IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

Transkrypt

1 Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. OL PAN, 2008B, IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU Andrzej Tokajuk Wydział Architektury Politechniki Białostockiej Faculty of Architecture, Bialystok Technical University tokajuk@pb.edu.pl Streszczenie. W rozwoju formy architektonicznej przedwojennego modernizmu w Polsce moŝemy wyróŝnić trzy etapy: , , Geografia dzieł architektury nowoczesnej w Polsce okresu jest zróŝnicowana, najbardziej znane i opisane w literaturze są obiekty zlokalizowane w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Wrocławiu czy Gdyni. Budynki na ówczesnych kresach wschodnich, na Podlasiu są najmniej znane. W niniejszym opracowaniu autor charakteryzuje najwaŝniejsze formy przedwojennego modernizmu w Białymstoku na tle etapów i ewolucji tego kierunku w Polsce. Słowa kluczowe: modernizm, budynek-ikona, forma architektoniczna WSTĘP W rozwoju formy architektonicznej przedwojennego modernizmu w Polsce moŝemy wyróŝnić (opierając się na literaturze przedmiotu) trzy etapy według trzech generacji architektów, kształtujących idee modernizmu europejskiego. Te trzy zasadnicze okresy zamykałyby się latami , , (podokres to lata wojny; studia teoretyczne, kontynuacja form przedwojennych) [Olszewski 1967]. Pierwszy wyŝej wymieniony okres rozwoju myśli architektonicznej w Polsce, podobnie jak w Europie, był to okres przejściowy między historyzmem XIX w. a modernizmem wieku XX. Charakteryzował się bogatą paletą form, adekwatną do zmiennych losów idei modernizmu, znaczący wpływ na rozwój architektury w wielu krajach miały tutaj wybuch i skutki I wojny światowej. Drugi okres to zasadniczy zwrot w dziejach modernizmu. Nastąpiło całkowite zerwanie z historią i ornamentem, powiązanie architektury z produkcją przemysłową. Zaznaczył się rozwój konstrukcji szkieletowej, pudełkowatość asymetrycznej bryły, tendencja dominowania funkcji nad formą, rozpowszechnienie zasady pięciu punktów Le Corbusiera (funkcjonalizm, konstruktywizm stylu

2 258 A. Tokajuk międzynarodowego ). Trzeci okres ideowy rozwoju modernizmu europejskiego mniej widoczny w Polsce to załamanie się funkcjonalizmu i rozbicie zwartego oblicza awangardy, będące skutkiem krytyki czołowych przedstawicieli nowego nurtu (m.in. we Francji, w Związku Radzieckim itd.). ZauwaŜalny jest pewien powrót do dekoracyjności i ornamentu (m.in. stosowanie luksusowych materiałów), a takŝe stosowanie tradycyjnych materiałów (drewno, kamień) w celu nadania architekturze charakteru oryginalnego, bardziej indywidualnego. Występujące w ramach tych podziałów formy przedwojennego modernizmu w Polsce mają znaczenie o wiele szersze. Obok kierunku modernistycznego odnajdujemy takŝe nurty klasyczne i narodowy, a sam modernizm realizuje się w poszczególnych środowiskach jako szkoła warszawska i krakowska [Niemojewski 1934]. Ze względu na duŝe przemieszanie powyŝszych kierunków (np. modernizmu z klasycyzmem i nurtem narodowym) moŝemy wyodrębnić kilka chociaŝby najbardziej podstawowych form architektonicznych, które odpowiadają trzem zasadniczym okresom i architektom wywodzącym się z wyŝej wspomnianych dwóch szkół. Geografia dzieł architektury nowoczesnej w Polsce okresu jest zróŝnicowana, najbardziej znane i opisane w literaturze są obiekty zlokalizowane w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Wrocławiu czy Gdyni. Budynki na ówczesnych kresach wschodnich, na Podlasiu są najmniej znane. Zdaniem autora obiekty takie znajdujące się Białymstoku są interesujące i zasługują na szerszą analizę formalną i popularyzację w środowisku architektonicznym. W niniejszym opracowaniu autor charakteryzuje najwaŝniejsze formy przedwojennego modernizmu w Białymstoku na tle etapów i ewolucji modernizmu polskiego. PIERWSZA FAZA MODERNIZMU: ROZWÓJ FORMY ARCHITEKTONICZNEJ ( ) Pierwsza faza modernizmu w architekturze polskiej kształtuje się, podobnie jak i w architekturze europejskiej, w pierwszych latach XX w. Wówczas pojawiają się pierwsze realizacje i projekty, które cechowało uproszczenie form historycznych (głównie klasycznych), dąŝenie do przejrzystości funkcji, zastosowanie konstrukcji Ŝelbetowej. Architekturę tworzyli architekci, którzy stopniowo porzucali historyzm w imię współczesności, stając się dzięki temu przedstawicielami pierwszej generacji polskich modernistów. Historycy architektury współczesnej są zgodni co do tego, Ŝe wszelkie ideowe, konstrukcyjne przesłanki architektury XX w. krystalizują się juŝ w ostatnich dekadach wieku XIX, by w pierwszym dwudziestoleciu XX w. przybrać formę kierunku modernistycznego, uwaŝanego za pierwszą fazę historii architektury nowoczesnej, fazę twórczości pierwszej generacji architektów modernistów. Badacze wyodrębniają w pierwszym okresie kilka etapów, którym odpowiadają róŝne formy architektoniczne. Proces powstawania pierwszej fazy modernizmu w Polsce ocenił traf-

3 IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU 259 nie w 1910 r. Witold Minkiewicz, który dostrzegł w architekturze trzy zasadnicze kierunki: kierunek stylów historycznych, kierunek stylu zakopiańskiego oraz kierunek, którego cechą była szczerość w konstrukcji, a prawda w kompozycji. Ostatni zaczął rozwijać się w dwóch wariantach szkoły krakowskiej (powstałej ze spuścizny secesji i dąŝeń stylu narodowego) oraz szkoły warszawskiej (opartej o przesłanki racjonalistyczne, zdobycze konstrukcyjne i socjalne) [Minkiewicz 1910]. Na początku XX w. w Białymstoku powstało wiele budynków utrzymanych przede wszystkim w nurcie eklektycznym, klasycznym i secesyjnym. Wyraźnymi przykładami takich obiektów są m.in. neogotycki kościół farny, hotel Ritz (zburzony w czasie wojny i juŝ nieodbudowany), eklektyczne kamienice i domy mieszkalne przy ul. Warszawskiej czy secesyjny pałacyk przy tej samej ulicy (obecnie Muzeum Okręgowe). Liczne obiekty z przełomu XIX i XX w. były wykonane z cegły klinkierowej i utrzymane w nurcie Białostockiej Szkoły Muratorskiej (np. śydowskie Gimnazjum przy ul. Pałacowej 3 czy domy mieszkalne). Za prekursora formy wczesnomodernistycznej uznać moŝna budynek przy ul. Mickiewicza 1, zbudowany pod koniec XIX w. byłe śeńskie Mikołajewsko-Aleksandrowskie Gimnazjum. Szkoła ta cieszyła się przed wojną duŝym prestiŝem. ChociaŜ budynek był uszkodzony w czasie wojny, został odbudowany dosyć wiernie z oryginałem. Utrzymany w duchu klasycyzmu, z symetryczną fasadą, flankowaną naroŝnymi akcentami skrzydeł bocznych, z charakterystycznymi detalami: pilastrami, attyką i rozbudowanym gzymsem nad rzędem okien trzeciej kondygnacji. Podobne detale widać w formie wejścia do budynku. Wyraźnie widoczny jest podział elewacji na trzy części w pionie i dwie w poziomie, z charakterystycznym boniowaniem parteru. Pomimo to uŝyte detale są zgeometryzowane (linie miękkie uŝyte początkowo w elewacjach bocznych, np. w nadproŝach okien zostały zlikwidowane podczas odbudowy po wojnie). Pewna kubiczność w fasadzie głównej pozwala jednak na przyjęcie tezy, iŝ obiekt ten moŝna traktować za prekursora formy wczesnomodernistycznej (ryc. 1). Typową formą wczesnomodernistyczną jest za to budynek zlokalizowany przy ul. Świętojańskiej 21 (ryc. 2). Budynek powstał pomiędzy rokiem 1910 a Charakteryzuje się prostotą uŝytych środków wyrazu, oszczędnym, zredukowanym detalem, ale zachowuje klasyczne zasady w postaci symetrii kształtowania elewacji i formy. Za formę wczesnomodernistyczną naleŝy uznać takŝe budynek przy ul. Sienkiewicza 79 ówczesne Gimnazjum Hebrajskie. Obiekt został ukończony wprawdzie w 1921 r. nieco później niŝ przyjęty w rozwaŝaniach koniec pierwszego podokresu, ale cechy architektoniczne jednoznacznie pozwalają na zakwalifikowanie go jako formę wczesnomodernistyczną. Widoczne jest wyraźne uproszczenie form klasycznych, zauwaŝalne m.in. w detalu wejścia, pilastrach, symetrii i podziałach elewacji, na uwagę zasługują dobre proporcje bryły (ryc. 3). Po rozbudowie i adaptacji w 1960 budynek przeznaczony został na szpital miejski, a dobudowana kolejna część budynku w końcu XX w. zaburzyła

4 260 A. Tokajuk niestety pierwotną koncepcję bryły i charakter budynku w bocznej i tylnej elewacjach. Formy wczesnego modernizmu powstałe na początku XX w. w Białymstoku to równieŝ obiekty kilku kamienic przy ulicy Kilińskiego. Ryc. 1. Budynek przy ul. Mickiewicza 1 w Białymstoku, byłe gimnazjum prekursor formy wczesnomodernistycznej (fot. autor) Fig. 1. Building of former gimnasium, Mickiewicza str. 1, Bialystok precursor of early modernistic form (photo by the author) Ryc. 2. Budynek przy ul. Świętojańskiej 21 w Białymstoku przykład formy wczesnomodernistycznej (fot. autor) Fig. 2. Building at Świętojańska str. 21, Bialystok example of early modernistic form (photo by the author)

5 IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU 261 Ryc. 3. Budynek przy ul. Sienkiewicza 79 w Białymstoku przykład formy wczesnomodernistycznej (fot. autor) Fig. 3. Building at Sienkiewicza str. 79, Bialystok example of early modernistic form (photo by the author) Wczesny modernizm odegrał rolę postępową. ChociaŜ posługiwał się klasycznymi zasadami, zachował podstawowe prawa osiowości i symetrii to poszukiwał logiki, prostoty i oszczędnych środków wyrazu. To pozwoliło uwypuklić nową konstrukcję, pozbyć się ornamentu zarówno klasycznego, jak i secesyjnego, ograniczyć klasyczną lub inną tradycyjną formę. Architektura ta mogła juŝ sprostać współczesnym przemianom socjalnym i przemysłowym. W ewolucji formy został zapoczątkowany proces uwalniania budynku od cięŝaru ściany i osiągania w ten sposób efektu lekkości. Słup czy pilaster stawał się tylko wertykalnym akcentem, uzewnętrzniającym konstrukcję. Arnold Whittick określił ogólną tendencję architektury jako dąŝenie ku prostocie [Whittick 1950]. Klasyczna forma jest na początku XX w. nie tylko aktualna, ale skomplikowana, co znajduje swój wyraz w róŝnych interpretacjach. Pojawiają się formy budynków fabrycznych jako rodzaj architektury będący wynikiem industrializacji społeczeństwa. Bardzo interesującym przykładem budynku przemysłowego z tego okresu w Białymstoku jest obiekt hali turbin elektrowni, wybudowany w latach (ryc. 4 i 5). Na oryginalnych zdjęciach wnętrz widoczne są stalowe dźwigary przekrycia i Ŝelbetowa konstrukcja budynku, co świadczy o wykorzystaniu nowoczesnych materiałów. Po roku 1913 powstały kolejne obiekty w kompleksie elektrowni, w tym budynek administracyjny, zostały one jednak zniszczone w czasie wojny. Odbudowując elektrownię po roku 1944, odtworzono stan z 1934 r.

6 262 A. Tokajuk Ryc. 4. Budynek hali turbin elektrowni w Białymstoku przykład budynku przemysłowego formy modernistycznej (fot. autor) Fig. 4. Building of generators energy station, Bialystok industrial building example of modernistic form (photo by the author) Ryc. 5. Budynek hali turbin elektrowni w Białymstoku (oryginalne wnętrze 1910) przykład budynku przemysłowego formy modernistycznej (fot. Muzeum Historyczne, Białystok) Fig. 5. Building of generators energy station, Bialystok (interior, original view 1910) industrial building example of modernistic form (photo: Historical Museum, Bialystok)

7 IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU 263 PIERWSZA FAZA MODERNIZMU PODOKRES (TRADYCJONALIZM, DWOREK POLSKI) Bezpośrednio po 1918 r. architektura polska uległa, podobnie do europejskiej, fali tradycjonalizmu. Tradycjonalizm ten sprowadził się bądź to do klasyki i form narodowo-romantycznych, nawiązujących do linii tradycji rodzimego baroku, renesansu i klasycyzmu przełomu XVIII i XIX w., bądź teŝ szedł po linii stylizowanej sztuki ludowej. Architekturę, która oprócz klasycyzmu rozkwitła bujnie w Polsce bezpośrednio po zakończeniu I wojny światowej, nazwano potocznie stylem dworkowym [Jasieński 1929]. W gruncie rzeczy nie był to tak upragniony od czasów Witkiewicza styl polski, ale raczej polskie wydanie ogólnego nurtu tradycjonalizmu, któremu uległa architektura europejska pomiędzy rokiem 1918 a Rozkwitu powojennego rodzimego historyzmu naleŝy upatrywać w kilku przyczynach. Po pierwsze kraj był zniszczony, zniszczenia obiektów nie tylko mieszkalnych odwróciły uwagę architektów od modernizmu. Wielu ówczesnych architektów z wielkim Ryc. 6. Budynki kolonii urzędniczej przy ul. Świętojańskiej w Białymstoku przykład stylu dworkowego (fot. autor) Fig. 6. Buildings of office-workers colony at Świętojańska str., Bialystok example of manorial architecture (photo by the author) entuzjazmem usiłowało uchwycić i rozpowszechniać ducha architektury polskiej, jak np. Stanisław Noakowski [Olszewski 1956]. Polski romantyzm, kultywujący z pokolenia na pokolenie obraz zamkniętej w szlacheckim dworku polskości, występował w architekturze polskiej juŝ przed rokiem 1914, a rozwinął się znakomicie na początku lat 20. XX w. Dodatkowo architektura ta obywała się bez nowoczesnej techniki budowlanej, bazując na materiałach tradycyjnych, jak cegła i drewno. Przemieszana z klasyką, barokiem i empirem, architektura

8 264 A. Tokajuk dworkowa po starcie miedzy rokiem 1908 a 1914, opanowuje pomiędzy 1920 a 1925 większość realizacji, głównie mieszkaniowych. Formy tej architektury były nieskomplikowane prostokątna bryła, wsparty na kolumienkach ganeczek, trójkątny fronton, dach czterospadowy lub polski łamany, często zdarzały się renesansowe arkadki i attyki lub neobarokowe kartusze. Co ciekawe, jednym a głównych terenów ekspansji stylu dworkowego były Kresy Wschodnie. W połowie lat 20. XX w. rozpoczęto w Białymstoku prace nad stworzeniem reprezentacyjnej, urzędowej dzielnicy, którą zlokalizowano w pobliŝu pałacu Branickich (na terenach niezabudowanych). Powstała koncepcja była spójna: zakładała wzniesienie obiektów Izby Skarbowej, Sądu Okręgowego (wzdłuŝ ul. Mickiewicza) i osiedla mieszkaniowego (wzdłuŝ ul. Świętojańskiej). Autorem projektu kolonii urzędniczej został warszawski architekt Julian Lisiecki, a realizację zespołu rozpoczęto w roku 1925 [Dolistowska 1996]. W ciągu kilku lat wybudowano cały kompleks, jednolity stylistycznie i utrzymany w stylu dworkowym. W architekturze kamienicy nr 22 moŝemy odnaleźć elementy barokowe, natomiast pod nr 24 klasycyzujące. Wszystkie obiekty posiadały oryginalnie symetrycznie zaprojektowane podziały elewacyjne, harmonijne i szlachetne proporcje oraz wysokie dachy (ryc. 6). PIERWSZA FAZA MODERNIZMU: KLASYCYZM AKADEMICKI ( ) W okresie ogólnego tradycjonalizmu lat obok form dworkowo- -renesansowych na czoło wybija się klasycyzm. Klasycyzm oczywiście nie zaczął się przed rokiem 1900, ani nie skończył po roku 1925 ulegał natomiast róŝnym fluktuacjom, będąc wykorzystywany przez zwolenników nowego i starego. Mówiąc o klasycyzmie lat 20., mamy na myśli akademizm najbardziej zachowawczą formę tej architektury, ujętych w ramach symetrii i dostojnego monumentalizmu, a takŝe atrybuty spuścizny antycznej. Akademizm był określonym światopoglądem, formą usankcjonowaną wielowątkową tradycją, ścisłym programem. Drogę rozwoju architektury wytyczała spuścizna klasyczna nie w postaci naśladownictwa, lecz w postaci zasad i idei przewodnich. Zwrot do prostoty i harmonii bryły oraz dąŝenie do monumentalności są wyczuwalne w dziełach m.in. Mariana Lalewicza czy Adolfa Szyszko- -Bohusza. Skrajni przedstawiciele tego nurtu jak Paweł Wędziagolski czy Jan Dąbrowski wykluczali z zakresu architektury te budowle, które nie były monumentalnym gmachem publicznym, kultowym lub pomnikiem [Wędziagolski 1929]. Przykładem budynku z tego okresu w Białymstoku, doskonale zachowanym, jest np. kamienica przy ul. Sienkiewicza 22 (ryc. 7). Budynek powstał około 1920 r., w jego elewacji wyraźnie moŝna zauwaŝyć klasyczne zasady kształtowania i detale. Wyraźna symetria, trójdzielne podziały elewacji, zredukowana forma portyku, kapitele wieńczące pilastry, bogate gzymsy i attyka nadają for-

9 IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU 265 mie dostojnego charakteru, przy jednoczesnym bogactwie detali i znacznej dominacji linii wertykalnych w kompozycji fasady. W budynku znajdowało się pierwotnie słynne kino Apollo, w okresie międzywojennym mieściły się równieŝ wydziały Okręgowego Urzędu Ziemskiego i Urzędu Skarbowego. Budynek ten ocalał ze zniszczeń wojennych. Ryc. 7. Budynek przy ul. Sienkiewicza 22 w Białymstoku przykład klasycyzmu akademickiego (fot. autor) Fig. 7. Building at Sienkiewicza str. 22, Bialystok example of academical classicism (photo by the author) Znacznie bardziej uproszczony w formie i detalu, świetnie odremontowany obiekt białostocki z tego okresu to budynek przy ulicy Pałacowej 2, powstały w roku Do momentu wybuchu II wojny światowej miała tu swoją siedzibę Publiczna Szkoła Powszechna im. J. Słowackiego (obecnie III LO). Symetria w kształtowaniu elewacji i formy, skromny, zredukowany detal wejścia (okno zakończone tympanonem, półkolumny zwieńczone belkowaniem cofnięte w stosunku do płaszczyzny elewacji), boniowanie w parterze dodają budynkowi elegancji i dostojeństwa, a dzięki prostocie kompozycji uzyskano dobre proporcje bryły (ryc. 8). W okresie budowania zrębów państwowości monumentalno-reprezentacyjne formy doskonale nadawały się do zaspokojenia potrzeb administracji, bankowości, urzędów państwowych itp. Budowle powstałe w formie klasycznej były między rokiem 1918 a 1930 dość liczne. Wyszły z kręgu uczniów Akademii Petersburskiej.

10 266 A. Tokajuk Ryc. 8. Budynek przy ul. Pałacowej 2 w Białymstoku przykład klasycyzmu akademickiego (fot. autor) Fig. 8. Building at Pałacowa str. 2, Bialystok example of academical classicism (photo by the author) Ryc. 9. Budynek Sądu Okręgowego w Białymstoku, ul. Mickiewicza przykład konstruktywizmu biurowego (fot. autor) Fig. 9. Regional Court Building in Białystok, Mickiewicza str. constructivistic architecture (photo by the author) W Białymstoku zachowały się znakomite przykłady budynków administracyjnych w tego okresu w postaci obiektów: byłego Sądu Okręgowego (ul. Mickiewicza 7) i Izby Skarbowej (ul. Mickiewicza 3, wzniesione w latach , według projektu warszawskiego architekta Kazimierza Tołłoczki. Początkowo za-

11 IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU 267 mierzano wznieść tutaj gmachy o cechach klasycyzujących autorstwa inŝyniera W. Kołkowskiego, ale z nieznanych przyczyn odstąpiono od realizacji tego zamiaru. Obiekty zaprojektowane przez K. Tołłoczkę utrzymane są w nurcie architektury konstruktywizmu biurowego [Lechowski 2006], chociaŝ wyraźnie daje się zauwaŝyć klasyczną zasadę symetrii w kształtowaniu formy. Bardzo oszczędny detal nadaje surowego, juŝ purystycznego charakteru, szczególnie w przypadku zachowanej, oryginalnej formy budynku Sądu (ryc. 9). Oba gmachy są spokojne, masywne, monumentalne przy czym dyskretne akcenty dekoracyjne widoczne są bardziej w obiekcie siedziby Izby Skarbowej (obecnie Urzędu Wojewódzkiego). W elewacji frontowej spotykamy je w postaci gzymsów ponad oknami i pilastrów; naleŝy jednak zaznaczyć, Ŝe tutaj pierwotna forma obiektu została zniekształcona przez nadbudowę piętra w okresie powojennym i modernizację wejścia na początku XXI w. (ryc. 10). Ryc. 10. Budynek Izby Skarbowej (obecnie Urząd Wojewódzki) w Białymstoku, ul. Mickiewicza przykład konstruktywizmu biurowego (fot. autor) Fig. 10. Treasure Chamber Building (today Voivodship Office of Białystok), Mickiewicza str. constructivistic architecture (photo by the author) W końcu lat 20. narodowy tradycjonalizm i klasycyzm akademicki w Polsce ustąpił, dając priorytet racjonalizmowi architektury holenderskiej (puryzmowi grupy De Stlij oraz ekspresyjnemu dekoracjonizmowi szkoły amsterdamskiej ).

12 268 A. Tokajuk DRUGA FAZA MODERNIZMU: EKSPRESJONIZM (FORMA STYLIZACYJNO-DEKORACYJNA, ) Twórczość Oskara Sosnowskiego obejmuje ponad 50 projektów i realizacji, stojących najczęściej pod znakiem swobodnie interpretowanych form historycznych. Najbardziej interesujący ekspresjonistyczny nurt tej twórczości, pełen symbolizmu, mistyki i umiłowania struktury górskiego kryształu, przejawiał się w postaci fantastycznych szkiców i znalazł pełne podsumowanie w formie kościoła św. Rocha w Białymstoku (ryc. 11, 12). Został on zaprojektowany w 1927 r. i całkowicie ukończony dopiero po wojnie. W formie jego architekt umiejętnie połączył racjonalizm konstrukcji Ŝelbetowej kształtami kryształkowymi, tworząc harmonijną syntezę współczesności i ekspresjonistycznej transpozycji gotyku. Adam Miłobędzki, który kościół w Białymstoku określa jako wczesny konstruktywizm Perreta nagięty do gotyckiej interpretacji, pisze: wiara w konstruktywistyczną teorię gotyku, w latach powstania projektu jeszcze aktualna, umoŝliwiła Sosnowskiemu przyrzucenie pomostu miedzy przeszłością a teraźniejszością. Gotycka była teŝ konstrukcja planu z przecinających się i nakładających wieloboków oraz sposób odniesienia tych wieloboków do trzeciego wymiaru, z charakterystyczna redukcją koncentrycznych składników planu w wyŝszych uskakujących kondygnacjach [Miłobędzki 1996]. Ryc. 11. Kościół św. Rocha w Białymstoku plan, przykład ekspresjonizmu (źródło: Zb. AAN, Akta MSW, sygn. 2379) Fig. 11. The Church of St. Roch, Bialystok layout, example of expressionism (Archiv. of MIA, sign. 2379)

13 IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU 269 Ryc. 12. Kościół św. Rocha w Białymstoku przykład ekspresjonizmu (fot. autor) Fig. 12. The Church of St. Roch, Bialystok example of expressionism (photo by the author) Gotyckość kościoła św. Rocha widzimy nie tylko w systemie konstrukcji czy piętrzących się masach, ale takŝe w gwiaździstych zespołach kryształów trójkątów, obiegających fryzem nawę główną oraz wieloboki kaplic, w trójkątnych zwieńczeniach strzelistych okien. Występujące w omawianym dziele kryształkowo-trójkatne formy polskiej sztuki dekoracyjnej pozwalają na włączenie go do architektury szkoły krakowskiej. W dziele tym gwiaździste zespoły trójkątów-kryształków podporządkowane są racjonalizmowi konstrukcji i słuŝą ogólnej filozoficznej koncepcji budowli, rozpościerającej się niczym gwiazda u stóp statuetki Matki Boskiej. Rozwiązanie genezy formy kryształkowej naleŝy do najbardziej skomplikowanych problemów koncentrujących się wokół polskiej sztuki dekoracyjnej. Fakt ujęcia motywu ludowego w kształt rombu lub trójkąta tłumaczy się najczęściej wpływem kubizmu, który do sztuki dekoracyjnej trafił poprzez polski formizm [Warchałowski 1928]. DRUGA FAZA: SKRAJNY MODERNIZM FUNKCJONALIZM LAT Dzieje modernizmu w polskiej myśli teoretycznej powojennego okresu przejściowego lat naleŝy zamknąć wypowiedzią Lecha Niemojewskiego pt. Wczoraj i dziś w architekturze, zamieszczoną na łamach Wiadomości Literackich w roku 1924:

14 270 A. Tokajuk Z chwilą gdy architekt myśli przede wszystkim o tym, Ŝeby stworzyć rzecz piękną, popełnia zasadniczy błąd, gdyŝ powinien dąŝyć do tego jedynie, Ŝeby dzieło jego było celowe. Piękno przyjdzie później, stanie się oczywistością z chwilą, gdy architekt zdoła uniknąć w swym projekcie rzeczy zbędnych [ ]. Odrzucić wszystko! Zapomnieć o stylach, o pewniakach estetycznych [ ] [Niemojewski 1924]. Słowa te naleŝą juŝ do nowej epoki, epoki funkcjonalizmu, czyli skrajnego modernizmu lat Otwiera on nowy rozdział w dziejach polskiej architektury nowoczesnej. W latach forma architektury polskiej tkwiła jeszcze w silnych związkach z historią. Były to lata triumfu stylu dworkowego i klasycyzmu akademickiego. Styl dworkowy był juŝ wtedy końcem pewnej tendencji i nie był związany z Ŝadną szkołą czy grupą. Obiekty ikony architektury okresu funkcjonalizmu w Białymstoku to gmach teatru, budynek biurowo-mieszkalny przy ul. Sienkiewicza 53 oraz kamienice mieszkalne, z których najbardziej wyrazista stylistycznie znajduje się przy ul. Kilińskiego 7 i została nazwana okrąglakiem. Ten ostatni budynek został zaprojektowany i wzniesiony około 1930 r. przez białostockiego architekta Szymona Pappe [Lechowski 2006]. Mieściły się tutaj głównie mieszkania czynszowe, a budynek ocalał ze zniszczeń wojennych. Po 1945 r. w obiekcie mieściły się m.in. Szkoła Malarstwa i Rzemiosł Artystycznych, Szkoła Muzyczna i Muzeum Wojska. Bardzo wyraziste są cechy architektury tego zaprojektowanego na łuku budynku: prostota bryły, wyraźne horyzontalne podziały w elewacji od ulicy, utrzymana jednolita wysokość budynku na całej jego długości, skromny, funkcjonalny detal, m.in. wejścia i balkonów od ul. Kilińskiego i ciekawych klatek schodowych w elewacji od podwórza (ryc. 13). Ryc. 13. Budynek przy ul. Kilińskiego 7 w Białymstoku przykład funkcjonalizmu (fot. autor) Fig. 13. Building at Kilińskiego str. 7, Bialystok example of functionalism (photo by the author)

15 IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU 271 Obiekt biurowo-mieszkalny przy ul. Sienkiewicza 53 powstał około 1930 r., i charakteryzuje się asymetrią w kompozycji formy, z wyŝszą częścią wejściową, pionowe pasy w elewacji są wynikiem ramowej, Ŝelbetowej konstrukcji obiektu, wertykalne podziały tworzą rytm, który zakłóca jedynie gzyms nad wejściem powstała purystyczna, bardzo funkcjonalna forma (ryc. 14). Ryc. 14. Budynek przy ul. Sienkiewicza 53 w Białymstoku przykład funkcjonalizmu (fot. autor) Fig. 14. Building at Sienkiewicza str. 53, Bialystok example of functionalism (photo by the author) Ryc. 15. Budynek Teatru im. A. Węgierki w Białymstoku przykład funkcjonalizmu (fot. autor) Fig. 15. Building of Theatre A. Węgierki, Bialystok example of functionalism (photo by the author)

16 272 A. Tokajuk Budowę gmachu teatru rozpoczęto w roku 1933, autorem projektu architektonicznego był Jarosław Girin, a nadzór nad budową sprawował architekt Józef Serdyński [Lechowski 2006]. Pierwotna koncepcja zakładała lokalizację w tym budynku Domu Ludowego, jednak w trakcie budowy przeznaczono budynek wyłącznie na cele Teatru Miejskiego im. J. Piłsudskiego. W latach dokonano rozbudowy obiektu o dodatkowe pomieszczenia magazynowe i administracyjne, które zniekształciły architekturę tylnej części kompleksu. Frontowa część nie została na szczęście zmieniona, a charakteryzuje się ona symetrią kompozycji elewacji. Centralna, główna część chociaŝ prosta i masywna, ma dostojny charakter główne wejście umieszczono ponad dwa metry nad powierzchnią terenu i prowadzą do niego monumentalne schody niczym do świątyni, dodatkowo wejście podkreślone jest przez wertykalne linie pasów pilastrów i proporcje podłuŝnych okien foyer. Główną część flankują z obu stron przeszklone klatki schodowe. Po wojnie zmienił się wystrój wnętrz, a teatrowi nadano imię Aleksandra Węgierki (ryc. 15). TRZECIA FAZA MODERNIZMU: OD ROKU 1934 Trzeci okres ideowy rozwoju modernizmu europejskiego mniej widoczny w Polsce to załamanie się funkcjonalizmu i rozbicie zwartego oblicza awangardy, będące skutkiem krytyki czołowych przedstawicieli nowego nurtu (m.in. Ryc. 16. Budynek willi prezydenckiej przy ul. Akademickiej 26 w Białymstoku przykład modernizmu końca lat 30. XX w. (fot. autor) Fig. 16. Building of President s Villa, Bialystok example of modernism of the late 30-ties of XX cent. (photo by the author)

17 IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU 273 we Francji, w Związku Radzieckim, itd.). ZauwaŜalny jest pewien powrót do dekoracyjności i ornamentu (m.in. stosowanie luksusowych materiałów), a takŝe stosowanie tradycyjnych materiałów (drewno, kamień) w celu nadania architekturze charakteru oryginalnego, bardziej indywidualnego. Ryc. 17. Budynek przy ul. Branickiego 1 w Białymstoku przykład modernizmu końca lat 30. (fot. autor) Fig. 17. Building at Branickiego str. 1, Bialystok example of modernism of the late 30-ties (photo by the author) Ryc. 18. Budynek przy ul. Słonimskiej 2 w Białymstoku przykład modernizmu końca lat 30. (fot. autor) Fig. 18. Building at Słonimska str. 2, Bialystok example of modernism of the late 30-ties (photo by the author)

18 274 A. Tokajuk W Białymstoku w tym okresie przystąpiono do zakrojonego na szeroką skalę programu inwestycyjnego, kierowanego przez ówczesnego prezydenta miasta Seweryna Nowakowskiego. Realizowano gmachy publiczne, porządkowano sieć uliczną, rozpoczęto zakładanie kanalizacji miejskiej, budowano nowe szpitale i szkoły. Wszystko to miało na celu zmniejszenie dystansu cywilizacyjnego, został sporządzony urbanistyczny plan rozwoju miasta, którego autorem był prof. Ignacy Tłoczek. Powstały wtedy i zachowały się do dziś m.in. obiekty łaźni miejskiej z 1939 r. (ryc. 18) przy ulicy Słonimskiej 2, willi prezydenckiej z 1937 r. przy ul. Akademickiej 26 (ryc. 16), budynku mieszkalnego przy ul. Branickiego 1 z 1938 r. (ryc. 17), willi przy ul. Pałacowej 3a. Dwa pierwsze budynki posiadają asymetryczne bryły, o interesujących proporcjach i widocznym szczególnie w przypadku willi prezydenckiej bogatszym detalu, obiekt łaźni charakteryzuje się oszczędnymi środkami wyrazu. Budynek mieszkalny przy ul. Branickiego 1 pomimo symetrii w kompozycji formy i elewacji zwraca uwagę interesującym detalem parteru, a delikatnie wysunięta płaszczyzna ściany i wnęki loggii wprowadzają grę cieni na elewacji frontowej. PODSUMOWANIE Pomimo Ŝe w Białymstoku nie zostało zrealizowanych wiele obiektów w okresie modernizmu lat , wiele z nich zostało bezpowrotnie zniszczonych w czasie wojny lub po wojnie, część z nich przebudowano, to te, które pozostały, są reprezentatywne dla głównych faz rozwoju tego kierunku w Polsce. Powstały dzieła interesujące, niektóre pionierskie, genialne dzieła na skalę europejską i światową (kościół św. Rocha). Etapy tej ewolucji form architektonicznych odpowiadają etapom rozwoju architektury europejskiej. Powstała architektura była wynikiem przemian społecznych i ekonomicznych, które przechodziły narody europejskie, w tym naród polski, architektura nowoczesna. Najogólniej moŝna określić formy architektoniczne w rozwaŝanym okresie czasowym w Białymstoku jako utrzymane w kierunkach: narodowym, klasycznym i modernistycznym. Początkowo to wczesny modernizm, dzieła tej szkoły powstały dzięki wyraŝeniu współczesności w racjonalnie uproszczonych formach historycznych ( ). W kolejnych podokresie doszły do głosu tendencje bardziej romantyczne i tradycjonalne. Miejsce wczesnego modernizmu lat zastąpiły klasycyzm akademicki i styl dworkowy. Procesy w architekturze polskiej szły równolegle do procesów w architekturze europejskiej. Bardziej skomplikowana wydaje się sprawa ekpresjonizmu (forma stylizacyjno-dekoracyjna), doskonale uwidoczniona w Białymstoku w postaci kościoła św. Rocha. Około roku 1925 nastąpiła w architekturze polskiej stopniowa eliminacja form związanych z tradycją (w Białymstoku proces ten nastąpił kilka lat później, co stało się na skutek opóźnienia w docieraniu nowoczesnej myśli architektonicznej na kresy). Z pola wydarzeń zaczął ustępo-

19 IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU 275 wać klasycyzm akademicki, który powrócił dopiero w roku Forma stała się całkowicie ahistoryczna, czego dowodem są interesujące obiekty nurtu funkcjonalizmu. Wydarzenia okresu były konsekwencją okresu poprzedniego i są dowodem, Ŝe rozwój polskiego (i zarazem białostockiego) modernizmu był naturalną ewolucją historyczną. Wymienione w tekście przykłady dzieł przedwojennego modernizmu w Białymstoku mają ogromne znaczenie w strukturze teraźniejszego miasta są zlokalizowane m.in. w punktach krystalizujących plan, stanowią najwaŝniejsze w mieście dominanty urbanistyczne (kościół św. Rocha), współtworzą przestrzenie publiczne (Teatr i plac Teatralny), jeszcze inne znajdują się w rejonach obecnie śródmiejskich, w pierzejach najwaŝniejszych śródmiejskich ulic. Wszystkie wymienione budynki wymagają ochrony konserwatorskiej, zasługują na zachowanie w oryginalnych formach. Stanowią element kultury i historii architektury Białegostoku i w pełni zasługują zdaniem autora na miano ikon architektury białostockiego modernizmu. PIŚMIENNICTWO Dobroński A., 1998, Białystok historia miasta, Białystok. Dolistowska M., 1996, Rozwój zabudowy ulicy Świętojańskiej 2. poł. XIX i w 1. poł. wieku XX [w:] Ochrona reliktów urbanistycznych Białegostoku, Zesz. Nauk. Polit. Białostockiej, 16 Architektura, Białystok, Jasieński H., 1929, Architektura [w:] Dziesięciolecie Polski odrodzonej, Kraków, 691. Lechowski A., 2006, Białystok. Przewodnik historyczny, Wyd. Kurier Poranny. Miłobędzki A., 1966, Oskar Sosnowski jako architekt [w:] Sztuka i historia, Księga pamiątkowa ku czci profesora Michała Wolickiego, Warszawa, s Minkiewicz W., 1910, Z powodu i wystawy Architektury we Lwowie, Czasopismo Techniczne, 24, s Niemojewski L., 1934a, Dwie szkoły architektury nowoczesnej, Przegląd Techniczny, 26, Warszawa, Niemojewski L., 1934b, Ku syntezie trzech pokoleń, Kurier Warszawski, Warszawa, nr 352. Niemojewski L., 1962, Architektura [w:] Historia sztuki polskiej, t. 3, Kraków, 184. Olszewski A. K., 1956, Przegląd koncepcji stylu narodowego w teorii architektury polskiej przełomu XIX i XX wieku, Sztuka i Krytyka, 3 4, s Olszewski A. K., 1967, Nowa forma w architekturze polskiej , Zakł. Narod. im. Ossolińskich, wyd. PAN, Wrocław, 35. Oskara Sosnowskiego świat architektury, 2004, pod. red. Marii Brykowskiej, Oficyna Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa. Pniewski B., 1955, Polska twórczość architektoniczna w 1 połowie XX wieku, Biul. Techn. Centr. Zarz. Biur Projekt. Bud. Miejskiego, nr 6, 1 16 Rutkowski Sz., 1929, Polska architektura współczesna, Tygodnik Ilustrowany, Warszawa, nr 49, 946. Warchałowski J., 1928, Polska sztuka dekoracyjna, Warszawa, s. 30. Wędziagolski P., 1929, O szkołę architektury, Architektura i Budownictwo, nr 2, s Whittick A., 1950, European Architecture in the twentieth Century, London, vol. 1, s

20 276 A. Tokajuk ARCHITECTURAL ICONS OF MODERNISM BEFORE 1939 IN BIALYSTOK Abstract. From the point of view of expanding modernism in Poland before the Second Word War we can distinguish following three periods: , , Architectural forms designed in that cycles were different. The theory of modernism in Poland that times was explicated mainly in two schools in Warsaw and Cracow. Geografical location of modernistic building erected before 1939 in Poland is different, but most famous building are located in Warsaw, Cracow, Lodz, Wrocław and Gdynia. The intention of the autor of the text is to present most important architectural works of modernism realized in Bialystok to analyse their forms based on the periods of modernism evolution. Keywords: modernism, icon building, architectural form