CZY POTRZEBNY JEST PODRĘCZNIK JĘZYKA ROSYJSKIEGO NA POZIOMIE A1?

Transkrypt

1 VI Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna Ustroń/Gliwice 2011 Barbara CHLEBDA, Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej, Uniwersytet Opolski, Opole CZY POTRZEBNY JEST PODRĘCZNIK JĘZYKA ROSYJSKIEGO NA POZIOMIE A1? Streszczenie: W dostępnych na polskim rynku podręcznikach do nauki języka rosyjskiego brak podziału na wyraźne poziomy zgodnie z europejskim opisem kształcenia językowego. Co prawda autorzy większości podręczników zwyczajowo określają poziom (np. pierwszej części jako A1/A2), ale jest to najczęściej deklaracja, ponieważ w większości podręczników brakuje nie tylko minimum leksykalnego dla każdego poziomu, ale również indeksu/rejestru konkretnych umiejętności językowych. Nie ma na naszym rynku oferty pod nazwą Podręcznik do języka rosyjskiego dla poziomu A1. Istniejące podręczniki określają poziom dosyć swobodnie bo tak jest przyjęte bez konkretnego wsparcia : bez indeksu jednostek leksykalnych lub rejestru środków językowych wg umiejętności i kompetencji. Podręczniki wydawane w wydawnictwach szkolnych zgodnie z obowiązującym zwyczajem i wymogami mają zbyt dokładnie określonego adresata: dotyczą nie tylko wieku uczących się ale również rodzaju szkoły i nawet klasy. Zasada, że określenie poziomu opanowania języka jest niezależne od miejsca i formy uczenia się go (a więc od typu szkoły, wieku uczących się, czasu trwania nauki, intensywności i innych okoliczności) znajduje potwierdzenie w fakcie, że coraz częściej mamy do czynienia z sytuacją, gdy w jednej grupie językowej spotykają się słuchacze w różnym wieku (np. z różnych klas i lat studiów). Adresatami podręczników dokładnie odpowiadającym poziomom opanowania języka z założenia nie muszą być uczniowie określonego typu szkoły lub klasy (np. gimnazjum, klasa I), lecz uczący się języka rosyjskiego na określonym poziomie nauczania. W latach wyszła nasza (B. Chlebda, I. Danecka) seria podręczników Кл@ссно, napisana zgodnie z założeniami wydawcy dla uczniów gimnazjum. Pomimo uniwersalności serii, określanej jako nowatorska, pomimo dobrego przyjęcia przez nauczycieli i uczniów, bardzo dobrych recenzji nie tylko wydawniczych i nie tylko polskich, w tym recenzji autorstwa wielkich autorytetów glottodydaktycznych, seria Кл@ссно była jeśli tak można się wyrazić - skazana na gimnazjalne podwórko: nauczyciele innej niż gimnazjum szkoły nie mogli sięgnąć po książkę, która już w tytule odsyła do gimnazjum właśnie. Co prawda nie zważając na tytuł i niektóre gimnazjalne" treści i obecnie korzystamy z Кл@ссно na zajęciach ze studentami slawistyki, którzy uczą się języka rosyjskiego jako drugiego słowiańskiego lub na pierwszych zajęciach studentów filologii rosyjskiej dla początkujących. Nie bez satysfakcji przekazuję, że seria nasza została potraktowana jako wzór podręcznika do języka rosyjskiego i stanowi przedmiot analizy na zajęciach z metodyki języka rosyjskiego jako obcego w Państwowym Instytucie Języka Rosyjskiego im. Puszkina w Moskwie. Nawet, jeśli autorzy podręczników określają poziom podręcznika jako A1 (Самовар), to jest to na ogół ogólna deklaracja. W nowym podręczniku Эхо (WSiP), który przeznaczony jest dla uczniów rozpoczynających naukę języka rosyjskiego w gimnazjum (poziom III.0),

2 2 B. Chlebda stykamy się ze słowami: есетственник, языковед, японист, które nie wchodzą do minimum leksykalnego poziomu A1, a jednak ich pojawienie się w podręczniku towarzyszy już wprowadzeniu odpowiedniej litery alfabetu. Autor podręcznika Самовар (reklamowanego jako jedyny na rynku polskim podręcznik dla poziomu A1) wykazał się niestety nieznajomością wymogów dotyczących tego poziomu. Wielka szkoda, ponieważ coraz więcej osób uczy się języka rosyjskiego na kursach i lektoratach, pragnie przystąpić do egzaminu i otrzymać stosowny certyfikat, a więc dobry podręcznik na tym poziomie powinien się cieszyć dużym popytem. Niestety, podręcznik Самовар jest raczej zdumiewającym wydarzeniem na rynku wydawniczym. Poza innymi uwagami, przykład podręcznika Самовар pokazuje, że jego autоr deklarująс poziom A1 i uwolnienie od gramatyki już od pierwszych rozdziałów używa w yłącznie języka rosyjskiego. Właściwie poza krótkim wstępem i fragmentami 3 recenzji w całym podręczniku nie ma słowa po polsku, brak również dwujęzycznego słownika. Natomiast w spisie treści i w poleceniach już od pierwszych rozdziałów czytamy na przykład takie wyrażenia: сопутствующие упражнения, спряжение глаголов, Один задаёт вопрос, второй отвечает по вышеприведённому образцу, Объедини соответственно в тройки. Самовар z całą pewnością nie odpowiada poziomowi A1, co łatwo zilustrować. Wśród wielu ćwiczeń trudno na przykład traktować jako wzorzec wypowiedzi dialogi z podrozdziału Как обратиться к незнакомым людям: - Дядя, у вас дым идёт из кармана. - Ой, спасибо, друг! Это недокуренная сигарета у меня горит! lub: - Дедушка, у вас не найдётся пяти рублей? - Внучка, тебе нужно работать, а не попрошайничать! Specyficzne poczucie humoru autora znalazło odzwierciedlenie w dialogach w podrozdziale У тебя нет часов. Как узнать время: - У тебя есть часы? - Да, есть, но солнечные, а теперь вечер. - Это я и сам вижу. lub: - Скажите, пожалуйста, который час? - Тот, что и вчера в это же время. Z ośmiu dialogów zaprezentowanych w tym podrozdziale ż a d e n nie może służyć jako wzorzec do wykorzystania w zadanej sytuacji. W podręczniku Самовар sporo jest niestety wszelkiego rodzaju błędów: gramatycznych (Найди 10 отличи, Слова из скобок поставь в нужную форму, Спий мой маленький!!!, гулять по Старе-мясту), ortograficznych (кист руки, Площадь Победы, Международный Женский день), leksykalnych (дезодорант в штифте, зимой птицы прозябают) akcentuacyjnych (серёжка для уха) i innych. Mimo zapewnień autora, że akcenty zostały wydzielone w sposób bardziej utrwalający się w pamięci, pogrubienie akcentowanych samogłosek nie jest czytelne, poza tym zaznaczono nie wszystkie akcenty, a czasem ten sposób wyodrębniania dotyczy innych cząstek wyrazu, na przykład fleksji. Autor w swoim podręczniku (dla 10-latków!) miesza współczesny język rosyjski ze słownictwem przestarzałym bądź niedostosowanym do wieku odbiorców, np. сурьмить брови, губнушка, что ты умеешь состряпать, посеять осенью злаковые, химические загрязнители, произношение шипящих, повелительное наклонение. Im bliżej końca podręcznika, tym rozdziały stają się krótsze, jakby autor założył sobie, że za wszelką cenę osiągnie liczbę 60. Od 38 rozdziału począwszy każdy następny to tylko dwie strony, ich zawartość ogranicza się do chaotycznego nagromadzenia słownictwa, z którym nie bardzo wiadomo, co należy zrobić.

3 Czy potrzebny jest podręcznik języka rosyjskiego na poziomie A1? Na przykład z rozdziału 48 uczeń dowiaduje się, że istnieją три мировые религии: католицизм, ислам, буддизм. I dalej: Среди католицизма выделяем православие, римокатоликов, протестантизм и др. Jak można odpowiedzieć na pytanie: Кто является посредником между верующими и Богом: у католиков, мусульман, буддистов? jeśli do wyboru mamy tylko: ксёндз, поп, мулла? Dla wyznawców buddyzmu pozostaje tylko pop. Jak uczeń ma odpowiedzieć na pytanie Какие цветы ты даришь ксендзу? lub zareagować na komunikat: Потом во время антракта мы идём в буфет. Там покупаем пирожные, конфеты, а иногда программу спектакля. Powyższe pobieżne uwagi w wystarczającym stopniu demaskują zbyt liczne uchybienia omawianego podręcznika, według naszej oceny nie spełnia on pod wieloma względami podstawowych wymogów deklarowanego podręcznika i potwierdza tezę, że określenie poziomu A1 jest w przypadku tego podręcznika wyłącznie deklaracją. Dlatego w naszym przekonaniu należy zaproponować podręczniki do języka rosyjskiego odpowiadające rzeczywistym wymogom poziomów opanowania języka, na początek więc odpowiednio do udokumentowanego pod każdym względem poziomu A1. Proponujemy wydanie czterech pozycji odpowiednio do poziomów A1, A2, B1, B2. Poziom użytkownika zaawansowanego C1 i C2 wykracza poza poziom szkolnego lub kursowego nauczania języka, dotyczy studiów filologicznych lub kursów specjalistycznych. Naszą serię podręczników chcemy polecić zarówno uczniom w starszym wieku szkolnym (16+), jak też studentom, ale nie wykluczamy jego wykorzystanie również przez uczniów w wieku gimnazjalnym. Wyznając wspomnianą już zasadę, że określenie poziomu opanowania języka jest niezależne od miejsca i formy uczenia się go, stwierdzamy, że coraz częściej mamy do czynienia z sytuacją, gdy w jednej grupie językowej spotykają się słuchacze w różnym wieku, dlatego adresujemy nasze podręczniki nie tyle uczniom określonej klasy lub typu szkoły, lecz uczącym się języka rosyjskiego na określonym poziomie nauczania. W proponowanej przez nas serii zasoby leksykalne w ramach minimum będą zapisane w postaci indeksu pojedynczych jednostek i wyrażeń na końcu każdego podręcznika i zweryfikowane z następującymi źródłami: 1) Лексические минимуммы по русскому языку как иностранному, wydane przez Ministerstwo Oświaty Rosyjskiej Federacji i Państwowe Centrum Testowania z Języka Rosyjskiego dla Obcokrajowców, Moskwa-Petersburg 2004; 2) Система лексических минимумов современного русского языка pod redakcją prof. Morkovkina, wydany przez Państwowy Instytut Języka Rosyjskiego im. Puszkina, Moskwa Czytanie to nadrzędna umiejętność bodaj na każdym poziomie opanowania języka rosyjskiego z powodu żmudnego uczenia się odmiennego kodu graficznego języka rosyjskiego. Dlatego od pierwszych zajęć/lekcji należy tę umiejętność ćwiczyć, a można tylko wtedy, jeżeli U poznają alfabet rosyjski na pierwszym spotkaniu. Doświadczenie Кл@ссно pozwala z całym przekonaniem stwierdzić, że tylko globalne wprowadzenie alfabetu na pierwszych zajęciach może przynieść spodziewane efekty, ponieważ pozwala na wprowadzenie tekstów autentycznych, nieadaptowanych i daje swobodę w doborze materiału leksykalnego. Obserwujemy nie bez zdumienia, jak autorzy podręczników, w których alfabet wprowadzany jest porcjami (zawsze ograniczającymi dobór leksyki) stosują karkołomne zabiegi dla zastąpienia słów używanych automatycznie nawet w prostych kontekstach innymi, dlatego że uczący się nie poznał jeszcze potrzebnej litery. Prowadzi to jednak do tworzenia kontekstów mniej lub bardziej wyimaginowanych, albo niezwykłych w rodzaju odpowiedzi na odwieczne pytania na początku nauki: Кто это? Что это? Это торт мамы. Это ноутбук (zamiast powszechnie używanego компьютер, ponieważ trzeba poczekać na miękki znak, który jest wprowadzany na ogół w czwartej lub piątej porcji liter). W założeniu planowanej serii zamierzamy wykorzystując doświadczenie serii Кл@ссно:

4 4 B. Chlebda wprowadzić globalnie wszystkie litery rosyjskie na pierwszym spotkaniu, w kolejności ich występowania w alfabecie. Uczący się zapamiętuje kolejność liter, a ta orientacja ma znaczenie dla biegłości posługiwania się słownikami lub indeksami. Doświadczenie uczy, że nawet miękki znak zwyczajowo wprowadzany w ostatniej porcji liter jest bardzo potrzebny, żeby od samego początku zilustrować uczniom sposoby zmiękczania głosek w języku rosyjskim obok и i tzw. samogłosek jotowanych. Poszczególne litery alfabetu ilustrujemy wyrazami brzmiącymi podobnie lub identycznie w języku polskim i rosyjskim i posiadającymi to samo znaczenie leksykalne. Ucząc języka rosyjskiego Polaków mamy do czynienia z tzw. kapitałem początkowym pozwalam sobie tak właśnie nazwać te jednostki leksykalne, które każdy Polak rozumie, mimo że ich postać fonetyczna czasem trochę odbiega od brzmienia polskich ekwiwalentów. Przyjrzyjmy się dokładnie jednostkom leksykalnym zapisanym w tzw. drugim indeksie zawierającym 1000 najważniejszych słów języka rosyjskiego Indeks, o którym mowa zaczerpnięto ze wspomniane już słownika Система лексических минимумов современного русского языка (10 лексических списков от 500 до 5000 самых важных русских слов). Każdy kolejny poziom/indeks zawiera wszystkie elementy poprzedniego, co znacznie ułatwia identyfikowanie poszczególnych jednostek i ustalanie, na jakim poziomie opanowania języka powinny być obecne. Analiza jednostek leksykalnych wspomnianego indeksu pozwala odkryć bardzo sugestywną informację: otóż wśród 1000 słów II poziomu ponad 1/3 należy do grupy słów umownie nazwanej kapitałem początkowym, są to dokładnie 374 jednostki. Taki kapitał pozwala pominąć lub ograniczyć do minimum objaśnianie znaczeń, a jest znakomitym materiałem leksykalnym i bazą przydatną nie tylko dla ilustrowania liter alfabetu ale również czytania i pisania, a co najważniejsze, pozwala uniknąć infantylnych treści, nieprzydatnych, sztucznych połączeń wyrazowych i wprowadzania przypadkowych słów, ponieważ z małej porcji liter nie da się zbudować logicznych kontekstów. W znanych nam podręcznikach mamy od pierwszych kroków stawianych przez uczącego się języka rosyjskiego taką na przykład komunikację : - Кто это? Это он. Что это? Это дом. Это дом? Да, это дом. Это окно. Obok 10 poziomów gradualnych, autorzy słownika zamieszczają indeks zerowy, zawierający tzw. jednostki strukturalne, są to zaimki, przyimki, partykuły, spójniki, wykrzyknienia, wtrącenia, przysłówki, liczebniki i inne. Spis ten zawiera 767 pozycji, wśród których 108 jest zrozumiała dla uczącego się języka rosyjskiego Polaka, na przykład: толькоtylko, недалеко-niedaleko, итак-i tak, если-jeśli, словом-słowem, восемь-osiem, dziesięćдесять. под-pod, над-nad, он-on, быть может-być może, добрый вечер-dobry wieczór, мои-moi, по-моему-po mojemu, то есть-to jest. Warto również wykorzystać kolekcję tzw. międzyjęzykowych homonimów, nazywanych potocznie fałszywymi przyjaciółmi tłumacza. Dobrze to zjawisko ilustruje z rozbawieniem przyjmowane przez słuchaczy powiedzenie: Странный народ эти поляки: в ложке спят, а кровать на шее носят i ułożone w odpowiedzi Dziwni są ci Rosjanie: śpią w krawacie, siedzą na stole i cały tydzień mają niedzielę. Na zakończenie pozwalam sobie wyrazić przekonanie, że pierwszy podręcznik z proponowanej przez nas serii pod roboczym tytułem Оптимально spełni wszystkie wymogi dla poziomu A1, określi nie tylko minimum leksykalne, lecz i rejestr konkretnych umiejętności językowych, niezbędnych na tym poziomie, zapewni realizację zamierzonych celów dydaktycznych, zapewni osiągnięcie sukcesu.

5 Czy potrzebny jest podręcznik języka rosyjskiego na poziomie A1? НУЖЕН ЛИ УЧЕБНИК РУССКОГО ЯЗЫКА НА УРОВНЕ А1? Резюме: В доступных на польском рынке учебниках русского языка отсутствует чёткое деление на уровни владения языком согласно Общеевропейским компетенциям владения иностранным языком. По правде, авторы большинства учебников определяют, как это принято, уровень (напр., серия Вот и мы по указаниям авторов должна довести до уровня А2- B1), но это чаще всего лишь декларация. В большинстве учебников остутствуют не только списки лексических минимумов для каждого уровня, но также реестр конкретных языковвых компетенций.