Samotne rodzicielstwo

Transkrypt

1 Samotne rodzicielstwo Między diagnozą a działaniem Mariola Racław Dobroniega Trawkowska Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2 Samotne rodzicielstwo Między diagnozą a działaniem Mariola Racław Dobroniega Trawkowska Warszawa 2013 Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

3 Publikacja powstała w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Redakcja naukowa serii: dr Agnieszka Skowrońska Recenzent: prof. dr hab. Zofia Kawczyńska-Butrym Korekta: Małgorzata Pośnik Copyright by Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2013 ISBN Wydanie I Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Warszawa, Aleje Jerozolimskie 65/79, Tel.: , Faks: Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła. Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie. Skład:

4 3 Spis treści Wprowadzenie... 6 Rozdział I Diagnoza problemu społecznego... 8 Rodziny niepełne: definiowanie zjawiska, przyczyny i konsekwencje niepełności rodziny... 8 Definicje niepełności rodziny... 9 Przyczyny niepełnego rodzicielstwa... 9 Konsekwencje niepełnego rodzicielstwa Rodzina (niepełna) korzystająca z pomocy społecznej w trosce o polityczną poprawność czy o profesjonalne zasady? Rodziny niepełne: problem społeczny, problem dla społeczności lokalnej oraz problem ze względu na społeczność lokalną? Ustalenia terminologiczne: kwestia społeczna, problem społeczny, potrzeby społeczne Rodziny niepełne: od kwestii społecznej do problemu społecznego i od problemu społecznego do kwestii społecznej Diagnozowanie problemu rodzin niepełnych w społeczności lokalnej. Podstawowe pojęcia tworzące ramy diagnozy problemu społecznego Rola służb społecznych w diagnozowaniu problemów rodzin niepełnych Czym jest diagnoza? Jak przeprowadzić diagnozę wskazówki Rozdział II Charakterystyka społeczno-demograficzna rodzin niepełnych Podstawowe dane społeczno-demograficzne o rodzinach niepełnych w Polsce Cechy demograficzne i społeczne rodzin niepełnych Warunki mieszkaniowe Praca, ubóstwo i wsparcie rodzin niepełnych w programach opartych na kryterium dochodowym w świetle statystyki publicznej Aktywność na rynku pracy, dochody z pracy Ubóstwo rodzin niepełnych Rodziny niepełne jako świadczeniobiorcy systemów wsparcia dla niezamożnych i ubogich rodzin Uzależnienie od świadczeń społecznych (w systemach pozaubezpieczeniowych) Zróżnicowanie kategorii samotni rodzice z dziećmi Samotne matki z wyboru Samotne macierzyństwo z przypadku Nieposzukiwane samotne macierzyństwo Nie całkiem samotne macierzyństwo... 44

5 4 Rodziny niepełne jako klienci pomocy społecznej. Co wynika ze statystyk i jak je interpretować? Rozdział III Instytucje publiczne oraz organizacje pozarządowe świadczące pomoc rodzinom niepełnym w kierunku skutecznej współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej Znaczenie instytucji i organizacji społecznej Wsparcie społeczne Zespoły ról Znaczenie sieci wsparcia i zespołów ról w pracy socjalnej z rodziną (niepełną) Instytucje świeckie i kościelne wspierające rodziny niepełne węzły w tworzonej instytucjonalnej sieci wsparcia społecznego Funkcje organizacji pozarządowych świeckich i kościelnych w lokalnych sieciach wsparcia dla rodzin (niepełnych) Rozdział IV Podstawy prawne udzielania pomoc rodzinom niepełnym przez publiczną pomoc społeczną...69 Polityka społeczna polityka rodzinna pomoc społeczna: działania systemowo powiązane Polityka rodzinna nowe wyzwania, nowe cele w XXI wieku Rodzina niepełna jako podmiot ochrony i jako świadczeniobiorca systemów wsparcia Rodzina niepełna adresat systemu wsparcia rodzin w potrzebie Zastąpić nieobecnego rodzica: między solidarnością społeczną a solidarnością rodzinną Rozdział V Wskazania do działań, rekomendacje zmian. Innowacje czy przykłady dobrych praktyk w pomocy rodzinie (niepełnej)? Wskazania do działań kiedy innowacja staje się dobrą praktyką? Przykłady dobrych praktyk Metoda grupowa w pracy socjalnej z rodziną (niepełną) Asystent rodziny (niepełnej) Program Mój dom Inicjatywa Tato.Net Mediacje rodzinne W kierunku dobrej praktyki Rozdział VI Wyzwania stojące przed systemem pomocy społecznej w odniesieniu do rodzin niepełnych Rekonstrukcja państwa opiekuńczego: aktywizowanie rodziców i odpowiedzialność dorosłych za los rodziny...105

6 Aktywna polityka społeczna: praca i opieka jako zadania samotnego rodzica integranta Różnorodność barier w rozwoju praktyki pracy socjalnej z rodziną (niepełną) w Polsce Rekomendacje dla praktyki i praktyków Wykaz organizacji pozarządowych działających na rzecz rodzin niepełnych w Polsce Bibliografia

7 6 Wprowadzenie Oddajemy do rąk Czytelnika książkę dotyczącą rodzin niepełnych. Samotni rodzice z dziećmi stanowili w 2002 r. (wyniki NSP) jedną piątą rodzin z dziećmi na wychowaniu w Polsce. Demografowie prognozują, że ze względu na kształtowanie się nowego reżimu rozwoju ludności, zwiększy się liczba gospodarstw domowych tworzonych przez jednego dorosłego i jego dzieci. Wskazuje się na takie czynniki powodujące niepełność rodziny, jak: wzrost liczby urodzeń pozamałżeńskich, wzrost liczby rozwodów, migracje, które nierzadko osłabiają więzi i przyczyniają się do rozpadu rodziny. Nadal występuje nadumieralność mężczyzn w średnich i starszych kategoriach wiekowych, co przyczynia się do wzrostu liczby gospodarstw domowych wdów z dziećmi. Samotne rodzicielstwo będzie zatem coraz częstszym doświadczeniem dorosłych i ich dzieci. Oznacza to, że zarówno beneficjenci programów pomocowych, jak i sami pomagający profesjonaliści mogą coraz liczniej reprezentować ten typ rodzin. Samotna matka w potrzebie może prosić o wsparcie urzędniczkę czy pracownicę socjalną, która również wychowuje dzieci bez ojca. Wspólność przeżyć, emocji matek, dźwigających obowiązki dwojga rodziców, może je łączyć, ale też sposób interpretowania roli samotnej matki i definiowania sytuacji dzielić, a nawet konfliktować. Obiektywizm i dystans przypisany sferze profesjonalnej zostanie poddany próbie. Celnie ujęła to badaczka i teoretyk upośledzenia, a jednocześnie matka dziecka z zespołem Downa, pisząc o ojcach w takich rodzinach jak jej Rozmawialiśmy o sprawach, które dotyczą i ich, i mnie. [ ] Fakt, że mam 20-letniego syna z zespołem Downa był cały czas mocnym argumentem przemawiającym za tym, że rola ulubionego przez naukowe dyskursy >>bezstronnego obserwatora<< jest dla mnie bezpowrotnie utracona 1. Podkreślamy ten fakt, ponieważ uznajemy jego ważność w sensie statystycznym, tzn. ze względu na skalę samotnego rodzicielstwa. Uznajemy też jego istotność w działaniach profesjonalnych, co nie oznacza, że nie będą one zgodne ze sztuką, metodami, technikami stosowanymi w określonych przypadkach, jednak dobór narzędzi będzie wynikał ze specyfiki definiowania problemu ze względu na znaczenie, które mu przypiszemy. Nadanie sensu jednostkowemu przeżyciu i skategoryzowanie go jako obiektywnej trudności pewnej klasy, pewnego typu, uruchamia określone czynności zawodowe profesjonalistów. Nasze opracowanie nie jest zbiorem opowieści samotnych rodziców o sobie, nie jest też opowieścią o światach przeżywanych przez głowy rodzin niepełnych. Stanowi próbę spojrzenia z poziomu makro i mezo. Koncentrujemy się na polskim systemie wsparcia rodzin niepełnych i próbujemy wskazać generowane przez ten system rozwiązania, ale też dylematy, które wynikają z przyjętych idei i uregulowań. Próbujemy pomóc profesjonalistom zrozumieć definiowanie rodzin niepełnych jako problemowych, ich ulokowanie 1 E. Zakrzewska-Manterys, Lista obecności. Rozmowy z ojcami osób z zespołem Downa, Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów Osób z Zespołem Downa Bardziej Kochani, Warszawa 2011, s. 5.

8 jako podmiotów ochrony prawnej i świadczeniobiorców w systemie wsparcia, wskazać na standardowe i niestandardowe inicjatywy wobec nich podejmowane przez publiczne oraz pozarządowe instytucje. W tym ujęciu, z czego zdajemy sobie sprawę, rodziny niepełne są podmiotem, wobec którego się działa, nie zaś podmiotem działającym. Ten ostatni aspekt tylko sygnalizujemy, ale jest on konieczny dla zrozumienia efektów pracy pomocowej przekształcamy rzeczywistość na tyle, na ile ludzie pozwolą ją zmienić, a strategie jednostek mogą być odmienne od uznanych przez nas za najlepsze dla nich. Wspólne doświadczenie pracy nad tą książką uzmysłowiło nam również specyficzną odrębność tej kategorii rodzin, wynikającą z widoczności ich w aktach prawnych, ale i obecności w cieniu rodzin wieloproblemowych, korzystających z pomocy społecznej. Czy za pośrednictwem pracy socjalnej powinno się wydobywać rodziny niepełne z tego cienia, tworząc z nich osobne grupy świadczeniobiorców, nie tyle na użytek statystyk, co pomocowych programów? Nie jesteśmy przekonane, że takie rozwiązanie, bez starannego zbadania sytuacji tych rodzin, ich gotowości do zmiany, jest właściwe. Nie jesteśmy również zwolenniczkami odgórnego rozwiązania tej kwestii, a zważywszy na możliwe nieplanowane konsekwencje odgórnych rozwiązań, uczciwie informujemy Czytelników, że naszym zdaniem nie należałoby tego czynić. Co nie oznacza, że sprawy pomocy rodzinom niepełnym mamy pozostawić swojemu biegowi. Publikacja ta powstała jako opracowanie zarówno praktyczne (typu know how), jak i teoretyczne pobudzające do refleksji. Traktujemy naszych Czytelników jako osoby o wyjątkowej wrażliwości, wnikliwe i dociekliwe, które nie tylko chcą technokratycznie rozwiązać dany problem, ale i poddać osądowi własne działanie, konstrukcje działań w miejscu swojego zatrudnienia oraz w systemie pomocowym. Zawdzięczamy swoje człowieczeństwo nie tyle wierności jakiejś niezmiennej, trwałej >>istocie<<, ile zdolności do nadążania za zmiennością znaczeń i sensów 2. Natomiast praktyczny wymiar odnajdzie Czytelnik w przywoływanych danych liczbowych, przepisach ustaw, schematach działań do zaadoptowania w codziennej pracy oraz w zestawieniu przydatnych adresów instytucji czy linków. Zwłaszcza użyteczność tych ostatnich jest względna instytucje powstają i upadają, reorganizują się i swoje działania. Mamy nadzieję, że to, co pozostanie, to wielka skłonność do zadawania pytań dlaczego to tak robię? i dlaczego tak mam to zrobić?. Mariola Racław Dobroniega Trawkowska 7 2 E. Zakrzewska-Manterys, Życiowe tsunami: obligatoryjność refleksyjności, Societas/Communitas, 2006, nr 1, s. 259.

9 8 Dobroniega Trawkowska, Mariola Racław Rozdział I Diagnoza problemu społecznego Rodziny niepełne: definiowanie zjawiska, przyczyny i konsekwencje niepełności rodziny Niepełne rodzicielstwo nie jest zjawiskiem nowym w historii społeczeństw. Tego typu rodziny występowały zawsze, a społeczne organizacje wypracowywały sposoby ich wspierania: od instytucji rekonstrukcji rodzin (powtórne małżeństwa) po publiczne wsparcie ze środków gromadzonych przez wspólnotę. Choć fakt wychowywania dziecka przez tylko jednego z rodziców ma charakter uniwersalny (czas i miejsce nie grają tu roli), to współcześnie, zwłaszcza w Europie Północnej i Zachodniej, samotne rodzicielstwo (szczególnie samotne macierzyństwo) łączy się z kompleksową zmianą reżimu reprodukcji ludności, określaną jako drugie przejście demograficzne 3. Drugie przejście demograficzne, datowane od lat 60. XX w., dotyczy zmian sposobów formowania rodziny wzorów wchodzenia w relacje małżeńskie/ partnerskie oraz wzorów płodności. Zwłaszcza zachowania dotyczące tworzenia par (krótkotrwałość, zmienność związków) uznano za rewolucyjne i odbiegające od zakładanych wcześniej w uznanej jako obowiązująca teorii przejścia demograficznego. Zwraca się uwagę, że niepełność rodziny oraz upowszechnienie tego zjawiska należy do zmian nieoczekiwanych, wynikających w znacznej części z wolicjonalnych decyzji jednostek (rozwód, aktywność seksualna przed i pozamałżeńska), a w mniejszej części jest determinowana czynnikami niezależnymi, tj. śmierć partnera (spadek ogólnej liczby zgonów, wydłużenie przeciętnego trwania życia minimalizują ryzyko wdowieństwa). 3 Por. M. Okólski, Demograficzno-instytucjonalne antynomie współczesności, [w:] J. Reykowski, T. Bielicki (red.), Dylematy współczesnej cywilizacji a natura człowieka, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 1997; W. Warzywoda- Kruszyńska, J. Krzyszkowski, Przemiany składu rodziny oraz wzorców dzietności i zatrudnienia w Polsce na tle Unii Europejskiej, [w:] Z. Tyszka (red.), Współczesne rodziny polskie ich stan i kierunek przemian, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001.

10 Wspomniane przeobrażenia zaskoczyły badaczy swoją intensywnością, zwłaszcza w porównaniu do wcześniejszych praktyk zakładania rodziny, obserwowanych w rozwiniętych krajach Europy do końca lat 50. XX wieku. Również w Polsce, jak pokazują porównania danych kolejnych NSP, liczba rodzin niepełnych i ich udział w ogólnej strukturze rodzinnych gospodarstw domowych rośnie 4. Bez względu na to, czy te wyniki będziemy interpretować w paradygmacie teorii drugiego przejścia demograficznego (jako konsekwencje kształtowania nowego reżimu), czy nie (jako wynik gwałtownych zmian warunków bytowych rodzin), niepodważalny jest fakt, że samotne rodzicielstwo i wychowanie przez jednego rodzica jest coraz częstszym doświadczeniem dorosłych i dzieci. Definicje niepełności rodziny W literaturze przedmiotu specyfika niepełności rodziny podnoszona jest w odniesieniu do nieobecności dorosłego, wywołującej konieczność przedefiniowania ról pozostałych członków rodziny, zmodyfikowania funkcji pełnionych przez grupę rodzinną, organizacji życia rodzinnego oraz pozarodzinnego. Rodziny niepełne określa się najczęściej w odniesieniu do ogólnych definicji rodziny, szczególnie do tzw. rodziny małej. Przykładowo, precyzuje się je jako co najmniej dwupokoleniowe niepełne struktury rodzinne (o charakterze biologicznym, biologiczno-prawnym lub prawnym w przypadku adopcji) 5. Cechuje je długotrwała lub trwała deformacja struktury partnerskiej i pokoleniowej, generująca osamotnienie rodzica w podejmowaniu decyzji życiowych dotyczących członków rodziny i prowadzenia gospodarstwa domowego oraz wymóg wyłącznej (lub zwiększonej) odpowiedzialności za los dzieci. Podobnie A. Kwak wskazuje na cechy struktury rodzin niepełnych przez ukazanie braków i trudności 6, tj.: przebywanie jednego dorosłego poza rodziną (nie żyje, mieszka oddzielnie), wspólne dla wszystkich, członków rodziny doświadczenie przerwania pierwotnych więzów, łączących je z nieobecnym rodzicem, (przeważnie) samodzielne prowadzenie gospodarstwa domowego przez jednego rodzica, możliwe uczestnictwo dzieci w więcej niż jedna rodzina (w wypadku powtórnych małżeństw rodziców). Przyczyny niepełnego rodzicielstwa Kategorię rodzin niepełnych różnicuje zarówno przyczyna powstania samotnego rodzicielstwa, jak i czas trwania tego stanu. Powód i długość nieobecności jednego z rodziców wpły- 9 4 Szczegółowe dane statystyczne dotyczące subpopulacji rodzin niepełnych w Polsce znajdzie Czytelnik w rozdziale II. 5 M. Trawińska, Rodziny niepełne i wielodzietne, CRSS, Warszawa 1996, s A. Kwak, Rodzina i jej przemiany, ISNS UW, Warszawa 2004.

11 10 wają na sytuacją życiową i prawną rodziny. Łącząc te dwie zmienne oraz kolejną: płeć głowy gospodarstwa domowego, wyróżnia się najczęściej kilka typów rodzin niepełnych 7, które przedstawiono na schemacie poniżej. Schemat 1. Typologia niepełnego rodzicielstwa z uwzględnieniem przyczyn, czasu nieobecności rodzica oraz płci głowy gospodarstwa domowego Samotna matka z dziećmi ze względu na płeć Samotny ojciec z dziećmi Rodziny osierocone na skutek śmierci rodzica Rodziny rozbite na skutek rozwodu, separacji, porzucenia rodziny niepełne ze względu na czas trwania niepełności długotrwała Rodziny niepełne biologicznie (panny, kawalerowie z dzieckiem) Pobyt rodzica w zakładzie karnym czasowa Dłuższy pobyt rodzica za granicą Dłuższe leczenie (szpital, sanatorium) Charakter pracy (nauka) Źródło: Opracowanie własne (MR) na podstawie literatury (por. przypis 6). Zaprezentowany schemat ma charakter ogólny, pozwala sklasyfikować rodzinę ze względu na występowanie określonych cech jej struktury i specyfikę sytuacji życiowej. W ramach tak utworzonych podgrup mamy do czynienia z niejednorodnością kategorii rodzin im przyporządkowanych, np. nie uwzględniono w nim liczebności rodziny (rodziny małodzietne, 7 Schemat opracowany na podstawie B. Kołaczek, Rodziny niepełne, [w:] S. Golinowska (red.), Rodziny w Polsce: ewolucja, zróżnicowanie, okres, transformacji, IPiSS, Warszawa 1995, s ; J.J. Auleytner, D. Blaszczyk, Problemy wychowawcze w rodzinach niepełnych, [w:] A. Kurzynowski (red.), Rodzina w okresie transformacji systemowej, WSP TWP, Warszawa 1995, s

12 wielodzietne), kwestii zdrowotnych (przewlekła choroba, niepełnosprawność, upośledzenie dorosłych i dzieci), miejsca zamieszkania (duże miasto, miasteczko, wieś). Stąd pierwsze zaszeregowania nie stanowią miarodajnej diagnozy sytuacji rodzinnej (ze szczególnym uwzględnieniem problemów dziecka). Konsekwencje niepełnego rodzicielstwa W rozważaniach dotyczących niepełności rodziny uwypukla się konsekwencje jej organizacji dla poszczególnych członków dorosłego i dzieci. Jakkolwiek Polacy (Polski Generalny Sondaż Społeczny z 2002 roku) w znacznym odsetku (60%), najwyższym w Europie, zgodzili się ze stwierdzeniem, że samotny rodzic może wychować dzieci tak samo dobrze, jak oboje rodziców 8, to teoretycy i praktycy punktują szereg utrudnień związanych z procesem socjalizacji dziecka (dzieci) w rodzinach niepełnych. Bez względu na przyczynę, nieobecność dorosłego rozpatrywana jest jako zakłócenie procesu wychowawczego. Wskazuje się na utratę przez dziecko wzoru roli jednego z rodziców, co przekłada się na przyszłe trudności w budowaniu prawidłowych relacji z partnerem i własnym dzieckiem 9. Podkreśla się traumatyzujące doświadczenia sytuacji przedrozwodowej i porozwodowej dla rozwoju dzieci, a także okresu żałoby w wypadku zgonu jednego rodzica. Dzieci mogą zarówno przyjmować postawy bierności i wycofania, uzależniać rodzica, z którym zamieszkują, jak i agresji, buntu. Często bywają (zwłaszcza te starsze) przeciążone obowiązkami rodzinnymi 10. Również czasowa nieobecność rodzica stwarzać może podobne perturbacje. Interesujące są zwłaszcza ustalenia dotyczące migracji zarobkowych matek, pozostawiających dzieci pod opieką męża, partnera i (lub) krewnych w kraju swojego zamieszkania. Wskazuje się na przyjęcie stylu wychowania na odległość przez telefon, Internet, kiedy zachowane pozostają kontakty i podtrzymywana więź, ale nie ma bezpośredniej styczności z osobą najbliższą dziecku. Wówczas duże znaczenie ma sieć krewniacza i sąsiedzka zaangażowana w proces wychowawczy. W wypadku osamotnienia dziecka przywoływane wyniki badań (doświadczenia międzynarodowe) wskazują na pojawienie się problemów szkolnych i wychowawczych u dzieci migrujących matek 11. W wypadku dorosłych opiekunów w rodzinach niepełnych przywołuje się często problem przeciążenia rolami, w tym obowiązkami domowymi. A. Olech i T. Kaźmierczak analizowa- 8 Dzieci się liczą. Informacje o stanie zagrożenia bezpieczeństwa i rozwoju dzieci w Polsce, Dziecko Krzywdzone, 2011, nr 3, s. 86. Na marginesie rozważań: powyższy wynik można interpretować (jest to tylko teza) jako wskaźnik nie tylko akceptacji samotnego rodzicielstwa, lecz także pośrednio prawdopodobnie braku kojarzenia niepełności rodziny z zachowaniami uznawanymi za wykraczające poza przyjęty zestaw norm społecznych (np. niepełność rodziny jako zjawisko przypisane underclass i kojarzone z zasiłkobiorcami pomocy społecznej). 9 Ibidem. 10 Por. szczegółowe analizy problemów wychowawczych w zależności od powodu powstawania niepełności [w:] J. Auleytner, D. Blaszczyk, Problemy wychowawcze w rodzinach niepełnych, op. cit. 11 Por. S. Urbańska, Transnarodowość jako perspektywa ujęcia macierzyństwa w warunkach migracji, [w:] K. Slany (red.), Migracje kobiet. Perspektywa wielowymiarowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków

13 12 li możliwości zaspokojenia potrzeb w rodzinach samotnych matek (rozważania te można przenieść na ogół rodzin niepełnych) w porównaniu do rodzin pełnych (kontekst struktury rodziny), znajdujących się w różnych sytuacjach życiowych (od rodzin sprawnie funkcjonujących po rodziny zmarginalizowane kulturowo). Wskazali, że w wypadku rodzin niepełnych występują zwiększone problemy w porównaniu do rodzin pełnych w sytuacji występowania nawet niewielkich trudności finansowych (wówczas pojawiają się niezaspokojone potrzeby opieki, wychowania, z zakresu prowadzenia gospodarstwa domowego) oraz u rodzin ubogich (deprywacja potrzeb ekonomicznych, opieki, swobody, samorealizacji, kulturalnych, wychowania). Wyróżnione przez badaczy pozostałe sytuacje życiowe, tj. względnie sprawne funkcjonowanie z zaznaczeniem problematycznego zaspokojenia tzw. potrzeb rodzinnych w wypadku samotnych rodziców oraz marginalizacja kulturowa, upodabniają problemy i możliwości ich przeciwdziałania u porównywanych typów rodzin. Wówczas sytuacja rodzin samotnych matek i rodzin pełnych nie odbiegały od siebie: albo gospodarstwa domowe funkcjonowały prawidłowo i samodzielnie, albo ich członkowie byli wykluczeni z dostępu do podstawowych instytucji życia społecznego. Z ustaleń przywołanych badaczy wynika koniczność monitoringu sytuacji życiowej rodzin niepełnych, gdyż nawet nieznaczne pogorszenie warunków bytowych może oznaczać zwiększony stopień deprywacji potrzeb członków tego typu rodziny. Głowy gospodarstw domowych tworzących rodziny niepełne mogą napotykać i napotykają wiele trudności w wejściu oraz utrzymaniu się na rynku pracy ze względu na problemy zapewnienia opieki nad dzieckiem, przeciążenie obowiązkami i niską dyspozycyjność czy cechy demograficzno-społeczne (np. feminizacja rodzin niepełnych, wykształcenie). To utrudnia ich aktywizację zawodową. Dojście kolejnych problemów: kłopotów zdrowotnych, niepełnosprawności członka rodziny lub przejściowych czy długookresowych trudności z wychowaniem dzieci naraża te rodziny na dysfunkcje w większym stopniu niż w wypadku rodzin pełnych oraz generuje potrzebę działań osłonowych. Zakładamy jednak, że znaczna część samotnych rodziców chciałaby mieć pracę i wystarczające zarobki na utrzymanie swojego gospodarstwa; że większość korzystająca z publicznych zasobów odgrywa rolę integranta. Integranci to osoby spełniające wymagania stawiane klientom w programach pomocowych i integracyjnych, rokujące nadzieję na usamodzielnienie oraz aktywizację np. na rynku pracy. Innymi słowy, przez >>strażników socjalnego porządku<< zostali zakwalifikowani jako adekwatni do logiki i reguł kreowania aktywności 12. Jednak zbiorowość rodzin niepełnych en masse z racji struktury będzie o wiele częściej niż rodziny pełne korzystała z systemu zabezpieczenia społecznego, gdyż w zastępowaniu nieobecnego rodzica 13 sa- 12 A. Karwacki, Aktywizacja Rzeczpospolitej obcych o współczesnych podziałach, włączeniu i wyłączeniu, [w:] A. Karwacki, H. Kaszyński (red.), Polityka aktywizacji w Polsce, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008, s Zastępowanie nieobecnego rodzica jest metaforą odnoszącą się do kompensacyjnej funkcji systemu zabezpieczenia społecznego w sytuacji niepełności rodziny. Metafora ta pod postacią pytania badawczego ( W jakim stopniu pomoc ze strony państwa polegać ma na zastępowaniu ojca nieobecnego w rodzinie? ) znalazła swoje zastosowanie w badaniach dotyczących samotnego macierzyństwa, kierowanych przez M. Rymszę,

14 motni rodzice nierzadko potrzebują pomocniczego i długookresowego wsparcia w prawidłowym funkcjonowaniu gospodarstwa, nawet przy integranckiej postawie głowy domu. Rodziny niepełne z racji swojej wewnętrznej organizacji narażone są na zwiększone trudności funkcjonowania. Problemy dorosłych i dzieci mogą się kumulować, a przeciążenie jednego opiekuna może zwiększać skalę odczuwanych deprywacji. 13 Nie oznacza to, że nie jest możliwe prawidłowe i samodzielne funkcjonowanie rodzin niepełnych, niewątpliwie jednak oparcie społeczne jest tu kluczowe dla ułatwienia prowadzenia gospodarstwa domowego przez jednego z rodziców. Podkreślić również należy długofalowe konsekwencje powstania niepełności rodziny, rozważane w kontekście relacji międzypokoleniowych, np. transferów pomiędzy generacjami. Przykładowo, P. Szukalski wskazuje, że sytuacja rozwodu szczególnie zubaża dzieci nie tylko w teraźniejszości, lecz także w przyszłości ze względu na możliwe transfery czasu, pieniędzy i usług. Również rodzic, który już nie mieszka ze swoimi dziećmi, będzie otrzymywał od zstępnego pomoc o niższej wartości i na mniejszą skalę niż ten, który stale opiekuje się potomstwem 14. Dorosłe dzieci pomagają jedynie tym osobom, którym przypisują status krewnego. Pomagają zatem głównie rodzicowi, który je wychował oraz babci i dziadkowi z jego strony koncentrując się na matrylinearnej linii rodziny, zdecydowana większość opiekunów sądownie ustalonych to kobiety 15. Autor podkreśla, że zakłócenie w wolumenie transferów materialnych oraz czasu jest jednym z czynników znacząco upośledzających start dzieci. Ale i przyszłe asynchronie (koncentracja usług i wsparcia na jednej stronie krewniaczej) powodują perturbacje w rodzinach, środowiskach i szkody na poziomie jednostek. Rodzina (niepełna) korzystająca z pomocy społecznej w trosce o polityczną poprawność czy o profesjonalne zasady? Jak poprawnie określić, nazwać taką rodzinę, która będąc niepełną, ma trudności w wywiązywaniu się z nałożonych na nią przez społeczeństwo funkcji i żyje w sposób społecznie nieakceptowany, przynajmniej dla jakiejś części społeczeństwa? Czy odpowiednim pojęciem jest szeroko stosowane przez służby społeczne określenie rodzina dysfunkcyjna? Kiedy funkcje nie są realizowane w sposób wystarczający, można mówić o dysfunkcjonalności rodziny 16 stwierdzili K. W. Frieske i P. Poławski. Autorzy wskazują na dwa rodzaje dysfunkcjonalności wewnętrzną i zewnętrzną, które nie muszą występować jednocześnie. W literaturze podkreślana jest istotna rola funkcji ekonomicznej rodziny. Przyjmuje się, że jej zaniedbanie prowadzi do degradacji w obrębie pozostałych funkcji. Ale dysfunkcjonalność rodziny wiąże się z całym szeregiem negatywnych zjawisk, takich jak: występowanie uzależw których uczestniczyła jedna z autorek podręcznika (MR). Por. M. Rymsza, Samotne macierzyństwo i polityka społeczna, ISP, Warszawa P. Szukalski, Rozwód a przepływy międzypokoleniowe materialnych dóbr i usług, Problemy Rodziny, 2000, nr Ibidem, s K. Frieske, P. Poławski, Opieka i kontrola, Wydawnictwo Interart, Warszawa 1996, s. 150.

15 14 nień (od alkoholu, narkotyków), przemoc, nieprzystosowanie społeczne dzieci i młodzieży, ubóstwo, bezrobocie, przestępczość i demoralizacja dzieci i młodzieży i inne problemy, które ograniczają zdolność systemu rodzinnego do adaptacji oraz do rozwoju w kierunku społecznie pożądanym. Zjawiska te podlegają ocenie różnych środowisk zawodowych, różnych służb społecznych. Pomagając i wspierając rodziny, przedstawiciele tych służb powinni używać wspólnych terminów, bardziej jednoznacznych, precyzyjnych pojęć. A w przypadku rodzin klientów służb nie jest to proste zadanie. Nieślubne matki 17 w tej dyskusji są dla nas punktem wyjścia. W nieodległej przecież przeszłości, sytuacja całej rodziny (nieślubnych dzieci i innych członków rodziny matki) została określona przez zmienioną pozycję kobiety w systemie stosunków społecznych, zdeterminowaną faktem urodzenia (nieślubnego) dziecka. Czym jest zatem współcześnie zdeterminowany sposób określania i definiowania sytuacji takiej kobiety i szerzej, rodziny (niepełnej)? Jednym z ważniejszych, a może w praktyce socjalnej jednym z najważniejszych czynników jest, w naszej ocenie, dążenie przedstawicieli służb społecznych do szeroko rozumianej poprawności. Dzięki temu dążeniu, wśród wykorzystywanych w pracy służb określeń rodzin korzystających z publicznego wsparcia, pojawiły się następujące: Rodziny specjalnej troski 18, na określenie szerokiej gamy rodzin korzystających z pomocy społecznej, wobec których podejmowane są (w ramach pomocy społecznej) działania interwencyjno-ratownicze. Rodziną specjalnej troski może być zatem rodzina problemowa lub wieloproblemowa. Jak zauważa K. Wódz, Rodziny problemowe stają się dysfunkcjonalnymi w sensie społecznym wówczas, jeśli występujące w nich zjawiska dysfunkcjonalne prowadzą do deprywacji podstawowych potrzeb ich członków, zwłaszcza dzieci, osób wymagających opieki, niezdolnych do samodzielnej egzystencji 19. Rodziny wieloproblemowe zostały zdefiniowane jako te spośród rodzin szczególnej troski, w których dochodzi do nakładania się trudności materialnych, upośledzenia kulturalnego, patologii biopsychicznej i społecznej 20. Rodziny wieloproblemowe charakteryzuje: niewydolność w realizacji licznych funkcji społecznych, prowadząca do deprywacji potrzeb osób zależnych, negatywny stereotyp rodziny z tzw. marginesu społecznego rozpowszechniony w środowisku lokalnym (i wśród zawodowych pomagaczy ), ograniczone umiejętności korzystania ze wsparcia. Te właśnie rodziny są głównymi klientami pomocy społecznej. Nazywając je rodzinami wykluczonymi podkreśla się brak możliwości uczestniczenia w życiu społecznym, a co najistotniejsze, brak umiejętności pełnienia ról społecznych i zagrożenie dziedziczeniem statusu osoby wykluczonej w następnych pokoleniach. 17 Przywołała je, opisując kwestię kobiecą, M. Racław. 18 K. Wódz, Praca socjalna w środowisku zamieszkania, BPS, Wydawnictwo Śląsk 1998, s Ibidem, s Ibidem, s. 168.

16 Rodziny uzależnione od pomocy społecznej, rodziny roszczeniowe, to korzystające z pomocy osób i instytucji rodziny, które nie są w stanie samodzielnie radzić sobie z życiem codziennym w akceptowany społecznie sposób. Inna grupa osób i rodzin korzystających z pomocy, jest zaradna w specyficzny sposób: oczekiwaniom kierowanym do państwa i jego instytucji towarzyszy umiejętność ogrywania systemu, wykorzystywania jego luk prawnych, organizacyjnych. Pracownicy socjalni podkreślają wzrost liczby rodzin uzależnionych od pomocy społecznej, które przejawiają niechęć i brak akceptacji dla podejmowania aktywności na jakimkolwiek polu oraz gotowość do obniżenia potrzeb własnych do najniższego poziomu. Rodziny patologiczne to najczęściej używane w żargonie zawodowym określenie, stosowane do opisu rodzin, w których nawarstwiły się różnorodne trudności i w których dzieci są przez rodziców socjalizowane do norm nieakceptowanych społecznie. Język poprawnościowy jest aktywizowany w publicznym dyskursie (np. propagowane przez Z. W. Stelmaszuk określenie rodziny w potrzebie ), a w szczególności w miejscach publicznych, podczas oficjalnych wystąpień. Natomiast żargon zawodowy stosowany jest powszechnie w mniej sformalizowanych sytuacjach 21. Tymczasem w kręgach szeroko rozumianej opinii społecznej skrystalizowało się i trwa niepoprawne stanowisko względem rodzin korzystających ze wsparcia. Rodziny te ukazuje się w sposób stereotypowy, jest to jednakże stereotyp negatywny, który przy okazji obciąża instytucję pomocy społecznej i służby społeczne. Jego wyrazem są przekonania, że pomoc społeczna zawsze uzależnia i rozleniwia, daje tylko pijakom i nierobom. Stereotypowe przekonania tworzą wypaczony i negatywny wizerunek pomocy społecznej jako instytucji nieudolnej, wyrzucającej pieniądze >>w błoto<<, zajmującej się rozdawnictwem, działającej nieskutecznie, a nawet przeciwskutecznie. Negatywny obraz nieporadnej i nieczułej na ludzkie problemy pomocy społecznej wzmacniają media, które nie przedstawiają jej w sposób obiektywny i rzetelny. Klimat towarzyszący działaniom pomocy społecznej można określić jako niesprzyjający aktywizacji i usamodzielnieniu rodzin korzystających ze świadczeń. Obraz rodzin niezaradnych z własnej woli i winy, uparcie przywiązanych do >>nienormalnych<< wzorów funkcjonowania, jest bardzo wygodny dla wielu grup: dla decydentów i władz lokalnych, które postrzegając te rodziny jako tak bardzo odmienne, że >>niczego z nimi już zrobić się nie da<<, mogą usprawiedliwiać brak własnej aktywności na polu rozwiązywania problemów społecznych, przywołując negatywny obraz beneficjentów systemu, którzy nie garną się do poprawy własnej sytuacji. Obraz ten jest także dogodny dla tej części (grupy) pracowników służb społecznych, którzy nie widząc woli dokonania zmian po stronie rodziny, z >>czystym sumieniem<< robią swoje i oddalają problem Wielu pracowników socjalnych nie widzi niestosowności w posługiwaniu się określeniami: rodzina patologiczna i patologia społeczna, gdyż uważają, że one dobrze oddają istniejący stan rzeczy. 22 D. Trawkowska, Swoi czy obcy? Praca socjalna i pracownicy socjalni wobec problemów reintegracji rodzin [w:] A. Karwacki, H. Kaszyński (red.), Polityka aktywizacji w Polsce, Toruń 2008, s. 167.

17 16 Ten rodzaj konfrontacyjnej sytuacji, jaki się wytworzył wewnątrz służb społecznych (napięcie między poprawnością dyskursu publicznego rodzina w potrzebie, a własnym przekonaniem i definiowaniem cech sytuacji rodziny w zgodzie z nim rodzina patologiczna ) oraz między służbami, a opinią publiczną (a przynajmniej głośną jej częścią), jest kontekstem dla oglądu innowacji i dobrych praktyk na rzecz rodzin niepełnych, które prezentujemy w końcowych rozdziałach opracowania. Pragniemy podkreślić obecność stygmatyzującego dla rodzin niepełnych sytuowania tej kategorii jako reprezentatywnej dla problemu bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego w ustawie o pomocy społecznej 23 oraz brak wyspecyfikowania tej kategorii rodzin w działaniach podejmowanych w ramach dobrych praktyk. Jest to symptomatyczne rodzina niepełna, którą wyróżniamy jest po prostu rodziną korzystającą z pomocy społecznej, rodziną problemową, dysfunkcyjną, bezradną w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego itd. Zważywszy na fakt starannego eksponowania w statystykach pomocy społecznej np. rodzin doświadczających przemocy (w tym niepełnych) oraz rodzin z bezradnością w sprawach opiekuńczych i prowadzenia gospodarstwa domowego (w tym niepełnych), wydaje się, iż rozbudowana typologia (por. M. Racław, Schemat 1.), ukazująca specyfikę i swoistość kategorii rodzina niepełna dotąd nie funkcjonuje w diagnozowaniu oraz w projektowaniu sieci wsparcia w pracy socjalnej. Rodzina niepełna nie funkcjonuje również jako wyodrębniony podmiot organizowanego lokalnego systemu wsparcia, który jest tworzony z myślą o rodzinie wieloproblemowej, patologicznej 24, dysfunkcyjnej. Wydaje się, iż rodzina niepełna jest kłopotliwym beneficjentem pomocy społecznej, typowym, stereotypizowanym, powszechnym i nieznanym. Rodziny niepełne: problem społeczny, problem dla społeczności lokalnej, problem ze względu na społeczność lokalną? Rodziny niepełne, rozumiane jako określony typ biologicznej rodziny, stanowią kategorię polityki społecznej i jako takie korzystają z powszechnych programów wsparcia na ogólnych zasadach (jak inne typy rodzin). Są beneficjentami polityki rodzinnej, której adresatem jest grupa rodzinna per se, a celem tworzenie warunków prawidłowego jej funkcjonowania, tj. warunków do wypełnienia zadań wobec członków rodziny i wobec społeczeństwa 25. Również przez programy pośrednie polityka społeczna oddziałuje na życie rodzin i warunki ich bytu, stąd uprawienie polityki rodzinnej explicite nie jest konieczne dla wyróżnienia i analizy skali oraz zakresu państwowego interwencjonizmu w życie rodzinne. Rodziny niepełne mogą jednak stać się beneficjentami tzw. programów adresowanych, które są organizowane tylko 23 Takie przypisanie wywołuje protesty samotnych rodziców, którzy zdaniem mediatora i pracownika socjalnego E. Górskiej preferują określenie rodzina z jednym rodzicem (monoparentalna). 24 Pojęcie rodziny patologicznej pojawia się w oficjalnych programach władz lokalnych, np. w lokalnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych D. Trawkowska. 25 Por. uwagi zawarte w rozdziale IV niniejszej publikacji.

18 dla nich ze względu na określone wartości, normy lub odczuwane i zaakceptowane jako niezgodne z przyjętymi standardami braki, ten typ rodzin zostanie zakwalifikowany jako wymagający odmiennego czy szczególnego traktowania. Uruchomiona zostanie biurokratyczna machina organizacji profesjonalnej pomocy dla problematyzowanego typu rodziny. W Polsce, co zostanie udokumentowane w kolejnym rozdziale, rodziny niepełne tworzą przede wszystkim samotne kobiety z dziećmi. Na ich przykładzie ukazane zostanie wzajemne powiązanie kategorii pojęciowych: kwestia społeczna, problemy społeczne i potrzeby społeczne z uwzględnieniem różnych wymiarów ich terytorialnego i systemowego oddziaływania (Schemat 2.). Ustalenia terminologiczne: kwestia społeczna, problem społeczny, potrzeby społeczne Spróbujemy uściślić znaczenie przywoływanych pojęć (kwestia społeczna, problem społeczny, potrzeba społeczna), które w rozmaitych naukach są odmiennie interpretowane. Po drugie, wskażemy na ich przydatność dla tworzenie konstrukcji teoretycznych, potrzebnych profesjonalistom (m.in. diagnostom czy planistom) przy programowaniu konkretnych działań w środowisku lokalnym. Zarówno w socjologii, jak i nauce o polityce społecznej, spotkać możemy rozmaite definicje problemów społecznych, ich genezy oraz etapów rozwoju 26. Problem społeczny łączy się z komponentem świadomościowym zdefiniowaniem pewnego zjawiska, faktu jako odstępstwa od przyjętych reguł, standardów, jako zagrożenia dla występujących norm i zasad, jako dolegliwości przez znaczącą grupę osób lub ekspertów Określenie czegoś mianem problemu wymaga pewnej jednomyślności oraz implikuje przekonanie o możliwości przezwyciężenie tego zagrożenia. Konkretne przedsięwzięcia, przede wszystkim działania zbiorowe są podstawowym tego sposobem 28. Z badań 29 wynika, że poszczególne służby społeczne monopolizują określone problemy społeczne jako pole swoich profesjonalnych czynności, a w tym stosowanych definicji zjawisk, technik i metod ich pomiaru oraz oceny, wykorzystywanych metod i narzędzi, a także jako pole własnych identyfikacji indywidualnych i grupowych (tożsamość indywidualna [pracownika], tożsamość kolektywna [pracownicza] 30 ). 26 Por. K. Frysztacki, Socjologia problemów społecznych, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009; L. Miś, Problemy społeczne. Teoria, metodologia, badania, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Są to niedookreślone terminy. 28 K. Frysztacki, Problemy społeczne, [w:] Encyklopedia socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2000, s Podajemy za: E. Giermanowska, Bezrobocie młodzieży jako problem społeczny, [w:] E. Giermanowska, M. Racław-Markowska (red.), Społeczności lokalne wobec problemu bezrobocia młodzieży, ISP. Warszawa 2003, s Por. uwagi na temat tożsamości indywidualnej oraz kolektywnej pracowników socjalnych D. Trawkowska Portret współczesnego pracownika socjalnego. Studium socjologiczne. BPS Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2006, s ; M. Bieńko, Dylematy profesji i roli w refleksyjnym projekcie tożsamości współczesnego pracownika socjalnego na przykładzie pracowników powiatowych centrów pomocy rodzinie, [w:] M. Rymsza (red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012, s

19 18 Zarówno potrzeby społeczne, jak i problemy społeczne, funkcjonują jako obiekt rozważań i badań w różnych dyscyplinach naukowych (psychologia, pedagogika, socjologia, polityka społeczna, praca socjalna) i są w ich granicach definiowane oraz klasyfikowane w różnorodny sposób 31. W polityce społecznej potrzeba identyfikowana jest jako odczuwany przez jednostkę stan braku czegoś, zaś potrzeba społeczna oznacza taką potrzebę, której zaspokojenie wymaga istnienia i działania instytucji społecznych, celem eliminacji wskazanych braków, a ich działanie przynosi przewidywalne efekty 32. Potrzeby społeczne wynikają z biologicznej i społecznej natury człowieka, co oznacza, że ich genezy należy doszukiwać się w systemie przyrodniczym (jedzenie, picie, odzienie, schronienie, ekologia), kulturowym (normy, wartości związane z funkcjonowaniem społeczeństwa i jednostki w społeczeństwie, transmisją jego tradycji itd.), organizacyjnym, służącym do osiągania celów na podstawie wcześniej zidentyfikowanych potrzeb. A. Lisowski, polski badacz potrzeb społecznych, podkreśla dynamikę potrzeb powiązaną ze stopniem społecznej akceptacji istnienia określonych braków i uznania ich za konieczne do zaspokojenia. Ludzie, dostrzegając nowe możliwości wynikające z rozwoju społeczno-gospodarczego, reagują potrzebami i występują z postulatami, aby je zaspokoić. Niektóre z nich stają się podstawą formułowania przez decydentów programów zaspokajania potrzeb. Skuteczność tych programów przesądza o utrwaleniu potrzeb, a przez wywiedzenie z nich norm i standardów o ich replikowaniu. Jednak zarówno postulaty, jak i programy oraz normy i standardy mogą stać się wskaźnikami potrzeb społecznych i ich zbiorowej akceptacji. Potrzeby społeczne i problemy społeczne w nauce o polityce społecznej zostały czytelnie powiązane ze sobą w pojęciu kwestia społeczna. Zdaniem Jana Daneckiego, kwestia społeczna 33 to konkretny i dotkliwy dla życia oraz współdziałania członków danej społeczności problem, który identyfikowany jest w nauce o polityce społecznej przez wskazanie potrzeb, które nie są zaspokajane (czyje potrzeby oraz jakie potrzeby napotykają na blokady utrudniające ich zaspokojenie, jakiego rodzaju i gdzie umiejscowione są owe blokady). Jest to tzw. wąskie ujęcie kwestii społecznej, kiedy stanowi ona szczególną grupę konkretnych i wyodrębnionych problemów społecznych. W takim rozumieniu wskazuje się na społeczno-instytucjonalną genezę kwestii społecznych (wynikają one z zasad i mechanizmów życia zbiorowego, które generują deprywację dużych kategorii jednostek), dotkliwość i skalę odczuwanych niedogodności (duże natężenie dolegliwości w znacznej grupie osób), niemożność rozwiązania tych problemów przez osoby i grupy nimi dotknięte oraz konfliktowy charakter relacji pomiędzy zbiorowością upośledzoną, a pozostałymi segmentami społecznymi 34. W ujęciu sze- 31 Szerzej na temat sposobów definiowania potrzeb społecznych w naukach społecznych por. A. Lisowski, Badanie potrzeb społecznych, BPS, Wydawnictwo Interart, Warszawa A. Lisowski, Potrzeby społeczne i ich diagnozowanie, [w:] A. Kurzynowski (red.), Polityka społeczna, Szkoła Gówna Handlowa Oficyna Wydawnicza, Warszawa Por. J. Danecki, Kwestia społeczna istota źródła, zarys diagnozy, [w:] A. Rajkiewicz, J. Supińska, M. Księżopolski, Polityka społeczna. Materiały do studiowania, Wydawnictwo Interart, Warszawa 1996, s B. Rysz-Kowalczyk, Teoria kwestii i problemów społecznych, [w:] G. Firlit-Fesnak, M. Szylko-Skoczny (red.), Poli-

20 19 rokim, ukształtowanym w XVIII i XIX w., kwestia społeczna odczytywana jest jako sprawa do załatwienia, zadanie o istotnym politycznym znaczeniu, wspólne podłoże wszelkiego zła społecznego, wynikającego z panujących stosunków społeczno-gospodarczych 35. Współcześnie ewolucja interpretowania kwestii społecznej nadała jej znaczenie wiązki problemów społecznych, które (najczęściej) dotykają jakąś zbiorowość (ujęcie podmiotowe). Każda kwestia społeczna czy problemy i potrzeby społeczne oraz ich związki mogą być rozpatrywane na poziomie makro, mezo, mikro systemu społecznego oraz w zasięgu: międzynarodowym, krajowym, lokalnym. Jest to próba historycznego i holistycznego spojrzenia na problemy społeczne, które mogą się kumulować i wzmacniać na poziomie całej zbiorowości, np. narodowej, w postaci kwestii społecznej, a jednocześnie ich aktualizacją i wariancją będzie problem konkretnej rodziny w potrzebie, zamieszkującej określone środowisko lokalne. Ich wzajemne wpływy, powiązania i wzmocnienia ukazuje schemat 2., odnoszący się do problemu samotnego macierzyństwa i jego ulokowania w polityce centralnej, lokalnej oraz w odniesieniu do konkretnego gospodarstwa domowego. Schemat 2. Wzajemne powiązania kwestii, problemów i potrzeb w różnych wymiarach systemu na przykładzie samotnych matek z dziećmi Kwestia kobieca Kwestia dzieci poziom makro (globalny/ krajowy) samotne matki z dziećmi Konkretne problemy społeczne w ujęciu podmiotowym (grupa/kategoria osób) i przedmiotowym (obszar/dolegliwość) Poziom mezo (lokalny) Potrzeby społeczne Środowisko zamieszkania Rodzina samotnej matki z dziećmi Poziom mikro (jednostki) Źródło: Opracowanie własne (MR). Rodziny niepełne: od kwestii społecznej do problemu społecznego i od problemu społecznego do kwestii społecznej Zdefiniowanie sytuacji rodzin samotnych matek jako problemu w ujęciu podmiotowym można (w uproszczeniu) wywieść od dwóch społecznych kwestii: kobiecej i dzieci. Kwestia tyka społeczna. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Ibidem, s. 178.