OPINIA. o dorobku naukowym, dydaktycznym i organizacyjnym p. dr Agnieszki Gicali dla potrzeb postępowania habilitacyjnego

Transkrypt

1 Piotr Fast Uniwersytet Śląski tel OPINIA o dorobku naukowym, dydaktycznym i organizacyjnym p. dr Agnieszki Gicali dla potrzeb postępowania habilitacyjnego Pani Doktor Agnieszka Gicala ukończyła studia anglistyczne w roku 1996 przygotowała pracę magisterska zatytułowaną Imagination in Grammar. The Function or Metaphor in Selected Theories of Grammar and their Translation pod kierunkiem prof. Elzbiety Tabakowskiej. Po ukończeniu studiów została zatrudniona jako lektorka języka angielskiego w Studium Praktycznej Nauki Języków Obcych w macierzystej uczelni. Przed uzyskaniem stopnia doktora p. Gicala (wówczas jeszcze jako Agnieszka Barszcz) opublikowała trzy artykuły wszystkie w znaczącym krakowskim periodyku translatologicznym Przekładaniec. Jeden z tych tekstów był najwyraźniej pokłosiem pracy magisterskiej, zaś dwa pozostałe wiązały się z pracą habilitantki nad przygotowywaną tezą doktorską, którą w dziewięć lat po ukończeniu studiów sfinalizowała także pod opieką naukową promotorki swojej pracy magisterskiej. Tę nazbyt wielosłownie (23 słowa) zatytułowaną rozprawę doktorską Expressing the Inexpressible in Mysticl Experience. Conceptual Metaphor and Blending in The Cloud of Unnowing and its Translation: Underlying Image Schemata and Axiology obroniła w roku W roli recenzentów wystąpili prof. prof. Maria Dzielska i Bogusław Bierwiaczonek. Praca ta została rok później opublikowana pod nieco zmienionym tytułem (już tylko 17 słów, choć ciągle o kilka za dużo) w Oficynie Wydawniczej LEK- SEM w Łasku. Przygotowując pracę doktorska, p. Gicala podejmowała także w latach dodatkowe zatrudnienie jako nauczycielka języka angielskiego w Krakowskiej 1

2 Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Instytucie Novum oraz Wyższej Szkole Ekonomicznej w Bochni. Po uzyskaniu stopnia doktora p. Gicala została w roku 2005 zatrudniona na stanowisku adiunkta w Katedrze Dydaktyki Przekładu Instytutu Neofilologii w Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, gdzie pracuje do dziś. W ciągu czternastu lat pracy na stanowisku naukowo-badawczym kandydatka do chwili złożenia dokumentacji o wszczęcie postępowania w sprawie nadanie stopnia doktora habilitowanego opublikowała 24 artykuły, zaś trzy kolejne zostały przyjęte do druku. Dorobek naukowy p. Gicali, na który składają się opublikowane artykuły i rozdziały monografii zbiorowych, a także monografia podoktorska oraz studium wskazane jako podstawa postępowania habilitacyjnego (o której będzie mowa później), sytuuje się w trzech kręgach tematyczno-problemowych: studia inspirowane językoznawstwem kognitywnym, opracowania związane z językowym obrazem świata oraz prace aplikujące założenia dwóch poprzednich postaw badawczych do analizy przekładu artystycznego, głównie angielsko-polskiego (należy do nich także rozprawa stanowiąca obiekt oceny w postępowaniu o nadanie kolejnego stopnia naukowego). Dwie pierwsze grupy tych opracowań są oczywiście zbliżone, gdyż kategoria językowego obrazu świata jest jeśli dobrze to rozumiem nieodłącznie związana z inspiracjami kognitywistycznymi. Autorka deklaruje w Autoreferacie, że jej prace analityczno-interpretacyjne dotyczą głównie literatury pięknej oraz innych tekstów artystycznych (s. 13), które to rozróżnienie jakoś mnie nie przekonuje. Szczegółowe zagadnienia, które pojawiają się w kręgu uwagi p. Gicali w pracach rozproszonych, dotyczą głównie problemów strategii translatorskich, technik tłumaczenia oraz kompetencji tłumacza. Nie będę się zatrzymywał dłużej nad konkretnymi zagadnieniami i materiałem, nad którym skupia się habilitantka w studiach opublikowanych przed wydaniem monografii habilitacyjnej, powiem tylko, że są to prace dojrzałe, ukazujące drogę autorki do zwartego konceptu myślowego, wyrażonego w sposób koherentny w jej najważniejszej rozprawie. Łączy ona w nich inspiracje 2

3 związane ze znaczeniem jako obrazowaniem (wypracowane przez Ronalda Langackera), teorią metafory w rozumieniu George a Lakoffa oraz Marka Johnsona, pojęciem amalgamatu wyłożonym przez Gillesa Fauconniera i Marka Turnera oraz teorią kognitywnej poetyki przekładu zaproponowaną i rozwiniętą w licznych pracach Elżbiety Tabakowskiej. Refleksja związana z tymi kategoriami i teoriami doprowadza p. Gicalę do pomysłu zestawienia kategorii językowego obrazu świata z problematyką przekładoznawczą, co staje się obiektem jej stałego zainteresowania w późniejszych pracach i w monografii habilitacyjnej. Konkretne prace sytuujące się we wskazanych nurtach badawczych obecnych w dorobku habilitantki wskazuje i omawia ona w Autoreferacie. Analizując kolejne artykuły p. Gicali, można bez trudu zaobserwować, jak rozwija się i dojrzewa jej zwarta koncepcja narzędzi do badania różnych aspektów przekładu artystycznego. (Dodać należy, że poza pracami językoznawczymi i przekładoznawczymi p. dr Gicala jest autorką obszernego rozdziału dotyczącego angielskiej literatury religijnej w Wielkiej historii literatury anglojęzycznej opublikowanej pod redakcją Mariusza Misztala przez Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie.) Swoją wizję zastosowania narzędzi kognitywistycznych oraz użycia kategorii językowego obrazu świata habilitantka zaprezentowała społeczności naukowej, występując na licznych krajowych i międzynarodowych konferencjach naukowych (w materiałach wykazuje 27 takich konferencji), gdzie miała szansę skonfrontowania swoich pomysłów z opiniami innych badaczy. Swego rodzaju sumą wczesnej działalności badawczej habilitantki była jej książka podoktorska, w której na materiale trzech polskich przekładów anonimowego XVI-wiecznego traktatu mistycznego pokazała skuteczność analizy ekwiwalencji w kilku aspektach literackiego obrazowania. Poza działalnością publikacyjną i konferencyjną p. Gicala kultywuje także swoje zainteresowania artystyczne: opublikowała kilka tekstów poetyckich, doskonali się w sztuce pisania ikon, prowadzi zajęcia z tańca orientalnego, a także poddaje te formy działalności refleksji w publikacjach. 3

4 Ważnym elementem aktywności akademickiej kandydatki jest jej uczestnictwo w rozległym i ważnym projekcie EUROJOS, a następnie EUROJOS-2 zarządzanym przez prof. Jerzego Bartmińskiego, któremu udało się skupić wokół bardzo szeroko zakrojonego projektu badawczego z kręgu etnolingwistyki duże grono znanych i cenionych badaczy z Polski i wielu krajów nie tylko europejskich. W ramach tego przedsięwzięcia p. Gicala opracowała kilka konceptów obecnych w języku angielskim. Formą uznania dla tej działalności jest bez wątpienia bardzo pozytywna opinia prof. Bartmińskiego na temat jej prac. Pani Gicala jest także jednym z wykonawców w grancie zarządzanym przez tego uczonego a finansowanym przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki. Wspomnieć należy także o sfinalizowaniu przez p. Gicalę kilku projektów realizowanych w ramach badań statutowych macierzystej uczelni. Istotnymi elementami aktywności zawodowej habilitantki są także takie formy działalności jak udział w wyjazdach w ramach programu Erazmus, działalność popularyzatorska, członkostwo w polskich i zagranicznych organizacjach naukowych, a także co może najważniejsze znaczna aktywność translatorska: p. Gicala opublikowała tłumaczenia kilku książek oraz wiele przekładów pomniejszych, zarówno użytkowych, jak i literackich. W ciągu kilkunastu lat pracy naukowo-badawczej habilitantka przeszła drogę typową dla młodszego pracownika nauki, prowadząc liczne zajęcia i podejmując się zadań pozadydaktycznych na macierzystej uczelni. Podsumowując całą działalność naukową, dydaktyczną, organizacyjną, związaną ze współpracą z zagranicą i z popularyzacją nauki, należy powiedzieć, że p. dr Agnieszka Gicala jest osobą aktywną, świadomie dążącą do wyraźnie nakreślonych celów oraz osiąga poważne rezultaty na wszystkich polach działalności akademickiej. Jej wieloletnia aktywność zawodowa, winna zostać oceniona jak najbardziej pozytywnie. Zwieńczeniem długoletnich poszukiwań badawczych p. dr Agnieszki Gicali jest jej rozprawa opublikowana w roku 2018 przez renomowaną oficynę humanistyczną 4

5 Universitas zatytułowana Przekładanie obrazu świata. Językowy obraz świata w przekładzie artystycznym. Zanim podejmę opis i ocenę poszczególnych elementów tej książki oraz jej całościowej rangi, muszę zwrócić uwagę na tautologiczność zaproponowanego przez autorkę tytułu rozprawy oraz na jego znacznie przerastającą zawartość pracy semantykę. Po pierwsze podtytuł dodaje jedynie dwa nieobecne w tytule elementy: mówi, że chodzi o językowy obraz świata, pod drugie doprecyzowuje, że chodzi o przekład artystyczny. Pomija jednak fakt, że zawartością książki są jedynie dwa koncepty (chmury i kamienia) zrealizowane w niewielkim fragmencie twórczości jednej poetki w zestawieniu z ogólnojęzykowym, stereotypowym obrazem tych konceptów. Z mojej perspektywy rozprawa p. Gicali powinna być zatytułowana Przekładanie obrazu świata (to bardzo sugestywne hasło, świetne na tytuł) z podtytułem Koncepty chmury i kamienia w angielskich przekładach poezji Wisławy Szymborskiej. Pierwsza część tytułu jest znakomicie uzasadniona dwoma pierwszymi rozdziałami rozprawy, proponowany podtytuł znajduje zaś odzwierciedlenie w dwóch pozostałych analitycznych częściach pracy. Zarzut to niezbyt poważny, przypomina jednak o tym, że raczej nigdy nie powinniśmy obiecywać więcej, niż jesteśmy w stanie spełnić. Rozprawa p. Gicali w istocie odpowiada temu, co zostało zasygnalizowane w proponowanym przeze mnie podtytule. Chociaż może p. Gicala ma rację, tytułując swą pracę właśnie tak. Jej wartość dostrzegam bowiem nie tyle w materiale, który poddała opisowi i analizie, ile w specyficznej propozycji metodologicznej, która ta rozprawa zawiera. Bo przecież pani Gicala syntetyzuje tu podejście kognitywistyczne z etnolingwistycznym, osadzając badany materiał (dwa koncepty zrealizowane w poezji Szymborskiej) w kontekście ogólnojęzykowego obrazu świata (dokładniej: tych samych konceptów w ich wymiarze ogólnohjęzykowym). Rodzi się w ten sposób propozycja porównywania dotąd raczej nieporównywanych elementów oryginału i przekładu z równoczesnym odniesieniem ich do szerszego macierzystego i kultury, do której tekst trafia kontekstu kulturowego. Podejście takie wzbogaca więc wiedzę etnolingwistyczną o oryginalnej kulturze, o kulturze przyjmującej, o osobliwości obrazu świata zawartego 5

6 w oryginale oraz o adekwatności przekładu zarówno w aspekcie tekst oryginału tekst przekładu, jak i tekst kultury oryginału tekst kultury przyjmującej. To niewątpliwe osiągnięcie rozprawy p. Gicali. Przyjąwszy taką optykę, autorka bada skuteczność swojej metody opisu i analizy translatologicznej na bardzo wąskim materiale empirycznym. W istocie poezja Szymborskiej (to synekdocha, powinienem napisać niewielki fragment twórczości Szymborskiej ) stanowi jedynie rodzaj poligonu, na którym testowana jest proponowana przez autorkę metoda. Badaczka poprzedza jednak ów opis bardzo kompetentnymi (stanowiącymi połowę ocenianej rozprawy) rozdziałami teoretyczno-metodologicznymi, w których przedstawia historię używanych pojęć oraz zasadność ich aplikowania do badania przekładu. Rezultat opisu i analitycznego postępowania badawczego, poprzedzony tak sumiennym wprowadzeniem teoretycznym, jest pozytywny p. Gicala wykazuje przydatność zastosowanego aparatu analitycznego do wykazania jakości i wartości przekładów. Językowy obraz świata to kategoria, dzięki której można wykazać sprawność tłumacza, ekwiwalentność / nieekwiwalentność obrazu kultury zawartego w oryginałach i tłumaczeniach czy też je kontekstującego. Zasługą p. Gicali jest wypracowanie metodyki tego rodzaju postępowania. I z mojej perspektywy niewiele więcej, chociaż to i tak niemało. Dlaczego słychać w tym, co piszę, nutę zwątpienia? Dlatego mianowicie, że wydaje mi się, iż wiedziałem (przeczuwałem) to i przed lekturą tej rozprawy. Zawsze było dla mnie (i pewnie dla większości translatologów zajmujących się krytyką przekładu artystycznego) oczywiste, że coś takiego jak językowy obraz świata czyli zawarty w dziele literackich i dający się z niego i jego przekładu wyinterpretować obraz świata (nazywaliśmy to dawniej światem przedstawionym ) może stanowić narzędzie służące do badania relacji między oryginałem i przekładem oraz relacjami między reprezentowanymi przez nie kulturami. Co pożytecznego przynosi w tym kontekście wywód zaprezentowany w ocenianej rozprawie? Otóż przynosi porządek, definiuje i testuje narzędzia, dzięki którym ów opis i owo porównanie zyskują rangę twierdzeń lepiej uzasadnionych niż analiza oparta w znacznej mierze na intuicji i eseistycznym wnikaniu w istotę rzeczy. Metoda ta 6

7 jednak ma także jedną z mojej perspektywy dość poważną wadę. Postrzegam ją z perspektywy badacza-interpretatora, nie zaś teoretyka i poszukiwacza nowych metod opisu, analizy i interpretacji tłumaczenia, którego zadanie polega na poszukiwaniu zrozumienia, nie zawsze wszak prowadzącego do konstatacji uogólniających. W postępowaniu interpretacyjnym czasami chodzi przecież o znalezienie takiego rozumienia relacji między różnymi bytami, które dają się wyspecyfikować w badaniu przekładoznawczym, które nie poszukuje reguł i powtarzalności, lecz wynajduje odmienność i specyficzność, jednorazowość rozstrzygnięć zastosowanych przez tłumacza, zmierza do określenia jego oryginalności i niepowtarzalności; częściej o dawanie do myślenia niż znajdowanie reguł. Odmienność tych postaw proszę wybaczyć zbędną może dygresję nad wyraz sugestywnie opisał w powieści Siódma funkcja języka Laurent Binet, porównując filozofię analityczną do postępowania badawczego Jacquesa Derridy. Do czego sprowadza się więc mój pogląd na pracę p. Gicali (który podaję tu jako rodzaj zarzutu)? Otóż systematyczny, nad wyraz drobiazgowy opis wszystkich możliwych kontekstów omawianych w pracy konceptów, który poprzedza analizę tekstowej ich realizacji u Szymborskiej, a następnie bardzo szczegółowe przytaczanie wszystkich możliwych użyć i zindywidualizowanie konceptów poetki to partie pracy po prostu nużące. Wiele szczegółowych informacji, które p. Gicala tak sumiennie gromadzi, to wiedza zbędna, naddatek, który nie staje się bodźcem poznawczym. Mam wrażenie, że autorka prezentuje czytelnikowi dziennik swojego postępowania badawczego utrwala wszystkie elementy i rodzaje zachowań prowadzących ja do tego, co ma być analizą i interpretacją przekładu w kontekście oryginału i obu kultur źródłowej i docelowej. Usprawiedliwiam jednak badaczkę tym, że jej celem jest zaprezentowanie właśnie metodyki postępowania badawczego i przepraszam za nadmiar retoryki dlatego milczę. Mimo tych zarzutów postrzegam napisaną przez p dr Agnieszką Gicalę rozprawę Przekładanie obrazu świata. Językowy obraz świata w przekładzie artystycznym jako studium dojrzałe, poszukujące nowych metod badawczych, wykorzystujące nowo- 7

8 czesne narzędzia myślowe i inspirujące do poszukiwań nowych rozwiązań w dziedzinie badań nad tłumaczeniem. Analizując aktywność zawodową p. dr Agnieszki Gicali, wyrażającą się liczbą oraz merytorycznym standardem jej publikacji, udziałem w konferencjach naukowych, współpracy zagranicznej, działalności organizacyjnej oraz popularyzującej naukę, a przede wszystkim rangą, zakresem oraz merytoryczną wartością jej najważniejszego osiągnięcia naukowego przedłożonej do oceny monografii Przekładanie obrazu świata, dochodzę do przekonania, że jest to dorobek ważny, poważny i bez wątpienia spełniający formalne i zwyczajowe kryteria stawiane przed osobami ubiegającymi się o stopień doktora habilitowanego. W całej rozciągłości popieram więc wniosek p. dr Gicali o nadanie jej kolejnego stopnia naukowego. Sosnowiec, 6 marca 2019 roku 8