób),w mieście Lublinie (81) oraz w powiecie puławskim (79), natomiast najniższe w powiecie łęczyńskim (44) i w mieście Biała Podlaska (49).Z analizy danych dotyczących liczby ludności według biologicznych grup wieku wynika, że w końcu 2011 roku dzieci w wieku do 14 roku życia stanowiły 15,2% ogółu populacji, ludność dorosła od 15 do 64 lat 70,2%, a w wieku 65 lat i więcej 14,6%. W 2010 roku dzieci stanowiły15,4% ogółu ludności, osoby dorosłe 70,2%, a osoby starsze 14,4%. W porównaniu do 2000 roku liczba dzieci zmalała o 111,2 tys. (o 25,2%), osób dorosłych wzrosła o 61,0 tys. ( o 4,2%), a osób starszych wzrosła o 15,8 tys. (o 5,2%). W Tabeli 2. Zaprezentowano rozkład ludności w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym z podziałem na powiaty oraz uwzględnieniem wskaźnika udziału osób w wieku nieprodukcyjnym przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym. Rysunek 6. Kształtowanie się wskaźnika starości w powiatach woj. lubelskiego Źródło: opracowanie na podst. Urząd Statystyczny w Lublinie, Ludność, ruch,op.cit. s.38 Tabela 2. Ludność w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym według podregionów i powiatów w 2011 r. 14

15 Źródło: opracowanie na podst. Urząd Statystyczny w Lublinie, Rynek Pracy w województwie lubelskim w 2011 r., Lublin 2012, s.58 Pomimo stałej tendencji starzenia się ludności województwa, z powodu wchodzenia na rynek pracy osób urodzonych w czasie wyżu demograficznego obniża się współczynnik obciążenia demograficznego, wynoszący w 2011 roku 58 osób w wieku nieprodukcyjnym na każde 100 osób w wieku produkcyjnym. Mimo tej (czasowej) poprawy jest to wielkość najbardziej niekorzystna w skali całego kraju. Szczegółowe zestawienie kształtowania się współczynnika obciążenia z perspektywy powiatów zaprezentowano na Rysunku 7. Rysunek 7. Współczynnik obciążenia ekonomicznego oraz ludność według ekonomicznych grup wieku według powiatów w 2011 r. 15

16 Źródło: opracowanie na podst. Urząd Statystyczny w Lublinie, Rynek Pracy op.cit., s.25 Prognozy demograficzne Głównego Urzędu Statystycznego wskazują na dalsze zmniejszanie się liczby mieszkańców w województwie lubelskim, które do 2035 r. może stracić około 291 tys. mieszkańców13. Towarzyszyć temu będzie starzenie się mieszkańców. Łącznie procesy te będą stanowić duże wyzwanie społeczne i gospodarcze dla samorządów na skutek m.in. zmniejszających się wpływów podatkowych i rosnących kosztów usług dla ludności zaawansowanej wiekiem. Osłabienie obecnych i prognozowanych niekorzystnych trendów demograficznych w województwie lubelskim należy uznać za jedno z podstawowych wyzwań strategicznych zarówno dla władz państwowych jak i samorządów terytorialnych regionu. Rynek pracy w województwie lubelskim 13 Obliczenie własne na podst. GUS, Prognoza ludności Demograficznych, Warszawa na lata , Departament Badań

17 Bardzo przydatne kryterium identyfikacji ośrodków wzrostu i zasięgu ich oddziaływania, jak też wyznaczania obszarów stagnacji, może stanowić rynek pracy, stanowiący swoisty barometr sytuacji społecznej i stanu koniunktury gospodarczej m.in. w skali regionalnej i lokalnej oraz występujących tam trendów rozwojowych. Stopa bezrobocia, liczba miejsc pracy, odsetek osób pracujących w stosunku do ogółu mieszkańców, saldo dojazdów do pracy oraz inne wskaźniki mogą stanowić istotne kryteria, pomocne w wyznaczaniu określonych trendów wzrostowych lub stagnacyjnych wewnątrz regionu14. Postępowanie umożliwiające ocenę wpływu sytuacji na rynku pracy na kształtowanie się ośrodków wzrostu i obszarów stagnacji w województwie lubelskim zostało oparte na analizie syntetycznych danych obrazujących sytuację na rynku pracy w województwie lubelskim w ostatnich latach, została ona oparta na informacjach i materiałach uzyskanych z Lubelskiego Obserwatorium Rynku Pracy oraz danych GUS. Na tej podstawie zaprezentowana została wielkość i struktura lokalnych rynków pracy województwa ze szczególnym uwzględnieniem natężenia bezrobocia oraz ich dywersyfikacji branżowej. Na bazie tych danych nakreślono wstępne hipotezy badawcze dotyczące ośrodków miejskich stanowiących potencjalne obszary wzrostu lub stagnacji w województwie, które były następnie weryfikowane w dalszym toku analizy. Charakterystyka rynku pracy w województwie lubelskim Specyficzną cechą gospodarki regionu na tle kraju jest jej struktura, odznaczająca się relatywnie większym znaczeniem sektora rolnego oraz mniejszym udziałem sektorów: przemysłowego i usługowego. W 2009 r. struktura wytworzonej produkcji w województwie Lubelskiem istotnie różniła się od struktury gospodarczej Polski 15. Rolnictwo wygenerowało7% wartości dodanej brutto ogółem całej Lubelszczyzny i był to udział prawie dwukrotnie wyższy niż w całej gospodarce krajowej (3,9%). Podobnie usługi posiadały ponadprzeciętny wkład w tworzenie wartości dodanej kosztem sektora przemysłowego, który w 2009 roku odpowiadał za 21,4% całkowitej wartości dodanej województw i charakteryzował się 18,4%udziałem pracujących (średnia krajowa odpowiednio 26,7% i 28,1%)16.Z analizy struktury tworzenia produktu w rozbiciu na sekcje PKD wynika, że w województwie lubelskim, w porównaniu do Polski ogółem, zdecydowanie niższą wagę w wypracowaniu wartości dodanej mają: przetwórstwo przemysłowe i obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (11% wobec 14%). Natomiast istotnie większe znaczenie dla województwa, niż dla kraju mają usługi nie rynkowe: administracja publiczna i obrona narodowa, edukacja, ochrona zdrowia i pomoc społeczna oraz rolnictwo. Relatywnie wysoki udział usług nierynkowych wynika z faktu, że wartość obsługi administracyjnej, usług edukacyjnych, ochrony zdrowia, pomocy społecznej, przypadająca na mieszkańca jest w pozostałych województwach na zbliżonym poziomie (za wyjątkiem mazowieckiego), przy równoczesnej względnie niskiej koncentracji usług biznesowych związanej z niskim stopniem uprzemysłowienia Lubelszczyzny Sobala-Gwosdz A (red.)., Badanie trendów op.cit,. s Lubelszczyzna Rozwój, ale w jakim kierunku?, Instytut Badań Strukturalnych, Warszawa 2011, s Dziekanowska M., Zróżnicowanie wewnątrzegionalne na Lubelszczyźnie, ekspertyza naukowa Projekt Systemowy Kapitał Intelektualny Lubelszczyzny s Lubelszczyzna 2020 op.cit, s.15 17

18 Stan i struktura bezrobocia Na koniec marca 2013 r. w województwie lubelskim w ewidencji urzędów pracy znajdowało się bezrobotnych. Szczegółowe zestawienie w rozbiciu na poszczególne powiaty z uwzględnieniem wieku bezrobotnych zaprezentowano w Tabeli 3. Tabela 3. Liczba bezrobotnych w województwie lubelskim na Wiek w latach Suma powiat bialski powiat biłgorajski powiat chełmski powiat hrubieszowski powiat janowski powiat krasnostawski powiat kraśnicki powiat lubartowski miasto Lublin powiat lubelski powiat łęczyński powiat łukowski powiat opolski powiat puławski powiat radzyński powiat rycki powiat świdnicki powiat włodawski miasto Zamość powiat zamojski Woj. Lubelskie miasto Biała Podlaska miasto Chełm powiat parczewski powiat tomaszowski Źródło: opracowanie własne na podst. Wojewódzki Urząd Pracy w Lublinie, Sytuacja na rynku pracy w województwie lubelskim, Lublin,2013 r. Udział bezrobotnych w populacji aktywnych zawodowo od lat utrzymywał się na poziomie 18

19 poniżej średniej krajowej, jednak od 2006 roku obserwuje się sytuację odwrotną. W 2012 roku omawiany wskaźnik był wyższy od krajowego o 0,7 pkt. procentowego i wynosił 14,1% (w kraju 13,4%)18. Szczegółowe wartości wskaźnika w poszczególnych powiatach zaprezentowano w Tabeli 4. Tabela 4. Wskaźnik bezrobocia w powiatach województwa Powiat Stopa bezrobocia 16.20% bialski bialski grodzki 16.70% biłgorajski 8.70% chełmski 19.10% chełmski grodzki hrubieszowski 17.60% janowski 14.30% krasnostawski 16.50% kraśnicki 14.90% lubartowski 17.30% lubelski 13.00% lubelski grodzki łęczyński 10.30% łukowski 13.30% opolski 16.50% parczewski 15.50% puławski 11.80% radzyński 15.30% rycki 14.70% świdnicki 16.00% tomaszowski 15.20% włodawski 23.60% zamojski 16.00% zamojski grodzki 16.20% 18.80% 10.70% Źródło: opracowanie własne na podst. danych Lubelskiego Obserwatorium Rynku Pracy 18 Wojewódzki Urząd Pracy w Lublinie, Analiza sytuacji na rynku pracy w województwie lubelskim 2012 r, Lublin 2013, s.20 19

20 W 2011 roku w porównaniu z poprzednim rokiem największy wzrost liczby pracujących 19 wystąpił w sekcjach: administrowanie i działalność wspierająca (o 13,9%), budownictwo (o 8,5%) działalność profesjonalna, naukowa i techniczna (o 7,2%). Największe spadki pracujących zanotowano natomiast w sekcjach: działalność finansowa i ubezpieczeniowa (o 4,0%), rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybactwo (o 2,7%), edukacja (o 1,8%). Wzrost liczby pracujących odnotowano w 14 powiatach ziemskich województwa lubelskiego. Największy wzrost wystąpił w powiatach: łęczyńskim (o 10,7%), świdnickim (o 5,8%) oraz bialskim (o 3,0%).Największy spadek liczby pracujących odnotowano natomiast w powiatach: biłgorajskim(o 4,3%), hrubieszowskim (o 3,4%), a także w powiecie parczewskim (o 2,8%). Osoby zatrudnione w powiatach grodzkich: Biała Podlaska, Chełm, Lublin i Zamość stanowiły 43,7% wszystkich pracujących w województwie lubelskim. Roczny spadek liczby pracujących zaobserwować można było w powiatach grodzkich: Zamość (o 5,1%), Chełm (o 4,1%) i Biała Podlaska(o 2,6%)20. Stan rynku pracy na danym obszarze należy do istotnych kryteriów determinujących perspektywy rozwojowe miast w kategoriach wyznaczenia potencjalnych ośrodków wzrostu lub obszarów stagnacji. Zaprezentowaną analizę można rozszerzyć o kolejne, szczegółowe dane dotyczące oceny struktury rynku pracy, a mianowicie wskaźnik dojazdów do pracyodzwierciedlający skalę uczestnictwa w poszczególnych lokalnych rynkach pracy mieszkańców innych ośrodków, poszukujących dla siebie lepszych perspektyw zatrudnienia. Jedną z przesłanek do zaliczenia analizowanych ośrodków miejskich do obszarów wzrostu lub stref stagnacji może być także ocena siły ich przyciągania osób z zewnątrz dojeżdżających tam do miejsca zatrudnienia. Im bardziej rynek jest atrakcyjny i pojemny, tym większy odsetek dojeżdżających do pracy jest tam odnotowywany 21. W województwie lubelskim stosunkowo niewiele osób dojeżdża do pracy. Według deklaracji pracujących badanych większość z nich (71%) pracuje w miejscowości, w której mieszka. Co piąty (21%) dojeżdża do innej miejscowości w tym samym powiecie, a tylko co dwudziesty (5%) do innego powiatu województwa lubelskiego. Na Rysunkach 8 i 9 zaprezentowano międzypowiatową mobilność uwarunkowaną rynkiem pracy. Na podstawie Rysunku 8 można wyodrębnić powiaty przyciągające największą liczbę pracowników z innych powiatów województwa lubelskiego. Są to obszary, które można określić jako lokalne, dynamiczne ośrodki rynku pracy. Takim rejonem niewątpliwie jest powiat lubelski, do którego dojeżdża 37% spośród badanych pracujących poza swoim powiatem, oraz Lublin (12%). Znacząca, choć dużo mniejsza liczba osób dojeżdżających do pracy poza swój powiat kieruje się do powiatu biłgorajskiego (7%), kraśnickiego (6%), świdnickiego (6%) i opolskiego (5%) w podmiotach o liczbie pracujących powyżej 9 osób 20 Urząd Statystyczny w Lublinie, Rynek pracy w województwie lubelskimw 2011 r., Lublin 2012, s Sobala-Gwosdz A (red.)., Badanie trendów op.cit,. s Fundacja CBOS, Migracje a rynek pracy w województwie lubelskim, s.18 20

21 Rysunek 8. Obszary przyciągające najwięcej pracowników z innych powiatów województwa lubelskiego Źródło: opracowanie na podst. Fundacja CBOS, Migracje.. op.cit., s.18 Natomiast Rysunek 9 przedstawia powiaty, których mieszkańcy najczęściej dojeżdżają do 21

22 pracy poza ich granice (w tym osoby pracujące poza województwami za granicą), czyli obszary, których mieszkańcy są najbardziej mobilni. Powiat świdnicki, który przyciąga pewną część pracowników spoza powiatu, jest również obszarem, z którego mieszkańcy najczęściej dojeżdżają do pracy do innego powiatu. Kolejne trzy powiaty, w których pracownicy najczęściej dojeżdżają do pracy poza ich granice (lubartowski, łukowski i łęczyński), to rejony nieprzyciągające znaczącej liczby pracowników z innych powiatów województwa lubelskiego. Mieszkańcy powiatu lubelskiego i miasta Lublina stosunkowo rzadko pracują poza granicami powiatu, co wiąże się z atrakcyjnością tego rynku pracy i jego konkurencyjnością w stosunku do okolicznych terenów Powiaty, których najwięcej mieszkańców pracuje poza ich granicami Źródło: opracowanie na podst. Fundacja CBOS, Migracje.. op.cit s Fundacja CBOS, Migracje.. op.cit., s.18 22