Zrealizowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach program Obserwatorium Kultury kultury.pl SPIS TREŚCI

Transkrypt

1 Zrealizowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach program Obserwatorium Kultury kultury.pl Grzegorz Kaczmarek i Ewa Gruszka Feci quod potui, faciant meliora potentes UWARUNKOWANIA KULTURY (W) 1 BYDGOSZCZY - ANALIZA INSTYTUCJONALNA I SYSTEMOWA SPIS TREŚCI Wprowadzenie 2 Kontekst teoretyczny i praktyczny - teoria ugruntowana 4 Rozumienie systemu kultury miasta Analiza instytucjonalna i systemowa 15 Demograficzne uwarunkowania kultury miasta 17 Uwarunkowania ekonomiczne kultury miasta 21 Wskaźniki uwarunkowań i uczestnictwa w kulturze Bydgoszczy 29 Aktywność obywatelska jako determinanta kultury 36 Atrakcyjność społeczno-kulturowa i kapitały miasta bydgoski kompleks? 39 Podsumowanie 52 Analiza instytucjonalna - kultura w gorsecie struktury i budżetu miasta 54 Kultura samorządowa - Miejskie instytucje kultury 55 Kultura Bydgoszczy w gorsecie budżetu 61 Analiza działalności wybranych instytucji kultury (na podstawie kilku parametrów 72 Wsparcie zorganizowanej kulturalnej aktywności obywatelskiej oraz mecenat miasta nad 80 najciekawszymi oraz prestiżowymi wydarzeniami Podsumowanie 86 Glossa 87 1 Zamiast podejmować (z góry skazane na niepowodzenie) próby zdefiniowania co jest funkcją i elementem kultury w ogóle, a co specyficzne i uwarunkowane kulturą Bydgoszczy, proponujemy tę wieloznaczną formę zapisu odnoszącą się do rzeczywiście dialektycznej zależności pomiędzy równoczesnym i równoległym opisem i analizą kultury tout court i różnych jej elementów, funkcjonujących w systemie miasta, jak i specyfiki miejskiej kultury Bydgoszczy we wszystkich jej barwach i wymiarach. Te dwa systemy wzajemnie się przenikają i wzajemnie na siebie oddziałują w i poprzez przestrzenie i wymiary kultury i społeczności miasta. 1

2 I. Wprowadzenie Niepospolite ruszenie, jakim był Bydgoski Kongres Kultury, stało się także inspiracją i swoistym pretekstem do podjęcia problemu badania kultury Bydgoszczy i w Bydgoszczy. Czas burzliwych debat przed i kongresowych jeszcze silniej pokazał jak ważna jest wiedza o mikro i makrokosmosie kultury, tej miejskiej, tej bydgoskiej i tej uniwersalnej, w której wszystko się porusza. Ale uświadomiliśmy sobie też, jak skomplikowany jest to system, nawet w tym lokalnym wydaniu, jak niewiele o nim wiemy, jak różnimy się w ocenach i opiniach o nim i jego elementach, o zależnościach między nimi. A mamy aspiracje by go współtworzyć, zmieniać, ba!, naprawiać! Kultura potrzebuje badania, refleksji i wiedzy o samej sobie. Potrzebuje tego dla samej kultury, bo jest to elementem jej samo-świadomości i konstytutywnych społecznych funkcji: rozumienia świata i czynienie świata bardziej zrozumiałym i rozumnym. Potrzebuje tego także dla praktyki: mądrej, społecznie i kulturowo legitymizowanej polityki kulturalnej; dla zarządzania instytucjami kultury; dla edukacji i przygotowania do uczestnictwa w kulturze, dla kreowania obywatelskiego aktywnego społeczeństwa - obywateli kultury. Skrzyknęliśmy zespół socjologiczno-filozoficzno-muzyczno-ekonomiczny, napisaliśmy projekt badań i otrzymaliśmy dotację Narodowego Centrum Kultury oraz samorządu Bydgoszczy. Dziękujemy! Na Kongresie, który obradował w dniach września zaprezentowaliśmy 5 cząstkowych (jeszcze surowych) wyników badań, ujętych w kongresowe ramy debat -refleksji nad 5 wymiarami kultury: uczestnictwem; kreatywnością; rewitalizacją; tożsamością i współpracą. Jak zobaczymy dalej chcieliśmy traktować je zarazem jako kategorie analizy i immanentne cechy samej kultury. Ten ambitny i oryginalny pomysł zainspirowany licznymi społecznymi konsultacjami i debatami, przede wszystkim w samym środowisku ludzi kultury Bydgoszczy, okazał się znacznie trudniejszy do realizacji niż sądziliśmy. Zrodził wiele problemów interpretacyjnych i metodologicznych, ba!, światopoglądowych. Jednocześnie był i nadal pozostaje dla nas inspirujący. Z nich to zrodził się i zrealizował pomysł metodologicznego seminarium, na którym dyskutowaliśmy O potrzebie badania kultury i polityki kulturalnej miasta. Program i materiały z seminarium dostępne są na 2

3 stronie internetowej Bydgoskiego Obserwatorium Kultury 2. Naszymi badaniami Uruchamiamy w ten sposób Bydgoskie Obserwatorium Kultury, nawiązując do sieci ROK tworzonej z inspiracji NCK. Zgodnie z jej ideami obserwatorium kultury powinno być instytucją o otwartej formule organizacyjnej, która za cel stawia sobie metodyczne diagnozowanie systemu kultury w mieście i regionie, rozwijanie - w oparciu o wiedzę teoretyczną i empiryczną - najlepszych modeli i praktyk w zarządzaniu i rozwoju kultury i jej instytucji. Potrzebę takich narzędzi ujawniły wyraźnie w ubiegłym roku prace podjęte nad aplikacją Bydgoszczy i Torunia do Europejskiej Stolicy Kultury. Ich kontynuacją jest, w przypadku Bydgoszczy, obywatelska inicjatywa Forum Kultury, Bydgoski Kongresu Kultury, Pakt dla Kultury i Obywatelska Rada Kultury. Nie często się zdarza, że zespół badawczy żywo angażuje się w badany proces. Bywa to nawet metodologicznie niebezpieczne Części naszego zespołu to właśnie się przydarzyło, ale jesteśmy przekonani, że autopsja była w tym przypadku najlepszą kategorią doświadczenia badawczego. Bydgoszcz, jak pewnie większość polskich miast, nie ma dobrych tradycji nie tylko badań nad kulturą, ale w ogóle tradycji swoistej autorefleksji; diagnozy, zdobywania samowiedzy. Pisałem o tym ponad 30 lat temu pod prowokującym wówczas tytułem na tle zdjęcia budynku KW PZPR: Miasto bez rozumu 3. Wstępna kwerenda zrobiona na potrzeby naszych badań 4 ujawniła, że poza sporą liczbą prac typowo historycznych, niewielką liczbą prac i badań przyczynkarskich, np. nad gwarą miejską 5, czy nazewnictwem miejskim, itp. 6 istnieje zaledwie kilka opracowań dotyczących kultury w szerszym niż sprawozdawczo-historycznym aspekcie. 7 Zupełnie natomiast brak monografii i badań socjologicznych; antropologicznych; kulturologicznych nad Bydgoszczą i jej społeczną historią [dostęp ]. 3 Grzegorz Kaczmarek, Miasto bez rozumu, w:tygodnik Społeczno-Polityczny Kujawy nr 6/662 z 11 lutego 1981 r 4 Przez dra Marka Chamota z Instytutu Kulturoznawstwa WSG będzie kontynuowana i systematyzowana w najbliższym czasie. To jeden z naszych badawczych postulatów. Patrz sprawozdanie z seminarium i wnioski i rekomendacje końcowe. 5 Zob. Polszczyzna bydgoszczan, M. Święcicka (red.), Bydgoszcz Mam na myśli prace prof. Laskowskiej: Zasady ustalania nazewnictwa miejskiego w Bydgoszczy [w:] Nazwy mówią, M. Pająkowskiej Kensik, M. Czachorowskiej (red.), Bydgoszcz 2004, s , tejże: Stereotypy Bydgoszczy w prasie lokalnej [w;] Miasto. Przestrzeń zróżnicowana językowo, kulturowo i społecznie, M. Święcicka (red.), Bydgoszcz 2006, s i in. 7 Jedną z nich jest Kultura bydgoska , wyd. BTN Bydgoszcz 1984 r., stanowiąca interesujący zbiór materiałów z konferencji naukowej z października 1984 r. 8 Jest natomiast tysiące przyczynków na różnorodne tematy i bardzo prawdopodobne, że całkiem sporo ciekawych monografii różnych zagadnień, ale niepublikowanych lub mało upowszechnionych. Stąd pilna potrzeba zrobienia solidnej kwerendy i swoistego bilansu otwarcia dla większego projektu i planu badań nad miastem i jego kulturą. Zob. wnioski postulaty i rekomendacje. 3

4 Ten stan rzeczy z jednej strony jest komfortowy, gdyż nadaje niemal a priori naszym badaniom znaczenie pionierskie, z drugiej paraliżuje zwiększoną odpowiedzialnością za podjęcie tej próby. Związek naszych badań z konkretnym, wręcz sytuacyjnym, zapotrzebowaniem po części zniósł ten dylemat. Traktujemy całe nasze badania raczej jako rekonesans badawczy niż skończony projekt. Mamy świadomość początku drogi i potrzeby dużej pracy nad budowaniem i kumulowaniem systematycznej wiedzy o kulturze Bydgoszczy i w Bydgoszczy. Stąd tytuł tego raportu. Zakładamy też, że potrzeba kontynuacji; rozwoju i ukierunkowania badań wykreują forum współpracy badaczy, twórców, animatorów i środowisk kultury, ale także urzędników kultury zarządzających nią w strukturach samorządowych i innych publicznych instytucjach kultury. Nie mamy wątpliwości, ze Miastu niezbędne jest metodyczne diagnozowanie systemu kultury w mieście i regionie, rozwijanie - w oparciu o wiedzę teoretyczną i empiryczną - najlepszych modeli i praktyk w zarządzaniu kulturą i jej instytucjami. Jest to potrzebne dla polityki kulturalnej. Zatem mamy świadomość, że kiedy aspirujemy do badania i objaśniania kultury Miasta na użytek praktyki zarządzania i polityki kulturalnej No to mamy trochę do zdrobnienia! 9 1. Kontekst teoretyczny i praktyczny - teoria ugruntowana Z pewną przesadą powiedzieć można, że badania nasze lokowane są na teorii ugruntowanej. I to w dwojakim sensie. Po pierwsze: inspiracją dlań była konkretna potrzeba odpowiedzi na podstawowe diagnostyczne pytania wynikająca z realnej sytuacji braku systematycznej wiedzy o lokalnej kulturze. Po drugie, ramy naszej analizy i zarazem podstawowe jej kategorie zostały wypracowane w procesie szerokich konsultacji, debat, dyskusji i zaproponowane przez samych zaangażowanych aktorów (scen) rzeczywistości społeczno-kulturowej: uczestników, twórców i animatorów kultury. Co ważne ich pożywką było 625 propozycji projektów zgłoszonych do programu Kultura w budowie, gdy Bydgoszcz ubiegała się o tytuł ESK. Z tego gruntu wyrosło owych 5 kategorii: uczestnictwo; kreatywność; rewitalizacja; tożsamość oraz współpraca (i komunikacja).w dyskusjach zespołu nazwaliśmy to Ostromeckim kwiatem kultury 10 tak on wygląda: 9 Jedno z haseł Kongresu i ruchu Obywateli Kultury w Bydgoszczy: Kultura? no to mamy dużo do zrobienia. 10 Ponieważ kilkudniowe warsztaty i dyskusje odbyły się w czerwcu 2010 r. właśnie w pałacu i parku-ogrodzie w Ostromecku pod Bydgoszczą. Botaniczny pomysł zawdzięczmy Agnieszce Jeran. 4

5 uro Rysunek 1. Ostromecki kwiat kultury E D U K A C J A KWIAT KULTURY Odmiana Ostromecka Gleba kultury Dziedzictwo patrymonium Źródło: opracowanie własne na podstawie dyskusji uczestników warsztatów w Ostromecku r. i pomysłu autorskiego A. Jeran. Krótkie objaśnienie tego nieco żartobliwego ideogramu: Kultura Miasta wyrasta z gleby jego historii, tradycji samej kultury; całego dziedzictwa, jakie w sobie zawiera wielkie miasto. Proces edukacji (szeroko rozumianej, także, jako wchłanianie i zinternalizowanie miejskiej kultury) to transmisja i przetwarzanie w sam kwiat jego listki i koszyczek, w którym rodzą się nowe owoce Poszczególne płatki noszą nazwy wymiarów/aspektów kultury. Łączy je komunikacja 5

6 zapewniająca transmisję i trwanie, ale także zmianę. Wszystko ogrzewa słoneczko i energia unijnych dotacji Czym są te kategorie? Czy konstytutywnymi kategoriami kultury?; jej funkcjonalnymi wymiarami - aspektami systemu kultury miasta?; kategoriami analizy przebiegającymi w poprzek tradycyjnych podziałów i patronatu Muz?; syntetycznymi kryteriami desygnacji kultury? Wydaje się, że wszystkim tym na raz. Zwróćmy uwagę, że dopełniają się wzajemnie i łączą dając szerokie pole do hermeneutycznej interpretacji znaczeń i funkcji. Zamiast, z góry skazanej na niepowodzenie próby uściślenia definicji tych pojęć- kategorii, proponujemy ich nominalne społeczne definicje enumeratywne. Rozumiemy przez to pola semantyczne tych kategorii zakreślone w wyniku dyskusji przedkongresowych (zob. dalej) i środowiskowych burz mózgów 11 W efekcie otrzymaliśmy takie oto ich pola semantyczne: Kreatywność (twórczość ), jako cecha (właściwość), ale bardziej sposób zachowania; działania; postawy; wykorzystania potencjału: zmiana; zmiany konstruktywne; poszerzanie rozumienia (zróżnicowanie) obszaru; nadawanie sensów, znaczeń; poszerzanie kręgu odbiorców; heterogenizacja odbiorców; nowe interpretacje, idee, skojarzenia, zestawienia; przekształcenie odbiorcy w twórcę/współtwórcę; zmiana formy reforma; dekonstrukcja; łączenie, dzielenie, kombinowanie ; umiejętność dostosowania się elastyczność, wielość (ilość) inicjatyw inicjatywność; aktywność; przedsiębiorczość; twórczość; wynajdywanie, wymyślanie nowych rozwiązań; nowatorstwo; nowe odczytywanie; przemienianie; przekształcanie Uczestnictwo (partycypacja), jako sposób zachowania; relacja; postawa; gotowość; predyspozycja; przynależność i jej świadomość: fizyczna obecność; komunikacyjna obecność (np. Internet, telekonferencja itp.), czynność (np. czytanie, oglądanie telewizji); tworzenie/przetwarzanie; odtwarzanie; niesienie w sobie; na sobie (moda, tatuaże); branie udziału współtworzenie; konsumowanie (kultury); prezentowanie (niesienie) elementów kultury; zaangażowanie (fizyczne faktyczne; emocjonalne; duchowe) Rewitalizacja jako proces; ale i (dobro)stan; ruch w kierunku życia: 11 Zawężone potem do cech kategorii opisowych uznanych przez grupę sędziów - studentów socjologii; kulturologii i politologii, właśnie jako przynależne doń. W efekcie otrzymaliśmy takie jak prezentujemy tu pola semantyczne. 6

7 przywracanie, odtwarzanie funkcji (reaktywacja) i przetwarzanie funkcji; tworzenie nowych funkcji (społeczno-kulturalnych); ożywianie; przywracanie do życia, aktywności; odczytywanie; podtrzymywanie życia, aktywności; dostarczanie nowych impulsów, motywacji; przekształcanie nieużytków w użytki, odnawianie; sanacja; restauracja; remont, zagospodarowywanie odłogów, podnoszenie wartości obszarów zdegradowanych; powrót do źródeł, korzeni Tożsamość, jako cecha; właściwość; relacja: specyfika; odmienność; odrębność; oddzielenie; identyfikacja; identyfikowanie się; utożsamianie się z, poczucie przynależności do ; poczucie dystansu od ; siła; niezależność; pewność siebie świadomość odrębności; zdolność do samookreślenia, autodefinicji; wsobność; jedność (z); braterstwo; inspirowanie się miejscem; posiadanie i znajomość swojego miejsca; historia; tradycja; rozumienie siebie; znajomość swoich korzeni, przynależności; wspólnota doświadczenia; poczucie wspólnoty; opozycyjność ; deklarowane wartości (lokalne); symbole; kultywowanie; nawiązywanie do tradycji; zrzeszanie się; odwoływanie do my ; przestrzeganie norm (kulturowych), wspólne cele; wspólna przestrzeń (wieloznacznie rozumiana); powrót do źródeł, korzeni; akceptacja siebie, zakorzenienie; zaangażowanie (faktyczne i emocjonalne) Współpraca, jako relacja; postawa Umowy; porozumienie; dialog; praktyka (wspólne działania); kompromis; instytucjonalna (wewnętrzna i zewnętrzna); współpraca międzysektorowa i wewnątrzsektorowa; współpraca programowa (artystyczna, organizacyjna itp.); wspólne cele, zadania, projekty; wspólne podejmowanie i wykonywanie zadań; akceptacja; tolerancja; empatia; zrozumienie; zaangażowanie; inicjowanie; dodawanie; dzielenie się; hojność, szczodrość, wspieranie; wzajemna pomoc; solidarność; dopełnianie; tworzenie i działanie zespołowe; koordynacja; przepływ informacji; komunikacja Nieprzypadkowo te kategorie to zarazem 5 filarów tematycznych Bydgoskiego Kongresu Kultury. Było to dla to nas i naszych badań inspirujące, ale rodziło też spore problemy metodologiczne i interpretacyjne. W badaniach naszych stosowaliśmy te kategorie w części badań jakościowych: wywiadów z menadżerami i twórcami kultury. Zastosowaliśmy je także podczas Kongresu w 5 specjalnie przygotowanych prezentacjach wstępnych wyników naszych badań. 12 Zrezygnowaliśmy z ich stosowania przy analizie instytucjonalnej przede wszystkim z braku danych o charakterze 12 Dostępne na stronach naszego Obserwatorium kultury, zakładka prezentacje, [dostęp: ]. 7

8 jakościowym i możliwości dostępu do nich, ale też czasu i środków na ew. ich pozyskanie lub wytworzenie, poprzez kwerendy i badania własne. lub Dalsze ich eksploatowanie jako otwartych kategorii heurystycznych analizy jakościowej oraz wskaźników definicyjnych (w tym definicji operacyjnych) jest jednak jak najbardziej możliwe, ale przede wszystkim konieczne dla głębszej analizy, zatem w dalszych badaniach będziemy się starali doń sięgać. Analiza nasza nie jest jednak badaniem ograniczonym tyko do formuły desk research (choć rzeczywiście głównie bazowaliśmy na materiałach i źródłach zastanych). Uczestniczyliśmy jednak także osobiście w żywych procesach i debatach nad kulturą i wieloma elementami badanego systemu. Znaczna część naszej wiedzy, ale tym samym i wniosków oraz rekomendacji wynika z tego żywego procesu obserwacji; partycypacji i rozumienia. Czynimy to w najlepszej wierze i najlepszym, naszym zdaniem, sensie, jaki postulował Florian Znaniecki, w swej koncepcji współczynnika humanistycznego. 2. Rozumienie systemu kultury miasta Kultura jest fundamentem trwałego rozwoju miasta. Jeśli ma to być rozwój zrównoważony i integralny 13 jest ponadto podstawowym narzędziem owej integracji i równowagi. Samo miasto jest formą dla tych sfer, dotąd nierzadko ze sobą konkurujących: gospodarki dążącej głównie do zaspokojenia potrzeb materialnych oraz kultury postrzeganej jako świat wartości autotelicznych i potrzeb pozamaterialnych. To w miejskiej przestrzeni przenikają się sfery ludzkiej kreatywności, ujawniające się w kulturze, ale także gospodarce. Dziś odkrywamy nowe formy i możliwości ich wzajemnego przenikania się i pozytywnego wzajemnego oddziaływania, ujawniającego się w kulturalizacji gospodarki i ekonomizacji kultury. Miasto zaś coraz częściej postrzegane jest jako to miejsce, w którym odbywa się ten swoisty spektakl, umożliwiające harmonijny rozkwit tych wzajemnie oddziaływujących i przenikających się sfer. Wśród wielu koncepcji miasta, te które traktują je jako pewną integralną całość składająca się z dwóch podsystemów- wymiarów: społecznego i urbanistyczno-przestrzennego, wydają się także najbliższe uznaniu roli kultury jako czynnika, który spaja miasto w integralną i właśnie kulturową całość. Tradycja i intuicja traktująca miasto jako sam w sobie autonomiczny system społeczny i 13 Nawiązujemy tu do koncepcji przestrzeni integralnej A. Wallisa oznaczającej ścisły związek przestrzeni społeczności ją zamieszkującej oraz ich kultury. 8

9 (fenomen) kultury przewija się od zarania ( a więc od starożytnej) refleksji nad nim; poprzez klasyków refleksji socjologicznej: G. Simmla; M. Webera; szkołę Chicagowską po inspiracje P. Bourdieu i współczesne ujęcia antropologii miasta. Jej siłą jest szerokie widzenie. Problemem jest złożoność i płynność (dynamika) systemu, nie do ogarnięcia, zarówno jakąkolwiek wyczerpującą koncepcją teoretyczną jak, tym bardziej, na poziomie empirycznym. Z konieczności więc badanie miasta i jego kultury dotyczy najczęściej jedynie jakichś fragmentów całości; jakiejś płaszczyzn; wybranych wymiarów miejskiego systemu, który jest faktycznie kosmosem relacji, zależności i elementów nie do opisania, a tym bardziej wyjaśnienia, w całości powiazań i zmian. Zatem zawieszamy na wstępie ambicję badania miasta jako samego w sobie systemu kultury i w pierwszym rzędzie ograniczamy się do jego (miasta) pod- systemu kultury. Natychmiast jednak pojawia się kanoniczny problem socjologicznych badań kultury związany z zakreśleniem jej ram i sposobem jej definiowania. Dziś zadanie to jest o tyle trudniejsze, że nieustannemu rozszerzeniu ulega obszar samej kultury, a także coraz więcej działań, wartości, artefaktów aspiruje by znaleźć się w jej kręgu, lub być do niego zaliczonym. Sama kultura i jej podstawowe elementy zmienia się dziś także w tempie niespotykanym dotąd w jej długiej historii. Wielkie Miasto zaś jest wręcz generatorem i synonimem tych cech i tendencji. Świadomi tych kuszących perspektyw badania szerokiego i dynamicznego spektrum kultury, ale i ich pułapek tych ambicji, zawężamy dalej pole naszych analiz. Ograniczamy je do samego miasta i układu, który nazwaliśmy instytucjonalnym układem kultury. Tutaj koncentrujemy się na analizie układu instytucjonalnego, choć jak widzimy na poniższym schemacie, jest on faktycznie integralną częścią całego systemu społecznych i instytucjonalnych ram kultury. Uczestnik kultury uczestniczy w rzeczywistości wszystkich kręgów, często równocześnie i równolegle i tylko na potrzeby analizy traktujemy je oddzielnie i wybiórczo. Nawiązuje on po części do kategorii instytucjonalnego układu kultury społecznych ram kultury Antoniny Kłoskowskiej, który wykorzystujemy pełniej w części badań nad uczestnictwem Zobacz Raport na temat uczestnictwa bydgoszczan w kulturze. 9

10 Rysunek 2. Społeczne ramy kultury Źródło: opracowanie własne na podstawie A. Kłoskowskiej. Co do samego pojęcia kultury, podobnie jak Autorzy koncepcji kultury żywej kulturę rozumiemy bardziej jako specyficzne środowisko życia człowieka współczesnego i zarazem jako federację subkultur ( ) pozostających w sieci wzajemnych, złożonych, relacji, a nie zbiór cech, typów zachowani, przedmiotów czy wartości. Wewnątrz tak płynnej kultury niej jest miejsce na różne jej wymiary i skale, które pozwalają wyodrębniać dowolne kategorie i typy subkultur, nieobciążone jednak balastem wartościowania i/lub stygmatami snobizmów jak kultura wysoka i niska; ludowa i narodowa, popularna. Podpisujemy się pod koncepcją i rozumieniem kultury, które wyklucza jej wąskie, normatywne ujęcie: bądź jako sfery działania instytucji kultury, bądź jako sfery ograniczonej do obcowania ze sztuką, a dokładniej sztukami pięknymi, lub z ofertą instytucji kultury w tzw. czasie wolnym. Pozwala natomiast łączyć dziedziny rzeczywistości dotąd zwykle sobie przeciwstawiane (przykładem może być opozycja natura vs kultura, gdyż w specyficznie ludzkim środowisku natura istnieje dzięki kulturze:, jako ogród, wirydarz, park romantyczny, arboretum, rezerwat dzikiej przyrody czy też atrakcja turystyczna). Pozwala unikać sztywnych podziałów na aktywnych nadawców i pasywnych, poddawanych kulturowej obróbce, odbiorców. (Co ma szczególne 10

11 znaczenie w tzw. kulturze 2.0. Wreszcie uwzględnia wiele zjawisk i procesów dostrzeganych przez współczesnych teoretyków kultury i jej badaczy, lecz ciągle zbyt słabo widocznych w praktykach zarządzania kulturą, w edukacji kulturalnej i w upowszechnianiu kultury. Mamy tu na myśli chociażby tzw. zwrot ku rzeczom proces glokalizacyjny upłynnienie rzeczywistości wynajdywanie tradycji albo ikonizację kultury i wiele innych. 15 Warto jednak pamiętać, że każde proponowane ujęcie ma sens poznawczy i diagnostyczny tylko wtedy jeśli jest stosowane konsekwentnie na wszystkich etapach realizacji projektu: zarówno na etapie teoretycznego uzasadnienia przyjętych rozwiązań systemowych, w procesie zbierania i selekcji danych, budowania wskaźników, jak i ich interpretacji oraz wykorzystania. Przy tak szerokich i nieostrych definicjach nie jest to postulat prosty do spełnienia. Tempo i wielowątkowość przemian współczesnej kultury, zacieranie tradycyjnych granic między poziomami kultury; a także pomiędzy twórcą a konsumentem kultury wymaga nie tylko przedefiniowania tradycyjnych kategorii (choćby nowych kategorii konsumentów kultury: prosumentów i konsumerów), ale także adekwatnych narzędzi analizy i teorii objaśniających. Jedne z ciekawszych prób badań idących w tym właśnie kierunku są projekty badawcze zrealizowane w związku z Kongresem Kultury Polskiej 16 i kontynuowane pod auspicjami NCK 17. Stosowane przez Tomasza Szlędaka kategorie typologizacji konsumentów (Heretycy; Wszystkożercy; Parakulturalni; Przylepieni; Zabłąkani, czy bardziej opisowe: Mieszczanie z wyrzutami sumienia; Lokalni odbiorcy akademiccy, itp., znacznie lepiej oddają rzeczywistość i współczesne typy uczestnictwa i aktywności kulturalnej. Proponowane neologiczne kategorie analizy: prosumentów kultury; maskluzywnego rynku, śmietnika symbolicznego, czy bardziej operacyjne pojęcia: kultury przy okazji ; kultury promenadowej, wielozmysłowej kultury eventu 18 nie tylko odświeżają język naukowych analiz, ale okazują się bardzo przydatnymi narzędziami opisu i wyjaśniania zjawisk i cech współczesnej kultury. 15 Zob. Podstawa teoretyczna badań Laboratorium Kultury Żywej, podstawa-teoretyczna-obserwatorium-zywej-kultury.html,[dostęp ]. Łagodząc nieco emfatyczny ton, zgodzilibyśmy się z myślą tam zawartą: Podstawą naszej pracy jest roboczy konstrukt żywej kultury, to jest wielowymiarowego środowiska życia jednostek i grup społecznych oraz funkcjonowania instytucji społecznych, w którym zachodzą dynamiczne procesy, rozwijają się praktyki kulturowe o zróżnicowanych charakterystykach aksjologicznych i zróżnicowanych, najczęściej polisemicznych, znaczeniach. 16 Zob. elektroniczna wersja Raportu o stanie i zróżnicowaniu kultury miejskiej, przygotowana na Kongres, [dostęp: ]. 17 Kultura miejska w Polsce z perspektywy interdyscyplinarnych badań jakościowych, Warszawa 2010; Stan i zróżnicowanie kultury wsi i małych miast w Polsce. kanon i rozproszenie, Izabella Bukraba-Rylska i Wojciech Burszta (red.), Warszawa Zob. Tomasz Szlendak, Aktywność kulturalna [w:] Kultura miejska w.. op. cit., s. 112 i nast. 11

12 W naszych badaniach pozostaliśmy przy raczej tradycyjnych kategoriach analizy i typologizacji, mając jednak świadomość ich powolnego moralnego i heurystycznego zużycia. Powodem nie jest jednak brak odwagi intelektualnej, ale wstępny oraz instytucjonalny i formalny charakter naszych analiz. Na szersze i głębsze wody badawcze planujemy się zapuścić w kontynuacji najciekawszych naszym zdaniem wątków, tu najczęściej jedynie dostrzeżonych lub zasygnalizowanych 19. W pierwszym etapie naszych badań systemu kultury Bydgoszczy koncentrujemy się na wybranych jego elementach (aspektach), takich jak uczestnictwo w kulturze wybranych segmentów kategorii mieszkańców, analizie oferty kulturalnej dokonanej w oparciu o inwentaryzację terenową; jakościowych badaniach wybranych przedstawicieli twórców i menadżerów kultury 20 Koniecznym jednak punktem wyjścia powinna być próba szerszego spojrzenia na uwarunkowania systemu kultury (w) Bydgoszczy. Traktujemy je jako swoisty kontekst współczesnej kultury i tożsamości społeczno-kulturowej miasta. Dotyczy on wielu wymiarów : historycznego (wspólne doświadczenia przeszłości; tradycja; kultura materialna i niematerialna np. gwara miejska, itd.; geograficznego (położenia i warunków naturalno-środowiskowych; np. nadrzeczność Bydgoszczy, bliskość Borów Tucholskich, itd.); gospodarczego (specjalizacji i tradycji przemysłowej; rzemieślniczej; handlowej itd.); społeczno demograficznego (struktury demograficznej; potencjałów i tendencji demograficznych itd.); wreszcie wymiaru stricte kulturowego obejmującego cały splątany system elementów i zależności współczesnej i historycznej kultury miasta i jego kulturowych potencjałów. Istnienie takiego silnego kontekstu uświadomiły nam liczne publiczne i bardzo żywe debaty, które odbyły się w zaplanowanych cyklach otwartych obywatelskich spotkań i dyskusji nad specyfiką kultury Bydgoszczy, ale i szerzej bydgoskością i jej uwarunkowaniami współczesnymi i historycznymi. Pierwszy cykl dyskusji obejmujący 5 dużych mitingów 21 był zarazem uspołecznionym procesem przygotowań środowisk lokalnych twórców i animatorów kultury do jej kongresu. Odbywały się one pod ramowymi kongresowymi hasłami: kreatywności; współpracy; tożsamości; uczestnictwa i rewitalizacji. Drugi cykl, w formule comiesięcznych tzw. 19 Lista takich propozycji badawczych zawarta jest we wnioskach i rekomendacjach końcowych 20 Zob. raporty cząstkowe dokonane w oparciu o wywiady pogłębione z menadżerami oraz uczestnikami kultury, a także badania techniką FGI z 2 kategoriami twórców kultury. 21 Relacje z nich (niestety niesystematyczne i niepełne) można znaleźć w lokalnej prasie i archiwach mediów (np. debaty w APK były nagrywane profesjonalnie przez dziennikarzy PR PiK i znajdują się w cyfrowym archiwum Radia PiK), część znajduje się na stronach internetowych Forum Kultury; Kongresu i in. W naszym odczuciu ten niezwykle żywiołowy i ciekawy proces zaangażowania kilkuset osób i większości środowisk w żywą obywatelską debatę o kulturze i mieście nie został wystarczająco zdyskontowany i przeanalizowany. Nasze analizy zaledwie cząstkowo to czynią i korzystają z wiedzy pozaźródłowej i autopsji dzięki aktywnemu uczestnictwu w nim członków zespołu badawczego. To naszym zdaniem cenny materiał empiryczny czekający na pilne wykorzystanie - póki oddaje aktualne klimaty i opinie. 12

13 Debat Czwartkowych, obejmował jeszcze szersze spektrum zagadnień, chociaż krążył wokół problematyki tożsamości i specyfiki Bydgoszczy i jej kultury. 22 Te publiczne, często namiętne i dogłębne debaty były dla nas źródłem wiedzy i inspiracji. Jak mega-fokusy generowały konkretne konkluzje i postulaty. Przykładowo debaty nad tożsamością Miasta zaowocowały ugruntowaną społecznie diagnozą Bydgoszczy jako miasta o tożsamość złożonej, niejednorodnej, mało wyrazistej, niepewnej siebie (niezintegrowanej), a nawet zakompleksionej, o pozrywanej i zapoznanej, czasami wypartej ze społecznej świadomości i praktyki kulturowej ciągłości kulturowych tradycji ( zwłaszcza zakorzenionej w kulturze niemieckiej i żydowskiej), słabej i selektywnej świadomości dziejów miasta i społeczności, słabych wzorotwórczych i opiniotwórczych elitach; chaotycznej (zdekomponowanej i zdezintegrowanej przestrzeni urbanistycznej, ale i społecznej. Obok tych, przeważających najczęściej, negatywnych charakterystyk bydgoskości, w miarę upływu czasu i trwania mobilizacji środowisk kultury i aktywności obywatelskiej, pojawiało się coraz więcej elementów pozytywnych; konstruktywnych. Aktywność lokalna ruch obywateli kultury; aktywność Forum Kultury, wreszcie sam Kongres kultury jest tego emanacją i dowodem 23. Na tej podstawie stworzyliśmy zbiór najczęściej przywoływanych cech czynników determinujących w opinii środowisk miasta jego współczesną charakterystykę i uwarunkowania. Skrótowo i graficznie te kontekstowe determinanty kultury i tożsamości społeczno-kulturowej Bydgoszczy pokazuje poniższy rysunek 24. W części badań jakościowych, w oparciu o pogłębione wywiady z menadżerami i twórcami kultury, przedstawiamy szersze wyjaśnienie tych kontekstualnych uwarunkowań. Tu jedynie pokazujemy hasłowo i symbolicznie obszar zależności. 22 Pełny wykaz debat jest w archiwum WSG; krótkie sprawozdania w Kurierze Uczelnianym WSG. Korzystaliśmy ponadto z materiałów z warsztatów w Ostromecku oraz dokumentacji aplikacyjnej Bydgoszczy do ESK. 23 Zob. dwa numery czasopisma społeczno-kulturalnego B4mag (nr 5 i 6) poświęcone niemal w całości wspomnianej problematyce. Dostępne w wersji internetowej: [dostęp: ]. 24 Zainspirowała nas podobna ilustracja zawarta w diagnozie kultury Szczecina. Zob. raport na stronie NCK: Badania elit. Diagnoza Kultury Szczecina (Samorządowa Instytucja Kultury Szczecin 2016), przygotowany w ramach Obserwatorium Kultury NCK. Warto zwrócić też uwagę na zdumiewające podobieństwo negatywnego dyskursu o mieście -tamże str. 19 i passim. 13

14 Rysunek 3. Wybrane czynniki determinujące specyfikę kultury bydgoskiej na tle innych miast Źródło: opracowanie własne na podstawie debat i dyskusji środowiskowych. 14

15 II. Analiza instytucjonalna i systemowa W naturalny, niemal organiczny sposób podglebiem kultury miasta są jego miasta- podstawowe cechy i właściwości. Zależność jest oczywiście obustronna i dialektyczna, niemniej wybraną i zdefiniowaną grupę czynników możemy potraktować: po pierwsze jako kontekst, w dużej mierze jako kapitał i potencjał (lub jego brak), wreszcie jako zmienne niezależne - wskaźniki i indeksy poszczególnych elementów kultury lub/i jej miejskiego systemu jako całości. Nasza analiza ograniczona w ramach projektu do 3 letnich miesięcy wychodzi od próby zarysowania kontekstu uwarunkowań systemu kultury miasta. Pokazuje to nasz rysunek 3. Wyodrębnione podgrupy czynników i konkretnych wskaźników uzasadnione są wiedzą na temat tych zależności, ale, jak już wspomniano, także realnymi możliwościami i dostępnością porównywalnych danych. Jest to w zasadzie indukcyjny schemat analizy strategicznej scharakteryzowany i rekomendowany przekonywująco do badań nad kulturą przez Michela Croziera 25 Zakres naszej analizy ograniczony był nie tylko czasem (w zasadzie tylko trzy wakacyjne miesiące), ale dostępnością porównywalnych i w miarę aktualnych danych dla badanej grupy miast. Stąd i dobór wskaźników był tym istotnie zdeterminowany. Pierwszym krokiem jest analiza porównawcza Bydgoszczy na tle wszystkich 18 miast wojewódzkich stanowiących naturalne centra kulturalne w swoich regionach - województwach. Przy konstruowaniu wskaźników i profili Bydgoszczy w poszczególnych wymiarach, właśnie średnia arytmetyczna poszczególnych wartości i wskaźników dla 18 miast wojewódzkich stanowiła wartość odniesienia ( 1 lub 100%). Dodatkowo wyodrębniliśmy grupę wszystkich miast, które aplikowały w ub. (2010) roku do tytułu ESK w roku Analizę prowadzimy w kilku wymiarach traktowanych jako kategorie uwarunkowań (zmienne niezależne kultury): uwarunkowania demograficzne; uwarunkowania ekonomiczne; uwarunkowania socjalne, uwarunkowania praktyk społecznych, zwłaszcza aktywności obywatelskiej, uwarunkowania atrakcyjności i statusu miasta, uwarunkowania praktyk kulturowych, ew. inne istotna uświadamiane czy rejestrowane uwarunkowania kultury miasta. 25 M.Crozier, E.Friedberg, Człowiek i system. Ograniczenia działania zespołowego, Warszawa 1982, s i

16 Pokazuje to nasz schemat - rysunek 4. W każdym z nich proponujemy od kilku do kilkunastu wskaźników cząstkowych. 26 Nasza analiza przebiega wg logicznego układu: 1/tabelaryczna prezentacja danych; 2/ analiza graficzna wskaźników i indeksów; na ich podstawie budujemy profile uwarunkowań kultury (graficzne pajęczyny ); 3/ wnioski, propozycje i rekomendacje: a/ do miejskiej polityki kulturalnej; b/ do dalszych badań i analiz (np. innego zestawu danych dla określenia specyficznych kapitałów kulturowych miasta na tle innych/ konkurencyjnych itd., itp.) Rysunek 4. Kategorie uwarunkowań systemu kultury (w) Bydgoszczy Źródło: opracowanie własne. 26 Pomijamy w tym momencie kluczową kwestię doboru wskaźników i spełnianie przez nie kanonicznych wymogów dobrego wskaźnika badanych zjawisk i relacji. Ze względu na pionierski charakter naszych badań, przynajmniej na gruncie bydgoskim, kierowaliśmy się pragmatycznymi kryteriami dostępności i porównywalnością danych; wiedza (także ogólną, potoczną i poza źródłową ) na temat badanych zależności i cech, wreszcie pewnymi sugestiami i praktykami z innych badań, w tym propozycją wskaźników z Laboratorium Kultury Żywej. Niektóre wymyślaliśmy sami, np. cena m2 mieszkania na rynku wtórnym nieruchomości, jako dobry (naszym zdaniem) wskaźnik atrakcyjności (także kulturalnej) miasta. Zob. przypadek Sopotu najdroższe miasto w Europie środkowej? Nie budujemy też wskaźników syntetycznych i indeksów, choć z pewnością mogło by to być kolejnym krokiem analiz porównawczych. Wreszcie pozostawiamy do dalszych badań i analiz szczególnie ciekawy problem korelacji pomiędzy poszczególnymi cechami i zmiennymi i ew. ich indeksami. Jest to możliwe nawet na bazie zebranych danych statystycznych ilościowych i jakościowych. 16

17 W podsumowaniu naszych analiz formułujemy syntetycznie najważniejsze wnioski, propozycje i rekomendacje. Stanowią też one w wersji poszerzonej aneksy do naszych raportów, które przekazujemy samorządowi i UM w Bydgoszczy oraz Obywatelskiemu Forum Kultury. 1. Demograficzne uwarunkowania kultury miasta Nie ulega wątpliwości, że potencjał ludnościowy, jego struktura i dynamika mają zasadniczy wpływ na charakterystykę kulturalną miasta. Istnieje tu bezpośrednia, choć nie zawsze prosta i zależność liniową, niekiedy zależność parametryczna -ukazywaną przy pomocy takiegoż wskaźnika. Przykładowo te sam proces czy zjawisko demograficzne, np. napływ grup ludności reprezentujących kulturę odmienną od autochtonicznej rodzimej, może (w sprzyjających okolicznościach) sprzyjać asymilacji; integracji i tolerancji, wytwarzać nowe wartości i kreatywne relacje, może jednak rodzić też zjawiska kulturowej dezintegracji; fobii i nietolerancji. 27 Zmiana wzorów życia rodzinnego i dzietności w istotny sposób wpływa na wzory uczestnictwa w kulturze 28 itp. itd. Uwzględniliśmy następujące cechy i wskaźniki demograficzne: liczbę stałych mieszkańców; liczbę mieszkańców napływających i odpływających z miasta w ciągu roku; oraz odpowiednie wskaźniki na 1000 mieszkańców, takie jak: wskaźnik migracji i ruchliwości przestrzennej; wskaźnik przyrostu naturalnego oraz liczby urodzeń żywych i liczby zawieranych małżeństw na 1000 mieszkańców. Bydgoszcz z liczbą ludności ok. 357 tys. należy do średniej wielkości miast wojewódzkich - ich demograficznej II ligi. Pierwszą tworzą (poza Stolicą): Kraków, Wrocław; Poznań; Łódź. Zjawisko zmniejszania się populacji miast w ich administracyjnych granicach jest od kilku lat charakterystyczne dla wszystkich niemal dużych miast w Polsce i wiąże się z tzw. procesem suburbanizacji- przenoszenia się mieszkańców miast do gmin ościennych 29. Tylko Warszawa bilansuje jeszcze tę migrację na plus. Jednak Bydgoszcz należy do 3 miast wojewódzkich o najsilniejszej tendencji ucieczki mieszkańców, nie tylko poza miejskie mury, ale znacznie dalej -w tym także poprzez migrację zagraniczną - stałą i czasową 30. Ten typ migracji oznacza zarazem swoistą 27 Liczne przykłady takich zależności zawiera książka Pawła Boskiego, Kulturowe ramy zachowań społecznych, Warszawa 2009, passim. 28 Relatywnie najświeższe tego przykłady ujęte w szerokiej socjologicznej i antropologicznej perspektywie znajdujemy w pracy Tomasza Szlendaka, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Warszawa 2010, passim. 29 Zjawisko to ma wiele odmian i nazw np. urban sprawl; suburbanizacja; semiurbanizacji; kontrurbanizacji; eksurbanizacja i istotnie oddziałuje na kulturę miast i vice versa. 30 Mimo znaczącej skali tych zjawisk i procesów migracyjnych, tak w skali miasta, regionu województwa, jak i kraju, a nawet całego regionu Europy, nasza wiedza na ten temat jest nikła. 17

18 selekcję negatywną: migrują częściej ludzie młodzi lepiej wykształceni; posiadający zawody lub umiejętności przydatne na rynku i cechy osobowościowe sprzyjające przedsiębiorczości i zaradności 31. Jak pokazują badania uczestnictwa w kulturze, a co potwierdziły też nasze badania 32, te właśnie cech socjologiczno demograficzne (zwłaszcza wykształcenie) korelują dodatnio z intensywnością życia kulturalnego. Pod względem wielkości i dynamiki takich wskaźników jak przyrost naturalny; liczby urodzeń i zawieranych małżeństw Bydgoszcz należy do miast wojewódzkich o niskim potencjale i dynamice demograficznej. Wykres 1. Profil demograficzny Bydgoszczy na tle miast wojewódzkich i aplikujących do ESK Źródło: GUS, obliczenia własne. Demo-graficzny profil Bydgoszczy na tle wszystkich (18) miast wojewódzkich oraz grupy miast aplikujących do ESK w 2010 r., przedstawia powyższy wykres 1 Widać nań wyraźnie relatywnie niski potencjał demograficzny miasta. 31 Nie dysponujemy pełnymi danymi dotyczącymi struktury migracji i cech migrantów z samej Bydgoszczy, ale zakładając, że są one podobne wnioskujemy o nich z badań nad migracją (zob. raporty z UK i Eurostatu). 32 Zob. Raport Uczestnictwo bydgoszczan w kulturze. 18

19 Tabela 1. Bydgoszcz na tle miast ESK i wojewódzkich pod względem wybranych cech i wskaźników demograficznych (wszystkie dane z 31 grudnia 2009 r.) MIASTO Liczba ludności Wskaźnik przyrostu naturalnego NAPŁYW w ciągu roku ODPŁYW w ciągu roku napł/ 1000 mieszk. odpł/ 1000 mieszk. Wskaźnik ruchliwośc i / 1000 mieszk. Saldo migracji wskaźnik migr/ 1000 Urodzenia żywe /1000 małż/ 1000 WARSZAWA , ,3 8,0 18, ,2 11,0 5,7 BIAŁYSTOK , ,8 9,3 17, ,4 10,5 6,2 BYDGOSZCZ , ,0 11,4 18, ,5 9,9 6,6 GDAŃSK , ,0 10,2 20, ,2 10,9 6,4 KATOWICE , ,9 11,6 15, ,7 9,4 6,8 LUBLIN , ,5 9,8 17, ,3 10,7 6,6 ŁÓDZ , ,0 6,9 11, ,8 9,3 5,5 POZNAŃ , ,5 14,7 24, ,2 11,1 6,4 SZCZECIN , ,3 9,2 17, ,9 9,5 6,2 TORUŃ , ,7 11,6 20, ,9 10,5 6,7 WROCLAW , ,1 9,8 20, ,3 10,1 6,3 śr dla miast kandyd. ESK Średnia dla 18 miast wojew ,2 8,6 9,6 18,3-2,1 10,3 6, ,5 9,0 9,7 19,6-1,6 10,3 6,3 */ Kolorem zaznaczono rekordy max (+) i min (-) Źródło: GUS, obliczenia własne. 19

20 Wnioski i rekomendacje: Można powiedzieć, że cechy, tendencje i wskaźniki demograficzne społeczności Bydgoszczy nie stwarzają sprzyjających ram dla rozwoju kultury i w konsekwencji także uczestnictwa w kulturze, Zależności te wymagają jednak pełniejszego przedstawienia i analizy. Negatywny wpływ migracji potęguje udział w migracji ludności wykształconej edukacja bowiem jest czynnikiem dodatnio wpływającym na uczestnictwo w kulturze. Zakładając za A. Tyszką, że realizuje się ono jako akt poznawczy, przeżycie estetyczne, wzruszenie emocjonalne wymagające odbierania i rozumienia sensu znaków lub umiejętności nadawania im sensu 33, można stwierdzić, że takie kształtowania się cech demograficznych może mieć negatywny wpływ na udział ludności Bydgoszczy zwłaszcza w wydarzeniach wymagających odpowiedniego przygotowania, umiejętności interpretowania i przetwarzania warstwy symbolicznej dzieł. Mamy tu do czynienia ze swego rodzaju kumulacją (a być może katalizacją) czynników wpływających negatywnie na wybrane wymiary uczestnictwa w kulturze. Chodzi głównie o formy wymagające przygotowania i pewnych kompetencji, związane działalnością artystyczną, bogato reprezentowaną w ofertach większości profesjonalnych instytucji kultury. Wskazane byłoby zatem poszukiwanie propozycji kulturalnych uwzględniających wyżej omówionych czynniki demograficzne, możliwości odbiorców, ale też kształtujące gusta i potrzeby różnych demograficznie grup i kategorii ludności Bydgoszczy. Równolegle należałoby sięgnąć po instrumenty ograniczające lub/i spowalniające migrację ludzi młodych i wykształconych. Bydgoszcz, jako centrum kultury z aspiracjami metropolitalnymi, musi się stać miastem przyciągających te kategorie i eksploatującym ich potencjały kulturowe. Potrzebny jest system zachęt i motywatorów ekonomicznych (miejsca dobrej; wysokokwalifikowanej pracy, system stypendiów; systemy grantowe; systemy wsparcia ekonomicznego, wreszcie atrakcyjność kulturowa i oferty rynku samego miasta. A jakie konkretne instrumenty można tu zastosować zależy od wielu czynników. Tu potrzebne są szczegółowe studia i analizy, także konkretnych przypadków i zależności. 33 A. Tyszka, Interesy i ideały kultury. Struktura społeczeństwa i udział w kulturze, Warszawa 1987, s

21 2. Uwarunkowania ekonomiczne kultury miasta Samo oddziaływanie czynników ekonomicznych na kulturę nie wymaga uzasadniania. Są one jednak zarówno jednymi z głównych determinant (zmiennych niezależnych) wielu zjawisk w obrębie kultury, oddziałując zarówno w sferze uczestnictwa, jako kategoria barier lub (rzadziej) czynników sprzyjających, jak i ekonomicznych właśnie i materialnych podstaw kultury. Dobrze zależność tę (przykładowo) pokazuje związek wysokości dochodów ujętych w przedziałach kwartyli dochodów z chodzeniem do kina. 34 Wykres 2. Zależność pomiędzy aktywnością kulturalna w wysokością dochodów na przykładzie uczęszczania do kina Źródło: GUS 2009 obliczenia własne. Uwzględniliśmy w naszej analizie 9 zmiennych: dochody i wydatki budżetu miasta na jednego mieszkańca, przeciętne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw w danym mieście, wskaźnik potencjału demograficznego populacji miejskiej mierzony odsetkiem ludności w wieku produkcyjnym; wskaźnik obciążenia demograficznego populacji miejskiej: obliczony stosunkiem liczby osób w wieku nieprodukcyjnym (przed i po.) na 100 osób w wieku produkcyjnym; liczba spółek prawa handlowego na 1000 mieszkańców; liczba przedsiębiorstw osób fizycznych na W zasadzie wszystkie hipotetyczne zależności pomiędzy wyróżnionymi przez nas typami uczestnictwa w kulturze: biernym; umiarkowany, aktywny a analizowanymi tutaj uwarunkowaniami traktowanymi, jako zmienne niezależne znalazły potwierdzenie w naszym badaniu uczestnictwa bydgoszczan w kulturze. Zob. nasz raport na ten temat. 21

22 Dochody budżetu/ mieszkańca zł Wydatki budżetu. /mieszk. Przeciętne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw zł wskaźnik demograficznego potencjału produkcyjnego* % nieprodukcyjni/ 100 w wieku produkcyjnym. Spółki prawa handlowego/1000 mieszkańców przedsiębiorstwa osób fizycznych/ 1000 m wskaźnik aktywności zawodowej**. Stopa % bezrobocia rejestrowanego mieszkańców, wskaźnik aktywności zawodowej oznaczający liczbę pracujących do liczby osób w wieku produkcyjnym; stopa % bezrobocia rejestrowanego; Tabela 2. Wybrane ekonomiczne uwarunkowania kultury Bydgoszczy na tle innych miast wojewódzkich i aplikujących do ESK (wg stanu na dzień r.) MIASTO Warszawa ,4 55, ,1 2,9 Białystok ,7 49, ,3 11,6 Bydgoszcz ,7 54, ,6 7,3 Gdańsk ,8 54, ,6 4,9 Gorzów W ,8 49, ,4 7,6 Katowice ,5 55, ,8 3,3 Kielce ,1 51, ,2 10,3 Kraków ,6 52, ,6 4,2 Lublin ,2 51, ,3 9,3 Łódź ,8 54, ,2 9,5 Olsztyn ,5 48, ,4 7,1 Opole ,1 49, ,2 5,9 Poznań ,1 51, ,8 3,2 Rzeszów ,6 50, ,5 7,2 Szczecin ,0 51, ,6 8,1 Toruń ,8 49, ,9 8,3 Wrocław ,2 51, ,3 5,0 Zielona Góra ,0 51, ,6 7,5 śr dla ,9 51, ,4 6,8 ESK ,6 52, ,7 6,7 Źródło: GUS, obliczenia własne, wszystkie dane według stanu na dzień 31 XII 2009 r. Kolorem zaznaczono rekordy (max i min); */ to % ludności w wieku produkcyjnym; **/ to % pracujących do liczby osób w wieku produkcyjnym. 22

23 Powyższe ekonomiczne uwarunkowania wpływają zarówno na popyt (definiowany jako określona ilość dobra kultury, na którą jest zapotrzebowanie w określonym czasie po określonej cenie, poparte realną siłą nabywczą), jak i na ofertę. W tym także podaż dóbr kultury (definiowana tu jako określona ilość dobra kultury oferowanego po określonej cenie w określonym czasie). Przykładowo, wśród uwarunkowań oferty kulturalnej znajdą się wydatki budżetowe miasta (w tym wydatki na kulturę) w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Wśród czynników oddziaływujących na popyt ludności zatrudnionej w sektorze przedsiębiorstw uwzględniamy przeciętne wynagrodzenie ludności w sektorze przedsiębiorstw, itd. Realne zależności możemy poznać badając konkretne grupy mieszkańców i ich charakterystykę uczestnictwa i kondycji ekonomicznej. Pamiętajmy jednak, że uwarunkowania popytu na dobra kultury dotyczą tych wymiarów uczestnictwa w kulturze, które związane są z transakcjami kupna i sprzedaży. Oddziaływanie tego czynnika na popyt na dobra kultury jest jednak sprawą dyskusyjną. Według większości badań, np. Stanisławy Golinowskiej, poziom dochodów ludności w istotny sposób zwiększa udział wydatków na dobra i usługi kultury przede wszystkim wtedy, gdy popyt warunkuje równolegle jeszcze inny, dodatkowy czynnik (np. wykształcenie). Oznacza to, że wielkość dochodu analizowana jako tzw. czynnik czysty bez uwzględnienia zmiany wielkości innych determinant popytu nie jest czynnikiem decydującym. 35. Niemniej Bydgoszcz charakteryzuje się jednym z najniższych przeciętnych wynagrodzeń w sektorze przedsiębiorstw oraz niskim wskaźnikiem aktywności zawodowej. Kumulacja tych czynników ogranicza ze zwiększoną siłą popyt na dobra i usługi kulturalne; hamuje aktywność i działalności w tej dziedzinie. Bydgoszcz wyróżnia się także najniższymi wydatkami i dochodami do budżetu w przeliczeniu na mieszkańca wśród wszystkich innych miast wojewódzkich oraz tych, które ubiegały się o tytuł ESK. Ma to bezpośredni ujemny wpływ na finansowanie kultury ze środków samorządowych, na wielkość i (przynajmniej pośrednio), na jakość oferty kulturalnej wspieranej z publicznych pieniędzy. 35 J. Grad, Pozaekonomiczne uwarunkowania rynku kultury [w:] Menedżer kultury, M. Iwaszkiewicz (red.), Warszawa- Poznań 1995, s

24 Wykres 3. Profil uwarunkowań ekonomicznych kultury Bydgoszczy na tle innych miast wojewódzkich i aplikujących do ESK (wg stanu na dzień r.) Źródło: GUS, obliczenia własne. Wnioski i rekomendacje: Analizowane wskaźniki i uwarunkowania ekonomiczne stanowią istotną barierę dla uczestnictwa i konsumpcji kulturalnej. Jej likwidowanie uwarunkowane jest od poprawy kondycji ekonomicznej mieszkańców; rozwoju gospodarczego miasta; relacji makro i mikroekonomicznych. Dla polityki kulturalnej samorządu powinna to być ważna dyrektywa mówiąca o potrzebie silniejszego wsparcia, zwłaszcza uboższych mieszkańców w tym zakresie; stosowania ulg, rabatów i innych rozwiązań zwiększających dostępność do kultury; dostosowania samej oferty do możliwości ekonomicznych bydgoszczan. Szczególnie niepożądane jest tu zjawisko wykluczenia z uczestnictwa w kulturze 24

25 całych środowisk i grup społecznych ekonomicznie upośledzonych. W połączeniu z wykluczeniem kulturowym rodzi to zjawiska patologii i anomii społecznej. Potrzebne są konkretne programy udostępniania kultury dla tych kategorii; dni wolne od opłat; zniżki dla bezrobotnych; wielodzietnych rodzin; bilety i abonamenty rodzinne; grupowe itp. Bariery te można też skutecznie redukować przez większe zaangażowanie instytucji kultury lub/i odpowiednio ukierunkowanych programów w edukację i uczestnictwo w kulturze. Kluczowa rola przypada tu szkołom, ale coraz częściej też i innym instytucjom, związkom zawodowym; kościołom; stowarzyszeniom NGO, mediom, pracodawcom. Nowoczesne społeczeństwo - nawet nie najbogatsze, ale wyedukowane i z rozbudzonymi potrzebami kulturalnymi, w większym stopniu samo obsługuje się w tym zakresie. Pokazują to akcje typu bookcrossing, Noc muzeów ; publiczne debaty, czy festyny lokalnych społeczności, oraz liczne kulturalne inicjatywy obywatelskie. 3. Uwarunkowania socjalne kultury w Bydgoszczy Kolejna grupę czynników mających wpływ na funkcjonowanie systemu kultury, zwłaszcza po stronie jej potencjalnych odbiorców i uczestników, określiliśmy nieprecyzyjnie czynnikami socjalnymi. Zaliczyliśmy do nich wskaźniki i charakterystyki sytuacji socjalno-ekonomicznej mieszkańców miasta, takie jak: wielkość przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce; wysokość wydatków budżetu samorządowego; wskaźnik korzystających z pomocy społecznej oraz jej wysokość na jedną wspieraną rodzinę, procent budżetu miasta przeznaczany na sferę pomocy społecznej. Ich dobór uzależniony był dostępnością porównywalnych danych. Tak jak we wszystkich bez mała pozostałych analizach zaledwie sygnalizujemy problem i rysujemy hipotetyczny wpływ tych czynników na uczestnictwo w kulturze i charakterystykę samej kultury miejskiej. Zatem dostrzegamy potrzebę uwzględnienia lub wręcz zbudowania innych wskaźników, które by lepiej i głębiej pokazały tę sferę relacji i uwarunkowań kultury. Mamy na myśli zwłaszcza czynniki najsilniej oddziałujące na zjawiska wykluczenia i marginalizacji kulturowej i społecznej: począwszy od barier ekonomicznych, poprzez edukacyjne i kompetencyjne, po psychologiczne i mentalnościowe. Generatorem takiej sytuacji jest często bezrobocie, jako całościowa, deprywacyjna sytuacja społeczno-kulturowa. Szczególnie niepokojące jest to, że w ciągu ostatnich 2 lat bezrobocie obejmuje głównie ludzi 25

26 młodych, po ukończeniu szkół; coraz lepiej wykształconych (w tym już prawie 15% po studiach!) i przybiera postać bezrobocia długotrwałego i strukturalnego 36 Tendencję tę pokazuje poniższe zestawienie Tabela 3. Wykształcenie osób bezrobotnych w Bydgoszczy w latach (w %) Wykształcenie /9 wyższe 8,19 8,49 9,06 10,08 13,36 14,15 14,3 +5,96 pkt% średnie + 0,57 20,53 20,60 20,84 22,28 21,89 21,10 20,4 zawodowe pkt% średnie ogólne 7,65 7,86 7,84 8,09 9,14 9,97 10,5 + 2,32 pkt% zasadnicze - 5,60 33,44 32,27 30,47 29,37 28,16 27,84 26,9 zawodowe pkt% podstawowe 30,19 30,78 31,79 30,18 27,45 26,94 27,9-3,25 pkt% Źródło: PUP, Wydział Rozwoju i Strategii Miasta UM, obliczenia własne. Problem bezrobocia dotyka więc w coraz większym stopniu kategorii osób wykształconych obniżając ich społeczny i kreatywny kapitał, spychając jednocześnie na granice społecznej marginalizacji i wykluczenia kulturowego. Badania uzależnień i innych problemów psychologicznych i adaptacyjnych i socjalizacyjnych młodych ludzi wskazują na silny negatywny (patogenny) związek tych czynników z sytuacją bezrobocia i braku stabilizacji społeczno-zawodowej 37. Coraz większa liczba studentów i absolwentów wyższych uczelni bydgoskich nie znajduje zatrudnienia, nie tylko w swoim zawodzie i specjalności, ale w ogóle. 36 Zob. bieżące sprawozdania i dane PUP i GUS dla Bydgoszczy dotyczące struktury bezrobocia i rynku pracy. 37 Borkowski T., Marcinkowski A. Socjologia bezrobocia, Warszawa 1996,; Urbanik W. Socjologiczne studium zachowań bezrobotnych, Szczecin

27 Tabela 4. Wybrane socjalne uwarunkowania kultury Bydgoszczy na tle innych miast wojewódzkich i aplikujących do ESK (dane wg stanu na dzień r.) Miasto stopa % bezrobocia rejestrowane go wskaźnik aktywności zawodowej przeciętne wynagrodzenie w gospodarce zł Wydatki budżetu miasta/miesz kańca korzystający ze świadczeń społ. /1000 wysokość świadczenia /rodzinę % budżetu samorządu na pomoc społeczną Warszawa 2,9 73, ,7 Białystok 11,6 42, ,7 Bydgoszcz 7,3 49, ,4 Gdańsk 4,9 47, ,7 Gorzów W. 7,6 46, ,2 Katowice 3,3 77, ,9 Kielce 10,3 53, Kraków 4,2 56, Lublin 9,3 49, ,4 Łódź 9,5 47, ,3 Olsztyn 7,1 50, ,1 Opole 5,9 61, Poznań 3,2 61, ,6 Rzeszów 7,2 67, ,5 Szczecin 8,1 39, ,1 Toruń 8,3 46, ,4 Wrocław 5 55, ,5 Zielona G. 7,5 53, ,7 śr dla 18 6,8 54, ,9 ESK 6,7 53, ,9 */ Szrafem zaznaczono rekordy: min i max. Źródło: GUS, obliczenia własne. Analizowane wskaźniki socjalno - ekonomiczne lokują Bydgoszcz wśród miast najuboższych o trudnej sytuacji mieszkańców z grup wymagających społecznej pomocy. Składa się na to wysoki odsetek korzystających ze społecznej pomocy przy relatywnie niskim poziomie świadczeń, niskim poziomie wynagrodzeń i niskich wydatkach budżetu samorządowego w ogóle, choć mocno obciążających sam budżet. Możemy więc mówić zarówno o bezwzględnym jak i relatywnym (w 27

28 stosunku do całej grupy miast wojewódzkich i ESK) upośledzeniu socjalnym mieszkańców Bydgoszczy. Pokazuje to poniższy wykres profilowy: Wykres 4. Profil uwarunkowań socjalnych kultury Bydgoszczy na tle innych miast wojewódzkich i aplikujących do ESK Uwarunkowania socjalne kultury śr 18 miast woj. Bydgoszcz śr. ESK kwota pomocy/osob przec. wynagrodz wyd/mieszk 117 korzyt. z pomocy społ/ %pomoc i pol. Społ % Źródło: GUS, obliczenia własne. Wnioski i rekomendacje: Podobnie jak w przypadku czynników ekonomicznych tak i tutaj, poprzez ścisłą korelacje obu grup czynników, możemy mówić o niekorzystnych dla kultury i uczestnictwa w niej oddziaływaniu grupy zmiennych opisujących sytuację socjalną mieszkańców. Zatem i tu zakres i skuteczność oddziaływania np. poprzez politykę kulturalną uwarunkowany jest sytuacją kontekstu ekonomicznego miasta i społeczności. Samorząd może i powinien jednak poszukiwać sposobów ograniczania negatywnego wpływu czynników podłożenia socjalnego osób i całych grup mieszkańców poprzez stosowanie ulg; ułatwień, odrysowaniu specjalnie i adekwatnie do ich możliwości i sytuacji oferty uczestnictwa i konsumpcji kulturalnej. Duża rolą powinny tu odegrać programy łączące cele socjalne i kulturalne; aktywność organizacji NGO zakorzenionych w lokalnych i trudnych środowiskach, wreszcie dobre rozpoznanie specyfiki potrzeb i ograniczeń tych kategorii uczestników mieszkańców kultury (w) Bydgoszczy. 28

29 3. Wskaźniki uwarunkowań i uczestnictwa w kulturze Bydgoszczy Zespół wskaźników uwarunkowań kultury (w) Bydgoszczy i uczestnictwa w kulturze, które analizujemy jest (metodologicznie) zarazem definicyjnymi wskaźnikami tzn. konstytutywnymi składnikami tego co stanowi i charakteryzuje system kultury (w) Bydgoszczy. Zależności mają tu charakter złożony, dialektyczny. Wydatki budżetu miasta na kulturę i oświatę są równocześnie determinantą wielu jej aspektów, ale same konstruują miejski system kultury. Liczba studentów i absolwentów wyższych uczelni; specjalności przez nich niesione nie tylko oddziałują na aktywność kulturową środowiska miasta, ale są jego kulturalną charakterystyką. Tak też proponujemy traktować te zmienne naszej analizy. Standardowe wskaźniki uczestnictwa jak: frekwencja w kinach; czytelnictwo książek; frekwencja w muzeach, itp. są zdeterminowane z kolei oddziaływaniem m.in. owych czynników systemowych, a nie tylko wolicjonalnych i indywidualnych cech mieszkańców uczestników kultury. Te typy zależności analizujemy w badaniach terenowych uczestnictwa (zob. raporty uczestnictwa). Kulturalny profil Bydgoszczy i bydgoszczan na tle innych miast (tab. 5 i wykres 4) pokazuje miasto o niskim priorytecie i wielkości finansowania kultury w polityce samorządowej. Poziom wydatków na kulturę w przeliczeniu na mieszkańca jest najniższy, pod względem wskaźnika liczby studentów i absolwentów wyższych uczelni lokujemy się w grupie najmniej akademickich miast. Uwzględniając kierunki, specjalności i poziom uczelni, kulturotwórcze oddziaływanie i potencjał tych czynników jest w przypadku Bydgoszczy wciąż relatywnie słaby. W naszej opinii Bydgoszcz ma jednak szereg kapitałów i potencjałów kulturowych nieuwzględnianych w standardowych opartych na wskaźniki GUS analizach i badaniach. Ich wydobycie i zbadanie ich wpływu i mocy konstytutywnej dla kultury (w) Bydgoszczy (poprzez wskaźniki oddziaływania i definicyjne wskaźniki stanu) z pewnością zmieniło by tradycyjny obraz miasta niekulturalnego. Nieprzypadkowo Bydgoszcz jest znaczącym, a niekiedy wiodącym, ośrodkiem; miejskiego graffiti (zwłaszcza tzw. murali); kultury komiksów; muzyki jassowej i kultury klubowej; kultury rekonstrukcyjnej; kiboli i bractw rycerskich, form samoorganizacji sąsiedzkiej; biesiad i eventów; twórczości amatorskiej i kultury grillowania. A więc nowych zjawisk w kulturze, kultury street-artu; nurtów nowej kultury plebejskiej, ale też unikalnych projektów animacji i rewitalizacji miejskiej przestrzeni; Kanału Bydgoskiego; Wyspy Młyńskiej; żywym ośrodkiem muzyki, także tej z Mózgu, oryginalnych działań teatralnych i parateatralnych, a ostatnio (last but not least..) obywatelskiej aktywności w kulturze. 29

30 zwiedz muzea /1000 widzów/1 miejsce w kinie wydatki na oświatę % Tabela 5. Wybrane wskaźniki uwarunkowań i uczestnictwa w kulturze Bydgoszczy na tle innych miast wojewódzkich i aplikujących do ESK (dane wg stanu na dzień r.) wydatki budżetu miasta liczba Na 1000 czytelnicy bibliotek studentów mieszkańców Miasto ogółem mln na kulturę mln % wyd. na kulturę na kulturę /mieszkań ca zł ogólem absol wentów studen tów absolwentów Warszawa 11348,2 635,499 5, , ,8 Białystok 1177,8 28,267 2, , Bydgoszcz 1219,7 32,932 2, , Gdańsk 1977,9 87,028 4, , ,7 Gorzów W ,070 13, , ,5 Katowice 1389,6 51,415 3, , ,8 Kielce 888,9 19,556 2, , ,5 Kraków 3419,5 191,492 5, , Lublin 1361,9 34,048 2, , ,4 Łódź 2913,9 113,642 3, , ,3 Olsztyn 712,9 17,823 2, , ,8 Opole 515,8 25, , ,1 Poznań 2710,2 70,465 2, ,2 Rzeszów 695,1 14,597 2, , ,6 Szczecin 1396,9 46,098 3, , ,6 Toruń 802,2 36,901 4, , ,9 Wrocław 3617,2 170,008 4, , ,8 Zielona Góra 501 8,016 1, , ,5 śr dla ESK 3, ,9 ogólem w tys. Źródło: GUS, obliczenia własne.(szrafem zaznaczono odpowiednio max. i min.) na 1000 mieszk 30

31 Podobne zależności pokazują nasze wyniki badań nad uczestnictwem bydgoszczan w kulturze- zob. raporty z wynikami badań. Tabela 6. Przykładowa zależność pomiędzy wykształceniem a uczestnictwem w kulturze Częstotliwość Wykształcenie chodzenia do Ogółem Bez Zasadnicze kina podstawowe średnie wyższe wykształcenia zawodowe Nie chodzę 60,4 97,6 82,1 81,7 52,9 28,9 Źródło: Badanie GUS,2009r. Ten tradycyjnie kreatywny i kulturowy kapitał miasta jakim są jego uczelnie i studenci oddziałuje zarówno swoją wielkością jak i strukturą. Potencjał kulturowy, zwłaszcza po stronie uczestnictwa, środowiska studenckiego, choć relatywnie mniejszy niż większości innych miast (zob. tab. 5) pozostaje nadal duży (co 8 mieszkaniec Bydgoszczy jest studentem, chociaż w sąsiednim Toruniu co 6 a w Poznaniu co 4 ) Poniższe zestawienie pokazuje zmianę liczby studentów i strukturę kształcenia bydgoskich uczelni w ciągu ostatnich 6 lat. Tabela 7. Liczba studentów wg uczelni w Bydgoszczy w latach Rok akademicki 2004 / / / / / / 10 Zmiana 2009 /2004 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego ,37% Uniwersytet Technologiczno- Przyrodniczy ,64 % Wyższa Szkoła Gospodarki ,64% Uniwersytet M. Kopernika (Collegium Medicum) ,81 Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa ,6krotnie Bydgoska Szkoła Wyższa (wcześniej WSIiP) Wyższa Szkoła Informatyki w Łodzi (wydział zamiejscowy w Bydgoszczy) +2,0krotnie ,73% 31

32 Wyższa Szkoła Środowiska ,62% Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu (wydz. w Bydgoszczy) ,8 krotnie Akademia Muzyczna w Bydgoszczy ,25% Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu (zamiejscowy ośrodek dydaktyczny w Bydgoszczy) ,03 Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu Akademia Humanistyczno- Ekonomiczna w Łodzi (wydział zamiejscowy w Bydgoszczy) +10,2 krotnie ,79% Źródło: Wydział Rozwoju i Strategii Miasta UM. Jednak akademicki potencjał Bydgoszczy wciąż jeszcze w niedostatecznym stopniu jest zorganizowany, zarządzany i wykorzystany. Dotyczy to zwłaszcza dostosowania go do rynków pracy; jego konkurencyjności i elastyczności. Nieobecność studentów w pracach kongresowych wynikała nie tylko z okresu wakacyjnego, ale rozproszenia i rozpuszczenia kultury studenckiej w kulturze masowej i wielkomiejskie. Jej symbolem może być śmierć lub dogorywanie większości klubów studenckich, przy równoczesnym rozkwicie klubów i pubów artystycznych. Efekt: w Bydgoszczy nie ma aktualnie żadnego typowego klubu studenckiego, działa zaś prawie 40 klubów i miejsc artystycznych (puby; restauracje; hotele) Przemiany samej kultury wymuszają jednak zastosowanie do jej badania, nie tylko nowych kategorii (zob. propozycje T. Szlendaka), ale innych kryteriów oceny; wartościowania i kategoryzacji. Co istotne, coraz częściej wymagają zrezygnowania z tradycyjnych kryteriów oceny: tak w wymiarze estetycznym; społecznym i funkcjonalnym, i właśnie zaproponowania nowych interpretacji i bardziej otwartej, tolerancyjnej i demokratycznej formuły. W syntetyczny sposób cały syndrom tych immanentnych uwarunkowań kultury przedstawia poniższy wykres, pokazujący zarazem profil Bydgoszczy w kontekście pozostałych miast wojewódzkich i aplikujących do ESK w ub. roku. 32

33 Wykres 5. Profil uwarunkowań i wybranych wskaźników uczestnictwa w kulturze w Bydgoszczy na tle miast wojewódzkich i aplikujących do ESK (dane wg stanu na dzień r.) Źródło GUS; sprawozdania budżetowe miast, obliczenia własne. Faktyczna struktura kształcenia znajduje też odzwierciedlenie w strukturze zatrudnienia w Bydgoszczy i potwierdza stereotyp miasta przemysłowego i handlowego, ale z pewnością nie kulturalnego. W efekcie pracuje w kulturze ( w sektorze przedsiębiorstw) zaledwie 1,7 % osób, co jest jednym z niższych wskaźników wśród miast wojewódzkich. Widzimy to na wykresie 5: Warto też pamiętać, że wśród ponad 20 (najliczniejszych) grup zawodowych w Polsce pracownicy kultury oraz nauczyciele mają relatywnie najniższe uposażenie Za newsletterem : Dane dla czerwca 2011 r. 33

34 Wykres 6. Struktura zatrudnienia Bydgoszczan (wg stanu na dzień r.) Poza tradycyjnymi i właśnie niekonwencjonalnymi, głównie partycypacyjnymi, sposobami animacji kultury i stymulowania uczestnictwa, jak zawsze kluczowe znaczenie ma przygotowanie do kultury, uczenie kompetencji kulturowej na wszystkich poziomach i formach kształcenia. Istnieje (artykułowana podczas licznych seminariów, dyskusji i debat) rzadka jednomyślność co do nieprzystosowania szkół do tej roli; śladowej ilości i kiepskiej jakości aktywnej edukacji kulturalnej i poprzez kulturę studentów, w ramach programów studiów i w formułach wykraczających właśnie poza te ramy. Trzeba zmienić tez optykę widzenia, oceny i analizowania współczesnej kultury miejskiej i w mieście; szerzej form i pól ekspresji i aktywności kulturalnej, rozszerzyć je na media elektroniczne (głównie Internet i komunikatory, ale też subkulturę mobilnej telefonii). Potrzeba uwzględniać elementy; wytwory i formy ekspresji tradycyjnie niezaliczane do kanonu kultury zwłaszcza tzw. wysokiej. Nie chodzi tylko o zacieranie granic między poziomami kultury, ale przyspieszone technologicznym postępem poszerzania jej pola, a przede wszystkim możliwości przekazu; komunikowania, a także coraz częściej kreacji. Dominacja myślenia o współczesnej medialnej i pop -kulturze w kategorii zagrożeń jest tendencyjna, zachowawcza i niekonstruktywna 39. W realiach Bydgoszczy zmiana taka może się dokonać najprawdopodobniej przez aktywizację samych środowisk twórczych i obywatelskich; aktywność społeczno-kulturowa NGO, itp. Wymaga to wypracowywanie form współpracy z i pomiędzy instytucjami i administratorami kultury, otwieraniem tych bastionów kultury na nowe tendencje, zjawiska, formy aktywności kulturalnej. 39 Zob. Kenn Andrew, Kult amatora. Jak Internet niszczy kulturę, Warszawa

35 Współpracowanie, ale i konkurowanie z nimi, właśnie bardziej na płaszczyźnie kulturowej niż finansowej, politycznej czy prestiżowej. To jedna z najważniejszych grup rekomendacji kongresowych obejmująca szereg konkretnych propozycji i pomysłów 40 Podsumowanie, wnioski i rekomendacje Bydgoszcz nie ma bogatych i kulturotwórczych tradycji akademickich. Pomimo funkcjonowania w mieście kilkunastu wyższych uczelni, w tym obecnie 3 uniwersytetów (UKW; UTP; UMK- CM), prawie 45 tysięcy studentów (zob. tab.7) i ponad 10 tys. absolwentów uczelni wyższych, ten potencjał kulturowy miasta i jego społeczności nie jest proporcjonalnie widoczny, ani nie odgrywa należnej roli w życiu i rozwoju Bydgoszczy. Statystycznie i en bloc, w strukturze i instytucjach miasta, absolwenci bydgoskich uczelni zajmują większość ról administracyjnych i kierowniczych, ale zastanawiająco często kluczowe stanowiska i pozycje VIP w wielu dziedzinach zajmują jednak absolwenci renomowanych uczelni z innych miast (głównie Poznania; Warszawy; Gdańska; Torunia) 41. Jednym z powodów jest to, że brak w Bydgoszczy kierunków artystycznych, czy studiów magisterskich (tzn. II stopnia) tradycyjnie będących kuźnią wzorcotwórczych i opiniotwórczych elit jak prawo; architektura; elitarne kierunki politechniczne i uniwersyteckie (np. socjologia ). Wyjątek stanowią lekarze, którzy rzeczywiście stanowią najprawdopodobniej jedyną rozpoznawalną grupę społeczno-zawodową (może w mniejszym stopniu jednolite środowisko -ze względu na jego specjalistyczne zróżnicowanie) obecną aktywnie w kulturze miasta nie tylko w roli kompetentnych i wymagających odbiorców, ale często także animatorów; sponsorów i koneserów sztuki 42. Z kolei tradycje szkolnictwa muzycznego różnych szczebli i obecność Akademii Muzycznej walnie przyczynia się do kreowania i podtrzymywania opinii i rzeczywiście pozycji Bydgoszczy jako silnego i kreatywnego ośrodka i środowiska muzycznego. Przykład ten dobrze ilustruje tezę nie tylko o roli instytucji i organizacji w kulturze, ale pokazuje jak inercja systemu napędza na zasadzie sprzężenia zwrotnego rozwój danej dziedziny i podtrzymuje sam system. Wtórnie kreuje jego obraz 40 Zob. Ostateczny dokument zawierający wnioski i rekomendacje z badań w kontekście postulatów Kongresu Kultury ( uwaga! pomysł - projekt jeszcze do realizacji 41 To dobry przykład powołania się na tzw. wiedzę pozaźródłową, autor tej tezy (GK) mieszka w Bydgoszczy od 32 lat i zna wiele VIP z tego okresu. Autorzy tych badań sami również są w większości absolwentami UAM w Poznaniu. Rekomendacja: temat badawczy pracy licencjackiej lub mgr. dla rzetelnego studenta 42 Można wymienić tu przynajmniej kilkanaście nazwisk bydgoskich lekarzy; profesorów medycyny, animatorów działań kulturalnych 35

36 w opinii i świadomości społecznej. W pełni potwierdziły to jakościowe badania nad menadżerami i twórcami kultury w Bydgoszczy 43 Rola wykształcenia, zwłaszcza wyższego, jako generatora aktywności kulturalnej jest powszechnie znana i udokumentowana. Związek pomiędzy poziomem wyksztalcenia, a intensywnością uczestniczenia w kulturze dobrze ilustruje poniższe zestawienie (tab.6). 4. Aktywność obywatelska jako determinanta kultury Podobnie jak w przypadku analizowanych wyżej wskaźników uczestnictwa w kulturze i cech systemu konstytutywnego dla miejskiej kultury, społeczna aktywność obywatelska nie tylko oddziałuje (determinuje) na zachowania i intensywność w sferze kultury i silnie z nimi koreluje, ale sama jest traktowana jako wskaźnik kultury - zwłaszcza w jej wymiarze obywatelskim i kulturalnym właśnie. Dotyczy to zwłaszcza całej sfery NGO; kultury i twórczości amatorskiej; kolekcjonerskiej, a współcześnie masowego zjawiska kultury prosumenckiej i maskluzywnej zacierającego granicę pomiędzy odbiorca a twórcą, oraz kulturą masową i elitarną produkując miliony anonimowych, (ale coraz częściej nie anonimowych, a nawet prawdziwych idoli mediów elektronicznych ) artystów i twórców internetowych. 44 Analizowaliśmy dwa typy porównywalnych i dostępnych wskaźników. Pierwsze dotyczyły aktywności polityczno-obywatelskiej mierzonej frekwencją wyborczą. Tutaj społeczność Bydgoszczy nie wyróżnia się wśród innych miast w żadną stronę. W ostatnich 3 wyborach można jednak zaobserwować tendencję wzrostu frekwencji, w odróżnieniu od przeciwnego trendu w kilku tradycyjnie bardziej aktywnych politycznie ośrodkach miejskich (np. Gdańsku czy Toruniu). Można to uznać za oznakę mobilizacji i aktywizacji społeczności bydgoszczan. Druga grupa wskaźników dotyczy liczebności stowarzyszeń, fundacji itp. NGO. Tutaj Bydgoszcz znajduje się na ostatnich pozycja rankingu. 43 Zob. raporty z naszych badań nad: menadżerami i twórcami kultury, passim. 44 Zob. T. Szlendak op.cit. Zob też obszerna netografia internetowa i tradycyjna 36

37 Tabela 7. Aktywność obywatelska jako determinanta kultury wybrane wskaźniki Liczba Frek. wyb Frek. wyb Frek. wyb NGO NGO kult/ NGO NGO/ MIASTO mieszkańców sam 2010 parl.2011 parl. UE kult 1000 razem 1000 M.st. Warszawa ,4 67,8 43, , ,4 Białystok ,8 56,7 31, , ,4 Bydgoszcz ,1 55,9 33, , ,5 Gdańsk ,8 61, , ,6 Gorzów Wlkp ,1 50,8 23,9 55 4, ,2 Katowice ,4 56,2 33, , ,0 Kielce ,7 56, , ,0 Kraków ,2 60,1 39, , ,8 Lublin ,9 57,9 33, , ,8 Łódź ,9 56,3 32, , ,5 Olsztyn ,6 57,7 29, , ,4 Opole ,1 55,7 31, , ,9 Poznań ,4 62,3 37, , ,0 Rzeszów ,2 58, , ,4 Szczecin ,5 55,4 28, , ,8 Toruń ,1 46,4 28, , ,2 Wrocław ,4 59,8 35, , ,7 Zielona Góra ,4 56,7 31,5 94 8, ,5 śr dla ,6 57,3 33,3 7,2 49,2 ESK 40,6 57,8 34,2 7,1 47,1 Źródło: GUS, PKW; baza danych Klon-Jawor, obliczenia własne.. Kolorami zaznaczono rekordy max i min. 37

38 Co więcej, dystans do innych miast społeczności miejskich, jest bardzo duży, dodatkowo większy w kategorii organizacji ze sfery kultury. Pokazuje to poniższy wykres 6: Wykres 7. Profil aktywności obywatelskiej mieszkańców Bydgoszczy Źródło: GUS, PKW; baza danych Klon-Jawor, obliczenia własne. Wnioski i rekomendacje: Mała aktywność społeczna i niski poziom zorganizowania mieszkańców Bydgoszczy rejestrowana jest od początku badań na ten temat. Co ciekawe, region kujawsko pomorski należy do bardziej aktywnych w tym względzie 45. Ważnym kontekstem tej charakterystyki jest też relatywnie niski 45 Pokazują to m.in. badania OBOP i CBOS oraz Diagnozy Polacy

39 poziom akceptacji, a nawet rozumienia reguł demokracji oraz partycypacji społecznej, tak wśród obywateli, (na co wskazują przywołane badania np., Diagnoza Polacy 2011 i wcześniejsze), jak też lokalnych urzędników i polityków, co z kolei znamy z autopsji działając w lokalnym środowisku i na styku sławnej relacji obywatel -urząd od kilkudziesięciu lat. Prace i działania ruchu obywateli kultury Bydgoskiego Forum Kultury i samego Kongresu, wreszcie działania pokongresowe, pookazują jednak że jest tu możliwy dialog i powolne wzajemnie uczenie się nowych relacji; integracja lub zbliżanie perspektyw oby stron i zacieranie kanonicznych podziałów my-oni ; urzędnik petent obywatel. To młode jeszcze i z pewnością niepewne dziecko aktywności obywatelskiej wymaga nie tylko szczególnej troski, ale systematycznego badania i dzięki temu wzmacniania odpowiednią polityka kulturalną i praktyką zarządzania, czy szerzej - samych tych relacji. Rekomendacje w zakresie aktywności społecznej są szczególnie trudne i niepewne. Z pewnością niezbędna jest większa przestrzeń ekspresji i odpowiedzialności oddanej obywatelom przez system samorządowy. Pomimo wielu jego niewątpliwych osiągnięć na polu samorządowym i demokracji lokalnej jest on wciąż bardzo oporny na partnerską współpracę z obywatelami, jakby impregnowany na ich inicjatywność i aktywność. Obok pozytywnych przykładów zmiany rejestrujemy równocześnie ciągle zjawiska i przypadki zawłaszczania obszarów aktywności i przestrzeni publicznej pod pretekstem demokratycznej legitymizacji. Ta choroba biurokracji i administracji wymaga ciągłej kontroli i presji obywateli. Dotyczy nie tylko (a nawet nie w największym stopniu) sfery kultury, ale wielu innych dziedzin życia społeczności miejskiej. Nie jest też jakąś wyjątkową przypadłością Bydgoszczy, ale raczej emanacją powszechnych relacji i wzorców zachowań i relacji społecznych w Polsce. 46 Dobrą wiadomością jest to, że sfera kultury zdaje się odgrywać obecnie rolę awangardy pozytywnych zmian w kierunku społeczeństwa relacji oraz instytucji obywatelskich i prawdziwie samorządowych. 6. Atrakcyjność społeczno-kulturowa i kapitały miasta bydgoski kompleks? Na atrakcyjność miasta składa się wiele czynników. Ponadto możemy ją rozpatrywać w kilku wymiarach. Można więc analizować atrakcyjność miasta jako miejsca zamieszkania głównie dla jego obecnych mieszkańców, ale też na tle innych miast kraju jako miejsca magnetycznego lub 46 Zob. badania przywołane wyżej w przypisach 39

40 odpychającego dla potencjalnych przybyszów; nomadów; inwestorów; turystów, twórców i artystów wreszcie. W pierwszej kategorii zmiennych Bydgoszcz lokuje się zaskakująco wysoko. Badania warunków mieszkaniowych, życiowych z zastosowaniem obiektywnych twardych parametrów pokazują miasto jako jedno z atrakcyjniejszych miejsc do mieszczańskiego życia (bezpiecznego, z dobrą komunikacją; opieką medyczną; atrakcyjnie ulokowanego geograficznie i komunikacyjnie; z pracowitymi mieszkańcami; sprawną gospodarka komunalną i systemem szkolnictwa zwłaszcza specjalnego..) wśród największych polskich miast. Dopełnia to wysoki wskaźniki lokalnego patriotyzmu, co prawda na podbudowie swoistego kompleksu, niemniej jest to duży potencjał do zagospodarowania i eksploatacji kulturalnej. Tabela 8. Atrakcyjność inwestycyjna miast pow. 300 tys. w połowie 2009 r. Miej sce miasto liczba mieszkańców (tys.) spółki zarejestrowane w 2008 r. upadłość i likwidacje w 2008 r. Diamenty Forbesa suma punktów Warszawa Kraków Poznań Wrocław Katowice Gdańsk Szczecin Łódź Lublin Bydgoszcz Źródło: COIG raport Forbesa. 47 Metodologia: Ranking powstał na podstawie danych zebranych przez Centralny Ośrodek Informacji Gospodarczej. Miasta zostały podzielone na cztery kategorie, w zależności od liczby mieszkańców: powyżej 300 tys., od 150 do 300 tys., od 50 do 150 tys. oraz poniżej 50 tysięcy. Za każdą spółkę utworzoną i zgłoszoną do KRS w 2008 r. miasta otrzymywały jeden punkt, za każdą upadłość i likwidację, odejmowany był jeden punkt. Dodatkowo przyznawany był jeden punkt za obecność w mieście Diamentu Forbesa firmy o największym wzroście wartości. Wyniki tego rankingu opublikowano w numerze 2/09 Forbesa. 40

41 Tabela 9. Kondycja finansowa miast pow. 300 tys. wg agencji ratingowych - stan na Miasto agencja ratingowa ocena Warszawa Moody s Investors A2 Poznań Moody s Investors A3 Kraków Standard & Poor s A- Wrocław Fitch A- Katowice Fitch A- Gdańsk Fitch BBB+ Szczecin Fitch BBB+ Łódź Standard & Poor s BBB+ Bydgoszcz Fitch BBB Źródło: COIG raport Forbesa2009. Rzecz ma się zgoła inaczej kiedy uwzględnimy dwie inne grupy zmiennych: inne twarde wskaźniki atrakcyjności Bydgoszczy jak: cena mieszkań i nieruchomości; liczbę turystów i udzielonych im w hotelach noclegów; liczbę pasażerów portu lotniczego, czy przywoływany już wskaźnik bilansu migracji, średniego wynagrodzenia czy wydatków na cele publiczne. Część z nich ukazuje tabela 10. Wg tych wskaźników Bydgoszcz nie jest miastem atrakcyjnym i zarówno dla turystów jak i potencjalnych imigrantów. Co prawda niskie ceny mieszkań mogą zachęcać do osiedlanie się w mieście, a niskie płace potencjalnych inwestorów do lokowania tu swoich przedsiębiorstw i korzystania z taniej siły roboczej i sporego bezrobocia zwłaszcza wykształconej na uczelniach młodzieży, ale praktyka pokazuje, że czynniki te działają hamująco, a ich wskaźniki są raczej oznaką problemu niż motywatorem jego rozwiązania czy zredukowania. Czynnik wielkości miasta jako determinanta jego potencjału demograficznego, społecznogospodarczego, wreszcie kulturowego powoduje, że niektóre instytucje kultury, jak np.: opery; filharmonie; multikina; stacje TV; redakcje dużych gazet, wielkie sale koncertowe i widowiskowe są wyłącznie tam zlokalizowane. 41

42 Przecietne.wynagr w sektorze przedsiębiorstw noclegi.hotelowe/ 1000 mieszkańców cena m2 mieszkania na rynku wtórnym** Tabela 10. Wybrane wskaźniki atrakcyjności miasta (wg stanu na dzień r.) Liczba pasażerów lotniska w lotach: Miasto ludność miasta ruch krajowy ruch zagraniczny kraj/1000 mieszk zagr/1000 mieszk Warszawa Białystok Bydgoszcz Gdańsk Katowice Kraków Lublin Łódź Poznań Rzeszów Szczecin Toruń Wrocław Średnia * 2533* ESK 326* 2538* Źródło: GUS, obliczenia własne. */ średnia dla miast z lotniskami; **/ w połowie r. Stąd prosta zależność silnie ujawniająca się na poziomie uczestnictwa w kulturze instytucjonalnej: im większe miasto tym zazwyczaj więcej uczestników kultury w jej formach zinstytucjonalizowanych. Przykładowo pokazuje tę zależność poniższa tabela: Tabela 11. Odsetek osób uczęszczających do kina według wielkości miejscowości w 2009 r. Czy chodzi do kina Ogółem pow.500 tys tys. 42 Wielkość miejscowości tys. tys. poniżej 20 tys. Nie 60,4 33,8 49,9 48,2 59,7 65,5 72,6 Tak 39,6 66,2 50,1 51,8 40,3 34,5 27,4 Źródło GUS wieś

43 Jeszcze ciekawszym i trudniejszym, zarówno do wyjaśnienia jak i zredukowania, jest zjawisko, które określamy kompleksem bydgoskim. Ma on długie tradycje, gdyż już badania A. Wallisa w początku lat 60-tych pokazały Bydgoszcz na tle innych miast wojewódzkich jako najniżej lokowane w skali rozpoznawalności i atrakcyjności 48. Późniejsze liczne sondaże, także te najnowsze, z reguły potwierdzały ten status. Potwierdza go również potoczna opinia artykułowana także często podczas dyskusji nad tożsamością i specyfiką Bydgoszczy. Pokazaliśmy to już na początku na schemacie uwarunkowań kontekstowych kultury miasta, gdzie ilość i ciężar czynników ograniczających, dołujących, by nie powiedzieć destrukcyjnych, wyraźnie przeważa nad pozytywami i elementami rozwojowymi i afirmacyjnymi (zob. rys 2). Mówią o tym nasi rozmówcy - w wywiadach z twórcami i menadżerami kultury. 49 Niemal symbolicznie odwzorowuje tę kondycję miasta poniższy wykres jego profilu atrakcyjności na tle pozostałych miast wojewódzkich i kandydujących do ESK Wykres 8. Wybrane wskaźniki i profil atrakcyjności Bydgoszczy na tle innych miast wojewódzkich i aplikujących do ESK Źródło: GUS, obliczenia własne. 48 Zob. Aleksander Wallis Opinie o miastach Warszawa Zob. Raporty menadżerowie i twórcy kultury, passim. 43

44 Dla porównania przytoczymy tu wyniki analiz dokonanych przez międzynarodową firmę Pricewaterhouse Coopers International Limited w raporcie na temat wielkich miast polskich opublikowanym jesienią 2010 r. Autorzy tego opracowania przeanalizowali kilkadziesiąt różnych wskaźników (głównie ilościowych, ale uwzględniono też kilka jakościowych - np. opinie ekspertów i mieszkańców) ujętych w 26 cząstkowych indeksów grup zmiennych i zagregowanych w kategorie 7 kapitałów. Tę trójstopniową konstrukcję pokazuje poniższe zestawienie. Tabela12. Wyniki analiz 7 kapitałów 11 największych polskich miast TYP KAPITAŁU Kapitał Ludzki i Społeczny (KLS) określa jakość zasobów ludzkich, którymi dysponuje miasto. W grę wchodzą wiedza i kwalifikacje pracowników, struktura demograficzna (miasta o starzejącej się ludności charakteryzują się mniejszą dynamiką rozwojową od miast młodych ), aktywność społeczna mieszkańców Kapitał Jakości Życia (KJZ) mówi, jakie warunki życia i pracy oferuje miasto. Na ten kapitał składają się stan środowiska naturalnego, poziom opieki zdrowotnej, jakość instytucji edukacyjnych oraz poczucie bezpieczeństwa Kapitał Kultury i Wizerunku (KKW) pokazuje, w jaki sposób miasto jest postrzegane: czy jako miejsce interesujące i atrakcyjne, czy jako kulturowa pustynia. Im lepszy wizerunek, tym łatwiej przyciągnąć do miasta inwestorów i pobudzić aktywność mieszkańców. Kapitał Instytucjonalno-Demokratyczny (KID) ) pokazuje sprawność funkcjonowania instytucji miejskich (władz i administracji) oraz obserwowaną aktywność społeczeństwa obywatelskiego. Kapitał Techniczny i Infrastrukturalny (KTI) określa szeroko rozumianą infrastrukturę, którą posiada miasto: zasoby mieszkaniowe, drogi, środki transportu, ale również centra handlowe, bankomaty i Internet. Zakres - indeksy zmiennych wartość wskaźnika Bydgoszczy demografia 98,6 wykształcenie 89,4 stosunek do gospodarki rynkowej 85,2 rynek pracy 69,0 aktywność społeczna 82,7 jakość środowiska 94,8 jakość opieki zdrowotnej 134,3 jakość edukacji 71,6 poczucie bezpieczeństwa 109,2 generalny wizerunek miasta* 40,3 poziom kultury wysokiej 45,8 poziom kultury codziennej 143,6 sprawność Administracji 102,0 bezpieczeństwo publiczne 92,3 aktywnośc instytucji (NGO) 70,6 infrastruktura komunikacyjna 72,1 mieszkalnictwo 90,6 media komunalne 106,3 handel i usługi 86,4 indeks zbiorczy 85,0 102,5 76,6 88,3 88,9 44

45 Kapitał Źródeł Finansowania (KZF) określa, w jakim stopniu miasto jest w stanie znaleźć środki pieniężne niezbędne do sfinansowania rozwoju. Kapitał Atrakcyjności Inwestycyjnej (KAI) mówi nam o tym, jak silnym magnesem jest miasto w zakresie przyciągania inwestorów, zarówno zagranicznych, jak i krajowych. dochody miasta 79,3 finansowanie budżetowe 69,5 finansowanie rynkowe 66,4 finansowania europejskie 145,4 atrakcyjnośc dla inwest zagranicznych 55,8 atrakcyjnośc dla inw. krajowych 103,7 warunki inwestowania 57,8 90,2 68,3 Źródło: raport PWC dostępny na stronie: Zestawienie własne */ Na każdy syntetyczny indeks danego zakresu kapitału składało się jeszcze po kilka wskaźników cząstkowych, przykładowo: Indeks generalny wizerunek miasta zbudowano z następujących wskaźników cząstkowych: liczba dobrych skojarzeń związanych z miastem; dostępna w Internecie (np. liczba stron WWW z nazwą miasta i użytym słowem kultura ), liczba odwiedzających miasto turystów, liczba znaków przy opisie miasta w typowym przewodniku po Polsce lub opinii turystów w przewodniku internetowym, obserwowana skala przedsiębiorczości Indeks poziom kultury wysokiej zbudowano z następujących wskaźników cząstkowych: budżet miasta na kulturę, liczba koncertów, festiwali filmowych, teatralnych i muzyki poważnej, a także liczba uczestników największych koncertów (wszystkie wskaźniki odniesione do liczby mieszkańców). Indeks poziom kultury codziennej zbudowano z następujących wskaźników cząstkowych: liczba miejsc dostępnych w kinach, liczba restauracji, liczba miejsc na stadionach sportowych (wraz ze znajdującymi się w budowie, w tym obiektami na Euro 2012) oraz powierzchnia terenów zielonych w granicach administracyjnych miasta (wszystko w przeliczeniu na liczbę mieszkańców). Itd. W oparciu a poszczególne wskaźniki możemy analogicznie jak w przedstawionych wyżej analizach wykreślić na podstawie badań PWC profil 7 analizowanych kapitałów Bydgoszczy na tle 11 największych polskich miast. Pokazuje to poniższy wykres: 45

46 Wykres 9. Profil kapitałów Bydgoszczy na tle 11 największych miast Bydgoszcz średnia dla 11 najw.miast max min Kapitał Ludzki i Społeczny (KLS) 250 Kapitał Atrakcyjności Inwestycyjnej (KAI) Kapitał Źródeł Finansowania (KZF) 90, , ,9 88,3 102,5 76,6 Kapitał Jakości Życia (KJZ) Kapitał Kultury i Wizerunku (KKW) Kapitał Techniczny i Infrastrukturalny (KTI) Kapitał Instytucjonalno- Demokratyczny (KID) Źródło: raport PWC, obliczenia własne Jak widzimy pod względem analizowanych kapitałów Bydgoszcz odstaje in minus od średniej we wszystkich wymiarach z wyjątkiem kapitału jakości życia, który wysoką punktację zawdzięcza wysokiej ocenie służby zdrowia. Podobnie jak bardzo wysoka pozycja w dziedzinie poziomu kultury codziennej uwarunkowana jest najwyższym wśród dużych miast wskaźnikiem terenów zielonych na mieszkańca. Przykłady te uświadamiają jak ważny (a często przecież arbitralny!) dla tego typu rankingów i ocen, jest dobór wskaźników. Uwaga ta dotyczy też kolejnego zestawienia przedstawiającego profil kultury (w) Bydgoszczy na tle 11 największych miast (średnich wskaźników) w takich wymiarach jak: poziom tzw. kultury wysokiej; poziom kultury codziennej; poziom wykształcenia mieszkańców; jakość edukacji; aktywność społeczna; system miejskiej komunikacji oraz generalny wizerunek miasta. Tu, poza wspomnianą już szczęśliwie wysoką pozycją w zakresie poziomu kultury codziennej, Bydgoszcz lokuje się nisko i bardzo nisko, w okolicach minimalnych wskaźników wśród wszystkich analizowanych 11 miast. Znamienny jest zwłaszcza najniższy wskaźnik generalnego wizerunku miasta oznaczający nieumiejętność promowania jego niewątpliwych kapitałów i atrybutów, oraz 46

47 poziom kultury wysokiej w zderzeniu z poziomej kultury codziennej. W kontekście wcześniejszych uwag trzeba jednak te wskaźniki traktować z dużą ostrożnością i same one jak i wartość i rzetelność wymagają właśnie rzetelnej krytycznej analizy Wykres 10. Profil kapitałów kultury Bydgoszczy na tle 11 najw. miast Źródło: Źródło: raport PWC, obliczenia własne Dzięki temu, że badania kapitałów miast zostały powtórzone przez PWC (w latach 2006 i 2010) mamy możliwość pokazania ich dynamiki. Według analityków z PWC w latach nastąpił kilkunastoprocentowy przeciętny wzrost kapitałów wszystkich badanych miast. Był on tym szybszy im niższy był ich wyjściowy poziom w danym mieście. Zależności te stanowią dobry punkt wyjścia dla opracowania i przyjęcia prawidłowej strategii rozwoju miasta i właściwego wykorzystania jego potencjałów i środków rozwojowych. Z całą pewnością harmonijny wzrost wszystkich 7 kapitałów posiadanych przez miasta stanowi skuteczną drogę przyspieszenia ich rozwoju gospodarczego, a w ślad za tym wzrostu poziomu i jakości życia mieszkańców, a tym samym kultury i warunków do jej rozwoju. Analiza danych dotyczących przeciętnego poziomu 7 kapitałów odnotowanego w 11 badanych miastach oraz zmian 47

48 indeksu rozwoju gospodarczego w okresie (por. powyżej) wskazuje na ścisły i logiczny związek, między nimi: im lepiej rozwinięte 7 kapitałów, tym lepsze wyniki gospodarcze, a w kontekście kultury, także jej rozwój i upowszechnienie. Widzimy to na poniższych wykresach: Wykres 11. Poziom i wzrost 7 kapitałów poszczególnych miast w latach Wykres 12. Poziom i wzrost 7 kapitałów poszczególnych miast w latach Źródło: raport PWC dostępny na stronie: 48

49 Według badań PWC miasta wykorzystały dobre warunki rozwojowe w latach do wyraźnego zwiększenia posiadanych przez siebie kapitałów rozwojowych. Wzrost ten oszacowano na poziome na poziomie 26% - co oznacza, że właśnie o tyle wzrósł średnio każdy rodzaj kapitału w każdym z badanych miast. Rozwój ten nie był jednak równomierny. Największe sukcesy polskie miasta osiągały w zakresie wzrostu Kapitału Atrakcyjności Inwestycyjnej oraz Kapitału Kultury i Wizerunku. Najwolniejszy postęp odnotowano natomiast przeciętnie w zakresie Kapitału Technicznego i Infrastrukturalnego oraz Kapitału Jakości Życia. W przypadku Bydgoszczy wystąpiła niemal odwrotna zależność, w wyniku czego miasto wciąż posiada relatywnie i obiektywnie niskie słabo wykorzystane kapitały w tych dziedzinach. (zob.tabela 12). Spośród badanych miast najszybszy przeciętny (relatywny) wzrost 7 kapitałów zanotowano w Lublinie, Białymstoku i Trójmieście. W dużej mierze jest to wynikiem skierowania do miast Polski wschodniej zwiększonych środków rozwojowych pochodzących głównie z funduszy UE. Wykres 13. Wzrost indeksu rozwoju gospodarczego polskich miast, Źródło: Raport PWC dostępny na stronie: 49

50 Na koniec tego wątku analizy prezentujemy kilka innych przykładowych wskaźników, które mogą być stosowane jako miary atrakcyjności miasta; jego statusu w społecznej świadomość, wreszcie wartości marketingowej jego marki i siły magnetyzmu. Wykres 14. Wyniki 2 miesięcznego sondażu opinii prowadzonego w 2009 r przez portal internetowy Brief for Poland na najbardziej kreatywne miasto Najbardziej kreatywne miasta w opinii interanutów % wskazań w połowie 2009 r Źródło: z dnia Widzimy wyraźny podział na dwie grupy miast, w opinii internautów Bydgoszcz należy zdecydowanie do II ligi. Podobną pozycje uzyskuje Miasto w rankingu obecności w prasie zwłaszcza krajowej na podstawie badań prasoznawczych wykonywanych przez firmę Monitoring Mediow Sp. z o.o. Tu liczebność informacji ukazujących się w ponad 1000 analizowanych tytułach prasowych silnie skorelowana jest z wielkością miasta i jego pozycja na rynku tradycyjnych mediów prasowych. Są to coraz częściej stosowane w marketingu i reklamie miary pozwalające wycenić wartość rynkową (reklamową) marki miasta. Dziś jednak coraz częściej sięga się po analogiczne wskaźniki innych mediów elektronicznych, głównie internetowe i badanie pozycjonowania miasta i poszczególnych jego cech w tym globalnym rynku i medium. Jak widzimy na wykresach 15 i 16 Bydgoszcz zajmuje w nich pozycję medialną odpowiadającą w przybliżeniu jej pozycji pod względem potencjału demograficznego i społeczno-demograficznego. Pod względem atrakcyjności dla tradycyjnej prasy znajduje się zatem pod koniec pierwszej 10 największych polskich miast. 50

51 Wykres 15. Suma materiałów prasowych z nazwą miasta wojewódzkiego, z podziałem na prasę regionalną i ogólnopolską, opublikowanych w 2008 roku Wykres 16. Rodzaje (tematyka) informacji przedstawianych w artykułach, w których występuje nazwa Bydgoszcz Źródło: Raport 2008 PRESS-SERVICE Monitoring Mediów Sp. z o.o. 51

52 Podsumowanie Pierwsza część naszej analizy instytucjonalnej i systemowej, objęła cały system kluczowych naszym zdaniem zależności determinujących cechy i funkcjonowanie kultury (w) Bydgoszczy. Uwzględniliśmy przede wszystkim zmienne i wskaźniki ilościowe (łącznie kilkadziesiąt) dostępne w wiarygodnych; w miarę aktualnych źródłach i bazach danych głównie GUS i UM, oraz raportach z badań odnośnie danej problematyki czy zagadnienia. Oddziałują one kontekstowo na lokalną kulturę i same niejako stanowią jej (definicyjne) ramy. Wyłaniają się w nich, kontynuując metaforę, obrazy miasta, społeczności i kultury obciążone balastem niekorzystnych uwarunkowań demograficznych ograniczających, niewykorzystujących lub eksportujących (poprzez selekcję negatywną w procesie migracji) potencjały w tej dziedzinie. Podobnie w sferze gospodarczej Bydgoszcz jawi się jako miasto, które stezauryzowało i zamroziło swoje potencjały i kapitały, postawę przedsiębiorczości i inicjatywy zastępując postawami wyczekiwania i roszczeń i malkontenctwa 50. Jeszcze wyraźniej widzimy to w auto desygnacji i poczuciu tożsamości społeczno-kulturowej miasta i jego mieszkańców. Przez lata bydgoszczanie utwierdzali się w poczuciu przeciętności i nijakości miasta i uwierzyło, że tu nic ciekawego i ważnego nie może się zdarzyć. Ta samo-kreacja znajduje potwierdzenie w niskiej aktywności społecznej, wskaźnikach uczestnictwa w kulturze, małej liczbie studentów; pracowników sektorów tzw. przemysłów kreatywnych i samej kultury, niskich wskaźnikach przedsiębiorczości i zaradności ekonomicznej. W sumie rysuje się nam mało atrakcyjny obraz miasta relatywnie ubogiego i uśpionego w swych potencjałach, nieatrakcyjnego i nieprzyciągającego, nie inspirującego. Ale to jakby ocena z zewnątrz, z dystansu, nie koniecznie obcego, ale i samo-oglądu.. Jasną plamą jest relatywnie wysokie (samo) zadowolenie mieszkańców z tego co jest, przede wszystkich warunków życia i funkcjonowania miasta, ujawniają to ogólnopolskie porównawcze sondaże, ale tylko częściowo nasze badania uczestnictwa. Dla równowagi relatywnie ( w porównaniu do mieszkańców innych miast) negatywna opinia o władzach; perspektywach i samej demokracji, nie tylko lokalnej. 50 Jeden z wyższych (i tak bardzo wysokich w skali międzynarodowych porównań) wskaźników oczekiwania pomocy i rozwiazywania problemów społecznych, np. bezrobocia itp. od innych, np. władz państwowych, samorządowych) Zob. Diagnoza społeczna op.cit. Badania Eurostatu i in.. 52

53 Na tym tle aktywizacja środowisk kultury, zapoczątkowana przygotowaniami do ESK wiosną 2010r., a zwieńczona po roku Bydgoskim Kongresem Kultury i co ważne: kontynuowana w dalszych działaniach środowiskowych i obywatelskich, jest swoistym fenomenem. Ale jak każde zjawisko społeczne i kulturowe ma swoje konkretne źródła i przyczyny. Nie wzięła się z obrazu niemocy i niewiary, ale ich kontestacji. Jest więc dowodem nierozpoznanych jeszcze do końca, a pewnie i jeszcze nawet nie uświadamianych, potencjałów i możliwości. Zarówno społeczności bydgoszczan, ich ukochanego ubrdanego miasta (patrz strzeliste lokalnopatriotyczne deklaracje) jak i samej kultury nie bydgoskiej a (w) Bydgoszczy. 53

54 Motto: Tam, gdzie przycicha prawda, wyrasta instytucja. Mimo to prawda nadal miota się nad nią i w końcu burzy ją ostatecznie! H.D. Thoreau, Życie bez zasad. II. Analiza instytucjonalna - kultura w gorsecie struktury i budżetu miasta Druga część naszych analiz poświęcamy już samemu systemowi instytucjonalnemu kultury (w) Bydgoszczy. Kanwą czynimy budżet miasta jako konstytutywny i najbardziej konkretny wymierny dla polityki kulturalnej samorządu. W nim odbijają się rzeczywiste cechy i priorytety tej struktury Na jego tle analizujemy wybrane elementy funkcjonowania kultury (w) Bydgoszczy i jej instytucji. Pośrednio pokazujemy jego malejące znaczenie w oceanie współczesnej kultury, zwłaszcza tej masowej; popularnej i globalnej i coraz bardziej tylko wirtualnej. Łącznie nasz raport stanowi tło dla konkretnych badań terenowych nad kulturą (w) Bydgoszczy.. Badaniami uczestnictwa i pogłębionymi wywiadami z twórcami, animatorami i menadżerami kultury wykonaliśmy pierwszy krok w tym kierunku. Ale dla pełniejszego poznania i wyjaśnienia niezwykle złożonego systemy kultury miasta, czeka nas długi marsz. I mamy dużo do zrobienia. Przez instytucję kultury w sensie szerokim rozumiemy: każdy zestalony i uznawany przez członków określonej społeczności sposób działania odnoszący się do obszaru kultury (a więc np. zwyczajowe sposoby tworzenia dóbr kultury i korzystania z nich, utrwalone sposoby myślenia lub wartościowania zjawisk itd.). W sensie wąskim: organizacje powoływane przez społeczeństwo w celu tworzenia warunków dla kreowania dóbr kultury, ich upowszechniania i ochrony, a także umożliwiające korzystanie z nich przez publiczności. W tym znaczeniu instytucjami kultury są domy kultury, biblioteki, muzea, galerie, kina, kluby itp., a także ich sieciowe, bądź medialne odpowiedniki 51. Ważne, że instytucje kultury są jednocześnie instytucjami społecznymi tzn. związane są z istotnymi społecznie funkcjami. Tak właśnie traktuje i analizuje instytucje kultury socjologia, dla której to 51 Za: Marek Krajewski, Instytucje kultury a uczestnicy kultury. Nowe relacje, w: Strategie dla kultury. Kultura dla rozwoju. Zarządzanie strategiczne instytucją kultury, Warszawa 2011; s. 26 i nast. Wersja elektroniczna dostępna na stronie: 54

55 przede wszystkim zbiór norm i wartości wokół pewnej istotnie społecznej funkcji 52. W języku B. Malinowskiego (funkcjonalizmu), można powiedzieć, ze ich racją funkcjonalną jest właśnie tworzenia warunków dla kreowania dóbr kultury, ich upowszechniania i ochrony, a także umożliwiające korzystanie z nich przez publiczności Kultura samorządowa - Miejskie instytucje kultury Zgodnie z ustawowym podziałem kompetencji i zadań publicznych.sprawy kultury, w tym bibliotek gminnych i innych placówek upowszechniania kultury, należą do podstawowego pakietu ustawowych zadań własnych gminy. Duże gminy miejskie, takie jak Bydgoszcz, czyli powiaty grodzkie odpowiadają ponadto za ochronę dóbr kultury i dublują funkcje gminy, ale na poziomie powiatu. Bliskie sferze kultury są też zadania z zakresu edukacji, promocji, a także (pośrednio przynajmniej) planowania przestrzennego i ładu urbanistycznego, a nawet zieleni miejskiej (np. poprzez kształtowanie architektury krajobrazu i tzw. małej zielonej żywej architektury przyulicznej) Zatem w konstrukcji kompetencji samorządu jest implicite zawarta szeroko koncepcja kultury. W praktyce samorządowej i formalistycznym podejściu struktur urzędów świadomość tego i związana z nią szansa gdzieś się rozmywa w gąszczy przepisów; procedur i obligatoryjnej klasyfikacji budżetowej. Założenia polityki kulturalnej miasta sformułowane w 2005 r. 54 definiują jej cel następująco: Celem polityki kulturalnej Bydgoszczy jest budowanie warunków istnienia i rozwoju kultury przy zachowaniu dorobku poprzednich pokoleń, konsekwentne promowanie Miasta i tworzenia ośrodka naukowo-kulturalnego i artystycznego, ważnego na mapie kulturalnej kraju i wspólnej Europy dla pełnej realizacji potrzeb i aspiracji bydgoszczan. Dalej uchwała stwierdza, że gwarantem realizacji tego celu (misji?) jest realizowanie określonych kierunków owej polityki. Są to, w kolejności następujące kierunki - cele: 52 Tak definiuje instytucję Piotr Sztompka [w:] Zmiana strukturalna społeczeństwa: szkic teorii, Studia Socjologiczne 1983 nr 2, s Podobnie jak przywołany wcześniej klasyk M. Crozier, Bronisław Malinowski i jego naukowa funkcjonalna teoria kultury jest w naszym przekonaniu wciąż inspirującą, a zbyt rzadko przywoływaną koncepcja teoretyczna i analityczną. Zob. jego Naukowa teoria kultury, w: Kultura i jej przemiany, Dzieła t. 9, s ,oraz Teoria funkcjonalna, tamże, s Uchwała Nr XLII/904/05 Rady Miasta Bydgoszczy z dnia 16 lutego 2005r. w sprawie polityki kulturalnej Bydgoszczy. 55

56 1. Tworzenie warunków dla prawidłowego funkcjonowania i rozwoju miejskich instytucji kultury oraz pomoc innym działającym na terenie miasta. 2. Wspieranie środowisk twórczych i kulturotwórczych. 3. Mecenat miasta nad najciekawszymi oraz prestiżowymi wydarzeniami i imprezami wpisanymi w kalendarz, poprzez ich współfinansowanie oraz twórcami kultury i nauki, poprzez przyznawanie nagród, stypendiów i wyróżnień. 4. Realizacja inwestycji niezbędnych dla rozwoju kultury. 5. Ochrona zabytków, jako ratowanie i dokumentowanie dziedzictwa kulturowego. 6. Wspieranie środowisk naukowych i podejmowanie działań pro-uniwersyteckich. Jak wynika z corocznych sprawozdań Wydziału Kultury i WZ, te właśnie cele stanowią zarazem podstawową strukturę systemu kultury Bydgoszczy, będącą w gestii jej samorządu i finansowaną z jego budżetu. Są też formalnymi ramami oceny i monitorowania realizacji polityki kulturalnej miasta. W tej też kolejności przeanalizujemy dalej podstawowe składniki tego systemu i ich ewolucję w ciągu ostatnich lat. Co zatem stanowi skomplikowany system kultury miasta?. Czy polityka kulturalna obejmuje wszystkie jego elementy? Z cała pewnością system kultury miejskiej jest znacznie bardziej złożony niż jego instytucjonalne struktury, a domena samorządowa to tylko jego część, nie zawsze i nie w każdym wymiarze największa i najważniejsza. Nie jesteśmy jeszcze w stanie rozpoznać i objąć analizą wszystkich jego elementów. Możemy jednak spróbować zinwentaryzować te najważniejsze i uporządkować je w logicznej matrycy, idąc i porządkując je tropem zarysowanym w polityce kulturalnej miasta Pokazujemy to w poniższej tabeli macierzy nr 13. Szarym szrafem zaznaczono obszar formalnie przynależny do kultury samorządowej miasta. Zielonym wspieranym bezpośrednio i pośrednio z budżetu i poprzez bieżącą współpracę z instytucjami i środowiskami, żółtym instytucje i struktury współpracujące z samorządem w danym zakresie kompetencyjnym 56

57 Imprezy i wydarzenia kulturalne; festiwale itp. Twórcy; artyści; animatorzy liderzy Inwestycje; ura; sprzęt.. Materialne dziedzictwo kulturowe Wspieranie środowisk kulturalnych; naukowych itp. Wspieranie kulturalnej aktywności obywateliuczestnik ów kultury Ruchy, grupy artystyczne społeczne; sieci Inter i Intranet Fora dysk. itp Tabela 13. Obszar kompetencji samorządu Bydgoszczy w dziedzinie kultury w kontekście systemu kultury miasta Zakresy wymiary- Typ - sceny Instytucji = zorganizowa nych działań instytucje kultury edukacji promocji nauki Parakultura informacja komunik, monitoring Samorządowe (miejskie) Inne publiczne (woj. samo; państwa) Społeczne NGO (stow. fundacje; spółdzielnie; wspólnoty m). Prywatne instytucje i przedsiębiorstwa kultury Partnerstwo PP Inne?: Teatr Muzeum BWA BIBLIOTEKI MOK Opera Filharmonia WOKiS WiMBP NGO kultury Kluby; impresariaty; agencje; zespoły; kabarety; wydawnictwa, galerie prywatne Kościoły; sekty partie, nieform. ruchy i kluby,kapele młodzieżowe, grupy teatralne, zespoły i chóry parafialne Szkoły sam; wydz oświat; dom kultury;świetl ice; bibliot. Szkoły artystyczne NGO prowadzący działalność edukacyjną Wydziały promocji; Itp.; agencje TMMB itp Przedsiębiorst wa turystyczne, wydawnictwa promocyjne TT; zespoły analityczne Wyższe uczelnie instytucje naukowe Fundacje, stowarzyszen ia prowadzące badania naukowe Firmy badawcze Porozumie nia; granty; Współpraca w sieci Obserwatoria kultury; Media; biuletyny; wydawnictw a (BIK); radio Wydawnict wa Studia nagraniowe PR; TVB; media organizowane zamawiane przez miasto Jw. inne publiczne podmioty Festiwale, wydarzenia kulturalne organizowane przez NGO Etatowi; itp. współpracujący Jw. Inne publiczne podmioty Twórcy, artyści działający w NGO Wydarzenia organizowane Przedsiębiorcy przez twórcy kultury przedsiębiorców nieform. twórcy twór..ludowi, liderzy, animat zespołów sąsiedzkich, parafialnych i chórów, innych grup, zespołów Miejska infrastrukt ura kultury i posiadany sprzęt Jw. Inne publiczne podmioty Infrastrukt u ra NGO Przydatna infrastrukt ura kultury MKZ; patrymoni um kultury mat. miasta Działalność NGO na rzecz środowisk kulturalnych, naukowych Sponsoring Fora dyskusyjne na publicznych portalach Jw. Portale NGO, grupy dyskusyjne NGO Grupy dyskusyjne przedstaw. biznesu nieformalne ruchy społeczne, zbiorowości mieszkańcó w Źródło: opracowanie własne. 57

58 Obecny system instytucji samorządowych kultury ukształtował się w Bydgoszcze pod koniec lat 90-tych, gdy w wyniku zmian ustawowych i kompetencyjnych miasto przejęło m.in. Teatr Polski oraz Muzeum Okręgowe. Od tego momentu trzonem instytucjonalnym kultury miasta są 4 miejskie instytucje: Galeria Miejska BWA; Miejski Ośrodek Kultury; Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy; Teatr Polski im. Hieronima Konieczki w Bydgoszczy, oraz prowadzona wspólnie z samorządem wojewódzkim Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna obejmująca łącznie sieć 36 placówek bibliotecznych na terenie miasta. Pod względem liczby miejskich instytucji (gdzie miasto jest organem założycielskim i/lub prowadzącym) Bydgoszcz plasuje się na jednym z ostatnich miejsc wśród miast wojewódzkich, np. Gdańsk ma ich ponad 20, Poznań 16; Kraków 29; Szczecin 12, Toruń 12. Samorządowa, choć podlegająca pionowi edukacji, jest sieć Młodzieżowych Domów Kultury, obejmująca: - MDK nr 1, ul. Baczyńskiego 3, - MDK nr 2, ul. Leszczyńskiego 42, - MDK nr 3, ul. Stawowa 53, - MDK nr 4, ul. Dworcowa 82, - MDK nr 5, ul. Krysiewiczowej 8, - MDK nr 6, ul. Koronowska 74; oraz Pałac Młodzieży o bardzo szerokim wachlarzu form edukacyjnych i animacyjnych, obsługujący także region. Dla porządku wymieńmy chociaż podstawowe instytucje funkcjonujące w mieście, ale poza decernatem samorządu miasta (prywatne; społeczne, państwowe). Największe i najbardziej znaczące z nich to: Filharmonia Pomorska im Paderewskiego oraz Opera Nova; 5 (poza MOB) muzeów (Pomorskie Muzeum Wojskowe (obecnie Muzeum Wojsk Lądowych; Muzeum Dyplomacji i Uchodźctwa Polskiego; Muzeum Oświaty; Muzeum Farmacji; Muzeum Kanału Bydgoskiego; Solidarności; Muzeum Fotografii), chociaż nie spełniają one poza PMW formalnych wymogów przynależności do tej kategorii; kilkanaście dużych Towarzystw społeczno-kulturalnych; naukowych; międzynarodowych (TMMB; BTN itd.) Ponadto w Bydgoszczy działają 34 kluby muzyczne, w tym bardzo prężnie działające jak: Klub Mózg, Klub Eljazz, Akademicka Przestrzeń Kulturalna przy WSG; Klub Fundacji Yakiza, Kuźnia; spółdzielcze osiedlowe domy kultury (Modraczek; Orion). 58

59 - 18 galerii; - 3 kina (4943 miejsca na widowni, seanse (w 2008 r) - ośrodek regionalny TVP; kilka osiedlowych i lokalnych TV kablowych; - 6 stacji radiowych; radia internetowe (UKW; WSG; MOK i in.) - 18 redakcji prasowych, które wydają około 30 tytułów prasowych - oddział IPN - Archiwum Państwowe W Bydgoszczy mają swoja siedzibę i działają: wydawnictwa, drukarnie, agencje reklamowe, artystyczne; impresariaty; wytwórnie płyt i studia nagrań, pracownie plastyczne i studia malarskie i rzeźbiarskie; salony i studia fotograficzne i pracownie decoupageu; grafiki; medalierstwa; witraży. Istnieje spory rynek usług z pogranicza kultury i rozrywki, oraz ogromnego i zróżnicowanego rynku usług edukacyjnych także często blisko związanego z uczestnictwem w kulturze i kulturą w rzeczy samej i in spe (nauka języków; kursy tańca; manier; gotowania; warsztaty artystyczne; muzyczne; plastyczne; florystyczne; garncarskie; rzeźbiarskie; itp. itd. Nie dysponujemy aktualnym ich wykazem, gdyż taki nie istnieje. Skalę tej oferty mogliśmy zobaczyć w części badań opartej na inwentaryzacji oferty kulturalnej miasta. (zob. Raport). Cenną dla wiedzy o miejskiej kulturze była by informacja o księgarniach; wypożyczalniach płyt; antykwariatach; a nawet targach staroci i bukinistach, artystach ulicznych. To zatem jedno z drobnych, ale ważnych zadań porządkowania choćby informacji o kulturze miasta. Jeszcze trudniejszym problemem jest próba odnotowania twórczości i twórców niezależnych nie zrzeszonych w żadnych organizacjach. Nieusystematyzowana jest wiedza o kulturalnej działalności parafii (głównie, ale nie tylko Rzymsko-Katolickich), które organizują dziesiątki imprez kulturalno-religijnych, koncertów; spotkań, pielgrzymek; wykładów, oraz środowisk kościelnych (np. Bydgoska Archikonfraternia Literacka; Tygodnie Kultury Chrześcijańskiej, festiwale muzyki religijnej; organowej itp. itd.) W Bydgoszczy zarejestrowanych jest około 170 kulturalnych organizacji pozarządowych: stowarzyszeń; fundacji itp., (zob. tab. wyżej), z których działa aktywnie ok. 2/3 realizując rocznie setki działań; projektów akcji. Jeśli nie ubiegają się o środki publiczne (a często działają całkowicie samodzielnie) wiedza o ich działalności nie jest rejestrowana i analizowana. To wielkie leżące odłogiem pole badań choćby przyczynkarskich nad rzeczywistą kulturą miasta i jego mieszkańców. 59

60 Można by w nie zaangażować studentów kierunków humanistycznych: kulturoznawstwa; socjologii; politologii; kół naukowych na tych kierunkach; nakierować na te tematy promotorów prac projektowych; dyplomowych i magisterskich. Bliższy związek tematów zajęć; ćwiczeń; prac semestralnych itp. prac studenckich z praktyką i realnymi problemami i obszarami niewiedzy, to jeden z postulatów podstolika uniwersyteckiego. Nowe Centrum Kultury w Bydgoszczy jeszcze w budowie (wizualizacja) 60

61 2. Kultura Bydgoszczy w gorsecie budżetu Zgodnie z uchwałą, Nr XLII/904/05 Rady Miasta Bydgoszczy z dnia 16 lutego 2005r. w sprawie polityki kulturalnej Bydgoszczy, gwarantem właściwego mecenatu miasta nad kulturą i nauką będą środki finansowe, wynoszące nie mniej niż 2,6 % dochodów miasta, z wyłączeniem subwencji i dotacji z budżetu państwa, określonych w uchwale budżetowej, w roku poprzedzającym rok budżetowy, począwszy od 2005 roku. Niestety ten zapis już pierwszego roku obowiązywania uchwały nie został dotrzymany. W kolejnych latach było nieco lepiej, ale jak widzimy na wykresie 17 przedstawiającym udział wydatków na kulturę w budżecie miasta, jest on relatywnie niewielki i oscyluje w granicach 3 % wydatków samorządowych. Wykres 17. Struktura wydatków budżetu Bydgoszczy w latach wg działów klasyfikacji budżetowej Źródło: Wydział Rozwoju i Strategii Miasta UM. 61