PROBLEM BEZDOMNOŚCI W POLSCE WYBRANE ASPEKTY DIAGNOZA ZESPOŁU BADAWCZEGO DZIAŁAJĄCEGO W RAMACH PROGRAMU GMINNY STANDARD WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI

Transkrypt

1 PROBLEM BEZDOMNOŚCI W POLSCE WYBRANE ASPEKTY DIAGNOZA ZESPOŁU BADAWCZEGO DZIAŁAJĄCEGO W RAMACH PROGRAMU GMINNY STANDARD WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI Redakcja naukowa: Maciej Dębski Streszczenie: Barbara Goryńska-Bittner Gdańsk, luty 2011

2 Spis treści Wstęp... 3 Sławomir Mandes Przegląd kluczowych tematów badań dotyczących bezdomności w socjologicznej literaturze USA, Wielkiej Brytanii oraz Niemiec... 7 Aleksander Pindral Definicje i typologie bezdomności Maciej Dębski Przyczyny bezdomności. Typologie i kwestie sporne Marcin J. Sochocki Skala i charakter bezdomności w Polsce Barbara Goryńska-Bittner Diagnoza skali i charakteru zjawiska bezdomności Polaków poza granicami Polski w Europie Piotr Olech Strategie rozwiązywania problemu bezdomności w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Australii i Europie Piotr Olech Polityka społeczna w Polsce a perspektywa ustanowienia krajowej i zintegrowanej strategii wobec problemu bezdomności analiza istniejących planów i programów Piotr Olech Zapobieganie bezdomności i integracja ludzi bezdomnych a problemy mieszkaniowe w Polsce. Zarys głównych problemów mieszkaniowych w kontekście bezdomności Maciej Dębski Zjawisko bezdomności w gminnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych Mirosław Przewoźnik Diagnoza stanu w zakresie wybranych aspektów systemu prawnego mającego zastosowanie wobec osób bezdomnych Maciej Dębski Analiza systemu pomocy osobom bezdomnym w Polsce. Próba krytycznej syntezy Maciej Dębski Rekomendacje dla systemu wsparcia osób bezdomnych w Polsce... 57

3 WSTĘP Od dwudziestu lat zauważyć można w Polsce szczególne - wśród badaczy społecznych, instytucji i organizacji niosących wsparcie - zainteresowanie problemem bezdomności. Bezdomność to zjawisko szczególnie złożone, wielowymiarowe, różnorodnie uwarunkowane i dynamiczne, dlatego przeciwdziałanie mu jest niezwykle trudne, często też mało skuteczne, bo wymaga nie tylko szybkiej interwencji, lecz - przede wszystkim - wskazania skutecznych sposobów wyjścia z trudnej sytuacji. Wprawdzie prowadzone są badania nad bezdomnością o zasięgu lokalnym, nie udało się jednak dotąd zrealizować w Polsce badań o charakterze ogólnopolskim. Mimo odczuwalnego w teoriach naukowych (socjologicznych, psychologicznych) deficytu teoretycznego zakorzenienia, o problemie bezdomności wiemy jednak coraz więcej z oficjalnych dokumentów gminnych, wojewódzkich i ogólnopolskich, znajduje też stosowne umocowanie w programach edukacyjnych szkolnictwa wyższego. Wysoka jakość i interdyscyplinarny charakter prowadzonych badań ujawnia szczególne znaczenie zjawiska bezdomności, które staje się dla wielu polskich gmin jednym z kluczowych problemów do rozwiązania. W realizowanym przez 6 organizacji pozarządowych Projekcie Gminnego Standardu Wychodzenia z Bezdomności (dalej: GSWB) 1 znaczące zadanie powierzono Zespołowi Badawczemu, którego głównym celem projektowym jest wspomaganie wszystkich zaangażowanych w realizację projektu ekspertów pod kątem metodologicznym w procesie zbierania danych oraz ich ilościowej i jakościowej analizy. Efektem pracy Zespołu w pierwszej fazie projektu (faza diagnozy) było obok pracy w grupach eksperckich opracowanie diagnozy sytuacji bezdomności w Polsce. Prezentowana tutaj diagnoza Zespołu Badawczego powstała w oparciu o doświadczenia z pogranicza nauki i doświadczeń praktyków, na co dzień pracujących z osobami bezdomnymi. Z założenia stanowiąc teoretyczne spojrzenie na problem bezdomności w Polsce, jest też wprowadzeniem do treści zawartych w raportach grup eksperckich ds.: zdrowia, pracy socjalnej, streetworkingu, zatrudnienia i edukacji, partnerstw lokalnych oraz mieszkalnictwa. Autorzy diagnozy 1 CARITAS Diecezji Kieleckiej, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Stowarzyszenie MONAR, Stowarzyszenie OTWARTE DRZWI, Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta, Związek Organizacji Sieć Współpracy BARKA

4 dotykają także problemów, które nie były przedmiotem analizy grup eksperckich, proponując nieco inne konteksty postrzegania problemów wykluczenia społecznego, w tym bezdomności. Ujęcia zaproponowane przez autorów diagnozy zapewne nie wyczerpują problematyki bezdomności, to jednak zawierają najbardziej aktualne treści i jako umocowane w najnowszej literaturze naukowej, raportach z badań i aktualnie realizowanych projektów, stanowią intelektualne dopełnienie diagnozy grup eksperckich i rzetelną podstawę dalszych badań i analiz. Mimo, iż przygotowana przez Zespół Badawczy w 12 opracowaniach diagnoza dotyczy zjawiska bezdomności w Polsce, wielu jej autorów (S. Mndes, P. Olech, M. Przewoźnik, B. Goryńska-Bittner) umocowało swoje rozważania na doświadczeniach europejskich. Przegląd socjologicznej literatury USA, Wielkiej Brytanii i Niemiec odnoszącej się do problematyki bezdomności (S. Mandes) i jej wnikliwa analiza pozwala czytelnikowi zorientować się w zróżnicowanym podejściu teoretycznym badaczy w kwestii definiowania i metodologii mierzenia bezdomności. Wiedzy o stopniu różnorodności definicyjnej stosowanej w Polsce dostarcza opracowanie skoncentrowane na przeglądzie typologii osób bezdomnych i ocenie ich wartości poznawczej (A. Pindral). Kolejne opracowania koncentrują uwagę czytelnika na głównych przyczynach wchodzenia w stan bezdomności (M. Dębki), społeczno-demograficznej charakterystyce osób bezdomnych i problemach towarzyszących mierzeniu skali bezdomności (M. J. Sochocki). Problem z pomiarem bezdomności nie jest tylko problemem polskim, dotyczy w zasadzie całej Europy, w tym także trudnej do oszacowania, wykazującej tendencje wzrostowe, migracyjnej bezdomności Polaków. Stąd w opracowaniu odnaleźć można rekomendacje dla polskich decydentów w kwestii decyzji o sposobach wsparcia rodaków migrujących do krajów UE (B. Goryńska-Bittner). Poprzez prezentację europejskich strategii walki z bezdomnością przekonują autorzy, że główny cel polityki wobec bezdomności likwidacja lub stopniowe ograniczenie skali jest możliwe (P. Olech, M. Dębski). W sposób szczegółowy, w oparciu o najnowsze dane polskie i europejskie, zaprezentowane zostały najważniejsze problemy związane z mieszkalnictwem w Polsce, czynniki w sposób bezpośredni bądź pośredni wpływające na skalę bezdomności w gminach (P. Olech) oraz przeprowadzona została analiza wybranych gminnych strategii rozwiązywania problemów społecznych ze wskazaniem na wady funkcjonującego systemu wsparcia osób bezdomnych (M. Dębski). Niewątpliwym zasobem omawianej diagnozy jest możliwość zapoznania się z najważniejszymi, polskimi i

5 zagranicznymi aktami prawnymi związanymi w sposób bezpośredni bądź pośredni z problemem bezdomności oraz ich wnikliwą analizą (M. Przewoźnik). Istotną część diagnozy stanowią - sformułowane przez jej autorów rekomendacje, sugerujące kierunki adekwatnej i skutecznej pracy na rzecz osób bezdomnych, w sposób kompleksowy ujawniające słabości systemu pomocy osobom bezdomnym w Polsce. Mając świadomość jak we wstępie pisze M. Dębski że o bezdomności można pisać bez końca, warto zwrócić uwagę praktyków wsparcia społecznego, polityków, decydentów a nade wszystko samych bezdomnych, że współuczestnictwo w działaniach na rzecz likwidacji bezdomności jest warunkiem zmiany obecnej sytuacji. W takim przekonaniu Zespół Badawczy zgromadził pokaźny zasób wiedzy na temat zjawiska bezdomności w Polsce, rzecz w tym, by użyć jej do działań pozytywnych. Zdając sobie sprawę z pokaźnej objętości diagnozy (399 stron), wyposażonej w liczne przypisy i odwołania do literatury przedmiotu, jej autorzy zaakceptowali zaprezentowanie Czytelnikowi także jej streszczenia, uwzględniającego najważniejsze dla problematyki bezdomności kwestie, podane w możliwie przystępny, ułatwiający korzystanie z rekomendowanej diagnozy sposób. Barbara Goryńska-Bittner Maciej Dębski

6

7 Sławomir Mandes Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski PRZEGLĄD KLUCZOWYCH TEMATÓW BADAŃ DOTYCZĄCYCH BEZDOMNOŚCI W SOCJOLOGICZNEJ LITERATURZE USA, WIELKIEJ BRYTANII ORAZ NIEMIEC W opracowaniu tym Sławomir Mandes dokonał przeglądu badań socjologicznych dotyczących bezdomności, realizowanych w USA, Wielkiej Brytanii i Niemczech. Biorąc pod uwagę zróżnicowany charakter literatury przedmiotu, skupił swą uwagę na ostatnich 20-tu latach oraz ograniczył się do przeglądu literatury socjologicznej w przekonaniu, że podejmuje ona zagadnienie bezdomności w najszerszej perspektywie i porusza kluczowe dla diagnozy kwestie. Skoncentrował się na najważniejszych problemach dotyczących bezdomności: definicjach zjawiska; liczebności i metodach liczenia oraz charakterystyce i demograficznym zróżnicowaniu; przyczynach; strategiach funkcjonowania; tożsamości społecznej i wizerunku bezdomnych. Autor opracowania zwraca uwagę na fakt braku jednej, powszechnie akceptowanej definicji bezdomności oraz na to, że spotykane w literaturze definicje w zasadzie nie różnicują się ze względu na kraj pochodzenia. Dla konstrukcji definicji znaczenie podstawowe mają cele badania, przyjęta metodologia i teoretyczne założenia przyjęte przez badacza. Wczesne, dotyczące starych bezdomnych (dominujące do lat 60-tych XX w.) badania definiowały bezdomność przez dezafiliację (wyalienowanie) ze struktury społecznej. Współczesne definicje główny nacisk kładą na problemy mieszkaniowe, szczególnie akcentując kwestię biedy. Znacząca część badań opiera się na klasycznej pracy socjologa amerykańskiego P. Rossi, który definiuje bezdomność jako nieposiadanie odpowiedniego oraz regularnego dostępu do typowego miejsca zamieszkania (Rossi, 1989, s. 10). Badacze choć uznają praktyczną użyteczność definicji bezdomności wskazują w zasadzie już od samego początku na problemy z nimi związane. Dyskusja dotyczy przede wszystkim wątpliwości pojawiających się przy próbach dookreślenia, co rozumie się przez miejsce zamieszkania. Przyjęcie określonego kryterium zaliczania jakiejś grupy osób do kategorii bezdomnych ma także istotne konsekwencje społeczne (prawo do różnych form pomocy społecznej) oznaczające konieczność wydatkowania określonych środków finansowych. Drobna zmiana w definicji tego, co uznajemy za dom, może oznaczać konieczność wydatkowania dodatkowych miliardów dolarów, funtów czy euro (Jacobs i in., 1999).

8 Ściśle powiązana z problemem definiowania zjawiska jest kwestia liczebności bezdomnych, wywołując prawdopodobnie więcej kontrowersji politycznych, niż sama definicja. Dotyczy bowiem nie tylko środków finansowych ale potężnej władzy w postaci wpływu na opinię publiczną. S. Mandes zwraca uwagę na wiele metod liczenia bezdomnych, przytaczając ważniejsze dyskusje dotyczące stosowanych metodologii, w których przełom stanowiły badania Census Bureau, które dysponując po raz pierwszy znaczącym budżetem, podjęło w 1990 r. samodzielną (poprzednie odbywały się podczas narodowych spisów ludności) próbę policzenia osób bezdomnych. Po przygotowaniu bazy instytucji, miejsc, gdzie można spotkać bezdomnych, jednej nocy policzono wszystkie osoby w nich przebywające. Metoda jednodniowa spotkała się ze spora krytyką, pod wpływem której Biuro zmodyfikowało metodologię liczenia i w następnym (2000 r.) liczenie rozłożone zostało na 3 kolejne dni. Literatura socjologiczna obfituje w różnego rodzaju badania ilościowe prowadzone na ograniczonym obszarze: miasta lub regionu. Wykorzystywane są też różnego rodzaju dane zbierane przez instytucje rządowe. Chociaż ze względu na zróżnicowany charakter i cele badań S. Mandes nie omawiał ich szczegółowo, to zaprezentował ich rezultaty na kilku przykładach. Podejmując kwestię przyczyn bezdomności, zwolennicy ich poszukiwania zdaniem S. Mandesa mają spore problemy ze wskazaniem czytelnych i dających się zastosować w praktyce kryteriów, upoważniających do rozstrzygnięć o rzeczywiście przyczynowym charakterze ich związku z bezdomnością. Autor sugeruje, iż napięcia interesów różnych grup powodują, że debatom dotyczącym bezdomności zazwyczaj towarzyszą emocje silniejsze, niż w innych sporach naukowych, co szczególnie widoczne jest w pracach powstających w okresie wzrostu zjawiska nowej bezdomności, bez względu na kraj pochodzenia. Analizując literaturę dotyczącą przyczyn bezdomności wskazał Mandes na dwie perspektywy: strukturalną (makro) i jednostkową (mikro). Podejście makro akcentuje znaczenie zewnętrznych procesów społecznych implikujących biedę i zwiększających liczbę bezdomnych. Na szereg czynników prowadzących do bezdomności wskazują analizy prowadzone na poziomie makro. Do najczęściej wyróżnianych należą zmiany na rynku mieszkaniowym. Drugą grupę przyczyn makro stanowią szeroko ujmowane cykle ekonomiczne. Do trzeciej grupy przyczyn makro zaliczył autor różnego rodzaju zmiany demograficzne. Podejście mikro wskazuje przede wszystkim na cechy jednostkowe, jako bezpośrednie przyczyny prowadzące do bezdomności. Jego zwolennicy zwracają uwagę na to, że bezdomność zaczyna się we wczesnym wieku i ma złożone przyczyny (przemoc w domu, alkoholizm, narkotyki i in.). Osobom dorosłym towarzyszą także problemy: chorób psychicznych, śmierć współmałżonka, przemocy w domu (Shinn i in., 2007). Akceptujący to ujęcie badawcze dystansują się od podejścia sugerującego w przyczynach makro poszukiwania odpowiedzi na pytanie o przyczyny bezdomności, ponieważ bieda, bezrobocie czy rozwód nie należą do czynników przesądzających o tym, że ktoś trafia

9 na ulice. Wśród argumentów przeciw ujęciu makro znajdują się statystyki badawcze wskazujące, że zdecydowana większość osób dotkniętych którymś z problemów społecznych nie zasila rzeszy bezdomnych. Stąd zwolennicy ujęcia mikro zwracają swą uwagę na istotne znaczenie przyczyn natury indywidualnej, jak np. przyswojoną w procesie socjalizacji tzw. wyuczoną bezradność, powodującą, że osoby nią dotknięte nie potrafią skonsumować dostępnych świadczeń społecznych, które uchroniłyby je przed bezdomnością. Autor opracowania zwraca uwagę na fakt, że oba podejścia badawcze i sposoby wyjaśnień mają swoje poparcie w szeregu rzetelnych badań oraz dowodów. Pod koniec lat 90-tych, wraz ze spadkiem zainteresowania opinii publicznej problemem bezdomności, ujawnił się podatny grunt dla dominacji przekonania, że w każdym z tych ujęć kryje się ziarno prawdy 2. Przegląd literatury socjologicznej upewnił autora opracowania w przekonaniu, że mimo zróżnicowanego charakteru analiz i przyjętej metodologii (metody ilościowe, jakościowe i uwzględniające oba podejścia) - praktycznie każda praca socjologiczna zawiera elementy opisu strategii stosowanych przez osoby bezdomne w nieprzyjaznym środowisku społecznym. W analizach strategii funkcjonowania osób bezdomnych wiele miejsca poświęcają badacze problemowi braku stałego źródła utrzymania, co niejako wymusza na bezdomnych wypracowanie własnych strategii radzenia sobie w trudnym położeniu. Badania ukazują osoby bezdomne jako nieprzygotowane do nowej sytuacji, rozpoznające i wykorzystujące różne możliwości poprawy swojej sytuacji.. Szczególną uwagę zwrócił S. Mandes na prace analizujące postępujący proces marginalizacji, mającej różny charakter wynikający ze stopniowego kurczenia się przestrzeni publicznej, do której dostęp podlega selekcji. W pracach tych odnaleźć można analizę szerokiego wachlarza mechanizmów wykluczania bezdomnych ze społeczeństwa (m.in.: grodzenie osiedli, likwidacja miejsc do siedzenia, niewygodnie wyprofilowane ławki). W kontekście badań dotyczących strategii bezdomnych zwraca uwagę autor opracowania na często sygnalizowany problem uzależnienia osób bezdomnych od systemu pomocy społecznej. Opisywany w literaturze socjologicznej system wsparcia (schroniska, jadłodajnie i in.) jako shelterisation thesis uzależnia bezdomnych, powodując ich pasywność, zależność od pomocy, co osłabia ich motywacje do zmiany swego położenia. Pewnego rodzaju aktywność bezdomnych wyraża się w ich strategiach, których ważny element stanowią swoiste gry prowadzone z instytucjami pomocowymi (negocjacje odnośnie funkcjonowania w schroniskach). Zamierzeniem autora omawianego opracowania było poprzez prezentację kluczowych obszarów badań dotyczących bezdomności w socjologicznej literaturze USA, Wielkiej Brytanii i Niemiec raczej wskazanie rodzaju zagadnień i sposobów ich badania, niż powstałych w toku badań 2 F. O Flaherty (2004) pisze o połączeniu niefortunnych okoliczności: czynników o charakterze makro i mikro, które powodują, że ta akurat, a nie inna jednostka staje się bezdomnym.

10 konkretnych ustaleń. Literatura przedmiotu wskazuje na duże zainteresowanie wśród socjologów problematyką bezdomności. S. Mandes z zadowoleniem zauważa, że po okresie sporów opartych na nie zawsze merytorycznych przesłankach, nadszedł czas wielowątkowych badań o wyrafinowanej metodologii, uwzględniających różnorodność perspektyw teoretycznych i metodologicznych ale też zorientowanych praktycznie. Analiza literatury wybranych krajów ujawniła, że nie ma istotnych różnic w podejściach i metodologii, że badacze w różnych państwach stawiają podobne pytania i starają się na nie odpowiedzieć, wspierając się wzajemnie dorobkiem. Autor zwraca uwagę na podobieństwo zjawiska nowej bezdomności w wielu, różniących się kulturowo i politycznie krajach, co w dużej mierze wynika z samego charakteru zjawiska. Literatura: O Flaherty, B., Wrong person or wrong place: for homelessness, the conjunction is what matters. Journal of Housing Economy 13. Jacobs, K., Kemeny, J., Manzi T., The struggle to define homelessness: a constructivist approach W: in S. Hutson and D. Clapham ed. Homelessness: Public policies and private troubles, London. Shinn, M., Gottlieb, J., Wett, J. L., Bahl, A., Cohen, A., Ellis, D. B Predictors of homelessness among older adults in New York City. Journal of Health Psychology 12. Rossi, P. H., Down and Out in America: The Origins of Homelessness. Chicago.

11 Aleksander Pindral Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta Wrocław DEFINICJE I TYPOLOGIE BEZDOMNOŚCI Po roku 1989 zjawisko bezdomności urosło w Polsce do rangi problemu społecznego, stając się przedmiotem aktywnej polityki społecznej państwa, co w naturalny sposób zrodziło zapotrzebowanie na wiedzę naukową, dającą rzetelne podstawy dla opracowania skutecznych strategii rozwiązywania tego problemu społecznego. W przekonaniu o kluczowym dla teorii i praktyki rozwiązywania problemu bezdomności charakterze zagadnienia, A. Pindral wskazuje, jak istotne jest wypracowanie definicji bezdomności i osoby bezdomnej. Gdyby istniała powszechnie akceptowana definicja osoby bezdomnej i bezdomności, miałoby to ogromne znaczenie dla badań socjodemograficznych populacji osób bezdomnych, które wciąż jeszcze prowadzone są w Polsce głównie na poziomie lokalnym. W swoim opracowaniu zwraca uwagę na fakt, że pełne rozpoznanie skali zjawiska bezdomności, a nawet dokonywanie jego pomiarów (sumowanie i porównywanie wyników) winno opierać się na jednej definicji operacyjnej, rozstrzygającej, jakie cechy sytuacji danej osoby stanowią o jej bezdomności. W tym przekonaniu dokonał przeglądu i krytycznej analizy funkcjonujących w polskiej literaturze naukowej definicji pojęć bezdomność i osoba bezdomna oraz typologii osób bezdomnych. Aleksander Pindral wskazuje, że brak jednej, konstytutywnej cechy bezdomności różni to zjawisko od innych problemów społecznych, będących w zasięgu zainteresowania instytucji szeroko rozumianego systemu pomocy społecznej, które bywają korelatami bezdomności (np. ubóstwo rozstrzygające kryterium dochodowe; bezrobocie kryterium zatrudnienia). Autor opracowania poddając krytycznej analizie naukowe i quasinaukowe propozycje definiowania, wskazuje na niemal intuicyjny charakter pierwszych prób, których autorzy nie wykazywali zbytniej dbałości o precyzyjne określenie zakresu znaczeniowego pojęcia. Większą poprawnością cechowały się definicje słownikowe lat 90-tych, co jednak nie przesądza o ich większej adekwatności. Słownik Języka Polskiego PWN (Szymczak, 1993) definiuje bezdomnego jako człowieka niemającego mieszkania, niemającego gdzie mieszkać, także jako człowieka, który opuścił własne mieszka nie lub jest wygnańcem. Inny rodzaj definicji osoby bezdomnej stanowią definicje formalno-prawne (administracyjne), zawarte w polskim prawodawstwie, konstruowane jako narzędzia do określania granic zjawiska dla celów polityki społecznej państwa. Autor opracowania omówił najważniejsze propozycje definicyjne, jakie pojawiły się w literaturze przedmiotu w ostatnich latach. Ich cechą

12 charakterystyczną jest to, że choć w rożnym stopniu ale wszystkie uwzględniały endo i egzogenne czynniki dostrzegane w etiologii zjawiska, wskazując na jedną, lub wiele przyczyn bezdomności, eksponując materialny wymiar zjawiska, albo jego psychologiczne i społeczne korelaty. Mimo, iż definicje te różnią się zakresami pojęciowymi, to częściej są względem siebie komplementarne niż wykluczające się. W większości rozpoznanych przez A. Pindrala definicji uwzględnione zostały elementy społecznej i subiektywnej oceny, jako kryterium wystąpienia lub niewystąpienia sytuacji bezdomności. Takie podejście rozszerza w sposób istotny zakres znaczeniowy terminu bezdomność: od braku jakiegokolwiek dachu nad głową ( bezdachowość ), poprzez brak mieszkania w sensie materialnym ( bezmieszkaniowość ) aż po brak domu w rozumieniu duchowym (brak więzi rodzinnych, zagubienie, utrata tożsamości, pozbawienie równowagi emocjonalnej i moralnej). Wielu środowiskom, w polu zainteresowania których znajduje się zjawisko bezdomności, pomóc postanowiło kilka znaczących organizacji pozarządowych 3, które wspólnie zarekomendowały uzgodnioną definicję osoby bezdomnej w celu stworzenia lepszych podstaw dla mierzenia skali i badania charakteru bezdomności, co w konsekwencji służyć ma rozwojowi polityki społecznej. Definicja brzmi: Osoba bezdomna to taka, która z różnych przyczyn, wykorzystując własne możliwości i uprawnienia, czasowo lub trwale nie jest w stanie zapewnić sobie schronienia spełniającego minimalne warunki pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne. Miejsce spełniające warunki mieszkalne to takie, które nadaje się do stałego przebywania bez narażania zdrowia, i które umożliwia zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych: noclegu, zachowania higieny osobistej, sporządzania posiłków (Raport z fazy diagnozy, 2010). W swojej analizie dotyczącej typologii bezdomności, zwraca autor opracowania uwagę na to, że w literaturze przedmiotu najczęściej proponowane są podziały dychotomiczne, rozdzielające populację bezdomnych na dwa pod wieloma względami wyłączające się podzbiory. Autor opracowania skoncentrował się na tych, które upowszechniły się w myśleniu naukowym. Przegląd proponowanych w literaturze typologii osób bezdomnych uzupełnił oceną ich wartości poznawczej. Wśród prezentowanych przez A. Pindrala kategorii pojęciowych znalazły się terminy: bezdomni z konieczności i bezdomni z wyboru. Pojęcie bezdomności z konieczności (wymuszonej) dotyczy tej kategorii osób, o których bezdomności przesądziły czynniki zewnętrzne (egzogenne), niezależne od człowieka (bezrobocie i ubóstwo strukturalne, de instytucjonalizacja, eksmisja bez prawa do lokalu socjalnego, utrata domu w wyniku klęsk żywiołowych i in.). Szczególną uwagę poświęcił kategorii pojęciowej bezdomność z wyboru (zdeterminowaną uwarunkowaniami osobowościowymi), zwracając uwagę na toczącą się w środowisku naukowym dyskusję zmierzającą do ustaleń, czy: 3 Należą do nich: CARITAS Diecezji Kieleckiej, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Stowarzyszenie MONAR, Stowarzyszenie OTWARTE DRZWI, Towarzystwo Pomocy im. Św. Brata Alberta, Związek Organizacji Sieć Współpracy BARKA.

13 bezdomny to człowiek który odrzucił normy społeczne czy ich nie przyswoił; czy bezdomny to człowiek wybierający określony model życia, czy nie znając innych wzorów, realizuje najlepiej przyswojony sposób postępowania?(oliwa-ciesielska, 2004). W prezentowanych typologiach zwrócił A. Pindral uwagę na pojęcia bezdomności jawnej ( rzeczywisty brak dachu nad głową) i bezdomności ukrytej (warunki mieszkaniowe odbiegają od przeciętnych i akceptowanych w danym społeczeństwie). W światowej literaturze naukowej spotyka się także pojęcie bezdomności potencjalnej, wskazujące na wysokie prawdopodobieństwo zagrożenia bezdomnością jawną. W literaturze polskiej A. Przymeński (1998, s ) zwraca uwagę na sytuację osób oczekujących na deinstytucjonalizację, jako jedną z form bezdomności potencjalnej (opuszczający szpitale psychiatryczne, zakłady karne i wychowawcze, domy dziecka i in.). Wśród katalogu pojęć bezdomności funkcjonują też bezdomność schroniskowa i bezdomność pozaschroniskowa. Za posługiwaniem się tymi terminami opowiadają się m. in. A. Przymeński i T. Kamiński. Charakterystyka obu kategorii różni się w wielu elementach, np. w większym udziale wśród bezdomnych pozaschroniskowych ( ulicznych ) czynnych alkoholików i osób głęboko dyssocjalnych (niechęć do zmiany sposobu życia). Wśród bezdomnych schroniskowych (domy wspólnotowe, noclegownie, schroniska i in.) częściej zdarzają się osoby skłonne do podjęcia starań i poprawę swojej sytuacji życiowej (uczestnictwo w terapiach, pracujące, starsze, zniedołężniałe, trwale zdane na pomoc społeczną). Kolejną kategorię stanowią osoby płytko bezdomne jako te, które utraciły możliwość normalnego zaspakajania potrzeb mieszkaniowych, zachowujące jednak zdolność samodzielności życiowej (Przymeński, 2001, s ). Owa płytka bezdomność bez choćby czasowego wsparcia może jednak przerodzić się w bezdomność głęboką, której głównym problemem nie jest brak mieszkania, lecz wielorakie upośledzenia w różnych sferach życia. A. Przymeński wskazuje na ludzi, którzy stali się bezdomnymi w wyniku długotrwałego procesu społecznego marginalizowania, w danym momencie niezdolnych do samodzielności życiowej. Z tej traumatycznej sytuacji wydobyć się mogą tylko podejmując wysiłek readaptacji społecznej w profesjonalnie działających placówkach dla bezdomnych. Autor opracowania zwraca uwagę na dostępność w ostatnich latach dorobku naukowego Europejskiej Federacji Narodowych Organizacji Pracujących na rzecz Ludzi Bezdomnych FEANTSA. Jej eksperci skupieni w Grupie Roboczej ds. Danych oraz Europejskim Obserwatorium Bezdomności wypracowali Europejska Typologie Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS. Fundamentem Typologii ETHOS jest założenie, że istnieją 3 domeny konstytuujące dom i brak jednej z nich oznacza bezdomność. Posiadanie domu to posiadanie odpowiedniego schronienia (przestrzeni) przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi (domena fizyczna), w którym można zachować prywatność i czerpać satysfakcję z relacji społecznych (domena społeczna) i do którego

14 zajmowania posiada się tytuł prawny (domena prawna). Wykluczenie z jednej lub kilku domen wyznacza 4 podstawowe kategorie koncepcyjne, które należy rozumieć jako brak domu, brak dachu nad głową, brak mieszkania, niezabezpieczone mieszkanie oraz nieodpowiednie mieszkanie. Proponowana przez ETHOS klasyfikacja ludzi bezdomnych jest klasyfikacją wg ich warunków/sytuacji mieszkaniowej. Europejska typologia bezdomności wydaje się istotna, ponieważ jest odpowiedzią na potrzebę ujednolicenia terminologii, uporządkowania metodologii badania bezdomności, wynika też z potrzeby standaryzacji usług dla ludzi bezdomnych. A. Pindral zwraca uwagę na jej walor: próbę uchwycenia zjawiska bezdomności jako procesu i kontinuum deprywacji, co pozwala na podjęcie próby wyznaczenia granicy między bezdomnością a zagrożeniem nią (PFWB, 2009). Uważna lektura i analiza polskiej literatury naukowej - w kontekście przeglądu typologii osób bezdomnych - skłoniła autora opracowania do adekwatnych konkluzji i rekomendacji. Bez względu na różnorodność ujęć definicyjnych, konkluzje tych rozważeń zdaniem A. Pindrala pozostają takie same: bezdomność jest zjawiskiem wielowymiarowym, trudnym do uchwycenia przy pomocy jednej definicji. Bez względu na różnice między badaczami w proponowanych definicjach i typologiach, wszystkie formy szeroko rozumianej bezdomności winny znaleźć swoje miejsce w przygotowywanych diagnozach tego problemu oraz uwzględniane w praktyce polityki społecznej i pomocy społecznej. Trafne typologie to takie, które opisują realnie istniejące i obiektywnie zróżnicowane formy bezdomności. Ich adekwatność ma coraz większe znaczenie także dla sfery socjalnej, w której podejmowane są próby stworzenia kompleksowej oferty pomocy dla osób bezdomnych, ukierunkowanej na ich reintegrację zawodową i społeczną. Z trafnego wyspecyfikowania kategorii osób bezdomnych i odpowiedniego dla tych kategorii zróżnicowania programów (pracy socjalnej, programów terapeutycznych itp.) wywodzi A. Pindral przekonanie o możliwości zwiększenia efektywności tych oddziaływań. Literatura: Oliwa-Ciesielska, M., Piętno nieprzystosowania. Studium o wyizolowaniu społecznym bezdomnych. Poznań PFWB (Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Definicje i typologie bezdomności. Seminarium eksperckie, , Warszawa Przymeński, A., Bezdomność. Polityczno-społeczna definicja i formy zjawiska. Polityka Społeczna, 1998(4) Przymeński, A., Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej. Poznań Szymczak, M., red., Słownik Języka Polskiego PWN. Warszawa

15 Raport z Fazy Diagnozy, Projekt systemowy 1.18 Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej w zadaniu (nr 4) w zakresie strategii pracy z bezdomnymi, w tym: opracowanie modelu Maciej Dębski Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Uniwersytet Gdański PRZYCZYNY BEZDOMNOŚCI. TYPOLOGIE I KWESTIE SPORNE Problem przyczyn zjawiska bezdomności i czynników do niej prowadzących, podobnie jak sformułowanie akceptowanej powszechnie definicji i typologii bezdomności, wywoływać może sporo kontrowersji nie tylko badawczych, ale i politycznych. Sytuacja ta wynikać może z faktu, że o ile skala bezdomności warunkuje ilość przeznaczanych na jej zwalczanie środków, to zidentyfikowane przyczyny określają, na jakie działania środki te będą przeznaczane. Już sama identyfikacja przyczyn tego zjawiska nastręcza w obrębie nauk społecznych wiele trudności a literatura przedmiotu ujawnia, że od dawna w naukach tych nie było w tej kwestii zgody. W omawianym opracowaniu M. Dębski skoncentrował się na najważniejszych przyczynach stawania się osobą bezdomną, zwracając szczególną uwagę na główne problemy metodologiczne związane z badaniem zjawiska bezdomności. Zaprezentował dychotomiczny podział czynników prowadzących do bezdomności, koncentrując się na przyczynach makrostrukturalnych (ubóstwo, bezrobocie, zła sytuacja mieszkaniowa, złe ustawodawstwo, niewydolność systemu wsparcia) i mikrostrukturalnych (przemoc w rodzinie, uzależnienia, patologie życia rodzinnego, w tym rodziny pochodzenia). Szczególną uwagę poświęcił kwestii bezdomności z wyboru i schematom wchodzenia w stan bezdomności (splot wielu czynników prowadzących do wykluczenia mieszkaniowego). W drugiej części swojej diagnozy wprowadza czytelnika w dychotomiczny świat przyczyn bezdomności, dzieląc je na przyczyny indywidualne i systemowe, zwracając uwagę na fakt, że przyczyny bezdomności mogą być postrzegane jako drogi wchodzenia w bezdomność. Ponieważ

16 badanie przyczyn bezdomności - jak i samego zjawiska - jest procesem niezwykle złożonym, wszelkiego rodzaju typologie, schematy i naukowe podejścia nie są w stanie ogarnąć w sposób całościowy różnorodności motywów, powodów, dla których ludzie tracą swoje miejsce zamieszkania. Stąd nie można mówić o jednej, głównej przyczynie bezdomności, lecz raczej o współwystępowaniu wielu krytycznych zdarzeń w życiu człowieka, które w konsekwencji prowadzą do stanu wykluczenia, co potwierdza oparta na empirycznych badaniach literatura przedmiotu 4. Badanie przyczyn bezdomności może być utrudnione również z powodu osobowościowych cech osoby bezdomnej i jej postrzegania własnych losów życiowych. Nie bez znaczenia - w opinii M. Dębskiego - pozostaje fakt, że w świadomości samych osób wykluczonych sposób postrzegania przyczyn swojej niekorzystnej sytuacji życiowej ewoluuje wraz z upływem lat spędzonych w bezdomności. Dodatkowy problem zarówno u osób bezdomnych jak i badaczy zjawiska stanowi fakt, że nie potrafią często wyczuć subtelnej różnicy między tym, co jest przyczyną bezdomności, a tym, co jest jej skutkiem. Drugim obszarem badawczym związanym z przyczynami bezdomności o którym pisze M. Dębski, jest kwestia związana z dychotomią przyczyn bezdomności. W swoim opracowaniu zwraca uwagę na popularne - w polskiej i zagranicznej literaturze przedmiotu - traktowanie bezdomności jako: zjawiska społecznego lub sytuacji jednostkowej, bądź inaczej - jako wyniku problemów społecznych i indywidualnych czy też implikacji działania czynników społecznych i psychologicznych. Popularne wśród badaczy jest także dzielenie przyczyn bezdomności na czynniki endogenne i egzogenne oraz czynniki makrospołeczne (cechy sytuacji społeczno-ekonomicznej, znacząco wpływające na rozwój zjawiska bezdomności) i mikrospołeczne (czynniki w obrębie rodziny, społeczności lokalnych, samych osób bezdomnych), powodujące występowanie syndromu podatności na bezdomność konkretnych osób. Jak się okazuje, wykorzystywanie w badaniach nad bezdomnością dychotomicznego podziału na przyczyny bezdomności jako systemowe i jednostkowe wywołuje w części środowiska badawczego wyraźny sprzeciw. Krytycy takiego podziału dowodzą, że stosowanie podziału przyczyn bezdomności na indywidualne i strukturalne jest zbytnim uproszczeniem złożonej przecież rzeczywistości społecznej. Istotne bowiem jest nie tyle sztywne oddzielanie tego, co społeczne od tego, co jednostkowe, ile próba uchwycenia interakcji pomiędzy obu wymiarami. Analizując społeczny wymiar przyczyn bezdomności M. Debski koncentruje uwagę czytelnika jedynie na następujących czynnikach makrospołecznych bezdomności: ogólna sytuacja społecznoekonomiczna kraju, wadliwa polityka społeczno-ekonomiczna, zła sytuacja na rynku pracy, bezrobocie, utrata prawa do zasiłku, obniżenie kwot zasiłków oraz skrócenie czasu uprawniającego do 4 Na wielość przyczyn (w polskiej literaturze) wskazują m.in.: A. Przymeński, M. Oliwa-Ciesielska, P. Olech i M. Dębski.

17 jego otrzymywania, radykalne zmniejszenie środków na programy rynku pracy czy też brak realizacji prawa do pracy, ubóstwo, źle funkcjonująca służba zdrowia, niewydolność systemu pomocy społecznej, zmiany demograficzne i ruchliwość społeczna, zła sytuacja na rynku mieszkaniowym, dysfunkcyjność instytucji totalnych (sierocińce, zakłady wychowawcze, zakłady poprawcze, więzienia), które zaniedbują obowiązek opieki zastępczej, błędy w procesie resocjalizacji i źle finansowana pomoc postpenitencjarna, sfera regulacji prawnych i generalna sytuacja prawna kraju, polegającą na możliwości wyeksmitowania lokatora do nikąd za długi w opłatach czynszowych. Mając na uwadze fakt wielości przyczyn społecznych, M. Dębski skoncentrował swą uwagę na tych jedynie przyczynach, które nawiązują do złej sytuacji na rynku mieszkaniowym w Polsce, złej sytuacji na rynku pracy oraz ubóstwa. W sposób szczegółowy opisał też czynniki systemowe (ubóstwo, nieodpowiednie ustawodawstwo oraz niewydolność systemu pomocy społecznej). Obok makrostrukturalnych przyczyn bezdomności, prezentowanych w literaturze przedmiotu w ujęciu dychotomicznym, M. Dębski dokonuje analizy przyczyn mikrostrukturalnych (uzależnienia, przestępczość oraz pobyt w więzieniach, przemoc w rodzinie, trwały rozpad więzi formalnych i nieformalnych pomiędzy ludźmi, rozpad rodziny i rozwód, brak opieki i odrzucenie ze strony najbliższych, niewłaściwy przebieg interakcji w zbiorowościach społecznych, brak oparcia w pierwotnych grupach społecznych, zakłócony proces socjalizacji, zaburzenia psychiczne oraz zaburzenia osobowości). Problem bezdomności z wyboru ujmuje M. Dębski na gruncie nie tylko teoretycznych rozważań, kierując uwagę czytelnika na wyniki prowadzonych w Polsce badań empirycznych. Dane pochodzące z badań socjodemograficznych realizowanych w województwie pomorskim ujawniają bowiem, że odsetek osób wskazujących na tą właśnie przyczynę kształtuje się na wysokim poziomie 25-30%. Wypowiedzi bezdomnych wskazują jednak bardziej na wolny wybór formy bezdomności a nie jej samej. Stąd osoby badane często wskazują, że skutkiem ich wolnej decyzji było zamieszkanie w placówce, odejście od żony, zamieszkanie na działce z partnerką życiową czy zmiana miejsca zamieszkania. Badania psychospołecznego profilu osób bezdomnych w Trójmieście ujawniły też, że w kontekście psychologicznym znaczenie ma nie tyle sam rodzaj podawanej przez osobę bezdomną przyczyny, co lokalizowane źródło jej występowania (Retowski, Dębska-Cenian, 2008a, s. 429) Autor opracowania skłania się raczej ku interpretacji A. Przymeńskiego (2001), który uważa, że bezdomnych z wyboru (w ścisłym rozumieniu tego słowa) nie ma, a dotknięci tym stanem chcą się z niego jak najszybciej wydostać. Dlatego proponuje stosowanie pojęcia bezdomności z własnej winy w miejsce kategorii bezdomności z wyboru. W takim ujęciu osoba bezdomna, nie będąca w stanie dociec prawdziwej przyczyny swojej bezdomności, często kryje w sobie chęć psychologicznego usprawiedliwienia siebie, swojego losu i wielu życiowych niepowodzeń.

18 Również interpretacja dróg prowadzących do bezdomności M. Oliwy-Ciesieskiej jednoznacznie zaprzecza tezie, że możliwa jest tzw. bezdomność z wyboru. Jak wskazuje autorka w jednym ze swoich artykułów, bezdomnych nie można traktować jak nonkonformistów, którzy na pewnym etapie swojego życia postanowili w sposób drastyczny i jednoznaczny zaprzeczyć rzeczywistości, w której dotychczas funkcjonowali, ponieważ ich sprzeciw wobec dotychczasowego życia nie jest sprzeciwem świadomym. Innymi słowy można powiedzieć, że osoby bezdomne jawią się jako jednostki, które nie tyle odrzuciły zastany ład oraz porządek społeczny i moralny, co nie przyswoiły go w sposób wystarczająco odpowiedni. Jak wskazuje M. Dębski, różnorodność i wieloaspektowość problematyki bezdomności poddaje pod wątpliwość pomysł tworzenia naukowych (teoretycznych) schematów wchodzenia w stan bezdomności przy jednoczesnym wyjaśnieniu, w jaki sposób osoba bezdomna trwa w stanie wykluczenia. W takim ujęciu stawanie się osobą bezdomną to pewnego rodzaju droga złożona z jasno określonych etapów, których granice wyznaczone są przez życiowe zwroty, stanowiące prawdziwe przyczyny bezdomności. I choć można określić typowe cechy społeczno-demograficzne osób bezdomnych uważa, że bezdomność jest równie dotkliwa dla wszystkich i jako taka, może stać się udziałem każdego z nas. Przegląd literatury przedmiotu ujawnia podjęte przez wielu badaczy odważne próby tworzenia pewnego rodzaju schematów stawania się osobą bezdomną. Odnaleźć je można w pracach L. Stankiewicza (2002) i M. Oliwy-Ciesielskiej (2006), których koncepcje M. Dębski szczegółowo omawia w dalszych partiach tekstu. L. Stankiewicz wskazuje, że istnieje pięć etapów wchodzenia w stan bezdomności: załamanie się planu życiowego i rozpad rodziny, ubóstwo, stawanie się osobą bezdomną w jednocześnie różnych wymiarach, przystosowanie do bezdomności oraz jej utrwalenie. M. Oliwa-Ciesielska wspomina o czterech schematach wchodzenia w stan bezdomności: wyizolowanie na poziomie ekonomicznym, społecznym, indywidualnym oraz instytucjonalnym. Autor opracowania zdaje sobie sprawę z wielu problemów, z jakim musi zmierzyć się badacz zjawiska bezdomności i wielu ograniczeń, jakie niesie subiektywność postrzegania i oceny przyczyn bezdomności oraz jak w świadomości samych osób wykluczonych - wraz z upływem lat spędzonych w bezdomności one ewoluują. Odróżnienie przyczyn bezdomności od jej skutków sprawia zresztą kłopot nie tylko osobom bezdomnym ale często także badaczom problematyki bezdomności. Literatura: Retowski, S., Dębska-Cenian, A., 2008a. Bezpośrednie i pośrednie przyczyny bezdomności w retrospektywnej ocenie osób bezdomnych w poszukiwaniu konsekwencji psychologicznych. W: Dębski, M., Retowski S., Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście, Gdańsk Stankiewicz, L., 2002, Zrozumieć bezdomność, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego, Olsztyn

19 Oliwa-Ciesielska, M., 2006, Piętno nieprzypisania. Studium o wyizolowaniu społecznym bezdomnych, Wyd. Naukowe UAM w Poznaniu, Seria: Socjologia, nr 2. Przymeński, A., 2001, Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Poznań.

20 Marcin J. Sochocki Stowarzyszenia MONAR SKALA I CHARAKTER BEZDOMNOŚCI W POLSCE Opracowanie M. Sochockiego poświęcone jest problemom związanym z mierzeniem skali zjawiska bezdomności i ogólnej charakterystyce osób bezdomnych w aspekcie najważniejszych zmian społeczno-demograficznych w Polsce. Autor poszukuje odpowiedzi na pytanie: dlaczego we współczesnej Polsce różnego rodzaju instytucje i organizacje nie są w stanie podać konkretnej liczby osób bezdomnych przebywających na terenie naszego kraju? Wskazuje na problem, jaki sprawia rzetelna ocena skuteczności świadczonej pomocy i adekwatności do potrzeb osób bezdomnych. Brak rzetelnej diagnozy i stałego monitoringu utrudnia całościową ocenę systemu, ustalenia, w jakim zakresie ukierunkowany jest on na reintegrację, a w jakim utrwala postawy sprzyjające bezdomności? Rozpoznanie charakteru bezdomności i monitoring na poziomie ogólnokrajowym ma bowiem istotne znaczenie dla kształtowania polityki społecznej państwa, zarówno w kontekście prewencji bezdomności, pomocy doraźnej, jak i reintegracji społecznej. Problemy towarzyszące mierzeniu bezdomności autor omawianego opracowania ujawnia poprzez prezentację różnego rodzaju szacunków, do jakich dotarł w różnorodnych dokumentach i literaturze przedmiotu. Ich rozpiętość (między 30 tys. a 500 tys. osób) stanowi mocny argument na rzecz rekomendowania podjęcia rzetelnych badań na skalę ogólnopolską, pozwalających na dokonanie charakterystyki socjodemograficznej bezdomnych i oszacowanie skali bezdomności. Podstawę podjętej przez M. Sochockiego próby takiej charakterystyki stanowią w związku z powyższym rezultaty pięciu lokalnych badań populacji osób bezdomnych. Mierzenie skali bezdomności utrudnia przede wszystkim brak jednej wspólnej dla wszystkich pomiarów definicji osoby bezdomnej a systematyczny monitoring zjawiska bezdomności prowadzony jest w dwóch zaledwie województwach: pomorskim (Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności) i podkarpackim (Podkarpacki Urząd Wojewódzki w Rzeszowie) 5. Pewne nadzieje na odwrócenie tego stanu rzeczy wiążą się z zaplanowanym przez GUS na 2011 r. spisie powszechnym, w którym po raz pierwszy badana będzie populacja osób bezdomnych 6. 5 Niestety, tylko pomiary pomorskie w pełnym zakresie spełniają metodologiczne wymogi badania naukowego. Na niedostateczne rozpoznanie skali i charakteru zjawiska bezdomności zwrócono także uwagę w: raporcie NIK z 1997 (którego wniosków pokontrolnych nie zrealizowano do dzisiaj) oraz w projekcie Krajowego programu wychodzenia z bezdomności i budownictwa socjalnego na lata , opracowanym przez MPiPS. 6 W kwietniu 2010 r. w czterech gminach województwa pomorskiego Główny Urząd Statystyczny, przy merytorycznym wsparciu PFWB, przeprowadził pilotaż spisu.

21 M. Sochocki podkreśla, że przyjęcie określonej metodologii nie pozostaje bez wpływu na końcowy rezultat szacowaną liczbę bezdomnych. Zwraca uwagę na fakt, że w skali kraju brakuje sprawnego i metodologicznie zadowalającego systemu ewidencjonowania osób bezdomnych przebywających w placówkach oraz rejestracji świadczonych usług, a także samych placówek. Rekomenduje stworzenie i stałe prowadzenie ogólnopolskiej bazy danych, spełniającej odpowiednie standardy metodologiczne (Busch-Geertsema, i in., 2008) lub dokonanie modernizacji baz już istniejących. Baza taka służyłaby nie tylko celom badawczym ale mogłaby przyczynić się do podniesienia jakości pomocy społecznej i pracy socjalnej adresowanej do osób bezdomnych zarówno w wymiarze ogólnopolskim, jak i lokalnym. Aktualizowany na bieżąco rejestr pozwoli w krótkim czasie odszukać najbliższą, dysponującą wolnymi miejscami placówkę, świadczącą specjalistyczną pomoc osobom bezdomnym. Autor opracowania zaprezentował charakterystykę socjodemograficzną osób bezdomnych w oparciu o pięć wcześniej wspomnianych projektów badawczych (2 badania wojewódzkie o charakterze quasipanelowym, 1 ponadregionalne, 2 odnoszą się do wybranych miast) zapoznając czytelnika ze stosowaną w nich metodologią, przedstawiając uogólnione dla pięciu badań wyniki oraz szczegółowe w odniesieniu do następujących aspektów: zróżnicowanie bezdomnych ze względu na płeć i wiek; okres bezdomności; stan cywilny; wykształcenie i pochodzenie społeczne; miejsce pobytu i geografia bezdomności; źródła dochodów. Uzyskane wyniki stanowią podstawę uogólnionej charakterystyki osób bezdomnych, uwieńczonej adekwatnymi wnioskami i rekomendacjami dla pomocy społecznej i pracy socjalnej. Szczegółowej analizie poddał projekty badawcze: Bezdomność a zdrowie (Śledzianowski, 2006, s. 38); Socjodemograficzny Portret Zbiorowości Ludzi Bezdomnych Województwa Pomorskiego (prowadzone co 2 lata przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności), badania w województwie podkarpackim (Urząd Wojewódzki w Rzeszowie), Sytuacja osób bezdomnych w Warszawie opinie osób bezdomnych i pracowników socjalnych (CBOS na zlecenie Urzędu m. st. Warszawy), badania białostockie (Archidiecezjalne Wyższe Seminarium Duchowne w Białymstoku i Uniwersytet w Białymstoku) 7. Badania potwierdziły, że charakterystyka bezdomnych jest stosunkowo stabilna, tzn. najliczniejszą grupę stanowią mężczyźni i osoby starsze. Ponad połowa badanych pozostawała w bezdomności od wielu lat, najdłużej mężczyźni. Ponad 80% bezdomnych to osoby samotne (niezamężne i przebywające w separacji), słabo wykształcone, wywodzące się najczęściej ze środowisk robotniczych, stąd informacje o samotnej i starzejącej się populacji osób bezdomnych winny być uwzględniane w programowaniu działań pomocowych. Bezdomność wiąże się z migracjami z terenów rolniczych i małych miast do dużych aglomeracji (Przymeński, 2001, s 41), stąd w dużych miastach i ich obrębie możemy 7 Wyniki badań nie zostały jeszcze opublikowane, dzięki Caritas Archidiecezji Białostockiej M. Sochocki dysponuje jednak wstępną prezentacją, zawierającą wybrane wyniki.

22 spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na usługi świadczone przez instytucje zapewniające nocleg osobom bezdomnym, a także zajmujące się problemami osób starszych. Jednym ze sposobów powstrzymania opisanego wyżej trendu może być realizacja na szerszą skalę programów reintegracyjnych szczególnie z osobami znajdującymi się we wcześniejszych fazach rozwoju syndromu bezdomności. Z analizowanych przez M. Sochockiego wyników badań wynika, że bezdomni to najczęściej osoby bezrobotne lub pracujące bez podpisywania formalnej umowy (70%), czerpiący dochody ze świadczeń pomocy społecznej (ok. 45%), zbieractwa (ok. 20%) oraz ze świadczeń rentowo-emerytalnych. Dane te pośrednio informują o tym, że system pomocy osobom bezdomnym skoncentrowany jest na zapewnieniu pomocy doraźnej i schronienia, w mniejszym zaś stopniu ukierunkowany jest na reintegrację społeczną. Bezdomność w dużym stopniu wiąże się także z deficytami edukacyjnymi, na co wskazują wyniki badań, rekomendując w kontekście prewencji i integracji potrzebę edukacji z uwzględnieniem kształtowania kompetencji zawodowych poszukiwanych na rynku pracy. M. Sochocki w oparciu o zaprezentowane w swoim opracowaniu fragmentaryczne badania i ich rezultaty, przedstawił uogólnioną, socjodemograficzną charakterystykę zjawiska bezdomności. Ponieważ z powodów wcześniej wymienionych nie można określić wiarygodnej liczby bezdomnych szacuje, że najbardziej prawdopodobna liczba bezdomnych w Polsce (zaliczanych do dwóch pierwszych kategorii ETHOS) mieści się w przedziale powyżej 30 tys. do ok. 35 tys. osób i w ostatniej dekadzie utrzymuje się na podobnym poziomie. Zaproponowane uogólnienia koncentrują się na tych fragmentach obrazu bezdomności, które zostały uwspólnione w oparciu o różne, dostępne dane. Stąd rezultaty badań nie posiadają waloru reprezentatywności, jaki możliwy jest do uzyskania w przypadku badań spełniających warunki statystycznej teorii doboru próby (losowej). Mimo jednak, iż prezentowany obraz bezdomności powstał w oparciu o niekompletne dane, to jednak dowodzi M. Sochocki osadzony jest w empirii i dzięki temu wydaje się wiarygodny i użyteczny dla względnie adekwatnego do potrzeb społecznych planowania polityki społecznej naszego państwa. Literatura: Busch-Geertsema, V. i in., Jak zwiększyć wiedzę o bezdomności na poziomie regionalnym, krajowym i europejskim. Raport roboczy wspierający seminaria krajowe. W: Ł. Browarczyk, red Forum. O bezdomności bez lęku, rok I. Dębski, M., 2008b. Sytuacja osób bezdomnych w województwie pomorskim w świetle wyników badań socjodemograficznych. W: M. Dębski, S. Retowski, red Psychospołeczny profil osób bezdomnych w Trójmieście. Uniwersytet Gdański, Gdańsk.

23 Przymeński, A., Bezdomność jako kwestia społeczna w Polsce współczesnej. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań. Śledzianowki, J., Zdrowie bezdomnych. Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta zarząd główny we Wrocławiu, Zakład Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Akademii Świętokrzyskiej, Kielce.

24 Barbara Goryńska - Bittner Sieć Współpracy Barka DIAGNOZA SKALI I CHARAKTERU ZJAWISKA BEZDOMNOŚCI POLAKÓW POZA GRANICAMI POLSKI W EUROPIE Przystąpienie do Unii Europejskiej nowych państw z Europy Środkowo-Wschodniej spowodowało istotne zmiany skali i kierunków migracji ich obywateli. Migracje obywateli polskich po II wojnie światowej do roku 1989 mały charakter głównie polityczny, natomiast po roku 1990 przeważały migracje o zdecydowanie zarobkowym charakterze, generujące jednak adekwatne do ich skali - koszty społeczne, do których zaliczyć należy wykluczenie społeczne, w tym szczególnie dotkliwą bezdomność. W dobie kryzysu gospodarczego jest to dla Polski, ale i europejskich społeczeństw przyjmujących, szczególnie ważki problem społeczny, którego skutki zarówno politycy jak i reprezentanci polskich i zagranicznych organizacji pozarządowych starają się zminimalizować dostępnymi sobie środkami. Autorka opracowania dokonuje analizy przepływów migracyjnych z punktu widzenia prowadzenia krajowej polityki społecznej na tle procesów integracyjnych w Europie, wskazując na trzy fazy procesów migracyjnych: od 1 maja 2004 r. do połowy 2007 r. nastąpił największy odpływ migrantów z Polski, w 2007 r. nastąpiło lekkie ograniczenie migracji z nasileniem się powrotów do kraju, natomiast w latach proces ten się pogłębił. Sytuacja ta może ulec zmianie po otwarciu w 2011 r. rynków pracy w Niemczech i Austrii, co obecnie stanowi przedmiot wielu prognoz i analiz, poszukujących odpowiedzi na pytanie o możliwość powtórzenia się sytuacji z lat Chociaż Polacy za chlebem migrowali do wielu krajów świata, to najbardziej atrakcyjnymi kierunkami migracji okazały się dla nich zamożne państwa wchodzące w skład Unii Europejskiej, do których napłynął największy strumień polskiej emigracji zarobkowej. Niezwykle prędko jednak okazało się, że skala zjawiska migracji zarobkowej przekroczyła oczekiwania państw, które jako pierwsze otwarły swoje rynki pracy. Z punktu widzenia prawa, polscy migranci realizowali swoje prawo bycia obywatelami UE, jednak skala migracji okazała się tak znacząca, że władze państw przyjmujących zmuszone zostały do podejmowania wielu działań umożliwiających ich adaptację do nowych warunków. Jak podaje prof. J. Carby-Hall (2008) w roku przedakcesyjnym przebywało w Europie ok. 900 tys. imigrantów z Europy Wschodniej, z czego ponad połowę stanowili Polacy, natomiast tuż po akcesji: w latach poza granicami kraju w UE przebywało ponad 1 mln