Równość szans kobiet i mężczyzn w prawie ubezpieczeń społecznych

Transkrypt

1 KATEDRA PRAWA UBEZPIECZEŃ WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO Równość szans kobiet i mężczyzn w prawie ubezpieczeń społecznych Opinia w sprawie obecnego systemu polskiego prof. dr hab. Inetta Jędrasik-Jankowska dr Magdalena Szczepańska mgr Tomasz Lasocki Warszawa, 15 marca 2010 r. PROJEKT WSPÓŁFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW UNII EUROPEJSKIEJ W RAMACH EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU SPOŁECZNEGO

2 2 UWAGI WSTĘPNE Zabezpieczenie społeczne jako element polityki państwa w dziedzinie socjalnej służy często jako narzędzie niwelowania dysproporcji różnych podmiotów, które np. z przyczyn fizycznych, kulturowych czy społecznych, mogą zajmować w życiu mniej dogodną pozycję. Jednym z najważniejszych obszarów życia społecznego jest możliwość uczestniczenia w procesie produkcji, zaś większość członków społeczeństwa włącza się w ten cykl oferując własną pracę najemną. Ustawodawca chcąc zapewnić bezpieczeństwo osobom podejmującym pracę zarobkową stworzył system, który ma na celu niwelację niekorzystnych skutków zdarzeń losowych, mogących dotyczyć tych osób lub ich najbliższych. System ubezpieczenia społecznego, który funkcjonuje w Polsce, chroni ubezpieczonych przed skutkami takich zdarzeń losowych jak choroba, kalectwo, śmierć, starość, ciąża, rodzicielstwo. Obejmuje tym samym pełen katalog zdarzeń losowych. Jedną z najważniejszych zasad metody ubezpieczeniowej jest ekwiwalentność. Opiera się ona o mechanizm działający w ten sposób, że pewna grupa osób zagrożona tym samym zdarzeniem losowym tworzy poprzez składki fundusz. W zamian za składki ubezpieczony w razie zajścia ryzyka, ma prawo oczekiwać wypłaty, która pozostaje w określonym stosunku do odprowadzonych składek. Równie ważną regułą jest zasada solidarności społecznej. Jej realizacja sprowadza się do ujednolicania zasad uczestnictwa różnych podmiotów w ubezpieczeniu. Nieuwzględnianie każdej indywidualnej cechy poszczególnego ubezpieczonego prowadzi w konsekwencji do redystrybucji środków pieniężnych wniesionych przez najsilniejszych członków w kierunku podmiotów znajdujących się w mniej korzystnej sytuacji. System ubezpieczenia społecznego będzie postrzegany jako sprawiedliwy, jeżeli w odpowiedniej proporcji będzie realizował obie wskazane zasady. Postulowany poziom ich realizacji jest zmienny w czasie. W związku z powyższym, wymagane jest ciągłe wyważanie systemu, który musi reagować na zmiany zachodzące w życiu społeczeństwa.

3 3 Powyższe zasady dotyczą w szczególności usytuowania kobiet i mężczyzn w systemie. Ze względu na fakt bezpośredniego powiązania pracy z ubezpieczeniem społecznym, ustawodawca często wykorzystuje je jako instrument wyrównywania szans kobiet, których pozycja na rynku pracy nie zawsze jest równie korzystna. Jednakże, nie każde różnicowanie uprawnień na korzyść kobiet musi zostać uznane za słuszne. Oprócz faktycznego wyrównywania dysproporcji, niektóre różnice wprowadzone zostały w celu realizacji polityki socjalnej ustawodawcy. Z drugiej strony, pozycja mężczyzn nie jest bezwzględnie lepsza, gdyż istnieją również takie czynniki, jak: przeciętna długość życia czy tradycyjne postrzeganie kobiet jako płci szczególnie uprzywilejowanej w kwestii wychowywania potomstwa. Niniejsza praca na ma celu określenie charakteru dysproporcji prawnych w zakresie ubezpieczenia społecznego między przedstawicielami obojga płci oraz wskazanie płynących z nich konsekwencji. Obecne ustawodawstwo nie różnicuje dostępności oraz wysokości świadczeń w ubezpieczeniu rentowym oraz wypadkowym. Istniejące niegdyś preferencje kobiet w kwestiach przyznawania rent rodzinnych zostały zniesione. Z kolei ubezpieczenie wypadkowe różnicując sytuację prawną ubezpieczonych nie odnosi się do kryterium płci, lecz do rodzaju wykonywanej działalności. Z powyższego względu uwaga autorów skupiła się na pozostałych elementach ubezpieczenia społecznego tj. ubezpieczeniu emerytalnym oraz ubezpieczeniu chorobowym. Przyczyny determinujące zróżnicowanie sytuacji prawnej, mającej na celu wyrównywanie szans płci można dzielić na dwie zasadnicze grupy, z których pierwszą można określić jako przyczyny biologiczne (różnice w długości życia, szczególne uwarunkowania związane z ciążą), zaś drugą jako przyczyny społeczne (rola kobiet jako matek czy babć).

4 4 CZĘŚĆ A:RÓWNOŚĆ SZANS KOBIET I MĘŻCZYZN W UBEZPIECZENIU EMERYTALNYM W ubezpieczeniu emerytalnym zagadnienie sytuacji prawnej kobiet i mężczyzn należy odrębnie przedstawić w odniesieniu do systemu emerytalnego obowiązującego w stosunku do ubezpieczonych urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. określanego jako tzw. stary system emerytalny oraz do nowego systemu emerytalnego, który obejmuje ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. Systemy te charakteryzują się bardzo istotnymi różnicami, które dotyczą ich konstrukcji (jednoelementowy i trójfilarowy), sposobu finansowania (repartycyjny i repartycyjno kapitałowy) oraz formuły wymiaru świadczenia (system zdefiniowanego świadczenia system zdefiniowanej składki). STARY SYSTEM EMERYTALNY W regulacjach prawnych dotyczących ubezpieczenia emerytalnego podstawowe znaczenie w kwestii nierówności w zakresie traktowania kobiet i mężczyzn ma zróżnicowanie wieku emerytalnego ze względu na kryterium płci i związane z tym konsekwencje. Wiek emerytalny jest podstawowym warunkiem nabycia uprawnień emerytalnych. W starym systemie emerytalnym stanowi on jedną z dwóch przesłanek otrzymania świadczenia. Wiek emerytalny występuje jako podstawowy oraz niższy wiek emerytalny. Wiek podstawowy z zasady jest obowiązujący powszechnie dla wszystkich ubezpieczonych. Niższy wiek emerytalny ustalany jest z reguły ze względu na określone warunki, charakter pracy lub inne okoliczności. Był on stosowany przede wszystkim w poprzednio obowiązującym systemie emerytalnym. Ustawodawca zastosował kryterium płci dla zróżnicowania zarówno wieku podstawowego jak i niższego. W naszym systemie prawnym wiek emerytalny dla kobiet jest obniżony o 5 lat w stosunku do wieku mężczyzn. Przyjęcie tego kryterium ma długą tradycję, które ma podstawę w założeniu o słabszej konstrukcji psychofizycznej kobiet, co uzasadnia nieco krótszy udział w procesie społecznego wytwarzania dóbr i usług. Również same kobiety, reprezentują nastawienie, że znajduje to uzasadnienie w pełnionej przez nie roli

5 5 społecznej wyrażającej się w wychowywaniu dzieci i wnuków a wcześniejsza możliwość z korzystania ze świadczeń emerytalnych pozwala im wykonywać rolę babci, mając zapewnione środki utrzymania. Przesłanką nabycia prawa do świadczeń emerytalnych dla ubezpieczonych urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. oraz ubezpieczonych, urodzonych po tej dacie, którzy do 31 grudnia 2008 r. spełnili wszystkie warunki nabycia prawa do emerytury jest oprócz ukończenia określonego wieku również posiadanie przewidzianego przez ustawodawcę stażu ubezpieczeniowego. Na staż ubezpieczeniowy składają się okresy składkowe i nieskładkowe. Ustawodawca wyróżnia kilka rodzajów stażu m.in. można go sklasyfikować według kryterium jego długości: staż emerytalny powszechny (20 lat dla kobiet, 25 lat dla mężczyzn), staż emerytalny powszechny - krótszy (15 lat dla kobiet, 20 lat dla mężczyzn), staż pracy danego rodzaju uprawniający do niższego wieku emerytalnego (5-20) oraz staż emerytalny do wcześniejszej emerytury (30 lat dla kobiet, 35 lat dla mężczyzn). 1 Ustawodawca powszechnie zróżnicował długość stażu ubezpieczeniowego ze względu na kryterium płci i ustalił je na poziomie o 5 lat niższym w odniesieniu do kobiet. Wymiar okresów składkowych i nieskładkowych jest uwzględniany bezpośrednio przy ustalaniu wymiaru emerytury dla ww. osób. Ustalenie okresów składkowych i nieskładkowych jest również niezbędne do ustalenia wysokości emerytury obliczanej tzw. metodą mieszaną tzn. częściowo obliczonej według tzw. starych zasad, określonych w art. 53 ustawy o emeryturach i rentach z FUS a częściowo według tzw. nowych zasad, określonych w art. 26 ustawy o emeryturach i rentach z FUS. 2 W starym systemie przyjęto dla ustalania formuły wymiaru świadczenia tzw. system zdefiniowanego świadczenia. Polega on na tym, że w wymiarze emerytury uwzględnia się indywidualny wkład ubezpieczonego do systemu mierzony bezpośrednio czasem udziału w nim i pośrednio poprzez kwotę zarobków wysokością płaconej składki. Parametry tej formuły umożliwiają ustalanie wysokości świadczenia na określonym poziomie. Przy spełnianiu warunku minimalnego stażu i minimalnych zarobkach formuła ta pozwala ustalić 1 I. Jędrasik Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2009, s E. Kowalczyk w: Meritum Ubezpieczenia społeczne, Warszawa 2009, s. 567

6 6 świadczenie na określonym minimalnym poziomie w stosunku do podstawy wymiaru świadczenia. Posiadanie dłuższego stażu pracy powoduje wzrost stopy zastąpienia aż do osiągnięcia maksymalnego założonego poziomu. 3 Wzór na wysokość emerytury w tym systemie przedstawia się następująco: E =24%Kb + (s x 1,3 P) + (ns x 0,7% P) Kb kwota bazowa wynosząca 100% kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ze wskazanego przez ustawodawcę okresu, pomniejszonego o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenia społeczne s okresy składkowe ns okresy nieskładkowe P podstawa wymiaru przychody ubezpieczonego z określonego przez ustawodawcę okresu Element wzoru związany z kwotą bazową tzn. 24%Kb stanowi część socjalną wymiaru świadczenia jednakową dla wszystkich ubezpieczonych. Pozostała część formuły ma charakter indywidualny i uwzględnia elementy właściwe dla konkretnego ubezpieczonego takie jak staż ubezpieczeniowy i wysokość osiąganych przychodów. W tym systemie zastosowana przez ustawodawcę formuła wyliczania wysokości świadczeń nie uwzględnia wprost kryterium płci. Natomiast system zdefiniowanego świadczenia stanowił określony wybór polityki społecznej i umożliwiał w istotnym stopniu korzystanie z instrumentów polityki zabezpieczenia społecznego, w tym w szczególności realizowanie bezpośrednich preferencji dla kobiet. Preferencje te wyrażały się w ustaleniu wysokości wieku emerytalnego, niższego dla kobiet i krótszej długości stażu ubezpieczeniowego. Ponadto należy uznać za nie również specyficzne rodzaje okresów uwzględnianych w stażu ubezpieczeniowym, właściwe dla kobiet. 4 Jednak należy 3 I. Jędrasik Jankowska, Pojęcia i konstrukcje prawne ubezpieczenia społecznego, Warszawa 2009, s R. Pacud, Status kobiet w ubezpieczeniach, Zagrożenia, przeciwdziałanie i ochrona ubezpieczeniowa, Cześć I, (red. I. Jędrzejczyk), Katowice 2004, s. 149

7 7 uwzględnić, że ustalona na niższym poziomie długość stażu emerytalnego dla kobiet wpływa na zmniejszenie wysokości emerytury. Niższy wiek emerytalny kobiet i krótszy wymagany staż ubezpieczeniowy z punktu widzenia momentu przejścia na emeryturę jednoznacznie stawiały w korzystniejszej sytuacji prawnej kobiety w zakresie ich uprawnień emerytalnych. Stanowią one konieczne warunki uprawniające do nabycia prawa do świadczeń i oba zostały ukształtowane dla kobiet na bardziej preferencyjnym poziomie w stosunku do mężczyzn. Ponadto w starym systemie przewidziano, że w sytuacji, gdy wysokość świadczenia, przysługującego osobie spełniającej warunek wymaganego wieku emerytalnego i podstawowego stażu ubezpieczeniowego jest niższa niż od kwoty emerytury minimalnej, przyznawana jest emerytura w wysokości emerytury minimalnej, co stawia w korzystniejszej sytuacji prawnej kobiety. Ustawodawca przewidział uwzględnianie w stażu ubezpieczeniowym okresów, specyficznych dla roli kobiet w społeczeństwie np. okres urlopu macierzyńskiego i urlopu wychowawczego. Okres urlopu macierzyńskiego jest traktowany jako okres składkowy i powiększa wysokość emerytury o 1,3% podstawy wymiaru za każdy rok. Okres urlopu wychowawczego, urlopu bezpłatnego udzielonego na podstawie przepisów w sprawie bezpłatnych urlopów dla matek pracujących opiekujących się małymi dziećmi, innych udzielonych w tym celu urlopów bezpłatnych oraz okres niewykonywania pracy z powodu opieki nad dzieckiem w wieku do 4 lat lub dzieckiem otrzymującym zasiłek pielęgnacyjny ze względu na stan fizyczny, psychiczny i psychofizyczny są uznawane jako okres nieskładkowy i zwiększają wysokość emerytury o 0,7% podstawy wymiaru za każdy rok. Prawo skorzystania z urlopów macierzyńskich i wychowawczych ze względu na fakt, że przysługiwały one przede wszystkim kobietom oraz ich maksymalną łączną długość 6 lat miały szczególne znaczenie dla zakresu świadczeń emerytalnych, ponieważ stanowiły one element składowy stażu ubezpieczeniowego, stanowiącego jeden z dwóch warunków prawa do emerytury. W systemie tym funkcjonowały również preferencje pośrednie, które wynikają z równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie obowiązku składkowego, pomimo tego że zgodnie z zasadami ubezpieczeniowymi konieczne byłoby podwyższenie wysokości

8 8 składek dla kobiet. 5 Wynikają one z założeń systemu ubezpieczeń społecznych, w szczególności ubezpieczenia emerytalnego, który ma charakter redystrybucyjny. Redystrybucja dochodów występuje w sytuacji, gdy dla osób dokonujących podobnych wpłat oczekiwana wartość wypłat istotnie się różni. Różnice te mogą wynikać z następujących kryteriów: poziom uzyskiwanych dochodów, sytuacja rodzinna oraz płeć. Ze względu na finansowy charakter świadczeń emerytalnych w literaturze sformułowano dwie definicje redystrybucji emerytalnej 6 : 1. Redystrybucja emerytalna ma miejsce w sytuacji nierównowagi pomiędzy ceną świadczenia emerytalnego (aktualną wartością wpłaconych składek) a ustaloną aktuarialnie wartością świadczeń, 2. Redystrybucja emerytalna ma miejsce w sytuacji otrzymywania przez różne grupy emerytów transferów emerytalnych netto w różnej wysokości. Należy uznać, że w starym systemie emerytalnym redystrybucja uwzględniająca kryterium płci występuje od mężczyzn do kobiet w dwóch aspektach. Po pierwsze formuła obliczania wysokości emerytury wprost nie uzależnia wysokości emerytury od wieku przejścia na emeryturę. Nie przewidziano zmniejszenia wysokości świadczenia ze względu na rozpoczęcie pobierania świadczeń w wieku niższym niż podstawowy wiek emerytalny. Wysokość emerytury jest natomiast uzależniona m.in. od długości okresów składkowych i nieskładkowych, na co pośrednio wpływa wiek przejścia na emeryturę. Wcześniejsze przejście na emeryturę powoduje redystrybucję środków w kierunku osób dłużej pobierających świadczenia. 7 W przypadku kobiet tendencja ta jest dodatkowo zwiększona ze względu na dłuższą przeciętną długość życia kobiet w porównaniu do mężczyzn. Konkludując, kobiety w większym stopniu korzystają ze środków zgromadzonych w systemie emerytalnym ze względu na następujące czynniki: niższy wiek emerytalny i dłuższy okres trwania życia. Zgodnie z zasadami matematyki aktuarialnej te czynniki powinny wpływać na zwiększenie wysokości wkładu kobiet do systemu tzn. na podwyższenie wysokości 5 R. Pacud, Status kobiet w ubezpieczeniach, Zagrożenia, przeciwdziałanie i ochrona ubezpieczeniowa, Cześć I, (red. I. Jędrzejczyk), Katowice 2004, s J. Owczarek, Redystrybucyjność bazowego systemu emerytalnego w Polsce, w: Rozprawy Ubezpieczeniowe, Nr 7 (2/2009), s. 105, 7 ibidem, s. 105,

9 9 opłacanych składek. Drugi aspekt redystrybucji dotyczy przepływów finansowych od osób bogatych do biednych, ze względu na uwzględnienie w formule obliczania wysokości świadczenia elementów niezależnych od wysokości osiąganych zarobków w okresie aktywności zawodowej (tzw. socjalna część emerytury). Nie budzi wątpliwości, że w przeszłości jak i obecnie, wynagrodzenia kobiet są istotnie niższe niż wynagrodzenia mężczyzn. Oznacza to, że mężczyźni w jakiejś mierze finansują świadczenia emerytalne kobiet, które są zwiększane w większym stopniu niż wynikałoby to z osiąganych przez nie dochodów. NOWY SYSTEM EMERYTALNY W nowym systemie emerytalnym jedynym warunkiem nabycia prawa do emerytury jest osiągniecie określonego wieku emerytalnego. Wiek ten jest zróżnicowany ze względu na płeć i dla kobiet został określony na poziomie 60 lat a dla mężczyzn na poziomie 65 lat. W odniesieniu do emerytur ustalanych na nowych zasadach staż ubezpieczeniowy nie stanowi warunku nabycia prawa do samego świadczenia. Kryterium to zostało jednak uwzględnione w zakresie prawa do emerytury minimalnej. Zgodnie z art. 87 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS w przypadku, gdy emerytura z I filaru łącznie z emeryturą dożywotnią z II filaru jest niższa niż kwota minimalnej emerytury, emeryturę przysługującą z FUS podwyższa się w taki sposób, aby suma tych świadczeń nie była niższa od tej kwoty pod warunkiem, że ubezpieczony ma wymagany minimalny okres składkowy i nieskładkowy mężczyzna 25 lat i kobieta 20 lat. Nowy system przewiduje wypłatę tzw. emerytury bazowej, która składa się z dwóch części: emerytury, której podstawą jest stan indywidualnego konta ubezpieczonego w Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (I filar) oraz emerytury kapitałowej pochodzącej ze środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym (II filar). Wysokość emerytury z I filaru jest obliczana poprzez podzielenie stanu indywidualnego konta ubezpieczonego, na który składają się suma zwaloryzowanych składek emerytalnych ewentualnie powiększona o zwaloryzowany kapitał początkowy, przez średnie dalsze trwanie życia wyrażone w miesiącach dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę.

10 10 W nowym systemie emerytalnym wysokość świadczeń emerytalnych jest ustalana w systemie zdefiniowanej składki, co oznacza, że jest ona obliczana na podstawie wysokości składek wpłaconych do systemu, wyrażonych bądź w jednostkach uczestnictwa, składających się na kapitał zgromadzony w otwartych funduszach emerytalnych (zwanych dalej OFE) bądź odzwierciedlony w zapisach na kontach w ZUS. W emeryturze w nowym systemie nie uwzględniono części socjalnej, stałej dla wszystkich ubezpieczonych i nie uwzględniającej indywidualnego wkładu ubezpieczonego. Dla grupy ubezpieczonych, którzy podlegali obowiązkowi ubezpieczenia przed 1999 r. podstawę obliczenia emerytury będzie stanowił oprócz kapitału będącego pochodną wpłaconych składek tzw. kapitał początkowy, stanowiący ekwiwalent wkładu wniesionego przez danego ubezpieczonego do systemu ubezpieczeń przed rokiem Kapitał początkowy stanowi kwota hipotetycznej emerytury, która przysługiwałaby ubezpieczonemu w dniu poprzedzającym wejście w życie nowego systemu, pomnożona przez dalsze przeciętne trwanie życia osoby w wieku 62 lat wyrażone w miesiącach. Emerytura hipotetyczna jest ustalana w oparciu o formułę stosowaną w systemie zdefiniowanego świadczenia tj. w starym systemie emerytalnym. Ustawodawca przewidział dwie postaci świadczeń wypłacanych ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych: okresową emeryturę kapitałową oraz dożywotnią emeryturę kapitałową. Zgodnie z art. 8 ustawy o emeryturach kapitałowych okresowa emerytura kapitałowa przysługuje ubezpieczonym, którzy ukończyli 60 rok życia i kwota środków zgromadzonych na jego rachunku w OFE, ustalona na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura, jest równa lub wyższa od dwudziestokrotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego. Art. 9 ww. ustawy przewiduje, że prawo do emerytury okresowej wygasa: w przypadku śmierci członka OFE, z dniem poprzedzającym dzień, w którym członek OFE ukończył 65 rok życia oraz w przypadku wyczerpania środków zgromadzonych na rachunku w OFE. Szczegółowe zasady ustalania wysokości emerytur kapitałowych określa ustawa o emeryturach kapitałowych. Jednak należy zwrócić uwagę, że niektóre szczegółowe elementy ustalania wysokości emerytur kapitałowych zostały zawarte w ustawie o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych (nieuchwalonej po zawetowaniu przez prezydenta). W art. 24 ustawy o emeryturach kapitałowych określono, że wysokość okresowej emerytury

11 11 kapitałowej stanowi iloraz, podanej przez otwarty fundusz emerytalny, kwoty środków zgromadzonych na rachunku członka otwartego funduszu na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura i średniego dalszego trwania życia, o którym mowa w art. 26 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Art. 26 ust. 1 ustawy o emeryturach kapitałowych przewiduje, że okresowa emerytura kapitałowa jest waloryzowana corocznie na zasadach i w trybie określonym dla emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Zgodnie z art. 10 ustawy o emeryturach kapitałowych ubezpieczeni, którzy osiągnęli 65 rok życia nabywają prawo do kapitałowej emerytury dożywotniej. Drugim warunkiem otrzymania emerytury dożywotniej jest minimalna wysokość tej emerytury, w przypadku gdy na podstawie stanu środków zgromadzonych na rachunku w OFE jej wysokość jest niższa niż 50% dodatku pielęgnacyjnego, to środki te są przekazywane do funduszu emerytalnego w ZUS, gdzie powiększają one stan indywidualnego konta ubezpieczonego, a ubezpieczony nabywa jedynie emeryturę z I filaru. Zgodnie z art. 27 tej ustawy wysokość dożywotniej emerytury kapitałowej stanowi zaokrąglony w górę do pełnych złotych iloczyn, zawartej w ofercie dożywotniej emerytury kapitałowej, obowiązującej w dniu złożenia wniosku o ustalenie prawa do dożywotniej emerytury kapitałowej, miesięcznej stawki dożywotniej emerytury kapitałowej, właściwej dla wieku emeryta oraz wskaźnika wyliczonego jako wysokość składki podzielonej przez tysiąc. Ponadto art. 28 ustawy o emeryturach kapitałowych określa, że w przypadku wystąpienia zysku lub nadwyżki w rozumieniu przepisów o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych, wysokość dożywotniej emerytury kapitałowej ustala się ponownie w terminach określonych dla waloryzacji rent i emerytur. Dożywotnia emerytura kapitałowa, określana w literaturze przedmiotu jako annuitet, jest produktem polegającym na tym, że liczba transz jest nieznana w chwili rozpoczęcia wypłaty świadczenia. Jest to produkt podstawowy, który odpowiada wymogom stawianym systemom ubezpieczenia społecznego, czyli zapewnieniu środków utrzymania po zakończeniu aktywności zawodowej. 8 8 Wypłaty emerytur z II filara nowego systemu emerytalnego, Raport KNUiFE, w: Forum Dyskusyjne ubezpieczeń i funduszy emerytalnych Wypłata świadczeń z filara II systemu emerytalnego, Zeszyt 4, Warszawa, maj 2005, s. 7

12 12 Ustawodawca przewidział jeszcze dodatkowe świadczenie, które ma na celu zwrot części środków zgromadzonych przez ubezpieczonego w OFE, już na etapie pobierania emerytury dożywotniej. W przypadku, gdy emeryt zmarł w ciągu pierwszych 36 miesięcy od rozpoczęcia jej pobierania osobom wskazanym przez emeryta przysługuje wypłata gwarantowana. Zgodnie z art. 29 ustawy o emeryturach kapitałowych wypłata gwarantowana jest ustalana jako różnica między składką a iloczynem liczby pełnych miesięcy, jakie upłynęły od początku miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono dożywotnią emeryturę kapitałową, do końca miesiąca, w którym nastąpiła śmierć emeryta, oraz trzydziestej siódmej części kwoty składki przekazanej przez otwarty fundusz emerytalny do funduszu dożywotnich emerytur kapitałowych. Okresowa emerytura kapitałowa stanowi typ produktu charakteryzujący się wypłatą określonej (większej niż jedna liczby) transz (w tym przypadku 60 transz okres wypłaty 5 lat) o stałej wartości. Jest to produkt uzupełniający system wypłat świadczeń emerytalnych, przeznaczony dla określonej grupy emerytów. W kontekście równego traktowania wszystkich ubezpieczonych należy podkreślić, że okresowa emerytura kapitałowa, ze względu na warunki jej nabycia i pobierania tzn. wiek uprawniający do jej nabycia i przesłankę wygaśnięcia prawa do tego świadczenia jaką jest osiągniecie 65 roku życia jest świadczeniem przysługującym jedynie kobietom. Wprowadzenie tego świadczenia może prowadzić do uprzywilejowania kobiet w systemie emerytalnym i redystrybucji środków od mężczyzn do kobiet. Należy jednak uwzględnić, że ze względu na to, że kobiety nabywają prawo do emerytury okresowej w wieku niższym o 5 lat niż mężczyźni, jest to związane ze zmniejszaniem się wartości ich kapitału zgromadzonego w OFE, który jest przeznaczany na finansowanie poszczególnych miesięcznych wypłat emerytalnych. W trakcie wypłacania tych świadczeń bądź po zakończeniu ich wypłacania może zabraknąć środków zgromadzonych na koncie na dalsze wypłaty, uwzględniając waloryzację świadczeń zgodną z zasadami określonymi dla części repartycyjnej. Tendencja ta może być wzmocniona ze względu na brak zróżnicowania polityki inwestycyjnej OFE w odniesieniu do osób będących na etapie oszczędzania na emeryturę i osób korzystających już ze zgromadzonych środków lub zbliżających się do tego okresu, które są bardziej zainteresowane zachowaniem wartości kapitału a nie aktywnym jego inwestowaniem związanym z większym ryzykiem straty (brak funduszy typu B). W związku z powyższym może wystąpić sytuacja, gdy po zakończeniu

13 13 wypłat okresowych, wysokość kapitału pozostałego na rachunku w OFE nie pozwoli na wykupienie emerytury dożywotniej w określonej przez ustawodawcę wysokości emerytury minimalnej, obliczanej łącznie ze świadczeniem z I filara. W takim przypadku przewidziane zostało przez ustawodawcę podwyższenie, ze środków pochodzących z budżetu państwa, emerytury repartycyjnej, tak aby łączna kwota świadczeń osiągnęła wysokość emerytury minimalnej. 9 Art. 2 ustawy o emeryturach kapitałowych określa, że w zakresie ustalania wysokości emerytur kapitałowych ustawa stoi na gruncie równego traktowania wszystkich ubezpieczonych bez względu na płeć, stan zdrowia, stan cywilny lub rodzinny. Ww. przepis oznacza, że wprowadzono zakaz różnicowania wysokości świadczeń ze względu na określone kryteria. Szczególne znaczenie w aspekcie niniejszego opracowania ma płeć, ze względu na to, że jednym z dwóch podstawowym warunków kształtujących wysokość świadczenia emerytalnego jest oczekiwana długość życia osób pobierających świadczenia. W ustawie przyjęto tak jak w art. 26 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, że emerytury okresowe i emerytury dożywotnie będą obliczane przy uwzględnieniu średniego dalszego trwania życia ustalonego wspólnie dla kobiet i mężczyzn. W związku z powyższym będą miały zastosowanie tablice dalszego trwania życia jednolite dla mężczyzn i kobiet, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego. Natomiast w art. 68 ust. 2 ustawy o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych (nieuchwalonej po zawetowaniu przez prezydenta) sprecyzowano szczegółowo sposób tworzenia tablic dalszego trwania życia, będących podstawą do ustalania wysokości emerytur dożywotnich. Zgodnie z tym przepisem prospektywne tablice tworzone miały być na podstawie przewidywanej struktury płci emerytów uprawnionych do dożywotniej emerytury kapitałowej oraz założeń dotyczących dalszego trwania życia emerytów. Uzasadnieniem przyjęcia zasady obliczania wysokości świadczeń z uwzględnieniem średniego dalszego trwania życia ustalonego wspólnie dla kobiet i mężczyzn jest celowość redystrybucji środków pomiędzy uczestnikami systemu w kierunku od mężczyzn do kobiet. Zastosowanie tablic uśrednionych jest związane z pewnymi mankamentami m.in. powoduje ignorowanie ważnych i łatwo dostępnych informacji statystycznych, co może prowadzić do ekonomicznie nieefektywnych decyzji. Jest 9 J. Owczarek, Redystrybucyjność bazowego systemu emerytalnego w Polsce, w: Rozprawy Ubezpieczeniowe, Nr 7 (2/2009), s. 105,

14 14 to szczególnie istotne dla funduszy dożywotnich emerytur kapitałowych, które mogą ponieść dotkliwe konsekwencje w kalkulacji świadczeń wynikające z systematycznego błędu wynikającego ze stosowania wspólnych tablic dla kobiet i mężczyzn. 10 Na podstawie brzmienia art. 97 ustawy o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych (nieuchwalonej po zawetowaniu przez prezydenta) należy pozytywnie ocenić sposób kształtowania tablic, które są tworzone w oparciu o dane dotyczące członków otwartych funduszy emerytalnych, którzy mają ukończony 64 rok życia. Oznacza to, że uwzględniono, iż członkowie otwartych funduszy emerytalnych przyszli emeryci stanowią pewną sub- populację, która może nie dokładnie odzwierciedlać cechy całej populacji (np. proporcje płci, gdzie różnice wynikają z różnej aktywności zawodowej i dobrowolności wejścia dwudziestu najstarszych roczników). Ponadto należy zwrócić uwagę, na to że tablice trwania życia wspólne dla kobiet i mężczyzn będą miały zastosowanie przy wyliczaniu wysokości okresowej emerytury kapitałowej, która ze względu na określenie wieku emerytalnego będzie wypłacana jedynie kobietom. Jest to rozwiązanie korzystne dla kobiet 11 a dla otwartych funduszy emerytalnych ma charakter neutralny. Otwarte fundusze emerytalne bowiem nie ponoszą z tego tytułu ryzyka, ponieważ emerytura okresowa nie jest świadczeniem dożywotnim i nie dotyczy ich ryzyko demograficzne. Przyjęta w nowym systemie formuła ustalania emerytury jako bezpośredniej pochodnej wysokości wpłaconych składek powoduje istotne obniżenie wysokości świadczeń osób, które w swojej aktywności zawodowej miały okresy nieopłacania składek. Takimi okresami są m.in. okresy wychowywania dzieci tzn. urlop wychowawczy. W poprzednim systemie emerytalnym stanowiły one okresy nieskładkowe, uwzględniane w pewnym zakresie w wymiarze emerytury. W nowym systemie nie ma możliwości uwzględniania okresów, za które nie są opłacane składki ubezpieczeniowe. W związku z powyższym wprowadzono 10 Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, Koszty wypłat świadczeń z drugiego filara systemu emerytalnego, Warszawa 2005, s. 55, 11 W literaturze reprezentowane jest stanowisko, że w przypadku umożliwienia kobietom w wieku 60 lat zakupu emerytury dożywotniej w zakładzie emerytalnym, tablice dalszego trwania życia przyjęte dla kalkulacji tych świadczeń musiałyby odpowiadać tablicom dalszego trwania życia kobiet, ponieważ cała kohorta przechodząca na emeryturę w tym wieku byłaby płci żeńskiej. Powodowałoby to znaczne obniżenie wysokości świadczeń wypłacanych kobietom. (J. Owczarek, Redystrybucyjność bazowego systemu emerytalnego w Polsce, w: Rozprawy Ubezpieczeniowe, Nr 7 (2/2009), s. 105),

15 15 zasadę finansowania składek emerytalnych za osoby przebywające na tych urlopach w całości przez budżet państwa za pośrednictwem ZUS. Zgodnie z art. 18 ust. 5b ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe osób przebywających na urlopach wychowawczych stanowi obecnie kwota najniższego wynagrodzenia a od roku 2012 kwota 60 % przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale (art. 18 ust. 5b). Ze względu na to, że z tego rodzaju urlopów korzystają przede wszystkobiety mamy do czynienia z redystrybucją na ich rzecz środków od osób aktywnych zawodowo poprzez system podatkowy. 12 W związku z tym, że niektóre regulacje dotyczące emerytur kapitałowych zostały zawarte w ustawie z 19 grudnia 2008 r. o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych, nieuchwalonej po zawetowaniu przez Prezydenta RP a stanowią one immanentny element konstrukcji systemu wypłat emerytur dożywotnich należy je przedstawić w niniejszym opracowaniu. Ww. ustawa w Rozdziale 6 reguluje w szczególności zagadnienie oferty dożywotniej emerytury kapitałowej, zestawienie ofert dożywotnich emerytur kapitałowych oraz działalność informacyjną zakładów emerytalnych. Również w Rozdziale 7 regulującym gospodarkę finansową funduszy dożywotnich emerytur kapitałowych i zakładów emerytalnych znajdują się przepisy określające zasady zwiększania wysokości świadczeń emerytalnych o kwotę zysku z inwestycji oraz kwotę nadwyżki. Ustawa o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych przewiduje w art. 79 ust. 2 zwiększanie świadczeń z zysku z inwestycji aktywów funduszu. Należy zwrócić uwagę na fakt, że redystrybucja środków pomiędzy uczestnikami systemu w kierunku od mężczyzn do kobiet została przewidziana również poprzez mechanizm zwiększania dożywotnich emerytur kapitałowych o zysk z inwestycji aktywów funduszu określony w art. 79 i 81 ustawy o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych. Art. 79 ust. 2 ww. ustawy przewiduje, że jeżeli z rocznego sprawozdania finansowego funduszu wynika, że fundusz wykazuje zysk z inwestycji aktywów funduszu, kwotę odpowiadającą co najmniej 90% tego zysku przypadającego na aktywa stanowiące pokrycie 12 J. Owczarek, Redystrybucyjność bazowego systemu emerytalnego w Polsce, w: Rozprawy Ubezpieczeniowe, Nr 7 (2/2009), s. 105,

16 16 rezerwy dożywotnich emerytur kapitałowych ( zwana dalej RDEK), fundusz przeznacza na zwiększenie świadczeń. Zgodnie z art. 75 ust. 2 ustawy o funduszach dożywotnich emerytur kapitałowych przy ustalaniu jej wartości uwzględnia się wartość zobowiązań ustalanych odrębnie dla każdego emeryta przy zastosowaniu odrębnych dla płci tablic prognozowanego przeciętnego dalszego trwania życia oraz przy zastosowaniu przyjętej przez zakład stopy technicznej. Należy podkreślić, że zastosowanie odrębnych dla płci tablic śmiertelności powoduje, że RDEK będzie ustalana w istotnie wyższej wartości dla kobiet niż dla mężczyzn, ze względu na znacznie wyższe prawdopodobieństwo przeciętnego prognozowanego trwania życia kobiet. Oznacza to, że kwota zysku przypadająca na kobiety i powiększająca wysokość jej świadczenia emerytalnego będzie wyższa ze względu na wyższą wysokość RDEK. Na wysokość okresowej emerytury kapitałowej wpływa również mechanizm corocznej waloryzacji, określony w art. 26 ustawy o emeryturach kapitałowych. Wskazano w nim jedynie, że okresowa emerytura kapitałowa jest waloryzowana corocznie na zasadach i w trybie określonym dla emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W samym sposobie ustalania wysokości okresowej emerytury kapitałowej, który ma charakter uproszczony w porównaniu do dożywotniej emerytury kapitałowej nie uwzględniono mechanizmu waloryzacji. W projekcie ustawy również nie doprecyzowano jak będzie funkcjonował ten mechanizm w odniesieniu do świadczenia kapitałowego, jakim jest okresowa emerytura kapitałowa. Art. 26 ust 2 ww. ustawy przewiduje, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych niezwłocznie informuje otwarty fundusz emerytalny o zmienionej wysokości okresowej emerytury kapitałowej. Na podstawie brzmienia tego przepisu wydaje się, że należy założyć, że waloryzacja będzie finansowana z kapitału emerytalnego, ulokowanego na koncie członka otwartego funduszu emerytalnego pobierającego okresową emeryturę kapitałową. Koszty waloryzacji będą pokrywane poprzez umorzenie odpowiedniej ilości jednostek rozrachunkowych z rachunku uczestnika otwartego funduszu emerytalnego, pobierającego to świadczenie. Należy zwrócić uwagę, że ten mechanizm będzie powodował zmniejszenie wysokości dożywotniej emerytury kapitałowej poprzez dwa czynniki dodatkowe zmniejszenie kapitału emerytalnego ze względu na koszty waloryzacji oraz niestosowanie waloryzacji w odniesieniu do dożywotnich emerytur kapitałowych. Można przyjąć, że będzie to powodowało negatywne nastawienie społeczne, ponieważ członkowie otwartego funduszu emerytalnego pobierający okresową emeryturę kapitałową będą

17 17 oczekiwali, że emerytura dożywotnia będzie w mniej więcej tej samej wysokości co emerytura okresowa, a należy się raczej spodziewać, że jej wysokość będzie niższa. Różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn występują również w zakresie wyliczania wysokości kapitału początkowego, który stanowi podstawę wyliczenia emerytury w nowym systemie dla osób, które były w systemie przed 1999 r. Ustawodawca określił, że przy obliczaniu kapitału początkowego część kwoty bazowej wynoszącej 24 % tej kwoty mnoży się przez współczynnik proporcjonalny do wieku ubezpieczonego, wieku emerytalnego oraz okresu składkowego i nieskładkowego i wymaganego stażu osiągniętego do dnia 31 grudnia 1998 r. i wymaganego stażu. Wprowadzenie jako jednej z form świadczeń okresowej emerytury kapitałowej wypłacanej przez otwarte fundusze emerytalne w związku z regulacjami dotyczącymi ich polityki inwestycyjnej może mieć istotne znaczenie dla kobiet. Dla członków otwartych funduszy emerytalnych na etapie pobierania świadczenia o charakterze emerytalnym jakim jest okresowa emerytura kapitałowa podstawowe znaczenie ma ograniczenie ryzyka spadku wartości zgromadzonych środków, ponieważ weszli ono już w fazę dekumulacji kapitału. Obecnie przepisy ustawy o otwartych funduszach emerytalnych nie przewidują różnicowania polityki inwestycyjnej ze względu na inne cele dla poszczególnych grup uczestników funduszu. Brak możliwości zabezpieczenia wartości zgromadzonego kapitału emeryta przez otwarty fundusz emerytalny za pomocą określonej polityki inwestycyjnej rodzi niebezpieczeństwo istotnego spadku jego wartości np. na skutek bessy na rynku akcji a w konsekwencji obniżenia wysokości przyszłej dożywotniej emerytury kapitałowej. W związku z wprowadzeniem jako formy świadczenia okresowej emerytury kapitałowej, wypłacanej przez otwarte fundusze emerytalne celowe jest wprowadzenie możliwości różnicowania ich polityki inwestycyjnej np. poprzez tworzenie subfunduszy, które będą inwestować aktywa w bardziej bezpieczne instrumenty finansowe. Podsumowując, w literaturze przedmiotu uznaje się, że jedynym elementem różnicującym prawną sytuację ubezpieczeniową mężczyzn i kobiet, stosowanym w celu zachowania preferencji kobiet pozostał wiek emerytalny niższy o 5 lat. Jednak to

18 18 rozwiązanie, tradycyjnie korzystne dla kobiet, w nowym systemie emerytalnym nie spełnia swojego celu społecznego. Ze względu na sposób wyliczania wysokości świadczenia emerytalnego uwzględniający niższy wiek emerytalny świadczenia emerytalne kobiet będą znacząco niższe niż mężczyzn. Ponadto system preferencji pośrednich tworzy zbieg naturalnych różnic pomiędzy kobietami i mężczyznami a regulacjami prawnymi. Przejawia się to w tym, że formuły wyliczania świadczenia zarówno w starym jak i nowym systemie nie uwzględniają różnic w długości życia kobiet i mężczyzn, co przy przyjęciu wspólnej długości trwania życia powoduje wzrost świadczeń kobiet. Kolejnym czynnikiem, który nie jest brany pod uwagę w regulacjach prawnych jest wyższa umieralność mężczyzn w okresie produkcyjnym, co powoduje w konsekwencji lepszą sytuację ubezpieczeniową kobiet, mierzoną nie tylko większym prawdopodobieństwem otrzymania świadczenia, ale również możliwością korzystania z relatywnie większego funduszu ubezpieczeniowego. 13 ZAWIESZENIE PRAWA DO ŚWIADCZEŃ W ASPEKCIE RÓWNEGO TRAKTOWANIA KOBIET I MĘŻCZYZN Zróżnicowanie wieku emerytalnego wywiera konsekwencje w zakresie instytucji zawieszania świadczeń emerytów z tytułu wykonywania przez nich dodatkowej pracy. Polskie prawo przewiduje, że świadczenia emerytalne w zależności od wysokości osiąganego przychodu mogą ulec zawieszeniu, zmniejszeniu lub ich wysokość nie ulega zmianie. Jednym z kryteriów, które może powodować powyższe konsekwencje jest wiek osoby uprawnionej do emerytury. Na wysokość emerytur i rent może wywrzeć wpływ uzyskiwany ze wszystkich rodzajów działalności, która objęta jest obowiązkiem ubezpieczeń społecznych. Jednak zgodnie z art. 103 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS na zawieszenie lub zmniejszenie wysokości świadczeń nie ma wpływu przychód uzyskany przez emeryta, który ukończył podstawowy wiek emerytalny odpowiednio 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. 13 R. Pacud, Status kobiet w ubezpieczeniach, Zagrożenia, przeciwdziałanie i ochrona ubezpieczeniowa, Cześć I, (red. I. Jędrzejczyk), Katowice 2004, s. 149

19 19 Konsekwencją tej regulacji jest obowiązek wskazany w art ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Zgodnie z tym przepisem emeryt lub rencista jest zobowiązany zawiadomić organ rentowy o podjęciu działalności, o której mowa w art. 104 ust. 1-4, i o wysokości osiąganego z tego tytułu przychodu, a po upływie roku kalendarzowego - o wysokości tego przychodu uzyskanego w poprzednim roku kalendarzowym. Obowiązek określony w ust. 1 nie dotyczy emerytów, którzy 60 lat (kobiety) lub 65 lat (mężczyźni) ukończyli przed podjęciem działalności, o której mowa w art. 104 ust. 1-4.

20 20 CZĘŚĆ B:RÓWNOŚĆ SZANS KOBIET I MĘŻCZYZN W UBEZPIECZENIU CHOROBOWYM KLASYFIKACJA RYZYK WYSTĘPUJĄCYCH W UBEZPIECZENIU CHOROBOWYM W zakresie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa 14 równość szans płci należy omawiać, dokonawszy podziału ryzyka niezdolności do pracy w oparciu o zdarzenia biotyczne, będące przyczyną tego stanu. Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego przysługują tym ubezpieczonym, których zdolność do pracy, spowodowana stanem zdrowia, została co najmniej obniżona, przez co taka osoba czasowo nie jest zdolna (albo jest zdolna częściowo) do kontynuowania pracy zarobkowej. W związku z kwalifikacją prawną takiego zdarzenia losowego, osoba uprawniona może otrzymać następujące świadczenia: zasiłek chorobowy, świadczenie rehabilitacyjne albo zasiłek wyrównawczy. W ściśle określonych przypadkach, niemożność świadczenia pracy chroniona ubezpieczeniem chorobowym, może wynikać z przyczyn niedających zakwalifikować się jako choroba (decyzja na podstawie przepisów o zapobieganiu i zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi; przebywanie na terapii odwykowej; poddanie się badaniom dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów). 15 Choć nie są to stany chorobowe, znalezienie się w którejś z wymienionych sytuacji, ma bezpośredni wpływ na zdrowie człowieka. Uzależnienie, np. od alkoholu, często określane jest jako choroba alkoholowa i podobnie jak poddanie się badaniom przewidzianym dla dawców tkanek, rodzi określone skutki w sferze immunologicznej człowieka. 14 Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. tekst jedn. Dz. U. z 2005 nr 31 poz. 267, przytaczana dalej jako ustawa zasiłkowa, 15 Art. 6 ust. 2 ustawy zasiłkowej,