Rewitalizacja zabytkowych fortyfikacji miejskich ciągu południowego nad Opływem Motławy. Gdańskie Planty. Przedsięwzięcie zgłaszane do konkursu:

Transkrypt

1 Załącznik Nr 1 Konkurs na najlepiej zagospodarowaną przestrzeń publiczną w Polsce, zrealizowaną w latach Kategoria : przestrzeń historyczna zrewitalizowana. Przedsięwzięcie zgłaszane do konkursu: Rewitalizacja zabytkowych fortyfikacji miejskich ciągu południowego nad Opływem Motławy. Gdańskie Planty Maj 2007 r.

2 Zgłaszający : Urząd Miejski w Gdańsku. Wydział Środowiska Gdańsk, ul. Nowe Ogrody 8/12. Przedsięwzięcie zgłaszane do konkursu Rewitalizacja zabytkowych fortyfikacji miejskich ciągu południowego nad Opływem Motławy. Gdańskie Planty Lokalizacja obiektu. Gdańskie Planty zlokalizowane są na granicy jednostek urbanistycznych Dolne Miasto i Olszynka, na północnym i południowym brzegu Opływu Motławy dawnej fosy. Założenie o charakterze liniowym o długości 4 km, położone jest w rejonie ulic: Grodza Kamienna, Reduta Wilk, Reduta Wyskok, Reduta Dzik, Elbląska, Na Szańcach, Mostowa, Plac Wałowy ( załączony plan miasta ). Zespół położony w atrakcyjnym miejscu w odległości 1,5 km od Ratusza Głównomiejskiego i Drogi Królewskiej. Rewitalizację przeprowadzono na podstawie dokumentacji projektowej : a/ Studium wartości kulturowych dla obszaru Opływu Motławy Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Gdańsku, b/ Ośrodek Rekreacyjny nad Opływem Motławy w Gdańsku. Koncepcja programowo przestrzenna zagospodarowania terenu. Biuro Planowania Przestrzennego w Gdańsku, c/ Zagospodarowanie terenu Ośrodka Rekreacyjnego nad Opływem Motławy. Projekt budowlano-wykonawczy parku. P.H.iI.Ś. A.Chudziak S.C. Sytuacja planistyczna obszaru Opływu Motławy. a)obszar został wyodrębniony w Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Miasta Gdańska i w całości objęty szczegółowymi planami zagospodarowania przestrzennego dzielnic Dolne Miasto i Olszynka. b)funkcja terenu: zieleń parkowa, rekreacja, wypoczynek, turystyka.

3 Charakterystyka zagospodarowania przestrzennego obszaru Gdańskich Plant. Na osnowie ziemno wodnych fortyfikacji miejskich funkcjonuje obecnie wielkoprzestrzenny ( około 20 ha) obiekt zieleni publicznej - Gdańskie Planty. Dawne obwałowania stanowią rozległe powierzchnie trawiaste. Dobrze zachowane stuletnie żywopłoty obronne z głogu i późniejsze nasadzenia budują drzewostan parkowy. Element wodny parku stanowi dawna fosa (obecnie nazwana Opływem Motławy)- miejsce sportów wodnych. Utwardzone nawierzchnie dawnych dróg fortecznych tworzą system komunikacyjny parku - ciągi spacerowe prowadzące do zachowanych budowli militarnych i urządzeń hydrotechnicznych oraz ścieżki rowerowe. Na bastionach zlokalizowano place wypoczynkowo-widokowe. Wysokie nadszańce dwóch bastionów to doskonałe punkty widokowe na zespół staromiejski Gdańska, cały zespół forteczny i okolice Olszynki. Uliczka przywałowa oraz wejścia do parku od strony miasta otrzymały stylowe oświetlenie. Obiekt został wyposażony w meble parkowe- ławki, kosze oraz placyki zabaw dla dzieci. Zapewniono miejsca do parkowania dla zmotoryzowanych. Struktura przestrzenna parku jest determinowana ściśle układem oryginalnego zespołu fortecznego: bastionów, kurtyn, fos, potern i majdanów itp., budowlami architektonicznymi i hydrotechnicznym, takimi jak zespół Bramy Nizinnej(1626r.), Śluza Kamienna Grodza(1623r.), Brama Kolejowa(1623 r.), ruiny młyna. Charakterystyka przestrzeni otaczającej Gdańskie Planty i jej przemiany. Rewitalizacja zespołu pofortecznego stała się zaczynem do rehabilitacji terenów przyległych. Położona na północ od zespołu fortecznego dzielnica Dolne Miasto z zachowaną XIX wieczną strukturą i fabrycznym charakterem, do niedawna zaniedbana i niebezpieczna przechodzi proces odnowy i ożywienia. Dzielnica znalazła się jako zadanie priorytetowe w Lokalnym Programie Rewitalizacji Gdańska. Przygotowywane unijne projekty inwestycyjne nowej aranżacji ciągu głównych ulic dzielnicy przeszły już etap konsultacji społecznych. W dzielnicy działa od kilku lat Centrum Sztuki Współczesnej Łaźnia, w planach najbliższych - projekt kulturalny pn. Galeria Zewnętrzna Miasta Gdańska. Realizowane są programy związane odzyskaniem przez Dolne Miasto statusu dzielnicy mieszkaniowej o wysokim standardzie. Wzrosło znacznie zainteresowanie dzielnicą ze strony potencjalnych inwestorów, zwłaszcza w branży budowlanej i usługowej. Podobne oddziaływanie zrewitalizownego zespołu obserwuje się od kilku lat w stosunku do rolniczej dotychczas dzielnicy Olszynka. Atrakcyjne stało się zamieszkiwanie oraz lokowanie siedziby firmy przy tak dużym, dobrze utrzymanym i bezpiecznym kompleksie rekreacyjnym.

4 Działania związane z rewitalizacją zabytkowej przestrzeni. Zespół fortyfikacji miejskich ciągu południowego Gdańska do niedawna należał do miejsc bardzo zaniedbanych i zapomnianych, wręcz wstydliwych. Zagrożenia dla walorów historycznych, przyrodniczych i krajobrazowych rejonu Opływu Motławy, atrakcyjna lokalizacja obszaru oraz potrzeby miasta w zakresie bazy rekreacyjno- turystycznej spowodowały bliższe zainteresowanie się terenem przez władze municypalne. Z inicjatywy Wydziału Ochrony Środowiska i Rolnictwa UM Gdańska, Zarząd Miasta Gdańska podjął w 1996 roku decyzję o rewitalizacji obszaru i utworzeniu tutaj Ośrodka Rekreacyjnego nad Opływem Motławy. Koncepcja programowo- przestrzenna zagospodarowania terenu ośrodka przewidywała budowę parku spacerowo-wypoczynkowego w obrębie zabytkowych fortyfikacji oraz kompleksu sportowo- rekreacyjnego na terenie obecnych ogrodów działkowych. W latach Gmina Miasta Gdańsk zrealizowała park spacerowowypoczynkowy Gdańskie Planty o łącznej powierzchni 20 ha. Wykonano następujący zakres prac: - uporządkowanie terenu ( demontaż obcych elementów zagospodarowania- altanek, wygrodzeń, likwidacja ogródków warzywnych, wysypisk śmieci), - - usunięcie koloni samosiewów krzewów i przypadkowych nasadzeń, - pielęgnacja oryginalnych głógów oraz odtworzenie w miejscu historycznych - nowych żywopłotów głogowych, - odtworzenie historycznej formy nadszańców i obwałowań wraz z uzupełnieniem zadarniania na powierzchni 18 ha, - umocnienie linii brzegowej cieku systemem siatkowo- kamiennym na długości 7 km, - utwardzenie ścieżek spacerowych, dróg rowerowych o łącznej długości 12 km, placów wypoczynkowych i miejsc do parkowania, - remont uliczki przywałowej, - oświetlenie wejść do parku i uliczki przywałowej, - wyposażenie obiektu w ławki, kosze i place zabaw, - kapitalny remont Śluzy Kaminna Godza i Kanału Młyńskiego,

5 - zabezpieczenie Bramy Nizinnej, - wyznaczenie toru dla sportów wodnych, - wyznaczenie pól campingowych. Wartość wykonanych prac wynosi 8 mln złotych. Prace zrealizowano głównie ze środków finansowych Gminnego i Powiatowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, z niewielkim udziałem środków budżetu państwa i środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Miasto przygotowało oferty inwestycyjne do inwestorów prywatnych i instytucjonalnych. Do współpracy pozyskano Dyrekcje Okręgową Gospodarki Wodnej, SAUR NEPTUN Gdańsk. Efekt prac rewitalizacyjnych uzyskał aprobatę społeczną. Realizacja przedsięwzięcia stanowi dobry przykład rewitalizacji przestrzeni publicznej, w tym przypadku krajobrazu fortecznego. Przedsięwzięcie przyniosło wymierne korzyści dla miasta, jego mieszkańców i turystów: - spowodowało uporządkowanie i przywrócenie walorów przestrzennych, estetycznych terenu dotychczas bardzo zaniedbanego i kryminogennego, - dzięki rewaloryzacji obiektu zgodnie z wymogami konserwatorskimi uwypuklono walory historyczne miejsca, poprawiła się znacznie ekspozycja miasta od strony południowej, - poprzez wprowadzenie programu wypoczynkowo- rekreacyjnego zespół poforteczny Opływu Motławy stał się całoroczną bazą wypoczynkową dla mieszkańców Gdańska, w szczególności Śródmieścia i Dolnego Miasta (plenery malarskie, wystawy, pikniki, spacery, jogging, plażowanie, wędkowanie, kajakarstwo, snowboard, wycieczki rowerowe, itp.) oraz miejscem integracji społecznej, - obiekt wpisał się ponownie w system kulturowo-turystyczny miasta, - wyznaczone tereny na pola campingowe i dla karawaningu na przedpolu zespołu pofortecznego są uzupełnieniem bazy noclegowej Gdańska. Ma to szczególne znaczenie w świetle organizowanych w Gdańsku Mistrzostw EURO 2012, - wzrosło zainteresowanie przygotowanymi przez Miasto ofertami dla inwestorów prywatnych na adaptacje obiektów kubaturowych na cele gastronomii i sportu i kultury działalności indukującej miejsca pracy. Funkcjonują wypożyczalnie sprzętu pływającego, przenośne punkty gastronomii, punkty napraw rowerów, itp.).

6 Charakterystyka historycznych, kulturowych, krajobrazowych i przyrodniczych walorów miejsca. Historia zespołu fortyfikacji obronnych i jego stan zachowania. Fortyfikacje miejskie rejonu Opływu Motławy powstały w XVII wieku, według wzorów szkoły holenderskiej. Całość zespołu fortecznego składa się ze wzniesień bastionów połączonych wałami ziemnymi - kurtynami, akwenu - Opływu Motławy i płaszczyzny terenu zieleni dochodzącego do ulicy Na Szańcach. Najdalej wysuniętym na zachód elementem jest Bastion Św. Gertrudy, pozostałość rozebranego dawno zachodniego ciągu fortyfikacji. Kolejne bastiony, o animalistycznych nazwach - Żubr, Wilk, Wyskok, Miś, Królik tworzą ciąg południowy i wschodni. Bastiony stanowiły doskonały element obronny miasta. Wyposażone były w stanowiska strzeleckie dla artylerii i punkty obserwacyjne. W swych kazamatach i dobrze zamaskowanych budowlach naziemnych mieściły magazyny prochu, naboi Składnicy Artyleryjskiej oraz wozownie artyleryjskie. Bastiony Św. Gertrudy i Żubr otrzymały wysokie nadszańce z płaskimi placami pod działka artyleryjskie, na które wiodły charakterystyczne ślimakowate pochylnie. Dzisiaj są to doskonałe punkty widokowe. Wzdłuż obwałowań, po ich wewnętrznej / miejskiej / stronie przebiegała ważna z punktu widzenia komunikacji militarnej uliczka przywałowa - dzisiejsze ulice: Plac Wałowy, Grodza Kamienna, Reduta Wilk do ul. Reduta Dzik. Od strony zewnętrznej system bastionów otaczała biegnąca zygzakowatą linią podwójna, nawodniona fosa. Z biegiem czasu zewnętrzną fosę osuszono a pozostała do dzisiaj fosa to właśnie Opływ Motławy. Przedpole umocnień fortecznych stanowiły podmokłe tereny dzisiejszej Olszynki, ówcześnie wolne od zabudowy, zapewniając szeroki wgląd na okolicę. Pas zieleńca wzdłuż ulicy Na Szańcach to pozostałości tego przedpola, jego I-szej strefy. W związku z projektowaniem nowożytnych fortyfikacji należało również rozważyć sposób wprowadzenia przez nie do miasta rzeki Motławy. Ostatecznie zdecydowano się wybudować w tym miejscu śluzę. Do jej budowy Rada Miejska zakontraktowała dwóch Holendrów: Wilhelma Jansena Benninga i Adriana Olbrantsa. Śluzę wyposażono w tzw. lunety /wysepki/ i nazwano je Świńskie Głowy. Pomiędzy lunetami a śluzą ciągną się dwie kamienne grodze zaopatrzone w cztery okrągłe wieżyczki. Wszystko licowane było płytami kamiennymi. Niegdyś znaczenie śluzy było ogromne - regulowała stan wody w fosach, umożliwiała pracę młyna a w razie oblężenia można było przy jej pomocy spowodować zalanie całej przedmiejskiej okolicy. Śluza jest czynna do dzisiaj. Wraz z ruinami młyna, grodzą i lunetami stanowi unikatowy zabytek hydrotechniczny w skali europejskiej. Dawny ciąg obwarowań zachodnich i południowych łączy zaprojektowana przez gdańskiego budowniczego Jana Strakowskiego zabytkowa Brama Nizinna, stanowiąca ówcześnie powiązanie miasta z tzw. traktem tczewskim. Ściśle militarny i forteczny charakter zespołu przetrwał do 1920 roku tzn. do chwili, gdy Gdańsk stał się Wolnym Miastem i w związku z tym, literą prawa pozbawiony został sił zbrojnych i czynnych fortyfikacji. Konsekwencją demilitaryzacji było wkroczenie na miejsce wyburzonych obiektów wojskowych ogródków działkowych, wybudowanie na bastionie Królik malowniczego osiedla mieszkalnego Kolonia Abbego, które przetrwało do dzisiaj. Umocnienia wałów

7 oraz wzniesienia i płaszczyzny bastionów w niezmienionym kształcie udostępniono mieszkańcom dla celów rekreacyjnych. Pozostałości kąpieliska i parku z tamtego okresu przetrwały do chwili obecnej. Było to zresztą zgodne z panującą od XIX wieku w Europie tendencją do tworzenie w miejscu dawnych fortyfikacji miejskich publicznych założeń ogrodowych. Stanowiły je zazwyczaj ciągi spacerowe, nieraz bardzo rozległe. Przykładem powszechnie znanym są Planty Krakowskie. Walory przyrodnicze. Najciekawszym elementem przyrodniczym a zarazem historycznym są głogipozostałości żywopłotów obronnych, posadzonych przez pruską artylerię na początku XX wieku. Dzięki zwartemu pokrojowi i kłującym pędom stanowiły one element obronny na równi z innymi formami zabezpieczenia przed wrogiem. W przeszłości strzyżone, obecnie rosną w formie naturalnej. Tworzą grupy i poprzerywane ciągi na południowym i północnym brzegu Opływu. Wysokość krzewów wynosi od 6-10 m. Przetrwały w dość dobrym stanie - pięknie kwitną i obficie owocują. Stanowią ważny składnik dendroflory miasta. Ze względu na znaczne zróżnicowanie taksonomiczne mogą być cennym obiektem do badań botanicznych. Zasługują na objęcie ochroną pomnikową. Oprócz przedstawionych wyżej zespołów nasadzeń głogowych, rosną tu starsze drzewa w układzie wskazującym na świadomie komponowaną zieleń. Na obrzeżach akwenu, niewielkimi płatami wykształciły się zbiorowiska szuwarowe budowane głównie przez trzcinę W wodzie występują fragmenty zbiorowisk roślin o liściach pływających. Stwierdzono występowanie dwóch gatunków roślin chronionych : grążela żółtego/nuphar luteum/, będącego pod ochroną całkowitą i grzybienia północnego / Nymphaea condida/, znajdujących się pod ochroną częściową. Obszar Opływu Motławy jest również interesujacy ornitologicznie. Stwierdzono tu gniazdowanie perkoza /Tachybabtus ruficollis/, brzegówki /Riparia riparia/, kokoszki wodnej /Gallinula chloropus/ i łabędzia niemego /Cygnus olor/. Walory krajobrazowe. Monumentalne wzniesienia fortyfikacji obronnych, dominujące nad rozległym płaskim przedpolem i opasane wstęgą wody tworzą bazę wartości krajobrazowych tego rejonu Gdańska. Z wysokich nadszańców Bastionów Św. Gertrudy i Żubra rozciąga się rozległy widok na sylwetę Głównego i Dolnego Miasta, na ząbkowany kształt Opływu Motławy oraz równinny teren Olszynki. Płynąc wodanami akwenu, za każdym występem kolejnego bastionu odkrywamy coraz to nowe wnętrze krajobrazowe, podobne do poprzedniego a jednak inne. Płaszczyzna prawego brzegu Opływu stanowi strefę ekspozycji dla zespołu fortyfikacji z sylwetą miasta w tle. Walory krajobrazowe potęgują właśnie głogi, szczególnie w okresie kwitnienia, jesiennego owocowania i przebarwiania liści.

8 Formy ochrony ze względów historyczno- kulturowych. Siedemnastowieczne fortyfikacje w połączeniu z charakterystycznie ukształtowanymi fosami i niezwykłym przykładem kunsztu technicznego jakim jest Kamienna Śluza, stanowią cenne dziedzictwo kultury materialnej o znaczeniu europejskim. Podlegają ścisłej ochronie konserwatorskiej. Jako zabytek sztuki militarnej i hydrotechniki cały zespół został wpisany do Rejestru Zabytków Województwa Gdańskiego i zespołu Pomnik Historii - Gdańsk. Przygotowała : Barbara Szczyt