MARIUSZ WOJTOWICZ KATARZYNA WNUK

Transkrypt

1 MARIUSZ WOJTOWICZ KATARZYNA WNUK Diagnoza i know-how zjawiska bezdomności na warszawskich dworcach pkp s.a.

2 Na okładce wykorzystano zdjęcia autorstwa Olgi Cieślar Projekt, skład i łamanie: TEKST Projekt, Łódź

3 Spis Treści Wprowadzenie... 5 Osoby bezdomne przebywające na terenie dworca Ocena wyników projektu Relacje z osobami bezdomnymi Relacje wewnątrz ekipy streetworkerów, między ekipami i z innymi pracownikami stowarzyszenia zaangażowanymi w projekt Relacje między różnymi organizacjami współpracującymi w szeroko rozumianym systemie pomocy społecznej, relacje z otoczeniem Konkluzje Bibliografia Przykładowy raport z patrolu na dworcu warszawa wschodnia Przykładowy raport karta kontaktu Przykładowy raport karta ponownego kontaktu Przykładowy raport karta indywidualnego kontaktu przykładowy grafik patroli streetworkerów

4

5 Wprowadzenie NINIEJSZE OPRACOWANIE ma na celu ocenę zjawiska bezdomności dworcowej w Warszawie na podstawie działań przeprowadzonych w ramach projektu Zmniejszenie skali bezdomności na dworcach kolejowych oraz ich otoczeniu zrealizowanego przez Stowarzyszenie Otwarte Drzwi i współfinansowanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w okresie od 1 czerwca do 31 grudnia 2014 r. W centrum działań znalazła się usługa streetworkingu stanowiąca metodę pracy skierowanej do osób bezdomnych pozostających poza systemem pomocy instytucjonalnej i/lub przebywających w tak zwanych miejscach niemieszkalnych. Głównymi adresatami projektu były osoby bezdomne przebywające w przestrzeni warszawskich dworców: Wschodniego, Centralnego i Zachodniego. Projekt objął osoby obojga płci, bez ograniczeń wiekowych, pochodzące z terenu całej Polski, ale też zza granicy. Usługa streetworkingu na warszawskich dworcach została wdrożona według standardów opracowanych w ramach systemowego projektu Tworzenie i Rozwijanie Standardów Pomocy i Integracji Społecznej, zawartych w modelu Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności. Model ten określa, że misją streetworkingu jest tworzenie pomostu pomiędzy osobą bezdomną a społeczeństwem, pozwalającego przywrócić osobie bezdomnej możliwość pełnienia ról społecznych oraz odtworzyć dobrostan psychiczny, społeczny i bytowy poprzez docieranie do osób bezdomnych przebywających w miejscach niemieszkalnych oraz pracę z nimi, wykorzystującą ich zasoby i potencjał środowiska lokalnego, podejmowaną w kierunku pozytywnych zmian, rozumianych jako chęć zmiany sposobu życia 1. Szczegółowe cele projektu były następujące: Zmiana kondycji życiowej osób bezdomnych przebywających na dworcach (m.in. poprzez skorzystanie z form pomocy społecznej, prozatrudnieniowej, psychologicznej, prawnej, przystąpienie do indywidualnego programu wychodzenia z bezdomności). 1 Stenka R., Olech P., Browarczyk Ł. (red.), Model Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności, Gdańsk 2014, s

6 Wyposażenie pracowników socjalnych w umiejętności pracy metodą streetworkera. Opracowanie diagnozy i know-how rozwiązania zjawiska bezdomności na warszawskich dworcach PKP S.A. Zmiana stereotypowego postrzegania osób bezdomnych i kształtowanie wrażliwości społecznej wspierającej proces ograniczania i zapobiegania bezdomności. W celu realizacji powyższych celów, do projektu zostało zaangażowanych dwudziestu pracowników socjalnych, dziesięciu wolontariuszy będących studentami różnych warszawskich uczelni, sami bezdomni uczestniczący w programie wychodzenia z bezdomności (w ramach innych działań Stowarzyszenia), jeden koordynator projektu, jeden pracownik socjalny koordynujący działania streetworkerów, trener i superwizor. Pierwszy etap projektu zrealizowany w lipcu i sierpniu 2014 r., trwający 54 godziny, polegał na szkoleniach teoretycznych i praktycznych połączonych z organizacją wizyt na warszawskich dworcach i ich otoczeniu, miał na celu zapoznanie przyszłych streetworkerów z miejscami ich przyszłej działalności. Warto zaznaczyć, że już podczas badania środowiska udało się wyodrębnić charakterystyczne miejsca w otoczeniu dworców kolejowych, gdzie gromadziły się osoby bezdomne, z którymi jak się potem okazało streetworkerzy regularnie się spotykali i pracowali. Jednym z nich był widoczny na zdjęciu poniżej nieduży plac przy kontenerach na śmieci na tyłach dworca PKS przy Dworcu Zachodnim (pod drzewem między pozostawionymi rzeczami można zaobserwować śpiącego mężczyznę, z którym od września streetworkerzy mieli stały kontakt). Zdjęcie: Katarzyna Wnuk 6

7 W ramach pierwszego etapu projektu zostało również zorganizowane ośmiogodzinne szkolenie z zakresu samoobrony. Chcąc zmienić stereotypowe postrzeganie osób bezdomnych i zachęcić do współpracy pracowników PKP S.A. i ochroniarzy, przewidziano też osiemnaście godzin szkolenia dla powyższej grupy (po sześć godzin na każdym z dworców). Zdjęcia: Katarzyna Wnuk Zdjęcie: Katarzyna Wnuk 7

8 Zajęcia praktyczne zaczęły się we wrześniu 2014 r., a zakończyły na początku stycznia br. W tym okresie zostało przeprowadzonych 160 patroli streetworkerskich, trwających łącznie 640 godzin. Zostały zorganizowane stałe grupy patrolowe, każda złożona z trzech osób: dwoje pracowników socjalnych i jeden wolontariusz. Grupy te, wyposażone w identyfikatory, Zdjęcia: Katarzyna Wnuk 8

9 wychodziły na patrole w następujących dniach i godzinach: Dworzec Wschodni: wtorki (17:00 21:00), czwartki (16:30 20:30), piątki (17:00 21:00), soboty (8:30 12:30); Dworzec Centralny: poniedziałki (17:00 21:00), wtorki (18:00 22:00), czwartki (17:00 21:00), soboty (17:00 21:00); Dworzec Zachodni: wtorki (17:00 21:00), niedziele (17:00 21:00). Dodatkową i początkowo nieplanowaną w ramach projektu usługą było wydawanie ciepłych posiłków, odzieży i butów na terenie pustostanów przy ulicy Młocińskiej 13/15 w Warszawie. Teren ten został udostępniony przez Zakład Gospodarstwa Nieruchomościami w Dzielnicy Wola M.st. Warszawy. Miało to miejsce od września do końca grudnia, w każdą niedzielę w godzinach 12:00 13:30. Niniejsza diagnoza została opracowana na podstawie: dokumentów sporządzanych systematycznie przez streetworkerów (160 raportów i 272 karty kontaktu przykład w załączniku), wywiadów pogłębionych z trzema streetworkerami, rozmów z ochroniarzami pełniącymi dyżury na dworcach, policją, pracownikami firm sprzątających i handlowcami z terenu dworca, rozmów z pracownikami PKP S.A., notatek sporządzanych w trakcie superwizji streetworkerów. Zdjęcie: Olga Cieślar 9

10 Osoby Bezdomne Przebywające Na Terenie Dworca PROCES ZAPOBIEGANIA I OGRANICZENIA BEZDOMNOŚCI wymaga stałego monitorowania i badania tego zjawiska. Praca streetworkerów łączy cele praktyczne związane ze wszystkimi działaniami niesienia profesjonalnej pomocy z celami badawczo-teoretycznymi. Stanowiły one ambitne założenia projektu, na podstawie których w pewnym stopniu udało się stworzyć obraz bezdomności dworcowej. Poniżej opisano cechy charakterystyczne osób bezdomnych, mając na uwadze przede wszystkim przedstawienie słabych punktów oferowanych usług, tak, by móc przeprowadzić działania korygujące w razie kontynuacji projektu. Punktem odniesienia były realne potrzeby spotkanych bezdomnych, zarówno te deklarowane przez nich samych, jak i zaobserwowane przez uczestników projektu. Bezdomność jest skrajną formą wykluczenia społecznego, współistniejącą z takimi zjawiskami jak: choroby i zaburzenia psychiczne, niepełnosprawność, brak pracy, przestępczość, uzależnienia itp. Bezdomność dworcowa jest zjawiskiem typowym dla obszarów miejskich, występującym zwłaszcza w okresie zimowym. Dworce kolejowe stanowią atrakcyjne dla bezdomnych miejsce ze względu na dużą ilość odpadków pozostawianych przez podróżnych (resztki jedzenia i napoi, niedopałki papierosów, puszki i przedmioty, które można oddać na złom), ale też ze względu na możliwość schronienia się i możliwości zarobkowe (żebranie i działania nielegalne). Niektórzy bezdomni postrzegają dworce jako miejsca bezpieczne ze względu na stały monitoring i ochronę. Pracownicy ochrony nie zawsze dążą do usunięcia bezdomnych z dworca. Ich zachowanie jest różne w zależności od dworca, ale też od stanu psychofizycznego danego bezdomnego przebywającego na terenie dworca, od wrażliwości poszczególnych pracowników i od panujących warunków atmosferycznych. Na wszystkich warszawskich dworcach regułą jest usuwanie osób nietrzeźwych lub zachowujących się niewłaściwie. Z doświadczenia streetworkerów wynika, że na przykład ochroniarze Dworca Zachodniego wydają się być najbardziej otwarci bezdomni mogą korzystać z dworcowej poczekalni, zwykle nie 10

11 Zdjęcie: Katarzyna Wnuk są wypraszani. Zimą bezdomni mogą korzystać z tak zwanej nocnej poczekalni PKS, która znajduje się w otoczeniu dworca kolejowego. Na Dworcu Centralnym i Wschodnim takiego miejsca nie ma. Specyfika pracy streetworkerów różniła się w zależności od tego, do jakich dworców zostali oddelegowani. Na dworcach Wschodnim i Zachodnim osoby bezdomne są zdecydowanie bardziej widoczne. Dworzec Centralny jest znacznie większy od pozostałych dyżury tam obejmowały także okolice Pałacu Kultury i Nauki, stacji metra Centrum i Dworca Śródmieście. W tych okolicach nie ma miejsc, w których bezdomni mogliby się ukryć i spać, nie mają możliwości korzystania z poczekalni, korytarzy ani peronów, gdyż za każdym razem są wypraszani przez ochronę. Sytuacja jest inna na Dworcu Zachodnim, gdzie jest więcej terenów nieużytkowych i pustostanów, w tym na przykład widoczny na zdjęciu na górze strony blaszany garaż dostosowany i zamieszkany od kilku miesięcy przez 43-letnią kobietę. Z analizy danych ilościowych wynika, że najwięcej osób bezdomnych jest na Dworcu Centralnym. Warto jednak zaznaczyć, że na Dworcu Wschodnim liczba ta jest nieznacznie mniejsza, mimo że patrolowany teren był zdecydowanie mniejszy. Wiąże się to m.in. z obecnością w bezpośrednim sąsiedztwie dworca skupu złomu oraz Noclegowni dla Osób Bezdomnych i Najuboższych Stowarzyszenia Monar przy ul. Skaryszewskiej. Streetworkerzy spotkali wiele osób bezdomnych, którzy z nich korzystali lub mieli taki zamiar. Biorąc pod uwagę cały teren, na którym odbywały się patrole streetworkerów, na Dworcu Centralnym liczba spotkanych osób bezdomnych okazała się bardziej zmienna, co może wynikać na przykład z faktu, że jest tam dużo więcej ludzi, nie tylko pasażerów czekających na pociąg, ale też osób, które przechodzą przez teren dworca, aby dostać się do Centrum Handlowego. Wydaje się, że jest to też miejsce, które bardziej niż inne dworce warszawskie przyciąga nowych bezdomnych przyjeżdżających z innych miast. Ogólnie rzecz biorąc, sytuacja na dworcach Centralnym i Wschodnim, w kwestii obecności bezdomnych zmieniła się po zakończeniu w 2012 roku prac modernizacyjnych, w wyniku których powstały nowe punkty handlowe, a także pojawiło się więcej ochroniarzy, funkcjonariuszy policji i kamer. 11

12 WYKRES 1. LICZBA OSÓB BEZDOMNYCH SPOTKANYCH NA WARSZAWSKICH DWORCACH KOLEJOWYCH W OKRESIE OD WRZEŚNIA DO GRUDNIA 2014 r Dworzec Wschodni Dworzec Centalny Dworzec Zachodni Źródło: opracowanie Katarzyny Wnuk Podczas czterech miesięcy prowadzenia dyżurów streetworkerzy nawiązali kontakty z 272 osobami bezdomnymi, z czego 79 procent stanowili mężczyźni, a 21 kobiety. WYKRES 2 KOBIETY 21% MĘŻCZYŹNI 79% Źródło: opracowanie Katarzyny Wnuk 12

13 Zdjęcie: Olga Cieślar Przy analizie powyższych danych należy zaznaczyć, że w okresie od września do listopada obecność bezdomnych kobiet była wyższa niż wynika to z oficjalnych statystyk, które określają, że spośród 30,7 tys. osób bezdomnych 80% stanowili mężczyźni ( osób), 14,2% kobiety (4.361 osób) a 5% dzieci (1.538)2. W grudniu, kiedy temperatura na zewnątrz spadła (należy jednak zaznaczyć, że temperatury w zimie 2014 r. były dużo wyższe od średniej charakterystycznej dla tego okresu), zmalała liczba kobiet, co spowodowało, że wartości rzeczywiste zbliżyły się do tych podawanych w oficjalnych opracowaniach. Z raportów streetworkerów wynika, że od września do końca listopada wśród bezdomnych, z którymi nawiązano kontakt, 76% stanowili mężczyźni, a 24% kobiety. Można na tej podstawie wysunąć hipotezę, że w okresie zimowym bezdomne kobiety łatwiej znajdują schronienie w ośrodkach pomocy lub na własną rękę. Również potrafią być bardziej zmotywowane w poszukiwaniu schronienia. U niektórych bezdomnych mężczyzn obserwuje się rodzaj bohaterskiego zachowania, którego nie zaobserwowano u kobiet, polegającego na przekonaniu, że sami dadzą sobie radę. Znajduje to potwierdzenie w raportach sporządzanych przez streetworkerów: twierdzi, że przystosował Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej Departament Pomocy i Integracji Społecznej, sprawozdanie z realizacji działań na rzecz ludzi bezdomnych w województwach w roku 2012, s. 8, Warszawa

14 się do przebywania na dworcu, nie chce iść do noclegowni. Utrzymuje, że jest w stanie przetrwać bez konserwacji w temperaturze do -30 stopni Celsjusza. Mówił o tym z wielką dumą. (Dw. Centralny). Liczba spotkanych osób bezdomnych z uwzględnieniem płci w poszczególnych miesiącach przedstawia się następująco: WYKRES 3. LICZBA SPOTKANYCH OSÓB BEZDOMNYCH Z UWZGLĘDNIENIEM PŁCI W POSZCZEGÓLNYCH MIESIĄCACH (73%) 57 (81%) 60 (73%) 48 (91%) (27%) 13 (19%) 22 (27%) wrzesień październik listopad 5 (9%) grudzień kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie Katarzyny Wnuk W opisie osób bezdomnych przebywających na terenie dworców podane dane są przybliżone, ponieważ, co już podkreślono, streetworkerzy nie wręczali bezdomnym standardowych kwestionariuszy służących do badań naukowych. Informacje zostały zgromadzone na podstawie kart kontaktów oraz raportów opracowanych na podstawie swobodnych rozmów między streetworkerami a osobami bezdomnymi. Był to świadomy wybór z uwagi na fakt, że kontakt z ankieterem zwykle powoduje powstanie większych barier w relacjach z osobami bezdomnymi. Ponadto przy analizie danych należy brać pod uwagę fakt, że spotkania odbywały się z inicjatywy streetworkerów, którzy na etapie nawiązania kontaktu podchodzili do osób bezdomnych, identyfikując je intuicyjnie na podstawie ich wyglądu zewnętrznego i zachowania. Większość z tych osób była rzeczywiście bezdomna. Nie można jednak wykluczyć, 14

15 że przy zastosowaniu tej metody jakieś osoby bezdomne zostały pominięte. Jak bowiem wynika z obserwacji streetworkerów, 15% spotkanych osób bezdomnych swoim wyglądem zewnętrznym niczym nie zwróciła ich uwagi, wyglądała schludnie i czysto. W rozmowie ze streetworkerami 75% spotkanych osób poinformowało o miejscu swojego pochodzenia, wśród nich co 5 osoba wskazała, że pochodzi z Warszawy. Obcokrajowcy, którzy stanowili 4% ogólnej liczby spotkanych na dworcach i ich otoczeniu osób bezdomnych, to osoby pochodzenia ukraińskiego (7 osób) i rosyjskiego (1 osoba). WYKRES 4. POCHODZENIE OSÓB BEZDOMNYCH OBCOKRAJOWCY 4% POCHODZI Z WARSZAWY 20% NIE POCHODZI Z WARSZAWY 76% Źródło: opracowanie Katarzyny Wnuk Średnia wieku spotkanych osób bezdomnych wynosi 48 lat, chociaż występują tu duże odstępstwa: spotkano osoby bardzo młode (najmłodsza miała 22 lat), ale i takie, które miały ponad 60 lat (najstarszy 72 lata). Z analizy danych uwzględniających płeć i wiek wydaje się, że liczba bezdomnych kobiet maleje wraz ze wzrostem ich wieku. Streetworkerzy podczas patroli spotkali na dworcach więcej młodszych kobiet (31 40 lat), choć wciąż stanowią one blisko połowę liczby mężczyzn w tym samym przedziale wiekowym. Wśród bezdomnych mężczyzn jest odwrotnie ich liczba rośnie z wiekiem. Z informacji przekazanej przez streetworkerów wynika, że na dworcach spotkali najwięcej mężczyzn w wieku lat. 15

16 WYKRES 5. LICZBA SPOTKANYCH OSÓB BEZDOMNYCH NA DWORCACH KOLEJOWYCH I W ICH OTOCZENIU Z UWZGLĘDNIENIEM WIEKU I PŁCI do 20 r.ż lat lat lat lat lat powyżej 71 lat kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie Katarzyny Wnuk Około dwóch trzecich spotkanych osób nie ma wykształcenia lub ma wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe. Większość z nich nie posiada stałej, legalnej pracy. Nie oznacza to, że nie są aktywni w zarobkowaniu. Z analizy danych wynika, że 29% spotkanych osób bezdomnych podejmuje prace dorywcze (zbieranie owoców, grabienie liści, sprzątanie), 23% zajmuje się żebractwem (w tym pomoc przy parkowaniu samochodów), a 14% zbieractwem złomu. Nie pracuje 14% spotkanych osób bezdomnych, co pozwala zaprzeczyć stereotypowemu myśleniu, że bezdomni nie chcą nic robi, a zamiast pracować wolą bezczynnie siedzieć na ławce w parku. Jednocześnie wydaje się, że większość osób podejmujących pracę (legalną i nielegalną) nie traktuje jej jako źródła swojego utrzymania, ale raczej jako sposób na zdobywanie alkoholu. Wśród osób, które piją, 74% podejmuje w ciągu dnia aktywność związaną ze zdobywaniem pieniędzy. Można założyć, że ta aktywność (w większości przypadków fizyczna) nie spełnia tylko funkcji zaspokojenia głodu alkoholowego, ale jest także sposobem na rozładowanie złego samopoczucia spowodowanego zatruciem alkoholem. Warto zaznaczyć, że w rozmowach ze streetworkerami 21% osób bezdomnych deklaruje, że nie spożywa alkoholu. Wśród większości naszych rozmówców (pracowników PKP S.A., ochroniarzy pełniących dyżury na dworcach, pracowników firm sprzątających i sklepikarzy) panuje przekonanie, że 16

17 uzależnienie od alkoholu jest głównym powodem bezdomności i że fakt bycia bezdomnym jest wynikiem świadomej samodzielnej decyzji związanej z chęcią picia. Jest to jednak stereotyp uproszczający zjawisko bezdomności. Mimo że deklaruje to wielu bezdomnych, wolny wybór jest często jedynie pretekstem pozwalającym na ochronę własnej godności. Problem jest dużo bardziej złożony, cechuje się wieloma aspektami, począwszy od niedoborów afektywnych występujących już w okresie dzieciństwa, do braku ról społecznych i zawodowych. Historie życia większości bezdomnych, z którymi streetworkerzy nawiązali kontakt, wydają się potwierdzać interpretację zjawiska bezdomności sformułowaną przez R. Castel a i przedstawioną przez jednego z autorów niniejszego opracowania w publikacji zatytułowanej Pomoc społeczna dla osób bezdomnych w Weronie studium przypadku 3. Francuski socjolog wprowadził pojęcie disafiliation (stopniowe zrywanie więzi społecznych), na podstawie którego określa stan bezdomności, kładąc nacisk przede wszystkim na stan deprywacji potrzebnych kontaktów z innymi, a nie niemożność zaspokojenia potrzeb materialnych. Stan disafiliation można opisać, stosując dwa podstawowe kryteria: z jednej strony następuje stopniowa utrata więzi z pierwotnymi i wtórnymi grupami społecznymi, z drugiej jest brak dostępu do rynku pracy, co jest niezwykle istotne, bowiem działalność zawodowa służy nie tylko zaspokojeniu potrzeb materialnych, lecz stanowi podstawowe narzędzie integracji społecznej i budowania własnej tożsamości. Obszar integracji społecznej wyznaczony na poniższym wykresie dwoma osiami pokazuje jasno, że im bardziej stabilna jest praca, tym wyższy jest poziom integracji społecznej (patrz WYKRES 6). W obszarze kruchości społecznej osoba może mieć stabilną sytuację zawodową, ale słabe więzi społeczne. Tak się dzieje w przypadku rozpadu rodziny, co może mieć wpływ na równowagę psychiczną jednostki. We współczesnym świecie, gdzie zagrożenia społeczne są bardzo duże, niezwykle łatwo jest przejść z obszaru kruchości społecznej do stanu disafiliation. Zdjęcie: Katarzyna Wnuk M. Wojtowicz, Wybrane aspekty międzynarodowej polityki społecznej: pomoc społeczna i aktywna integracja, w: M. Grewiński, J. Krzyszkowski (red.), Warszawa 2012, s

18 WYKRES 6. INTERPRETACJA ZJAWISKA BEZDOMNOŚCI wg R. CASTEL A MOCNE WIĘZI SPOŁECZNE OBSZAR POMOCY SPOŁECZNEJ OBSZAR INTEGRACJI SPOŁECZNEJ INTEGRACJA PRZEZ PRACĘ Długotrwale bezrobotni Bezrobotni Umowy śmieciowe Umowa na czas nieokreślony Służba publiczna Disaffiliation ZERWANE WIĘZI SPOŁECZNE OBSZAR KRUCHOŚCI BEZDOMNOŚĆ Źródło: N Guillton, przemówienie akademickie z 2001 w ramach M.A in Comparative European Social Studies (MACESS) w Hogeschool Maastricht. W trakcie patroli na dworcach kolejowych i ich otoczeniu streetworkerzy określili podczas rozmowy lub w wyniku obserwacji powód bezdomności w przypadku 63% spotkanych osób bezdomnych. Wielu z nich wskazało więcej niż jedną przyczynę. Obraz bezdomności dworcowej, który wyłania się z raportów streetworkerskich, potwierdza koncepcję Castela dotyczącą wpływu problemu związanego z więziami społecznymi na proces wchodzenia i utrwalania stanu bezdomności, szczególnie wśród kobiet: 40% wskazało na konflikty rodzinne jako główną przyczynę swojej sytuacji. Także w przypadku mężczyzn był to najczęściej wymieniany powód, chociaż w mniejszym stopniu (29%). Warto zaznaczyć, iż przyczyny bezdomności są różne dla kobiet i mężczyzn: żadna ze spotkanych kobiet nie wskazała problemu z alkoholem jako przyczyny swojej bezdomności, przy czym w przypadku mężczyzn był to drugi czynnik (18%). Podobnie żadna z kobiet nie stała się bezdomna z powodu opuszczenia zakładu karnego, gdy u mężczyzn była to trzecia najczęściej wskazywana przyczyna (12%). W przypadku kobiet do stanu bezdomności w dużej mierze przyczyniły się eksmisja (13% spotkanych bezdomnych kobiet), zaburzenia psychiczne (13%) i utrata mieszkania (10%). Najczęściej wskazywane i/lub zaobserwowane przez streetworkerów przyczyny stanu bezdomności u mężczyzn i u kobiet prezentują wykresy 7 i 8 ( na stronach 19 i 20) 18

19 WYKRES 7. NAJCZĘŚCIEJ WSKAZYWANE I/LUB ZAOBSERWOWANE PRZEZ STREETWORKERÓW PRZYCZYNY STANU BEZDOMNOŚCI U MĘŻCZYZN konflikty rodzinne 29% alkohol 18% pobyt w zakładzie karnym 12% wyjazd z rodzinnego miasta (np. w celach zarobkowych) bezrobocie 8% 11% utrata pracy 5% eksmisja śmierć bliskiej osoby utrata mieszkania 4% 4% 4% zaburzenia psychiczne 2% trauma u byłych żołnierzy wychowankowie domów dziecka pobyt partnera 0% w zakładzie karnym 1% 2% Źródło: opracowanie Katarzyny Wnuk Różnorodność przypadków, w tym przyczyn prowadzących do stanu bezdomności, znajduje potwierdzenie w dostarczonej przez streetworkerów dokumentacji (raporty oraz karty kontaktów), co ukazują przytoczone poniżej cytaty: Osoby, które straciły pracę/bezrobotni: jego największym problemem jest praca, twierdzi, że praca rozwiązałaby wszystko. (Dw. Zachodni). Osoby, które straciły bliskich: gdy mówił o żonie, to płakał. Po jej śmierci (była w 4 miesiącu ciąży) stał się osobą bezdomną. (Dw. Centralny). Byłych żołnierzy: powiedział nam, że jest byłym żołnierzem ONZ, służył w Syrii i Afganistanie. Nie chciał o tym opowiadać, ale zabił 17 osób oraz niechcący dziecko, dziewczynkę. Wciąż pamięta jej imię. Nie może sobie poradzić z tą traumą. Ma pretensje do Państwa o to, jak traktuje byłych żołnierzy. (Dw. Centralny). Osoby młode: podała, że jest bezdomną od kilku dni, w związku z tym, że jej partner trafił do zakładu karnego. Ma 23 lata. (Dw. Zachodni). Kobiety: starsza kobieta, ok. 65 lat, cała ubrana na biało, w białym kapeluszu, zadbana. Siedzi w poczekalni dworca, jakby czekała na pociąg, ma jednak dziwnie dużo toreb, w których są poukładane pojemniczki, żywność, ubrania. (Dw. Wschodni). Wychowanków domów dziecka: był wychowywany w domu dziecka. Jako mieszkaniec stolicy jest na liście oczekujących na mieszkanie socjalne. Nie wierzy, że kiedyś je dostanie. (Dw. Wschodni). 19

20 WYKRES 8. NAJCZĘŚCIEJ WSKAZYWANE I/LUB ZAOBSERWOWANE PRZEZ STREETWORKERÓW PRZYCZYNY STANU BEZDOMNOŚCI U KOBIET konflikty rodzinne 40% eksmisja zaburzenia psychiczne 13% 13% utrata mieszkania 10% pobyt w zakładzie karnym wyjazd z rodzinnego miasta (np. w celach zarobkowych) 7% 7% wychowankowie domów dziecka utrata pracy bezrobocie 3% 3% 3% trauma u byłych żołnierzy śmierć bliskiej osoby pobyt partnera w zakładzie karnym alkohol 0% 0% 0% 0% Uchodźców: kobiety przyjechały do Warszawy z Krymu, uciekając przed wojną. Były zdezorientowane. (Dw. Centralny). Osoby chore psychicznie: po rozmowie z nami wróciła do dalszego powolnego spaceru i oddała mocz w kącie korytarza. Zauważyli to ochroniarze. Dostała upomnienie, kazali jej sobie pójść. Można powiedzieć, że przymykają oko na mającą problemy ze zdrowiem psychicznym starszą panią o kuli. (Dw. Centralny). Osoby niepełnosprawne: na ulicy od 20 lat. Zna wszystkie ośrodki i jadłodajnie. Jest na wózku inwalidzkim. Ma amputowane obie stopy. Chciałby być w całodobowym ośrodku, gdzie by się ktoś nim zajął. Gdziekolwiek już był, musiał ośrodek opuścić po 6 miesiącach, a potrzebuje już na stałe opieki tak deklaruje. (Dw. Centralny). Osoby uzależnione od alkoholu: nie chce już nic od życia, lubi pić wódkę, nie chce tego zmieniać. Śpi tam, gdzie go zastanie noc, w różnych miejscach. Na dzień dzisiejszy jest mu dobrze, nikogo nie krzywdzi, pije sobie, bo lubi, nie chce tego zmienić. (Dw. Wschodni). Streetworkerzy, pracując bezpośrednio w środowisku osób bezdomnych, potwierdzili, że kumulacja różnych czynników prowadzi do procesu stopniowej degradacji psychicznej i fizycznej osoby, która adaptuje się do życia na ulicy ze wszystkimi tego konsekwencjami. Trzy czwarte spotkanych osób bezdomnych zgłosiło streetworkerom problemy zdrowotne, w tym fizyczne (m.in. problemy z narządami ruchu, sercem, wzrokiem, słuchem, płucami, 20 Źródło: opracowanie Katarzyny Wnuk

21 choroby skóry i nowotworowe, skutki pobicia), psychiczne oraz uzależnienia. Warto zaznaczyć, że przedstawiane dane powinny być pogłębione szerszą analizą ze strony specjalistów: żaden z zaangażowanych streetworkerów nie miał wykształcenia medycznego pozwalającego na rzetelną diagnozę stanu zdrowia spotkanych osób bezdomnych. Z kolei tym, co łatwo dało się zaobserwować w kontakcie z większością bezdomnych, to problem z utrzymaniem przez nich higieny osobistej. Jest to element szerszego procesu wieloczynnikowego i wielopłaszczyznowego wykluczenia społecznego, który doprowadza do coraz głębszej marginalizacji, niemożności samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb nie tylko z zakresu higieny osobistej, ale także znalezienia miejsca do spania. Mniej problematyczne okazuje się zdobywanie pożywienia, ponieważ w Warszawie działa wiele organizacji zajmujących się przygotowywaniem posiłków dla bezdomnych, a także ze względu na fakt, że często na dworcu bezdomni otrzymują jedzenie od pasażerów czekających na pociąg. Jeden z bezdomnych, w rozmowie ze streetworkerem, stwierdził: w Warszawie jeżeli ktoś jest głodny, to znaczy, że musi być głupi. (Dw. Centralny). Istotnym czynnikiem, który także wpływa na degradację psychiczną i fizyczną osób bezdomnych, jest długość trwania bezdomności. Streetworkerom udało się ją ustalić w przypadku 74% spotkanych bezdomnych. Z analizy danych wynika, że wśród nich 64% osób wskazało, że żyje na ulicy dłużej niż 2 lata, 35% krócej, przy czym co 4 osoba w tej grupie zadeklarowała, że jest bezdomna nie dłużej niż pół roku. WYKRES 9. LICZBA OSÓB BEZDOMNYCH Z UWZGLĘDNIENIEM OKRESU BEZDOMNOŚCI do 6 miesięcy 6 12 misięcy 1 2 lata 2 5 lat 6 10 lat lat powyżej 20 lat Źródło: opracowanie Katarzyny Wnuk 21

22 Zdaniem streetworkerów, zdecydowanie łatwiej było dotrzeć do tej grupy bezdomnych, którzy przebywali na dworcach i ich otoczeniu krócej niż 2 lata. Co ważne, wśród nich 39% miało motywację do podjęcia działań mających na celu zmianę swojego dotychczasowego życia (na na stronie 21 na wykresie 9 zaznaczono jaśniejszym kolorem). Jak wynika z raportów, wiele osób bezdomnych skorzystało z rad streetworkerów, m.in. udało się do agencji zatrudnienia, ośrodka pomocy społecznej bądź nieodpłatnie zrobiło zdjęcia do dowodu osobistego, który został skradziony lub zgubiony. Ponadto niejedna ze spotkanych osób przyznała, że potrzebowała po prostu dobrego słowa i życzliwej rozmowy. Analiza danych wykazała także, że im dłuższy okres bezdomności, tym mniej osób bezdomnych miało motywację do zmiany swojej sytuacji życiowej. W sumie wśród osób, które przebywały na dworcu dłużej niż 2 lata, 81% nie zamierzało nic zmieniać wynika to z dużego stopnia degradacji psychicznej i fizycznej danej osoby oraz adaptacji do życia na ulicy, która następuje w ciągu dwóch pierwszych lat bezdomności. Dlatego tak ważne wydaje się dotarcie do osób bezdomnych na etapie wchodzenia przez nich w stan bezdomności. Taką możliwość stwarza właśnie streetworking. W kwestii relacji istniejących wśród samych bezdomnych można wyróżnić trzy kategorie. Pierwsza stanowi samotnych bezdomnych, którzy z mniej lub bardziej świadomego wyboru pozostają w całkowitej izolacji (181 osób). Niektórzy z nich zdają się przejawiać zaburzenia psychiczne, przez co praca z nimi jest szczególnie trudna. Pozostali wolą być sami z powodu negatywnych doświadczeń w kontaktach z innymi bezdomnymi. Kolejna kategoria to bezdomni spędzający dzień w małych dwu-trzyosobowych grupach. Z raportów streetworkerów wynika, że w sumie było 61 osób, które spędzały czas w takich grupach. Osoby te pomagają sobie wzajemnie. W niektórych przypadkach w nocy śpią na zmianę w celu zwiększenia swojego bezpieczeństwa. W okolicach dworca Wschodniego i Zachodniego są grupy bezdomnych żyjących razem w namiotach lub innych prowizorycznych schronieniach, ukrytych przed wzrokiem przechodniów. Niektórzy z nich spędzają dzień w samotności w poszukiwaniu środków pozwalających na dostęp do napojów alkoholowych. Następnie spotykają się wieczorem, by razem kontynuować spożywanie alkoholu. Rano wracają w okolice dworca. Istnieją też pary bezdomnych pozostające w relacjach afektywnych. Zazwyczaj są to pary żyjące bez ślubu w trudnych warunkach mieszkaniowych i materialnych. Streetworkerzy spotkali 10 takich par. W oparciu o historie opowiedziane streetworkerom przez osoby bezdomne można założyć, że relacje nawiązywane przez nich na ulicy, są raczej niestabilne, oparte na wzajemnej nieufności, podejrzliwości, często uzależnione od sytuacji życiowej lub warunków, w których dana osoba się znalazła. Są to zwykle znajomości przypadkowe, nawiązane w schroniskach, noclegowniach, łączą je często wspólne zazwyczaj przykre doświadczenia. Trudno jest jednak mówić o prawdziwej przyjaźni wśród bezdomnych, szczególnie nowych w środowisku dworcowym niejedna spotkana osoba przyznała, że jest przyjacielem tak długo, jak długo ma pieniądze (Dw. Wschodni). Z relacji streetworkerów wynika ponadto, że na dworcach można zauważyć swego rodzaju hierarchię: Widać, że jest on ważną osobą na dworcu. Wiele osób z nim się wita, rozmawia. On sam jest bardzo wygadany i towarzyski (Dw. Centralny). Uważa się za 22