PRAWA KOBIET W SFERZE PROKREACJI

Transkrypt

1 BIBLIOGRAFIA 1. Aktualne dane statystyczne o kobietach, oprac. Małgorzata Dziubińska-Michalewicz, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa 1999 r. 2. Dane Centrum Organizacji i Ekonomii Służby Zdrowia w Warszawie Opieka Zdrowotna w liczbach informator statystyczny, Warszawa Kodeks Farmaceutycznej Etyki Marketingowej, Warszawa, luty 1997 r. 4. Kodeks karny postępowania karnego i karny wykonawczy, Wyd. Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa 1997 r. 5. Edukacja seksualna w szkole, Wyd. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Warszawa. 6. Informacja Rzecznik Praw Obywatelskich prof. Andrzej Zieliński, okres 1 stycznia 1998 r. 31 grudnia 1998 r., Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 1999 r. Nowa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona dnia 2 kwietnia 1997 r., Wyd. Liber, Warszawa 1997 r. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 1998 r. Transformacja systemu ochrony zdrowia w Polsce, Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, Warszawa 1998 r. Ustawa z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, (Dz.U. z dnia 26 marca 1997 r.). Ustawa o zawodzie lekarza (Dz.U. z 1997 r. Nr 28). Uświadomienie i zachowania zdrowotne kobiet w zakresie profilaktyki raka piersi i szyjki macicy, CBOS październik 1998 r. Zdrowie reprodukcyjne kobiet, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Warszawa. Zdrowotność kobiet wybrane zagadnienia, Grzegorz Ciura, Kancelaria Sejmu Biuro Studiów i Ekspertyz Informacja nr 205, Warszawa 1994 r. Kobiety w Polsce w okresie transformacji społeczn ekonomicznej, Warszawa Seniorzy w Polsce ( 8. PRAWA KOBIET W SFERZE PROKREACJI Urszula Nowakowska, Maja Korzeniewska WSTĘP Możliwość decydowania o własnej płodności jest dla kobiet podstawowym warunkiem realizacji należnych każdemu człowiekowi praw. Ograniczenia w dostępie do metod i środków planowania rodziny z prawem do przerywania niechcianej ciąży włącznie naruszają podstawowe prawa człowieka, w tym prawo do wolności, ochrony zdrowia i życia. Brak edukacji seksualnej w połączeniu z obowiązującym w Polsce restrykcyjnym prawem ograniczającym możliwości przerwania niechcianej ciąży i korzystania z metod i środków planowania rodziny pozbawia kobiety prawa do kontrolowania własnej płodności. Kobiety zmuszane są do urodzenia niechcianego dziecka, co w znacznym stopniu ogranicza ich swobodę stanowienia o własnym życiu. Negatywne konsekwencje braku oświaty seksualnej, utrudnionego dostępu do nowoczesnej antykoncepcji i zabiegów przerywania ciąży ponoszą przede wszystkim kobiety. Wczesna ciąża jest często przyczyną przerwania nauki lub zawarcia niechcianego małżeństwa, co ogranicza możliwości dalszego kształcenia i zmniejsza szanse kobiet na rynku pracy. Jak pokazują dane statystyczne, małżeństwa zawierane z powodu ciąży szybciej się rozpadają, a skutki niedobranych związków odczuwają przede wszystkim dzieci. Niechciana ciąża nie pozostaje bez wpływu na stan psychiczny kobiety; może być przyczyną depresji i załamań nerwowych, co z kolei wpływa na sposób sprawowania opieki nad dziećmi już narodzonymi. Poddawanie się przez kobiety nielegalnym zabiegom przerywania ciąży często prowadzi do powikłań i trwałych szkód na zdrowiu

2 Polska jest jednym z nielicznych krajów, w których nastąpił regres w zakresie dostępności do metod i środków planowania rodziny, w tym do zabiegów przerywania ciąży. Wprowadzenie do polskiego prawa zakazu przerywania ciąży ze względów społecznych stawia nasz kraj na drugim, po Irlandii, miejscu w Europie pod względem restrykcyjności ustawodawstwa. Irlandia zmierza jednak w kierunku liberalizacji, podczas gdy Polska w kierunku zgoła przeciwnym. Ograniczanie dostępu do informacji oraz metod i środków planowania rodziny jest szczególnie bulwersujące w kraju, gdzie wiedza o środkach antykoncepcyjnych i praktyka ich stosowania stoją na bardzo niskim poziomie. Zaledwie kilkanaście procent kobiet w Polsce stosuje nowoczesne środki antykoncepcyjne (pigułki, środki chemiczne, wkładki domaciczne). Problematyka zdrowia związanego z funkcjami prokreacyjnymi kobiet nie zajmowała i nie zajmuje należytego miejsca w polityce i programach rządu. Programy ochrony zdrowia nie obejmują usług planowania rodziny, edukacji seksualnej dla młodzieży ani problematyki zdrowia prokreacyjnego starszych kobiet. Wpływ kościoła katolickiego na politykę rządu i postawy indywidualnych kobiet w zakresie stosowania środków antykoncepcyjnych oraz postawy środowiska lekarskiego jest niekwestionowany. Brakuje także placówek zajmujących się propagowaniem świadomego rodzicielstwa, co ogranicza dostęp do informacji na temat metod i środków planowania rodziny. Lekarze ginekolodzy również nie spełniają oczekiwań kobiet w zakresie informacji o metodach i środkach planowania rodziny. Istniejące organizacje pozarządowe, zajmujące się ta problematyką, mają ograniczone możliwości i nie są w stanie zastąpić rządu w realizacji jego zobowiązań w zakresie ochrony zdrowia i praw kobiet w sferze prokreacji. HISTORIA USTAWY ANTYABORCYJNEJ W Polsce od 1956 roku obowiązywało liberalne prawo, zezwalające na przerywanie ciąży ze względów społecznych. Za prawem tym nie poszła jednak ani oświata seksualna, ani kampania na rzecz antykoncepcji. Brak wiedzy z zakresu życia seksualnego, niedostatek informa- cji o środkach antykoncepcyjnych, słaba ich dostępność, a także negatywny stosunek kościoła katolickiego do kontroli urodzeń zaowocowały wysokim wskaźnikiem zabiegów przerywania ciąży. Pierwszą próbę ograniczenia prawa kobiet do przerywania ciąży kościół katolicki podjął jeszcze przed zmianą ustroju w 1989 roku. Pierwszego marca 1989 roku, z inicjatywy grupy posłów z Polskiego Związku Katolicko-Społecznego, złożono w sejmie projekt ustawy o prawnej ochronie dziecka poczętego, przygotowany przy współpracy ekspertów Episkopatu Polski ds. rodziny. Projekt ten zawierał bezwzględny zakaz przerywania ciąży niezależnie od stanu zdrowia, sytuacji życiowej i ekonomicznej kobiety, a także warunków, w jakich ciąża zaistniała. Autorzy dokumentu proponowali wprowadzenie karalności aborcji. Projekt wywołał falę protestów, dyskusji, publikacji i zbiorowych wystąpień do Sejmu, nie trafił jednak pod obrady plenarne Sejmu. W 1990 roku Ministerstwo Zdrowia wydało zarządzenie obligujące kobiety, które chciałyby poddać się zabiegowi przerwania ciąży w szpitalu publicznym, do przedstawienia zaświadczenia od dwóch ginekologów, lekarza internisty oraz psychologa. Dalsze utrudnienia w dostępie do aborcji wprowadzono za pośrednictwem kodeksu etyki lekarskiej, który został przyjęty w maju 1992 roku. Zapis w kodeksie zezwalał na przeprowadzenie aborcji tylko wówczas, gdy życie i zdrowie kobiety jest zagrożone lub gdy ciąża powstała w wyniku przestępstwa; nawet uszkodzenia genetyczne nie stanowiły podstawy do przerwania ciąży. W listopadzie 1992 roku Nadzwyczajna Komisja Sejmowa przyjęła projekt ustawy, który jeszcze bardziej zaostrzał kryteria dostępu do zabiegów przerywania ciąży. Projekt zezwalał na aborcję tylko w przypadku zagrożenia życia kobiety i delegalizował niektóre środki antykoncepcyjne. Kobieta i lekarz dokonujący aborcji mieli podlegać karze pozbawienia wolności do lat dwóch. Projekt ten wywołał poruszenie nawet wśród tych partii politycznych, które dotychczas wolały nie wypowiadać się w kwestii przerywania ciąży. Unia Pracy wystąpiła z inicjatywą przeprowadzenia referendum w sprawie penalizacji aborcji; zebrano ponad milion podpisów pod apelem o przeprowadzenie referendum. Apel został jednak zignorowany przez ustawodawcę,

3 podobnie jak wyniki badania opinii publicznej wskazujące, że ponad 60% społeczeństwa opowiada się przeciwko ograniczaniu dostępu do zabiegów przerywania ciąży. Sukces Ruchu na rzecz Referendum wywarł jednak wpływ na wyniki głosowania w Sejmie. W styczniu 1993 roku restrykcyjna ustawa przepadła, uchwalono natomiast wersję złagodzoną, dopuszczającą aborcję w szpitalach publicznych w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia matki, w przypadku ciężkiego uszkodzenia płodu, oraz gdy ciąża jest wynikiem przestępstwa. Po zmianie koalicji rządzącej zwolennicy prawa kobiety do świadomej prokreacji podjęli próbę liberalizacji ustawy. Do prac komisji sejmowej zaproszono organizacje kobiece zarówno te, które opowiadały się za wolnym wyborem kobiety, jak i te, które były temu przeciwne; był to jeden z ewenementów w polskim parlamentaryzmie, kiedy to organizacje kobiece dopuszczono do obrad komisji. Po kilku miesiącach pracy komisja przyjęła zliberalizowaną wersję ustawy, zezwalającą na aborcję ze względów społecznych. Ustawa wprowadzała obowiązkowe konsultacje u lekarza innego niż lekarz dokonujący zabiegu lub u innej uprawnionej osoby. Obowiązkowy był również okres trzech dni oddzielający konsultację od dnia, w którym można było wykonać zabieg. Ustawa została uchwalona przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej w dniu 30 sierpnia 1996 roku. Wprawdzie Senat w dniu 3 października 1996 roku odrzucił zliberalizowaną ustawę, ale w Sejmie 24 października udało się odrzucić weto Senatu, a 20 listopada prezydent Kwaśniewski ustawę podpisał. Weszła ona w życie 4 stycznia 1997 roku. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego W grudniu 1996 roku grupa senatorów Rzeczpospolitej Polskiej złożyła wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności kilku przepisów znowelizowanej ustawy antyaborcyjnej z obowiązującą wówczas Konstytucją. W dniu 28 maja 1997 roku Trybunał Konstytucyjny w pełnym składzie orzekł, iż uzależnianie ochrony życia w jego fazie prenatalnej od decyzji ustawodawcy jest niezgodne z art. 1 ( Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej ) oraz art. 79 ( Małżeństwo, macierzyństwo i rodzina znajdują się pod opieką i ochroną prawa... ) ówczesnej Konstytucji, narusza bowiem konstytucyjne gwarancje ochrony życia ludzkiego w każdej fazie jego rozwoju. Trybunał stanął na stanowisku, że demokratyczne państwo prawa uznaje człowieka i dobra dla niego najcenniejsze za wartość naczelną. Dobrem takim jest życie i dlatego musi pozostać pod ochroną konstytucyjną w każdym stadium rozwoju, począwszy od poczęcia. Legalizacja aborcji bez dostatecznego usprawiedliwienia koniecznością ochrony innej wartości, prawa lub wolności konstytucyjnej oraz posługiwanie się nieokreślonymi kryteriami dopuszczającymi przerywanie ciąży narusza, w opinii Trybunału, gwarancje konstytucyjne dla życia ludzkiego. Zdaniem sędziów Trybunału, brakuje precyzyjnych i uzasadnionych kryteriów, które pozwalałyby na dokonanie zróżnicowania ochrony życia w zależności od jego fazy rozwojowej. Powołując się na konstytucyjną ochronę rodziny i macierzyństwa (art. 79), podkreślają oni specyficzny związek matki i dziecka w początkowym okresie życia i fakt, że ochrona tej wartości nie jest podejmowana wyłącznie w interesie matki, ale także jej dziecka. Trybunał stanął na stanowisku, że ochrona prawa kobiety do swobodnego kształtowania swoich życiowych warunków nie może prowadzić do naruszania fundamentalnego dobra, jakim jest życie ludzkie. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego było krytykowane przez wielu prawników uznających, że ma ono charakter wyraźnie ideologiczny. Wątpliwości co do uzasadnienia orzeczenia podzielał nawet przewodniczący ówczesnego Trybunału; w jednym z wywiadów stwierdził on, że gdyby w określonym fragmencie ustawy przecinek został postawiony w innym miejscu, to być może orzeczenie brzmiałoby inaczej. Uważa się, że orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego i papieska wizyta w Polsce nie były tylko przypadkowym zbiegiem okoliczności; wśród zwolenników wolności wyboru powszechny był pogląd, że orzeczenie TK było prezentem dla papieża. Przypuszczenia te znajdują potwierdzenie w tempie pracy Trybunału: niezwykle pośpiesznie wypowiedział się on akurat w sprawie aborcji, podczas gdy inne orzeczenia czekają na rozpatrzenie przez wiele miesięcy

4 Stan prawny PRZERYWANIE CIĄŻY Sejm Rzeczypospolitej Polskiej podczas posiedzenia w dniu 17 grudnia 1997 roku zatwierdził orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego. Obecnie obowiązująca Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, przyjęta 7 stycznia 1993 roku (Dz.U. Nr 17, poz. 78 z dnia 1 marca 1993 r. z późniejszymi zmianami) jest głównym aktem normatywnym, regulującym sferę praw i wolności prokreacyjnych. Preambuła ustawy mówi, że życie jest fundamentalnym dobrem człowieka, a troska o życie i zdrowie należy do podstawowych obowiązków państwa, społeczeństwa i obywatela. Ustawa uznaje jednak prawo każdego człowieka do podjęcia odpowiedzialnej decyzji o posiadaniu dzieci, prawo do informacji, oświaty, poradnictwa i innych form pomocy w zakresie planowania rodziny. Pozostająca obecnie w mocy, tak zwana, ustawa antyaborcyjna zezwala na przerwanie ciąży w trzech przypadkach (Art. 4a, ust.1): 1. gdy ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej; 2. gdy badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu. 3. gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego. Ciąża zagrażająca życiu matki lub ciąża, w której stwierdzono genetyczne uszkodzenie płodu może być przerwana wyłącznie przez lekarza w szpitalu. Zaświadczenie stwierdzające, iż ciąża stanowi zagrożenie dla zdrowia matki musi wydać lekarz inny, niż ten, który ma przeprowadzić zabieg. W przypadkach, w których stwierdzono wysokie prawdopodobieństwo upośledzenia płodu lub jego nieuleczalną chorobę, ciąża może być przerwana zanim płód osiągnie stadium rozwoju, w którym staje się zdolny do samodzielnego życia poza organizmem matki. Jeśli do zapłodnienia doszło w wyniku przestępstwa, ciąża może być usunięta przed końcem dwunastego tygodnia. W takich przypadkach wymaga się zaświadczenia z prokuratury, stwier- dzającego, iż ciąża rzeczywiście powstała wskutek czynu zabronionego. Zabieg może być wówczas przeprowadzony w klinice prywatnej. Kobiety, które chcą przerwać ciążę, są zobowiązane do złożenia pisemnego oświadczenia, w którym wyrażają zgodę na zabieg. Kobiety niepełnoletnie lub nie posiadające zdolności prawnej również muszą przedstawić pisemną zgodę na zabieg, sporządzoną przez ich ustawowego przedstawiciela. Zgody wymaga się także od dziewcząt powyżej 13 roku życia, natomiast w przypadku małoletniej poniżej 13 roku życia potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego, choć ma ona prawo wyrażenia własnej opinii. Od kobiety całkowicie ubezwłasnowolnionej także wymagana jest pisemna zgoda, jeśli zezwala na to jej stan psychiczny. Kobiety objęte ubezpieczeniem zdrowotnym bądź uprawnione na podstawie odrębnych przepisów do bezpłatnej opieki medycznej mają prawo do bezpłatnego przerywania ciąży w publicznym szpitalu. Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży nie jest jednak jedynym przepisem prawnym faktycznie odnoszącym się do przerywania ciąży. Zmieniony art. 157a 1 kodeksu karnego z dnia 8 lipca 1999 roku, zaostrza odpowiedzialność (do dwóch lat pozbawienia wolności) za spowodowanie uszkodzenia ciała dziecka poczętego lub rozstroju zdrowia, zagrażającego jego życiu. Paragraf 2 tego artykułu stanowi: Nie popełnia przestępstwa lekarz, jeśli uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia dziecka poczętego są następstwem działań leczniczych, koniecznych dla uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu lub życiu kobiety ciężarnej albo dziecka poczętego. Nowy przepis nie wyklucza odpowiedzialności karnej za przerwanie ciąży będącej wynikiem gwałtu ani ciąży, co do której medyczne przesłanki wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu. Powyższe przepisy są w pewnym stopniu sprzeczne z postanowieniami ustawy o planowaniu rodziny i mogą prowadzić sytuacji, w której lekarz będzie się obawiał przeprowadzenia zabiegu nawet w przewidzianych w ustawie przypadkach. Biorąc powyższe pod uwagę, istnieje prawdopodobieństwo, że w praktyce zabiegi przerwania ciąży będą wykonywane tylko wówczas, gdy ciąża zagraża zdrowiu lub życiu kobiety

5 Lekarz lub inna osoba dokonująca nielegalnej aborcji podlega karze pozbawienia wolności do lat dwóch (art. 149 i 157 k.k.), zaś kobieta poddająca się nielegalnemu zabiegowi nie podlega karze. Doprowadzenie do aborcji drogą przemocy wobec kobiety ciężarnej albo spowodowanie utraty życia poczętego dziecka bez jej zgody w inny sposób (np. groźbą bezprawną lub podstępem) podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat ośmiu. Podobne zmiany wprowadzono ostatnio do Ustawy o zawodzie lekarza. Wyraz płód zastąpiono wyrazami dziecko poczęte. Ta terminologiczna manipulacja jest kolejną próbą podporządkowania prawa państwowego ideologii kościoła katolickiego, zgodnie z którą status człowieka i wszelkie wynikające zeń prawa powinny być przyznane zapłodnionej komórce jajowej. Zwolennicy takiego podejścia nigdy nie starali się ukryć, że ich intencją jest wprowadzenie całkowitego zakazu aborcji. Obecnie tworzą oni wpływową grupę w łonie koalicji rządzącej, zatem przyjęte ostatnio restrykcje należy postrzegać jako kolejny krok w kierunku realizacji założonych celów. Ustawa z dnia 8 lipca 1999 zaostrzyła również odpowiedzialność za zabójstwo noworodka. Obowiązujący wcześniej art. 149 k.k. przewidywał odpowiedzialność karną kobiety za zabicie noworodka pod wpływem silnego przeżycia związanego z przebiegiem porodu lub za spowodowanie ciężkich uszkodzeń ciała niemowlęcia. Zmieniony art. 149 k.k. utrzymuje wprawdzie taką samą karę (do 5 lat pozbawienia wolności), zawęża jednak możliwość, okres i zakres stosowania tego przepisu: mowa jest w nim wyłącznie o zabiciu dziecka w okresie porodu pod wpływem jego przebiegu. Polskie ustawodawstwo nie przewiduje, by mężczyzna miał prawo sprzeciwić się decyzji kobiety o poddaniu się aborcji. Aborcja w praktyce Dostęp do zabiegów przerywania ciąży był w praktyce zawsze bardziej ograniczony, niż wskazywałaby na to litera prawa. Na przykład, po roku 1992, gdy aborcja ze wskazań społecznych była w pełni legalna, w wielu szpitalach odmawiano wykonywania zabiegów, powołując się na kodeks etyki lekarskiej. Presja wywierana na lekarzy była tak silna, że wielu z nich odmawiało dokonania aborcji. Dochodziło do sytuacji, gdy dyrektorzy publicznych szpitali ogłaszali, że w ich placówkach w ogóle nie przeprowadza się zabiegów przerywania ciąży, niekiedy nawet w przypadkach, w których ciąża stanowiła zagrożenie dla zdrowia i życia kobiety. Kobiety bywały odsyłane do innych szpitali, a w tym czasie upływał dwunastotygodniowy termin zezwalający na przeprowadzenie legalnej aborcji i lekarz z czystym sumieniem mógł odmówić przerwania ciąży. W rezultacie wiele kobiet ryzykowało zdrowiem, a nawet życiem z powodu zbyt późnego przeprowadzenia zabiegu. Media donosiły o licznych odmowach wykonania aborcji; głośny stał się, na przykład, przypadek kobiety, która nosiła obumarły płód, oraz innej ciężarnej, niewidomej i cierpiącej na epilepsję. Prasa opisywała też sprawę prokuratora, który odmawiając wydania stosownego zaświadczenia, oznajmił matce dwudziestoletniej dziewczyny zgwałconej przez pracodawcę, że córka jest przecież dorosła i powinna zdawać sobie sprawę, że takie sytuacje mogą mieć miejsce. Kościół katolicki odgrywał aktywną rolę w organizowaniu kampanii na rzecz ograniczenia dostępu do zabiegów przerywania ciąży, środków antykoncepcyjnych oraz edukacji seksualnej. Przedstawiciele kościoła angażowali się m.in. w zbieranie podpisów pod apelami o zaostrzenie przepisów antyaborcyjnych. W wielu kościołach akcje zbierania podpisów były organizowane w sposób utrudniający odmowę, a presja szczególnie w małych miejscowościach była tak duża, że odmowa złożenia podpisu wymagała znacznej odwagi. Podpisy zbierano również wśród dzieci na lekcjach religii. Prowadzący kampanię oskarżali zwolenników wolnego wyboru, nazywając ich mordercami i stalinistami, aborcję zaś porównywano do holokaustu. Praktykujących katolików straszono odmową udzielenia sakramentów. Szacuje się, że ograniczenia w dostępie do aborcji nie wpłynęły w zasadniczym stopniu na rzeczywistą liczbę zabiegów przerywania ciąży, choć ustalenie dokładnej liczby kobiet, które nielegalnie przerwały ciążę w Polsce lub zagranicą jest niemożliwe. Co oczywiste, drastycznie spadła liczba aborcji legalnych (do 1988 r. powyżej zabiegów rocznie, w latach poniżej 1 tysiąca, w 1997 r zabiegów). Ograniczony dostęp do legalnego przerywania ciąży powoduje, że kobiety zostały zmuszone do ponoszenia wysokich kosztów zabie

6 gów wykonywanych w gabinetach prywatnych w kraju lub zagranicą. To dlatego, mimo restrykcyjnego prawa, liczba urodzeń w ostatnich latach wyraźnie maleje, a w 1998 roku osiągnęła stan najniższy w powojennej historii Polski ( żywych urodzeń). Spadek liczby urodzeń, mimo ograniczeń w dostępie do zabiegów przerywania ciąży, wskazuje wyraźnie na nieskuteczność działania ustawy antyaborcyjnej i potwierdza istnienie aborcyjnego podziemia i aborcyjnej turystyki. Niełatwo jest oszacować zdrowotne i społeczne skutki ograniczenia dostępu do aborcji. Z pewnością jednak restrykcyjna ustawa doprowadziła do wielu osobistych tragedii kobiet, których zdrowie lub życie znalazły się w niebezpieczeństwie. Wiele kobiet w obawie przed zajściem w niepożądaną ciążę odmawiało swoim partnerom współżycia, co mogło wpłynąć na zwiększenie liczby wymuszeń ze strony mężczyzn. Utrudnienia w dostępie do aborcji spowodowały, że wiele kobiet w ogóle nie brało pod uwagę legalnego przerwania ciąży, a zabiegi wykonywane pokątnie, w złych warunkach tak w kraju, jak i za granicą powodowały często nieodwracalne szkody zdrowotne. W atmosferze lęku i zastraszenia trudno było uzyskać informację o lekarzach wykonujących aborcję w gabinetach prywatnych. Ponadto, wiele kobiet, których nie stać było na taki wydatek, decydowało się na przerwanie ciąży domowymi sposobami, groźnymi dla ich życia lub zdrowia. Prasa donosiła wówczas o trzech przypadkach śmierci kobiet, które zdecydowały się same doprowadzić do usunięcia niechcianej ciąży. Statystyki wskazują również na wzrost liczby samoistnych poronień klasyfikacja ta jest często stosowana w celu ukrycia przeprowadzonego zabiegu przerwania ciąży. W 1996 roku, natychmiast po liberalizacji ustawy, przeciwnicy wolnego wyboru podjęli działania zmierzające do ponownego zdelegalizowania aborcji ze względów społecznych. Solidarność groziła m.in. podjęciem akcji obywatelskiego nieposłuszeństwa, która miała polegać na odmowie płacenia części podatków. Naczelna Rada Lekarska podtrzymała sprzeciw wobec legalizacji aborcji. Wielu lekarzy, a nawet całe szpitale odmawiały przeprowadzania aborcji ze wskazań społecznych. W wielu województwach całkowicie zawieszono wykonywanie aborcji. Odmowa wykonywania zabiegów przerwania ciąży przez całe szpitale, a nawet regiony była bezprawna; na klauzulę su- mienia mogą się powoływać pojedynczy lekarze, jednak nie mogą tego czynić w imieniu innych lekarzy. Lekarz zatrudniony w publicznym szpitalu, odmawiając wykonania zabiegu i powołując się na klauzulę sumienia, ma obowiązek wskazać, gdzie kobieta może przerwać ciążę. Niestety, obowiązek ten często bywa lekceważony i kobiety nie uzyskują potrzebnych informacji. Wielu lekarzy odmawiających przerwania ciąży w szpitalu publicznym nie ma takich obiekcji w gabinetach prywatnych. Nawet rzecznik odpowiedzialności zawodowej lekarzy potwierdził nadużywanie przez lekarzy klauzuli sumienia w placówkach publicznej służby zdrowia. Chociaż prawo kobiet do legalnej aborcji jest ustawicznie łamane, to instytucje odpowiedzialne za realizację ustawy, tj. Ministerstwo Zdrowia i wojewodowie, nie robią nic, aby przeciwdziałać temu zjawisku. Ministerstwo nie tylko nie podjęło żadnych działań naprawczych, ale wręcz utrudniło korzystanie z prawa do legalnej aborcji, przygotowując z dużym opóźnieniem przepisy wykonawcze. Ze sprawozdania rządu z realizacji ustawy antyaborcyjnej (1999) wynika, że w publicznych zakładach opieki zdrowotnej przeprowadzono zaledwie 310 zabiegów przerywania ciąży; 211 z powodu zagrożenia dla zdrowia i życia kobiety i 46 z powodu uszkodzenia płodu. Przerwano również pięćdziesiąt trzy ciąże powstałe w wyniku gwałtu lub kazirodztwa. W Polsce w roku 1998 urodziło się dzieci. W szpitalach według oficjalnych danych pozostawiono 594 zdrowe noworodki. W sprawozdaniu nie zamieszczono informacji na temat liczby samoistnych poronień (w ubiegłych latach takich przypadków było około rocznie), która mogłaby być pomocna w oszacowaniu rozmiarów podziemia aborcyjnego. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, podobnie jak wiele innych organizacji kobiecych uważa, że sprawozdanie rządu jest niewiarygodne i tendencyjne, nie ma w nim bowiem informacji na temat podziemia aborcyjnego. Badania prenatalne Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży

7 (Dz.U. z dnia 1 marca 1993 r.) uregulowała również kwestię dostępu do badań prenatalnych. Artykuł 2, ust. 2a tejże ustawy stanowi: Organy administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego, w zakresie swoich kompetencji określonych w przepisach szczególnych, są zobowiązane zapewnić swobodny dostęp do informacji i badań prenatalnych, szczególnie wtedy, gdy istnieje podwyższone ryzyko bądź podejrzenie wystąpienia wady genetycznej lub rozwojowej płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej życiu płodu. Jednak w praktyce kobiety nie mogą w pełni korzystać z tego prawa. Główną przeszkodą jest brak informacji, a w wielu wypadkach wręcz dezinformacja na temat badań prenatalnych oraz trudny do nich dostęp. W całej Polsce takie badania przeprowadzają tylko trzy ośrodki: w Warszawie, Łodzi i Krakowie, przy czym ginekolodzy z ośrodka krakowskiego powołując się na klauzulę sumienia zaczęli odmawiać wykonywania badań prenatalnych. Na Górnym Śląsku, gdzie ze względu na alarmujące zanieczyszczenie środowiska ryzyko wad genetycznych płodu jest wysokie, nie ma ani jednego ośrodka badań prenatalnych. Jak wynika z wydanego w 1999 roku Sprawozdania Rady Ministrów z realizacji ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, w 1998 roku przeprowadzono w Polsce tylko 1612 badań prenatalnych. Dane te mają ponury wydźwięk w zestawieniu z liczbą urodzeń, wśród których około 7-8% stanowią ciąże obarczone wysokim ryzykiem wystąpienia wad genetycznych. Nadto rosnąca liczba kobiet decydujących się na późniejsze macierzyństwo (ok. 10% Polek rodzi dzieci po 35 roku życia) oraz stałe pogarszanie się warunków środowiskowych pozwalają przewidywać, że ryzyko wystąpienia różnego typu patologii będzie rosnąć. 20 maja 1999 roku Sejm uchwalił restrykcyjną nowelizację Kodeksu karnego i Ustawy o zawodzie lekarza, wymierzoną w dostępność badań prenatalnych. Senat odrzucił przyjęte przez Sejm zmiany i przedłożył własne poprawki, które jeszcze bardziej miały ograniczyć prawo kobiet do medycznej opieki prenatalnej. Zgodnie z polskimi procedurami legislacyjnymi, senacki projekt został przesłany do Sejmu i uchwalony 8 lipca 1999 roku. Zmieniony art. 157a, 1 k.k. wpro- wadza karę do dwóch lat pozbawienia wolności za spowodowanie uszkodzenia ciała dziecka poczętego lub rozstroju zdrowia, zagrażających jego życiu. Artykuł ten przewidywał wcześniej za ten czyn karę grzywny lub ograniczenia wolności. Nie ma wątpliwości, że przepis ten może zostać odczytany przez lekarzy jako potencjalne zagrożenie. Badania te bowiem niosą minimalne (mniej niż 1% powikłań) ryzyko poronienia. Skutkiem tego zapisu może być odmawianie przez lekarzy wykonywania zabiegów przerywania ciąży kobietom, chociaż będą do tego uprawnione. Art. 157a, 2 stwierdza, że nie popełnia przestępstwa lekarz, jeżeli uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia dziecka poczętego są następstwem działań leczniczych, koniecznych do uchylenia niebezpieczeństwa grożącego zdrowiu lub życiu kobiety ciężarnej lub dziecka poczętego. Lekarz może więc, jak już była o tym mowa, obawiać się odpowiedzialności karnej za wykonanie zabiegu przerywania ciąży także wtedy, gdy ciąża jest wynikiem gwałtu, lub gdy badania prenatalne wykazały poważne wady genetyczne płodu. Niektórzy komentatorzy polityczni twierdzą, że Sejm przyjął senackie poprawki, gdyż pierwszy projekt izby wyższej nie był wystarczająco rygorystyczny. Zezwalał on na badania prenatalne w trzech przypadkach: gdy rodzice pochodzą z rodzin obciążonych genetycznie, gdy istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia choroby genetycznej możliwej do leczenia w okresie płodowym, oraz gdy zachodzi podejrzenie ciężkiego uszkodzenia płodu. Według tych samych komentatorów należy się spodziewać wprowadzenia całkowitego zakazu badań prenatalnych. Ograniczenie dostępu do badań prenatalnych w kraju, gdzie procent korzystających z nich kobiet jest bardzo niski, musi być odebrane jako kolejny atak na prokreacyjne prawa kobiet. Wprowadzenie tych obostrzeń jest próbą dalszego ograniczenia zabiegów przerywania ciąży ze wskazań genetycznych i z powodu ciężkiego uszkodzenia płodu. Decyzja Sejmu ograniczająca dostęp do badań prenatalnych stanowi naruszenie konstytucyjnego prawa kobiety do ochrony zdrowia jej nienarodzonego dziecka. Narusza także szereg praw pacjenta, zawartych w ustawie z dnia 6 lutego 1997 roku o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. z dnia 26 marca 1997 r.)

8 Wiele organizacji kobiecych oraz autorytetów ze świata lekarskiego i prawniczego wystosowało protesty przeciwko wprowadzaniu omówionych powyżej restrykcji i zaapelowało do Prezydenta RP, by nie podpisywał poprawek do Ustawy o zawodzie lekarza i kodeksu karnego. Prezydent ostatecznie podpisał ustawę ograniczającą kobietom dostęp do badań prenatalnych oraz zaostrzającą kary za zabicie noworodka przez matkę pod wpływem silnego wzburzenia związanego z porodem. SZCZEGÓLNA OCHRONA KOBIET CIĘŻARNYCH Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 roku o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z dnia 1 marca 1993 r.) w art. 2, ust. 1 zobowiązuje organy administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego do zapewnienia kobietom w ciąży opieki medycznej, socjalnej i prawnej w szczególności poprzez: 1. opiekę prenatalną nad płodem oraz opiekę medyczną nad kobietą w ciąży; 2. pomoc materialną i opiekę nad kobietami w ciąży znajdującymi się w trudnych warunkach materialnych, przez czas ciąży, porodu i po porodzie; 3. dostęp do szczegółowych informacji na temat uprawnień, zasiłków i świadczeń przysługujących kobietom w ciąży, matkom, ojcom oraz ich dzieciom, a także dostęp do informacji dotyczących instytucji i organizacji pomagających w rozwiązywaniu problemów psychologicznych i społecznych, a także zajmujących się sprawami przysposobienia. Ustawodawca zobowiązał również organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego do współdziałania i pomocy kościołowi katolickiemu, innym kościołom i związkom wyznaniowym oraz organizacjom społecznym, które organizują opiekę nad kobietami w ciąży, jak również organizują rodziny zastępcze lub udzielają pomocy w przysposabianiu dzieci. Znamienne jest, że wśród adresatów obligatoryjnej pomocy świadczonej przez władze wymieniono tylko te organizacje, które pomagają ciężarnym oraz zajmują się rodzinami zastępczymi lub procedurami adopcyjnymi. Organizacje pozarządowe, które propagują wiedzę na temat świadomego rodzicielstwa i monitorują przestrzeganie prawa w zakresie dostępu do legalnych zabiegów prze- rywania ciąży, nie mogą liczyć na żadne wsparcie ze strony administracji rządowej i samorządowej. Ustawodawca wymaga od kobiety, aby rodziła również niechciane dzieci, zaś na administrację rządową i samorządową nakłada obowiązek udzielania wszechstronnej pomocy kobietom ciężarnym. W rzeczywistości jednak pomoc władz jest dalece niewystarczająca. Tylko co druga kobieta w mieście i mniej niż 50% kobiet na wsi jest objętych wczesną opieką lekarską. Według danych ze sprawozdania rządu z wykonania ustawy antyaborcyjnej za 1997 rok, na jedno urodzone dziecko przysługiwał kobiecie zasiłek w wysokości 138 zł, natomiast przeciętny łączny koszt pomocy finansowej udzielanej kobietom w ciąży wyniósł 531,48 zł dla jednej osoby uprawnionej, przy czym prawo do takiego zasiłku przysługuje jedynie tym kobietom, u których dochód na głowę w rodzinie nie przekraczał 316 zł. Od 1 czerwca 1999 roku wysokość zasiłku wzrosła do 348 zł, gdy dochód na jednego członka w rodzinie nie przekracza 384 zł. W domach samotnej matki, finansowanych z wojewódzkich środków publicznych, liczba miejsc jest niewielka (pod koniec 1997 roku łącznie 660 miejsc w skali kraju). Ośrodki prowadzone przez kościoły, stowarzyszenia i fundacje również nie zaspokajają potrzeb w tym zakresie. W niektórych ośrodkach dochodzi do poważnych naruszeń praw człowieka. Ograniczenia w tym zakresie znajdujemy nawet w regulaminach tych placówek. Istnieją schroniska, których kobiety nie mogą swobodnie opuszczać, a także ośrodki, gdzie kobiety zmuszane są do nieodpłatnej pracy. Znaczna liczba schronisk prowadzona jest przez mężczyzn, często z przeszłością kryminalną. Nierzadko dochodzi tam do seksualnego wykorzystywania podopiecznych. ANTYKONCEPCJA O skutecznym korzystaniu z antykoncepcji decyduje dostęp do metod i środków planowania rodziny, ich koszt oraz dostęp do odpowiednich informacji i poradnictwa. Możliwości mężczyzn w wyborze środka antykoncepcyjnego są zawężone, to kobiety ponoszą wciąż

9 główny ciężar odpowiedzialności za rodzicielstwo, zatem problemy związane z planowaniem prokreacji dotyczą głównie kobiet. Wszelkie ograniczenia w dostępie do środków i metod planowania rodziny ograniczają możliwości kobiet wyboru własnej drogi życiowej i dlatego można je uznać za przejaw dyskryminacji ze względu na płeć.. Rząd polski nie prowadzi i w zasadzie nigdy nie prowadził żadnej polityki w dziedzinie oświaty seksualnej i świadomego rodzicielstwa; również lekarze w niewystarczającym stopniu wywiązują się ze swoich funkcji informacyjnych w sprawach świadomej prokreacji. Pomimo że artykuł 2. Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z dnia 1 marca 1993 r.) zobowiązuje organy administracji rządowej oraz samorządu terytorialnego do zapewnienia obywatelom swobodnego dostępu do metod i środków służących świadomej prokreacji, w praktyce nie wywiązują się one ze swoich obowiązków. Badania opinii publicznej pod nazwą Antykoncepcja: dostępność i bariery w stosowaniu środków antykoncepcyjnych, przeprowadzone w 1995 roku przez MARECO POLSKA (członka GALLUP IN- TERNATIONAL), wykazały, że dla Polaków podstawowym źródłem informacji na temat stosowania tych środków są media i znajomi. Tylko niespełna co piąty badany uzyskiwał informacje na temat antykoncepcji od lekarza, a 23% ankietowanych zwracało uwagę na niedostatek informacji z tego zakresu. Wyniki ankiety przeprowadzonej wśród 1220 kobiet przez Federację na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny wykazały, że prawie połowie z nich (45%) lekarz nigdy nie proponował żadnych środków antykoncepcyjnych. Zaledwie 32% kobiet uznało, że uzyskane od lekarza informacje były wystarczające. Należy podkreślić, że wskaźniki te nie są reprezentatywne, gdyż dotyczą w 90% kobiet zamieszkałych w miastach, spośród których aż 95% miało co najmniej średnie wykształcenie. W rzeczywistości sytuacja przedstawiać się musi znacznie gorzej. Badania MARECO POLSKA wykazały, że tylko 11% ankietowanych (powyżej 15 roku życia) regularnie stosowało antykoncepcję, 44,3% nigdy jej nie stosowało, natomiast 41,5% stosowało od czasu do czasu. Widoczny jest związek pomiędzy wykształceniem i wiekiem a częstotliwością stosowania środków antykoncepcyjnych. Około 18% osób w wieku do 40 lat oraz ponad 19% osób z wyższym wykształceniem korzysta regularnie z tych środków. Im niższe wykształcenie i starszy wiek tym mniejsza częstotliwość ich stosowania. Najwięcej deklaracji o stosowaniu środków antykoncepcyjnych składają mieszkańcy wielkich miast, nie uczestniczący bądź rzadko uczestniczący w praktykach religijnych (17%). Osoby, które biorą udział w praktykach religijnych kilka razy w tygodniu, najczęściej (63,5%) podawały, że nie korzystają ze środków antykoncepcyjnych. Według respondentów do głównych barier w stosowaniu środków antykoncepcyjnych należą: 1. brak nawyku korzystania (41%); 2. stanowisko kościoła katolickiego(39,2%); 3. wstyd przy zakupie (36,5%); 4. obawa przed ewentualnymi skutkami ubocznymi (28%); 5. brak informacji na temat stosowania (23,1%); 6. brak informacji o rodzajach środków (22,3%); 7. przekonanie o małej skuteczności (15,4%); 8. wstyd przy stosowaniu (15,1%); 9. wysokie ceny (9,2%); 10. niedostateczna liczba punktów sprzedaży (5,1%). Na pierwszym planie znalazły się szeroko rozumiane bariery pochodzenia kulturowego, na drugim zaś brak wiedzy o rodzajach dostępnych środków, ich stosowaniu, skuteczności i ewentualnych skutkach ubocznych. Duży wpływ na stosowanie środków antykoncepcyjnych ma stanowisko kościoła i jego konsekwentna polityka sprzeciwiająca się nie tylko nowoczesnym metodom antykoncepcji, ale również zwykłym prezerwatywom. Przedstawiciele kościoła i związane z nim media upowszechniają pogląd, że antykoncepcja jest grzechem, a ponadto przypisują jej szkodliwość dla zdrowia kobiet. Dla ogromnej większości Polaków kościół katolicki, stanowiąc wielki autorytet moralny, jest w tej kwestii wyrocznią. Kobiety pytane, dlaczego nie stosują środków antykoncepcyjnych, a dopuszczają do przerywania ciąży, odpowiadały, że stosując antykoncepcję, grzeszyłyby częściej, niż przerywając ciążę. Kościół propaguje jedynie tzw. naturalne metody regulacji poczęć, które

10 są jednak wysoce zawodne. Postawa kościoła katolickiego wobec antykoncepcji wydaje się szczególnie drastyczna w odniesieniu do prezerwatyw. Przedstawiciele kościoła, wypowiadając się przeciwko ich stosowaniu, głoszą pogląd, że nie zapobiegają one zakażeniu wirusem HIV. W 1996 roku na pytanie GUS-u skierowane do kobiet zamężnych i rozwiedzionych ( Stan zdrowia ludności Polski -1996) na temat stosowanych metod regulacji urodzin uzyskano następujące odpowiedzi: Metody i środki regulacji urodzeń Procent osób stosujących Stosunek przerywany 45,8% Kalendarzyk małżeński 35% Metoda termiczna 7,7% Metoda owulacji 7,3% Prezerwatywa 31,8% Środki chemiczne 5,3% Wkładka domaciczna 7,1% Pigułka antykoncepcyjna 6,3% Sterylizacja 1,2% Dostęp do środków antykoncepcyjnych został uregulowany w 1991 roku Ustawą o środkach farmaceutycznych, materiałach medycznych, aptekach, hurtowniach i nadzorze farmaceutycznym. Ustawa ta nakazuje każdej aptece posiadanie wszystkich środków, także tych dostępnych bez recepty. Część chemicznych i mechanicznych środków antykoncepcyjnych jest dostępna także w sieci pozaaptecznej, a prezerwatywy w wielu placówkach handlowych. Środki hormonalne są wydawane wyłącznie na podstawie recepty lekarskiej. Według raportu nadzoru farmaceutycznego, zarejestrowany asortyment środków antykoncepcyjnych w około 90% jest stale dostępny w aptekach. Badania wskazują, że do najłatwiej dostępnych środków należą prezerwatywy (68,2%), środki dopochwowe i doustne (odpowiednio 43,2 i 42,7%), do najtrudniej zaś środki domaciczne (34,2%). W marcu 1998 roku rząd wycofał dotację do pięciu spośród ośmiu hormonalnych środków antykoncepcyjnych. Decyzją Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej na liście hormonalnych środków antykoncepcyjnych wydawanych za odpłatnością 30% pozostały jedynie 3 preparaty Microgynon 21, Rigevidon, Stediril 30. W rzeczywistości jest to właściwie jeden preparat o różnych nazwach. Nadto są to środki przestarzałe w porównaniu z całą gamą środków antykoncepcyjnych nowej generacji, jak Cilest, Minulet, Femoden, Mercilon, Marvelon. Wspomniana regulacja powoduje znaczne ograniczenia w dostępie do skutecznej i prostej antykoncepcji, co narusza prawa kobiet w dostępie do środków i metod planowania rodziny. Widoczna jest niezgodność ministerialnych decyzji z przepisami prawa polskiego i międzynarodowego w zakresie ochrony i pomocy rodzinie, dostępu do służby zdrowia, planowania rodziny (art. 2, 2 Ustawy z dnia r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.; art. 10 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych Dz.U. z 1997 r. Nr 38, poz.169, art. 12 ust. 1 oraz art. 16 ust. 1 lit.; Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet Dz.U. z 1982 r. Nr 10, poz.71). Opinię tę podziela obecny rzecznik praw obywatelskich, lecz Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej stoi na stanowisku, że z uwagi na ograniczone możliwości finansowe nie może być mowy o zmianie decyzji, a środki objęte dopłatą mogą być używane zarówno w antykoncepcji, jak i w leczeniu hormonalnym (Informacja Rzecznika Praw Obywatelskich prof. A. Zielińskiego, za okres r r.). Znacznym utrudnieniem w korzystaniu z antykoncepcji jest fakt, że dotowane środki antykoncepcyjne nie są w tym samym stopniu odpowiednie dla wszystkich kobiet. Zdaniem ginekologów, nie powinny ich stosować zwłaszcza nastolatki i młode kobiety. Środki nowej generacji nie tylko nie otrzymały dotacji, ale są też znacznie droższe od dotowanych. Ich zakup może być znaczącym wydatkiem w comiesięcznym budżecie licznej grupy kobiet, zaś charakter kuracji hormonalnej nie pozwala na ciągłe zmiany leku. Traktowanie tabletek antykoncepcyjnych jako towaru luksusowego ogranicza prawo kobiet do korzystania ze środków o optymalnej skuteczności w kontrolowaniu płodności (najniższy wskaźnik Pearla). Według informacji resortu zdrowia z 1995 roku liczba sprzedanych doustnych środków antykoncepcyjnych wskazuje, że regularnie stosuje je tylko ok. 3,4% kobiet, co w porównaniu ze standardami zachodnimi jest liczbą bardzo niską. Nie wszystkie środki antykoncepcyjne stosowane na świecie są dostępne w Polsce. Mechanicznym środkiem antykoncepcyjnym nie

11 obecnym na polskim rynku jest np. damska prezerwatywa (zmniejsza ryzyko zakażenia wirusem HIV i innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową). Zastrzyk hormonalny o dwunastogodzinnym działaniu (Depo-Provera) jest wprawdzie dostępny, ale nie zarejestrowany. Mało rozpowszechniona w Polsce jest antykoncepcja stosowana w sytuacjach nagłych. Polskie prawo nie zezwala na wykonywanie zabiegów pozbawiających człowieka zdolności płodzenia (art.156, 1, pkt 1 k.k.). Wykonanie zabiegu sterylizacji nawet za zgodą osoby zainteresowanej podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat dochodzi jednak do licznych naruszeń tego prawa. Nielegalnych zabiegów sterylizacji dokonuje się w Polsce pod rozmaitymi pozorami, podczas gdy rzeczywistą przyczyną tych działań często bywa np. choroba psychiczna pacjentki lub inne przesłanki, które w ocenie lekarzy stanowią przeciwwskazanie do narodzin dalszego potomstwa. Polskie ustawodawstwo jest w tym względzie bardzo restrykcyjne; nie bierze pod uwagę wielu sytuacji, w których pozbawienie zdolności płodzenia byłoby wskazane ze względu na dobro społeczne, dobro matki, ojca czy zdrowie ewentualnego potomstwa, nie mówiąc już o prawie do świadomej i dobrowolnej rezygnacji z własnej płodności. Prawo kobiet do świadomego macierzyństwa jest szczególnie ograniczone z powodu utrudnionego dostępu do informacji o metodach i środkach planowania rodziny. Jak wynika z cytowanych wyżej badań, brak dostępu do informacji stanowi jedną z najważniejszych barier w stosowaniu środków antykoncepcyjnych. Tymczasem bardzo niewiele instytucji i organizacji zajmuje się propagowaniem świadomego macierzyństwa, przy czym zasięg działania organizacji pozarządowych jest dodatkowo ograniczony brakiem finansowego wsparcia ze strony organów władzy rządowej i samorządowej. Wiedza na temat metod i środków planowania rodziny jest praktycznie niedostępna w szpitalach, w ośrodkach zdrowia czy też w placówkach powołanych do tego typu działalności edukacyjnej. Szkoły i lekarze nie propagują antykoncepcji, przede wszystkim, z przyczyn ideologicznych, ale również dlatego, że jak można przypuszczać brak im wiedzy na temat nowoczesnych metod i środków planowania rodziny. Ponadto większość kobiet obawia się podjąć otwartą rozmowę z lekarzem na temat antykoncepcji. Zważywszy więc na istniejące uwarunkowania kulturowe i religijne oraz na powszechne wśród kobiet poczucie wstydu związane z różnymi aspektami płciowości człowieka, wydaje się konieczne propagowanie wiedzy na temat antykoncepcji za pośrednictwem masowo dostępnych ulotek i poradników. Bez takich działań zagwarantowane w ustawie antyaborcyjnej prawo obywateli do swobodnego dostępu do metod i środków służących świadomej prokreacji pozostanie w praktyce martwe. Na uwagę zasługuje również fakt, że żadna organizacja pozarządowa zajmująca się propagowaniem wiedzy na temat prokreacji nie jest dotowana przez rząd. Istotną barierą szczególnie dla kobiet młodych w korzystaniu ze środków antykoncepcyjnych może być postawa lekarzy ginekologów, którzy nie tylko nie informują o środkach antykoncepcyjnych, ale wręcz dezinformują i zniechęcają swoje pacjentki do ich stosowania. W mediach relacjonowano przypadek młodej kobiety, której lekarz w jednej z warszawskich przychodni rejonowych odmówił wydania recepty na środki antykoncepcyjne, nie szczędząc przy tym komentarzy na temat jej manier i życia intymnego. Taka postawa lekarza nie jest, niestety, wyjątkiem; do organizacji kobiecych docierają podobne sygnały z różnych regionów kraju. Minister zdrowia w rządzie Jerzego Buzka, Wojciech Maksymowicz, oraz prezes Naczelnej Izby Lekarskiej Krzysztof Madej poparli prawo lekarza do odmowy wystawienia recepty na środki antykoncepcyjne, twierdząc, że środki antykoncepcyjne nie są lekami, a poradnictwo z zakresu zapobiegania ciąży nie należy do świadczeń medycznych. Ponadto Krzysztof Madej stwierdził, że lekarz ma prawo umoralniać pacjentki, jeśli wynika to z jego ordynacji lekarskiej. Taka wypowiedź przedstawiciela rządu jest sprzeczna z międzynarodowymi zobowiązaniami Polski, z których wynika konieczność traktowania poradnictwa i wszelkich świadczeń z zakresu zapobiegania ciąży jako pełnoprawnych usług medycznych (m.in. zalecenia WHO). Utrudnienia w dostępie do skutecznych metod i środków planowania rodziny są szczególnie rażące w kraju takim jak Polska, gdzie ustawodawstwo w zakresie przerywania ciąży jest bardzo restrykcyjne i gdzie tylko niewielka część społeczeństwa stosuje nowoczesne środki antykoncepcyjne

12 OŚWIATA SEKSUALNA Oświata seksualna wciąż wzbudza w Polsce wiele emocji. Ten kierunek kształcenia nigdy nie był realizowany w sposób, który można by uznać za satysfakcjonujący, chociaż ramowy program został wprowadzony do polskich szkół na początku lat siedemdziesiątych. Od 1986 roku Przygotowanie do życia w rodzinie stało się teoretycznie obowiązkowym przedmiotem szkolnym. Miał on być realizowany w ramach godzin wychowawczych, w praktyce traktowano go jednak dość lekceważąco. Efektem było praktyczne zaniechanie realizacji tego przedmiotu. Wprowadzony w roku szkolnym 1987/88 podręcznik Wiesława Sokoluka wywołał burzliwą dyskusję publiczną, w której ujawniły się ostre różnice światopoglądowe. Kwestionowano zarówno zasadność wprowadzenia podręcznika, jak i jego merytoryczną zawartość. Po długich konsultacjach, w 1989 roku ostatecznie wstrzymano wprowadzanie podręcznika jako obowiązkowej pomocy naukowej i zalecono stosowanie go jako podręcznika pomocniczego. Ze względu na częste zmiany merytoryczne trudno jest dziś stwierdzić, jak w praktyce nauczano przedmiotu Przygotowanie do życia w rodzinie. Opracowane do 1990 roku programy szkolne oraz materiały pomocnicze były stosowane w zależności od osobistych upodobań nauczyciela. W 1992 roku, zarządzeniem Ministra Edukacji Narodowej skreślono z planów nauczania godziny wychowawcze, w ramach których miał być prowadzony program przygotowania do życia w rodzinie, a tym samym praktycznie zaniechano jego realizacji. Stan ten został formalnie zmieniony na podstawie Ustawy o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, przyjętej 7 stycznia 1993 roku (Dz.U. z dnia 1 marca 1993 r.). Artykuł 4, ust. 2 zobowiązuje Ministra Edukacji Narodowej do wprowadzenia w nauczaniu szkolnym przedmiotu Wiedza o życiu seksualnym człowieka oraz do ustalenia w porozumieniu z Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej zakresu treści programowych przedmiotu; treści te mają zostać włączone do podstawy programowej kształcenia ogólnego. Zgodnie z art. 4, ust.2 wiedza o życiu seksualnym człowieka powinna zostać wprowadzona do systemu doskonalenia nauczycieli. Po uchwaleniu ustawy, Minister Edukacji wydał rozporządzenie o ponownym wprowadzeniu do szkół godzin wychowawczych. Zobowiązywało ono szkoły do podjęcia problematyki wychowania seksualnego i życia rodzinnego w ramach działań wychowawczych i dydaktycznych. W opracowanym przez MEN programie edukacji seksualnej podkreślono, że jego realizacja...nie polega na wprowadzaniu nowych treści kształcenia, lecz na właściwym wykorzystaniu obowiązującego ich zakresu. Jakość nauczania, przekazywane treści oraz sposób organizacji zajęć miały zależeć wyłącznie od kompetencji i inwencji nauczyciela. Ministerialny program został jednak oceniony przez fachowców jako nieprofesjonalny i niemożliwy do realizacji. W grudniu 1996 roku grupa senatorów skierowała do Trybunału Konstytucyjnego wniosek o zbadanie zgodności kilku przepisów znowelizowanej ustawy antyaborcyjnej z Konstytucją RP. Zakwestionowano upoważnienie ministrów edukacji i zdrowia do opracowywania programów i do wprowadzenia do szkół przedmiotu Wiedza o życiu seksualnym człowieka. Trybunał Konstytucyjny uznał, że postanowienie o wprowadzeniu omawianego przedmiotu nie narusza Konstytucji, jednak mimo to parlament znowelizował ustawę. Doprowadziło to do prezydenckiego weta wobec artykułu nakazującego skreślenie przepisów o wprowadzeniu do szkół wiedzy o życiu seksualnym człowieka i o dokształcaniu nauczycieli w tym zakresie. Parlament nie zdołał odrzucić weta prezydenta. Niezrażeni tym katoliccy posłowie ponownie wnieśli projekt zmiany ustawy antyaborcyjnej i w końcu zdołali przekonać Sejm do uchylenia artykułu 4.2, na mocy którego wprowadzono do szkół przedmiot Wiedza o życiu seksualnym człowieka. Zmieniony artykuł 4.3 mówi, że Minister Edukacji określa drogą rozporządzenia zakres i metody nauczania omawianego przedmiotu, na podstawie programu kształcenia ogólnego. Co więcej, minister włączy odnośne zagadnienia do programu kształcenia nauczycieli. Wiedza o życiu seksualnym człowieka została zatem wycofana ze szkół tylko po to, by zastąpić ją przedmiotem pod nazwą Wychowanie do życia w rodzinie, opartym na ultrakonserwatywnych i ultrakatolickich dogmatach o życiu seksualnym i rodzinnym. Minister wydał ostatnio projekt rozpo

13 rządzenia, regulującego nazwę i aspekty formalne wprowadzenia nowego przedmiotu nauczania. Zgodnie z tym projektem treści programowe Wychowania do życia w rodzinie zostaną ustalone według podstawy programowej kształcenia ogólnego (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 lutego 1999 r.) Program zbudowany został w oparciu o konserwatywną wizję ról społecznych kobiety i mężczyzny i stereotypowe poglądy na temat potrzeb seksualnych. Podkreśla się w nim potrzebę odmiennego traktowania chłopców i dziewcząt w procesie edukacji i socjalizacji. Życie płciowe człowieka sprowadzono wyłącznie do małżeństwa i macierzyństwa, a seks zwłaszcza pozamałżeński potępiono. Przez planowanie rodziny rozumie się wyłącznie tzw. metody naturalne, a kiedy mowa jest o innych sposobach zapobiegania niechcianej ciąży, kładzie się nacisk na informacje o szkodliwych skutkach ubocznych ich stosowania. Przerywanie ciąży jest omawiane wyłącznie w kontekście zagrożenia dla zdrowia fizycznego i psychicznego kobiety. W dziedzinie oświaty seksualnej ważną i szkodliwą rolę odgrywa kościół katolicki, konserwatywny i nieprzejednany w sprawach płciowości człowieka i edukacji z zakresu stosowania środków antykoncepcyjnych. Powszechna obecność religii w szkole oraz niemożność pogodzenia doktryny katolickiej z wartościami liberalnymi i nowoczesnymi środkami metodami planowania rodziny nie pozwala na wypracowanie programu nauczania, który byłby możliwy do zaakceptowania przez katolicką i laicką część społeczeństwa polskiego. dnictwa i środków planowania rodziny oraz do wyczerpującej informacji na ten temat. Rząd polski nie wywiązał się dotąd z tego zobowiązania. Komitety ONZ ds. Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych oraz Komitet Praw Człowieka wyraziły zaniepokojenie faktem, że rząd polski nie zapewnia kobietom dostępu do usług ukierunkowanych na planowanie rodziny, utrzymuje surowe prawo dotyczące aborcji i wyłączył z programu szkolnego edukację seksualną. Zaleca się rządowi polskiemu zmianę polityki w tym zakresie. Rekomendacje obejmują zapewnienie dostępności świadczeń służących planowaniu rodziny, poradnictwa na temat bezpiecznych metod antykoncepcyjnych oraz wprowadzenia wiarygodnej i opartej na rzetelnych informacjach edukacji seksualnej dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. Pomimo tych zaleceń, rząd polski nie robi nic aby zastosować się do zaleceń ONZ-owskich komitetów. Jakakolwiek zmiana w ustawodawstwie dotyczącym planowania rodziny i przerywania ciąży wydaje się być niezwykle trudna nie tylko przy obecnym układzie politycznym ale również ze względu na orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego uznające za niezgodne z konstytucja przepisy liberalizujące dostęp do zabiegów przerywania ciąży. Należy mieć jednak nadzieję, że po zmianie ekipy rządzącej uda się zliberalizować ustawodawstwo oraz zmienić politykę rządu w zakresie praw kobiet związanych z ich funkcjami prokreacyjnymi. WNIOSKI Istniejący stan prawny i praktyka stosowania prawa w zakresie dostępu do metod i środków planowania rodziny, w tym również możliwości usunięcia niepożądanej ciąży jest sprzeczny ze standardami międzynarodowymi. Dokumenty prawa międzynarodowego, dotyczące praw człowieka oraz statusu kobiet w tym ratyfikowana przez Polskę Konwencja o eliminacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, pekińska Platforma Działania oraz dokumenty końcowe Światowej Konferencji na rzecz ludności i rozwoju w Kairze zobowiązują rządy do zapewnienia kobietom w każdym wieku pełnego dostępu do pora

14 KRAJOWY PROGRAM DZIAŁAŃ NA RZECZ KOBIET PRAWA KOBIET W SFERZE PROKREACJI DZIAŁANIA KIERUNKOWE Wypracowanie krajowych rozwiązań systemowych nakierowanych na problematykę zdrowia kobiet oraz towarzyszących im dokumentów ZADANIA PROGRAMOWE Zrewidowanie i przeorganizowanie dotychczasowych strategii i założeń polityki zdrowotnej oraz dostępności, zakresu i jakości świadczeń zdrowotnych, pod kątem potrzeb kobiet we wszystkich fazach ich życia i wynikających z pełnienia przez nie różnorodnych ról społecznych; Wprowadzenie do Narodowego Programu Zdrowia uzupełnień, m.in. zw. z problemami zdrowia reprodukcyjnego i planowania rodziny Wprowadzenie do Programów Polityki Zdrowotnej zagadnień dotyczących zdrowia kobiet we wszystkich fazach życia, ze szczególnym uwzględnieniem profilaktyki zaburzeń hormonalnych u kobiet, jako priorytetowego działania Uzupełnienie programów naprawczych resortu zdrowia o problematykę zdrowia młodych kobiet (w okresie przedkoncepcyjnym) oraz w okresie menopauzy i kobiet starszych Rozwijanie ginekologii dziecięcej i wieku młodzieńczego Uwzględnianie w programach studiów i szkół medycznych oraz szkolnego przedmiotu Wiedza o życiu seksualnym człowieka, a także w innych programach szkoleń w zakresie opieki zdrowotnej, WHO-skiej definicji zdrowia oraz zdrowia seksualnego, w kontekście praw człowieka, jak również wyrabiania wrażliwości na sprawy płci Opracowanie zasad i metod szkolenia pracowników służby zdrowia w zakresie sposobu świadczenia przez nich usług zdrowotnych, służących uwrażliwieniu ich na sprawy płci i uwzględnianiu oczekiwań osób korzystających z tych usług (w zakresie sposobu porozumiewania się i kontaktowania się z nimi), a także poszanowania prywatnych osób do intymności i poufności (podejście holistyczne) DZIAŁANIA KIERUNKOWE Upowszechnienie wśród pracowników służby zdrowia zasady respektowania tych potrzeb w już stosowanej praktyce lekarskiej i oświacie zdrowotnej ZADANIA PROGRAMOWE Wprowadzenie programów zapobiegających zagrożeniom dla zdrowia kobiet Wzmacnianie programów promujących zdrowie kobiet Wspieranie realizacji wszelkich programów pomagających kobietom w zdobywaniu wiedzy, podejmowaniu decyzji i zwiększaniu poczucia godności i odpowiedzialności za własne zdrowie, w tym zdrowia reprodukcyjnego Zapewnienie odpowiedniej pomocy merytorycznej i logistycznej młodzieżowym organizacjom pozarządowym, podejmującym działalność w zakresie zaspokajania edukacyjnych potrzeb młodzieży w dziedzinie zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego oraz zlecanie im realizację zadań państwowych w tym zakresie DZIAŁANIA KIERUNKOWE Wprowadzenie systemu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych, zapewniających wystarczający poziom finansowania sfery zdrowia kobiet ZADANIA PROGRAMOWE We wdrażaniu ubezpieczeń zdrowotnych oraz reformy służby zdrowia, uwzględnić rozwiązania gwarantujące kobietom powszechną dostępność ekonomiczną oraz organizacyjno-funkcjonalną lecznictwa podstawowego oraz specjalistycznego, niezbędnych do uzyskiwania wszystkich (pełnych i kompleksowych) świadczeń zdrowotnych we wszystkich fazach życia Uwzględnienie w koszyku świadczeń medycznych gwarantowanych przez państwo, usług z zakresu leczenia schorzeń specyficznie kobiecych, wraz ze specjalistycznymi badaniami diagnostycznymi Uwzględnienie w projektach noweli regulacji dot. ubezpieczeń społecznych (np. w zakresie prewencji) aspektów zdrowia kobiet i wynikających stąd implikacji finansowych i społecznych DZIAŁANIA KIERUNKOWE Poprawa realnej dostępności specjalistycznych i przyjaznych kobietom (zgodnie z def. WHO) usług medycznych i świadczeń, ze szczególnym uwzględnieniem ich dostępności dla kobiet żyjących na wsi i małych miastach ZADANIA PROGRAMOWE Zintensyfikowanie działań i środków opieki zdrowotnej służących inwestowaniu w zdrowie kobiet oraz profilaktyce i leczeniu schorzeń specyficznie kobiecych; Poprawa dostępności do specjalistycznych poradni i badań dla kobiet, również laboratoryjnych Wprowadzenie zmiany odpłatności za leki hormonalne: obniżenie 30% 50% odpłatności za preparaty hormonalne stosowane z powodu zaburzeń miesiączkowania, niepłodności, ciąży, pokwitania, menopauzy oraz antykoncepcji bezpłatna dystrybucja leków hormonalnych stosowanych z powodu nowotworów i stanów przednowotworowych Utworzenie sieci placówek specjalizujących się w: rozwiązywaniu problemów zdrowia seksualnego, nowoczesnego planowania rodziny i antykoncepcji oraz w poradnictwie w tym zakresie; upowszechnianiu oświaty zdrowotnej, zdrowego stylu życia oraz edukacji seksualnej; upowszechnianie informacji o tego typu placówkach Wprowadzanie na szerszą skalę przyjaznych kobietom usług zdrowotnych obejmujących nowoczesne techniki i metody leczenia Zapewnienie właściwej pomocy i opieki zdrowotnej w okresie dojrzewania przygotowanie dziewcząt i kobiet do roli partnerki seksualnej i przyszłej matki (dobre zdrowie płciowe i reprodukcyjne) Dążenie do systemowego ujęcia edukacji seksualnej oraz w zakresie zagrożeń chorobami przenoszonymi drogą płciową dla młodzieży w szkołach i poza nimi

15 opracowanie programów edukacyjnych nt. zdrowia reprodukcyjnego i zachowań seksualnych człowieka, dostosowanych do wieku i możliwości percepcyjnych dzieci i młodzieży utworzenie dostępnych dla młodzieży placówek poradnictwa i informacji opartych na nowoczesnej wiedzy medycznej i psychologicznej na temat spraw związanych z płciowością i reprodukcją oraz odpowiedzialności za zachowania seksualne człowieka prowadzenie edukacji seksualnej dzieci i młodzieży w procesie dydaktycznowychowawczym szkoły przygotowanie nauczycieli i edukatorów oraz odpowiednich środków dydaktycznych do prowadzenia edukacji seksualnej opracowanie i emitowanie w środkach masowego przekazu programów edukacyjnych w tym zakresie Dalsza poprawa opieki nad matką i dzieckiem poprzez wprowadzanie wyższych standardów postępowania w okresie przed-, w trakcie- i po porodzie kontynuowanie wdrażania Programu opieki prenatalnej rozwijanie przyjaznych matce i dziecku metod prowadzenia ciąży, porodu i połogu oraz szerokie ich propagowanie tworzenie warunków do alternatywnych form rodzenia (porody w domu, w wodzie, z udziałem ojca) oraz rozwoju szkół rodzenia otwarcie szpitali położniczych dla odwiedzających oraz likwidacja ograniczeń naruszających podmiotowość pacjentek i ich prawo do prywatności nawiązanie współpracy i intensyfikowanie akcji (z udziałem środków masowego przekazu) w rodzaju konkursu Rodzić inaczej rankingi szpitali położniczych itp. upowszechnienie wiedzy o zasadach zdrowego postępowania w ciąży i w połogu oraz o zagrożeniach i czynnikach szczególnie szkodliwych w tym okresie dla matki i dziecka Poprawa dostępności i zniesienie ekonomicznych barier w leczeniu niepłodności w wyspecjalizowanych ośrodkach Zapewnienie odpowiednich warunków do bezpiecznych dla zdrowia i życia kobiet oraz dobrej jakości zabiegów przerywania ciąży, w przypadkach koniecznych i dozwolonych prawem przygotowanie i wdrożenie aktów wykonawczych określających odpowiednie standardy i warunki dostępności zmniejszenie liczby przypadków odwoływania się do aborcji poprzez doskonalenie i rozwijanie sieci usług w zakresie planowania rodziny, w tym także poradnictwa postaborcyjnego i edukacji służącej unikaniu powtórnych aborcji w przypadkach niepożądanej ciąży zapewnienie kobietom łatwego dostępu do rzetelnej medycznej informacji i okolicznościowego poradnictwa (prawnego, psychologicznego, medycznego i socjalnego), pomocnego w podejmowaniu świadomych i odpowiedzialnych decyzji o macierzyństwie rozpoznanie i przeciwdziałanie, niekorzystnym dla zdrowia kobiet, skutkom zabiegów przerywania ciąży dokonywanych w nieodpowiednich i niebezpiecznych warunkach Priorytetowe traktowanie powstawania i wdrażania wszelkich programów, których celem jest podnoszenie świadomości zarówno mężczyzn, jak i kobiet w dziedzinie seksualności i rozrodczości człowieka oraz promowanie odpowiedzialności mężczyzn za swoje zachowania prokreacyjne i seksualne edukowanie mężczyzn w dziedzinie zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego kobiety Rozbudowanie systemu diagnostyki i leczenia w zakresie chorób przenoszonych drogą płciową (w tym HIV) Stworzenie prewencyjnego systemu w zakresie chorób przenoszonych drogą płciową, dla kobiet uprawiających prostytucję określenie zakresu okresowych badań diagnostycznych dla tej grupy kobiet oraz stworzenie warunków ułatwiających dostęp do tych badań pomoc psychologiczna dla młodocianych prostytutek i usiłujących zaprzestać prostytucji bezpłatne rozprowadzanie prezerwatyw w środowiskach zwiększonego ryzyka zachorowalności na choroby przenoszone drogą płciową instalowanie aparatów z prezerwatywami w publicznych toaletach dla mężczyzn i kobiet DZIAŁANIA KIERUNKOWE Poprawa zdrowia i jakości życia kobiet w okresie menopauzy i w wieku starszym ZADANIA PROGRAMOWE Opracowanie i wdrożenie nowoczesnych programów profilaktyki chorób nowotworowych u kobiet opracowanie i wdrożenie nowoczesnego systemu wczesnego wykrywania i leczenia raka sutka i szyjki macicy z uwzględnieniem certyfikowania aparatury radiologicznej i ultrasonograficznej rozwinięcie sieci kompleksowych, nowoczesnych ośrodków onkologicznych, zdolnych do prowadzenia wczesnego rozpoznawania, leczenia, rehabilitacji i opieki po leczeniu zasadniczym Opracowanie i wdrożenie nowoczesnych programów profilaktyki i zwalczania u kobiet chorób układu krążenia i schorzeń hormonozależnych, w zakresie postępowania w menopauzie stworzenie i wprowadzenie szeroko zakrojonych i spójnych programów m.in. hormonalnej terapii zastępczej Doskonalenie informacji, programów i usług służących pomocą kobietom w rozumieniu zmian związanych ze starzeniem się i w dostosowywaniu się do tych zmian Wprowadzenie obowiązkowego dokształcania w zakresie endokrynologii, praktykujących lekarzy ginekologów wprowadzenie warunków ordynowania terapii hormonalnej wyłącznie na podstawie badań poziomu hormonów pacjentki

16 BIBLIOGRAFIA 1. Aktualne dane statystyczne o kobietach, oprac. Małgorzata Dziubińska-Michalewicz, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa Antykoncepcja. Dostępność i bariery w stosowaniu środków antykoncepcyjnych (wyniki sondażu opinii publicznej), MARECO Polska/member of GALLUP INTERNATIONAL, marzec Biuletyn nr 3, 4, 5, 6/1996, 7/1997, 1/1998, 4/1999, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. 4. Dane Centrum Organizacji i Ekonomii Służby Zdrowia w Warszawie Opieka Zdrowotna w liczbach informator statystyczny, Warszawa Kodeks farmaceutycznej etyki marketingowej, Warszawa, luty Kodeks karny postępowania karnego i karny wykonawczy, Wyd. Zrzeszenia Prawników Polskich, Warszawa Edukacja seksualna w szkole, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Warszawa. 8. Informacja Rzecznik Praw Obywatelskich prof. Andrzej Zieliński, okres 1 stycznia 1998 r. 31 grudnia 1998 r., Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa Materiały do przygotowywanej ulotki dla kobiet zadanie nałożone na administrację rządową przez ustawę z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Informacja Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społecznej Wiesława Jaszczyńskiego, Warszawa Nowa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej uchwalona 2 kwietnia 1997 r., Wyd. Liber, Warszawa planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, Sprawozdanie Rady Ministrów z realizacji Ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r., Warszawa Prawa i zdrowie reprodukcyjne i seksualne przewodnik, oprac. Aleksandra Solik, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Warszawa Programy i zajęcia w szkołach na temat edukacji seksualnej i przygotowania do życia w rodzinie, oprac. Jolanta Szymańczak, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 1998, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 kwietnia 1998 r. w sprawie wprowadzenia do nauczania szkolnego przedmiotu Wiedza o życiu seksualnym człowieka oraz zakresu jego treści programowych. (Dz.U. z dnia 12 maja 1998 r.). 16. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 października 1993 r. w sprawie określenia zakresu i form oraz trybu udzielania kobietom w ciąży oraz wychowującym dziecko pomocy w dziedzinie opieki socjalnej i prawnej (Dz.U. z dnia 19 października 1993 r.). 17. Skutki ustawy antyaborcyjnej obowiązującej w Polsce od 16 marca 1993 r. raport nr 2, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Warszawa Transformacja systemu ochrony zdrowia w Polsce, Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, Warszawa Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z dnia 1 marca 1993 r.). 20. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz.U. z dnia 4 stycznia 1997r.). 21. Ustawa z dnia 6 lutego 1997 r. o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym (Dz.U. z dnia 26 marca 1997 r.). 22. Ustawa o zawodzie lekarza (Dz.U. z 1997 r. Nr 28). 23. Uświadomienie i zachowania zdrowotne kobiet w zakresie profilaktyki raka piersi i szyjki macicy, CBOS październik Zdrowie reprodukcyjne kobiet, Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny, Warszawa. 25. Zdrowotność kobiet wybrane zagadnienia, Grzegorz Ciura, Kancelaria Sejmu Biuro Studiów i Ekspertyz Informacja nr 205, Warszawa