System zarzàdzania BHP jako narz dzie doskonalenia organizacji przedsi biorstwa

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 782 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2008 Katedra Procesu Zarządzania System zarzàdzania BHP jako narz dzie doskonalenia organizacji przedsi biorstwa 1. Uwagi wstępne W warunkach integracji europejskiej szczególnego znaczenia nabiera problematyka dostosowania zasad funkcjonowania jednostek gospodarczych do standardów obowiàzujàcych w krajach Unii Europejskiej. Polskie firmy aktualnie sà na etapie tworzenia lub modyfikowania systemów zarzàdzania gwarantujàcych spe nienie wymogów unijnych. Jednym z kluczowych systemów jest system zarzàdzania jakoêcià, którego elementem jest system zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy. Problematykà zarzàdzania bezpieczeƒstwem pracy w Polsce sà zainteresowani zarówno przedstawiciele urz dów paƒstwowych, jednostek naukowo-badawczych, jak i podmiotów gospodarczych, szczególnie jednak przedsi biorstw przemys owych. Wynika ono zapewne z przekonania, e w aêciwe zarzàdzanie jest najskuteczniejszym Êrodkiem zapewnienia odpowiednio wysokiego poziomu bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników, po àdanego zarówno ze wzgl du na koniecznoêç przestrzegania mi dzynarodowych i krajowych przepisów prawnych w tej dziedzinie, jak i mo liwoêç uzyskania efektów ekonomicznych w skali nie tylko paƒstwa, ale równie przedsi biorstwa. DoÊwiadczenia polskich przedsi biorstw, zdobyte podczas wdra ania systemów zarzàdzania jakoêcià oraz ch ç sprostania wszystkim wyzwaniom, jakie niesie ze sobà zjednoczenie Polski z Unià Europejskà, pozwalajà na podj cie kolejnych zadaƒ, jakimi sà m.in. wdro enia systemu zarzàdzania Êrodowiskiem, zarzàdzanie bezpieczeƒstwem i higienà pracy czy te zarzàdzania informacjà. W niniejszym artykule zwrócono uwag na pozytywne aspekty wynikajàce z wdro enia systemu zarzàdzania BHP w ró nych jednostkach gospodarczych

2 118 przek adajàcy si bezpoêrednio lub poêrednio na efektywnoêç ich funkcjonowania. 2. Charakterystyka systemu zarządzania BHP Bezpieczeƒstwo i higiena pracy mieêci si w szerszej dziedzinie, jakà jest ergonomia zajmujàca si mi dzy innymi optymalizacjà uk adu cz owiek maszyna Êrodowisko pracy, tworzenie warunków komfortu pracy oraz minimalizacjà zagro eƒ 1. PodejÊcie do systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy ma ró ne pod o e. W wielu przypadkach uwa a si, e wprowadzenie tego systemu jest równoznaczne z dostosowaniem si do wymagaƒ stawianych przez okreêlonà norm. Bardzo cz sto jest to uto samiane tylko i wy àcznie z opracowaniem wymaganej przez norm dokumentacji. W sposób zasadniczy istota systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem zosta a przedstawiona w polskiej normie PN-N-18001: System zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy. Wymagania, którà mo na zdefiniowaç nast pujàco: obejmuje skuteczne zarzàdzanie bezpieczeƒstwem i higienà pracy oraz jest ÊciÊle powiàzane ze strategicznymi dzia aniami na rzecz wzrostu konkurencyjnoêci organizacji, wprowadzenie wymagaƒ normy mo e byç wykorzystane do wykazania stronom zainteresowanym, e system zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy jest wdro ony i utrzymywany, norma nie ustala bezwzgl dnych wymagaƒ i kryteriów dotyczàcych efektów dzia aƒ w zakresie bezpieczeƒstwa i higieny pracy 3. W zgodzie z aktualnymi przepisami, obowiàzkiem pracodawcy jest prowadzenie dzia alnoêci profilaktycznej, która obejmuje ocen ryzyka zawodowego i stosowanie najlepszych z punktu widzenia bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników Êrodków ochrony, szkolenie i informowanie pracowników oraz konsultowanie z nimi dzia aƒ dotyczàcych BHP. Z analizy tych obowiàzków wynika, e ka de spe niajàce wymagania prawa przedsi biorstwo musi wdro yç niemal wszystkie elementy systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy, które sk adajà si na system 1 Nale y wspomnieç, e wiele uwagi problematyce ergonomii w swoich publikacjach oraz pracy habilitacyjnej poêwi ci a prof. H. Piekarz. 2 Odpowiednikiem mi dzynarodowym tej normy jest OHSAS 18001:1999 Occupational health and safety management system Specyfication. Specyfikacja OHSAS i PN-N zostala opracowana tak, aby by a zgodna z innymi normami i specyfikacjami systemów zarzàdzania, takimi jak ISO 9001, ISO (Êrodowisko) i BS 7799 Bezpieczeƒstwo informacji. Normy te mogà byç bezpoêrednio àczone dzi ki naszej us udze audytów zintegrowanych. 3 Fragment pochodzi z Przewodnika PN-N-18001:2004. Materia y informacyjne nt. wdra ania systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy wg normy PN-N-18001:2004, opracowanego w ramach zamówienia Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Katowice 2004, s. 2.

3 System zarzàdzania BHP jako narz dzie opisany w normach serii PN-N czy te w wytycznych Mi dzynarodowej Organizacji Pracy (MOP). Kluczowego znaczenia nabiera uporzàdkowanie tych elementów i zapewnienie ich wspó dzia ania w sposób zalecany przez te normy i wytyczne, co pozwoli nie tylko spe niç wymagania prawa, ale równie osiàgnàç wi kszà, przynoszàcà wymierne korzyêci skutecznoêç dzia aƒ w zakresie bezpieczeƒstwa i higieny pracy. System zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy (BHP) stanowi cz Êç ogólnego systemu zarzàdzania przedsi biorstwem, który obejmuje: struktur organizacyjnà, planowanie, odpowiedzialnoêç, zasady post powania, procedury, procesy i zasoby potrzebne do opracowania, wdra ania, realizowania, przeglàdu i utrzymywania polityki bezpieczeƒstwa i higieny pracy, a tym samym do zarzàdzania ryzykiem zawodowym wyst pujàcym w Êrodowisku pracy w zwiàzku z dzia alnoêcià przedsi biorstwa. W powszechnym przekonaniu system zarzàdzania BHP jest narz dziem u atwiajàcym przedsi biorstwu spe nienie wymagaƒ obowiàzujàcego prawa i zapewnienie w aêciwej ochrony bezpieczeƒstwa i zdrowia pracowników. Wed ug normy PN-N system umo liwia aktywne zapobieganie zagro eniom zwiàzanym z wykonywanà pracà. Zapobieganie ryzyku zawodowemu poprzez wprowadzenie mechanizmów oceniania i unikania pozwala nie tylko na bezpieczniejszà, ale i efektywniejszà prac. Wymuszona przez system koniecznoêç zapewnienia ciàg ej poprawy stanu bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników pozwala na bie àce dzia ania dostosowawcze do zmieniajàcych si warunków pracy. Osiàga si to poprzez zintegrowanie powy szych dzia aƒ z wszelkà dzia alnoêcià na wszystkich szczeblach struktury przedsi biorstwa. Nale y równie podkreêliç, e wdro enie systemu przyczynia si do budowy pozytywnego wizerunku przedsi biorstwa na rynku, a przez to u atwia zawieranie umów z kontrahentami. Podstawowe zasady post powania skierowane na zapewnienie bezpieczeƒstwa pracowników sà zawarte w licznych przepisach prawnych i to one w aênie kszta tujà w istotnym stopniu system zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy w organizacjach. Aby wymagania te zosta y spe nione, konieczne jest mi dzy innymi wdro enie takich elementów systemu zarzàdzania BHP, jak: ocena ryzyka zawodowego, identyfikacja prac szczególnie niebezpiecznych, szkolenie i informowanie pracowników, instrukcje bezpiecznego wykonywania pracy, zapisy dotyczàce spraw zwiàzanych z BHP, monitorowanie Êrodowiska pracy, przygotowanie firmy na mo liwoêç zaistnienia wypadku przy pracy lub awarii. W przepisach prawnych okreêlono tak e podstawowà odpowiedzialnoêç pracodawcy, kadry kierowniczej oraz pracowników za przestrzeganie przepisów BHP. Z tego punktu widzenia system zarzàdzania BHP, w mniejszym lub wi kszym stopniu sformalizowany, powinien funkcjonowaç w ka dym przedsi biorstwie, w którym sà przestrzegane wymagania okreêlone w przepisach. Nasze rodzime przedsi biorstwa powinny wdra aç system BHP zgodnie z wymaganiami oraz wytycznymi zawartymi w normach serii PN- N lub te wytycznych Mi dzynarodowej Organizacji Pracy. Model

4 120 systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy przedstawiony w normach polskich serii PN-N jest oparty na cyklu ciàg ego doskonalenia (zwanym cz sto cyklem Deminga) i obejmuje nast pujàce elementy: zaanga owanie najwy szego kierownictwa i polityka bhp, planowanie dzia aƒ, na które sk ada si ustalanie celów ogólnych i szczegó owych oraz sporzàdzanie planów ich realizacji. Przy ustalaniu celów konieczne jest uwzgl dnianie wymagaƒ prawnych oraz wyników oceny ryzyka zawodowego, wdra anie i funkcjonowanie systemu, a w tym: ustalenie struktury organizacyjnej oraz zakresu odpowiedzialnoêci i uprawnieƒ, zapewnienie zasobów potrzebnych do wdro enia i funkcjonowania systemu, okreêlenie potrzebnych kompetencji i szkolenie oraz kszta towanie ÊwiadomoÊci i motywowanie pracowników, komunikowanie si ; dokumentowanie systemu; sterowaniem pracami i dzia aniami zwiàzanymi ze znaczàcymi zagro eniami; gotowoêç do reagowania na wypadki przy pracy oraz awarie; sprawdzanie funkcjonowania systemu w praktyce obejmujàce monitorowanie i auditowanie oraz dzia ania korygujàce i zapobiegawcze; przeglàd istniejàcego systemu zarzàdzania BHP dokonywany przez kierownictwo oraz ciàg e jego doskonalenie 4. System zarzàdzania BHP powinien funkcjonowaç w ka dym przedsi biorstwie, w którym sà przestrzegane wymagania okreêlone w przepisach. Sposób zaprojektowania i funkcjonowania systemu, z którym wià e si równie jego skutecznoêç mogà byç ró ne w zale noêci od wiedzy i umiej tnoêci osób projektujàcych te systemy, a tak e wielu innych czynników, wêród których mo na wymieniç: rodzaj i wielkoêç produkcji, wyst pujàce zagro enia, wielkoêç przedsi biorstwa, wiedza i umiej tnoêci osób projektujàcych i wdra ajàcych system, zasoby, oczekiwania pracowników i klientów, normy, przepisy prawa itd. 3. Etapy procesu wdrażania systemu Wdro enie systemu jest dzia aniem kilkuetapowym i charakteryzuje si okreêlonym poziomem z o onoêci. Niewàtpliwie we wdro enie systemu zarzàdzania bhp powinni byç zaanga owani prawie wszyscy pracownicy organizacji. Od tego zaanga owania zale y jego skutecznoêç w codziennych dzia aniach. Budowanie takiego systemu oraz nadzorowanie jego wdro enia wymaga powo ania specjalnego zespo u, na czele którego zazwyczaj stoi tzw. pe nomocnik ds. systemu zarzàdzania BHP. Struktura takiego zespo u powinna byç tworzona przez osoby reprezentujàce poszczególne komórki organizacyjne przedsi biorstwa, w których docelowo system b dzie wdro ony. Przy wdra aniu systemu nale y pami taç, e: 4 Informacje zosta y zaczerpni te z materia ów zamieszczonych w internecie przez CIOP-PIB Planowanie wdra ania systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy, s. 6. CIOP-PIB (Centralny Instytut Ochrony Pracy Paƒstwowy Instytut Badawczy).

5 System zarzàdzania BHP jako narz dzie Tabela 1. Charakterystyka kroków wdra ania systemu Wyszczególnienie kroków Opisy dzia aƒ 1 2 Zapewnienie zaanga owania kierownictwa i wszystkich pracowników w dzia ania zwiàzane z ustaleniem oraz realizacjà polityki BHP Zaplanowanie dzia aƒ s u àcych realizacji polityki BHP Stworzenie odpowiednich warunków do realizacji planów dzia aƒ Kontrolowanie realizacji planów i funkcjonowania systemu oraz przeprowadzanie dzia aƒ korygujàcych lub zapobiegawczych zapobieganie wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, osiàganie wysokiego poziomu BHP, zgodnego co najmniej z wymaganiami przepisów prawnych oraz innymi wymaganiami dotyczàcymi organizacji, przeprowadzanie przeglàdów i ciàg ego doskonalenia dzia aƒ w zakresie BHP, zapewnienie odpowiednich zasobów i Êrodków do wdra ania polityki, uwzgl dnianie roli pracowników i ich anga owania do dzia aƒ na rzecz BHP (rola kierowników sprowadza si do zabezpieczenia niezb dnych Êrodków na potrzeby realizacji polityki BHP). planowanie obejmuje wytyczanie celów i okreêlanie planów dzia aƒ, cele umo liwiajàce realizacj przyj tej polityki powinny byç ustalane z uwzgl dnieniem wyników oceny ryzyka zawodowego, obowiàzujàcych przedsi biorstwa wymagaƒ prawnych i innych, a tak e interesem przedsi biorstwa i punktów widzenia ró nych zainteresowanych stron, cele powinny byç: wyra ane iloêciowo (tam gdzie jest to mo liwe), spójne z polityka BHP, mo liwe do osiàgni cia (realne), akceptowane przez pracowników, zrozumia e itd. zagwarantowanie niezb dnych zasobów, okreêlenie odpowiedzialnoêci za realizacj zadaƒ zwiàzanych z wdra aniem i funkcjonowaniem systemu oraz niezb dnych do ich realizacji kompetencji, identyfikowanie obowiàzujàcych przedsi biorstwo wymagaƒ prawnych oraz innych, przeprowadzenie identyfikacji zagro eƒ i oceny zwiàzanego z nimi ryzyka zawodowego, szkolenie pracowników, motywowanie pracowników do dzia aƒ zgodnych z wymaganiami systemu, wprowadzenie zasad skutecznego komunikowania si, ze szczególnym uwzgl dnieniem przep ywu informacji mi dzy pracownikami i ich prze o onymi, dokumentowanie funkcjonowania systemu i osiàganych wyników, ustalenie zasad reagowania na wypadki przy pracy oraz awarie, ustalenie procedur zwiàzanych z wdro eniem i funkcjonowaniem systemu (procedury te powinny byç udokumentowane pisemnie lub w postaci elektronicznej). zarówno stan BHP, jak i dzia ania podejmowane w celu jego poprawy powinny byç monitorowane (podstawowe znaczenie ma monitorowanie proaktywne, które obejmuje sprawdzanie stopnia wdro enia i skutecznoêci planów, procedur oraz Êrodków zapobiegawczych i ochronnych przed wystàpieniem wypadków przy pracy i chorób zawodowych), identyfikowanie zagro eƒ, analizowanie przyczyn wypadków przy pracy, kontrola czy system funkcjonuje zgodnie z przyj tymi wymaganiami, czy umo liwia zaspokajanie celów (t kontrol umo liwiajà audyty)

6 122 cd. tabeli Przeprowadzanie okresowych przeglàdów i doskonalenie wdra anego systemu Êledzenie systemu przez kierownictwo, przeprowadzanie okresowych przeglàdów systemu przez kierownictwo, sporzàdzanie wniosków dla jego doskonalenia èród o: opracowanie w asne na podstawie: Przewodnik PN-N-18001:2004. Materia y informacyjne nt. wdra ania systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy wg normy PN-N-18001:2004, opracowany w ramach zamowienia Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Katowice 2004, s podstawowe zasady zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy wynikajà z wymagaƒ prawa, a system zarzàdzania mo e byç narz dziem, u atwiajàcym ich realizacj, skutecznoêç funkcjonowania systemu zarzàdzania BHP zale y przede wszystkim od ludzi go tworzàcych i w nim pracujàcych, a w szczególnoêci od zaanga owania najwy szego kierownictwa i wszystkich pracowników, system zarzàdzania, który nie aktywizuje wszystkich pracowników i nie wp ywa pozytywnie na zmiany kultury bezpieczeƒstwa i higieny pracy, b dzie mia niewielki wp yw na popraw stanu bhp w przedsi biorstwie. Etapy wdra ania systemu zarzàdzania bhp mo na ujàç w sekwencj kroków, do których zalicza si : zapewnienie zaanga owania kierownictwa i wszystkich pracowników w dzia ania zwiàzane z ustaleniem oraz realizacjà polityki BHP, kontrolowanie dzia aƒ s u àcych realizacji ustalonej polityki BHP, stworzenie odpowiednich warunków do realizacji planów dzia aƒ, kontrolowanie realizacji planów i funkcjonowania systemu oraz przeprowadzanie dzia aƒ korygujàcych lub zapobiegawczych, przeprowadzanie okresowych przeglàdów i doskonalenie wdra anego systemu (tabela 1). 4. Kierunki rozwiązań systemu BHP w regulacjach międzynarodowych DoÊwiadczenia polskich przedsi biorstw, zdobyte podczas wdra ania systemów zarzàdzania jakoêcià oraz ch ç sprostania wszystkim wyzwaniom, jakie niesie ze sobà zjednoczenie Polski z Unià Europejskà pozwalajà na podj cie kolejnych zadaƒ, jakimi sà m.in. wdro enie systemu zarzàdzania Êrodowiskowego, jak i zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy, wprowadzanie filozofii TQM, czy zarzàdzania informacjà. Wymagania ustanawiane przez paƒstwa w zakresie bezpieczeƒstwa i higieny pracy w skali mi dzynarodowej regulujà konwencje i zalecenia Mi dzynarodowej Organizacji Pracy (MOP). W przypadku krajów europejskich istotnà rol odgrywajà tak e postanowienia dyrektyw Unii

7 System zarzàdzania BHP jako narz dzie Tabela 2. Kluczowe dokumenty zawierajàce wymagania dotyczàce systemu BHP Nazwa dokumentu Konwencja 155 Mi dzynarodowej Organizacji Pracy, Dyrektywa UE 89/391/EWG Dyrektywa 89/654/EWG Dyrektywa 92/104/EWG Kodeks pracy Opis dokumentu Dokument ten okreêla zasady polityki i dzia ania w zakresie zapewnienia bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników zarówno na szczeblu krajowym, jak i na szczeblach przedsi biorstwa. Zobowiàzuje on wszystkich cz onków MOP do okreêlania i wprowadzania w ycie spójnej polityki krajowej w zakresie bezpieczeƒstwa, ochrony zdrowia pracowników i Êrodowiska pracy, której celem jest zapobieganie wypadkom i chorobom zawodowym poprzez zmniejszanie w takim stopniu, w jakim jest to racjonalnie uzasadnione przyczyn, zagro eƒ zwiàzanych z wykonywanà pracà. Polityka ta powinna podlegaç okresowym przeglàdom. Konwencj 155 uzupe nia zalecenie nr 164 MOP dotyczàce bezpieczeƒstwa zdrowia pracowników i Êrodowiska pracy. Zgodnie z tym zaleceniem w przypadku, gdy uzasadnia to charakter ich dzia alnoêci pracodawcy powinni byç zobowiàzani do pisemnego okreêlenia polityki i postanowieƒ, jakie zamierzajà podjàç w dziedzinie bezpieczeƒstwa i higieny pracy. Informacje o polityce, a tak e innych dzia aniach w zakresie bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia powinny byç podawane do wiadomoêci pracowników, w sposób gwarantujàcy ich atwe zrozumienie. Postanowienia wymienionych dokumentów MOP powinny byç wprowadzane w ycie we wszystkich ratyfikujàcych je paƒstwach cz onkowskich. Realizacja tych postanowieƒ wymaga odpowiedniej organizacji i zarzàdzania bezpieczeƒstwem pracy i ochronà zdrowia zarówno na szczeblu krajowym, jak i na szczeblu przedsi biorstwa. Ogólne zasady zapewnienia bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników okreêla Dyrektywa 89/391/EWG. Zgodnie z artyku em 6 tej Dyrektywy pracodawca powinien podjàç niezb dne Êrodki w celu zapewnienia bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników, w àczajàc w to zapobieganie ryzyku zawodowemu, informowanie, organizowanie szkolenia oraz zapewnienie koniecznych Êrodków i w aêciwej organizacji. W powy szej Dyrektywie szczególnà uwag zwrócono na ocen ryzyka zawodowego. W nast pstwie tej oceny pracodawca powinien zastosowaç odpowiednie Êrodki zapewniajàce zwi kszenie poziomu bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników. Prezentuje rozwini te wymagania dotyczàce minimalnych wymagaƒ bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia w konkretnych miejscach pracy. OkreÊla minimalne wymagania w zakresie poprawy bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników odkrywkowego i podziemnego przemys u wydobywczego. W dziale Bezpieczeƒstwo i higiena pracy zobowiàzuje si pracodawc do: informowaniu pracowników o ryzyku zawodowym, organizowania pracy w sposób zapewniajàcy bezpieczne i higieniczne warunki pracy, dzia aƒ dla usuwania uchybieƒ i kontroli ich wykonania, posiadania procedur post powania dla zapewnienia higienicznych warunków pracy, s u àcych bezpieczeƒstwu i koordynacji. èród o: opracowanie w asne na podstawie: Przewodnik PN-N-18001:2004. Materia y informacyjne nt. wdra ania systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy wg normy PN-N-18001:2004, opracowany w ramach zamowienia Ministerstwa Gospodarki i Pracy, Katowice 2004, s. 4 6.

8 124 Europejskiej ustanowione na podstawie art. 118 A znowelizowanego traktatu rzymskiego. Najwa niejsze dokumenty prezentuje tabela 2. Modele zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy przyjmowane w ró nych krajach sà zwiàzane z dominujàcymi tam poglàdami na skuteczny sposób zapewnienia bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników. Ogólnie rzecz bioràc, wyró niç mo na dwa kierunki. Zdaniem jednych istniejàce regulacje prawne zapewniajà skutecznà ochron pracowników, a sposób zarzàdzania bezpieczeƒstwem pracy i higienà pracy jest wy àcznie sprawà pracodawcy, który musi spe niç ustalone nimi wymagania. Jednak i tutaj dostrzega si koniecznoêç okreêlenia zasad skutecznego zarzàdzania. W niektórych krajach uznaje si celowoêç jednolitego podejêcia do zarzàdzania bezpieczeƒstwem pracy i higienà pracy w przedsi biorstwach, co znajduje swój wyraz w opracowanych tam normach krajowych ustalajàcych ogólne wytyczne do wdra ania skutecznych systemów zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy. Do takich krajów nale à np.: Wielka Brytania, Australia i Nowa Zelandia, a tak e Stany Zjednoczone. Coraz liczniej wysuwane sà tak e wnioski o ujednolicenie zasad zarzàdzania bezpieczeƒstwem pracy i ochronà zdrowia w skali mi dzynarodowej. Zwraca si przy tym uwag na zbie noêç celów i zasad zarzàdzania jakoêcià, ochronà Êrodowiska naturalnego oraz bezpieczeƒstwem i higienà pracy. Bioràc pod uwag rosnàce zainteresowanie spo ecznoêci mi dzynarodowej opracowaniem i ustanowieniem odpowiednich norm mi dzynarodowych dotyczàcych systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy, Mi dzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ISO organizuje liczne seminaria nt. potrzeb mi dzynarodowej normalizacji w tej dziedzinie. Przyk adowo w seminarium, które odby o si w Genewie w 1996 r., wzi o udzia ponad trzystu uczestników reprezentujàcych 44 kraje ze wszystkich kontynentów oraz szeêç organizacji mi dzynarodowych. Oficjalne sprawozdanie z tego seminarium zosta o opublikowane po przeanalizowaniu opinii na temat normalizacji systemów zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy zebranych od wszystkich jego uczestników. Na ich podstawie ISO podj a decyzj o kolejnym posiedzeniu w tej sprawie. Posiedzenie Rady Zarzàdzajàcej ISO, które mia o miejsce w 1997 r. nie potwierdzi o koniecznoêci podj cia prac nad sprecyzowaniem normy mi dzynarodowej dotyczàcej zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy. Jednak ze wzgl du na wa noêç problemu poszczególne kraje rozpocz y dzia ania zmierzajàce do ustanowienia norm krajowych. Tak e w Polsce mia y miejsce intensywne prace nad opracowaniem normy dotyczàcej zarzàdzania bezpieczeƒstwem pracy. W tym celu powo ana zosta a Normalizacyjna Komisja Problemowa. W wyniku jej prac powsta a w 1999 r. norma, która mia a form wymagaƒ, a wi c stanowiç mog a podstaw certyfikacji systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy przez uprawnione jednostki. Pe ny tytu tej normy brzmia nast pujàco: PN-N-18001:1999 Systemy zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy. Wymagania. W styczniu 2004 r. nastàpi a modyfikacja tej normy pod wzgl dem technicznym

9 System zarzàdzania BHP jako narz dzie pod kàtem ustanowienia krajowych wytycznych dotyczàcych dobrowolnego stosowania i wdra ania systemów zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy z uwzgl dnieniem polskiego prawa, warunków i praktyki w zakresie BHP. 5. Koszty i korzyści wdroźenia Badania przeprowadzone przez Europejskà Fundacj Poprawy Warunków Pracy w siedmiu krajach Wspólnoty Europejskiej wykaza y, e najwi kszy wp yw na funkcjonowanie przedsi biorstw w obszarze bezpieczeƒstwa i higieny pracy majà uregulowania prawne. Obserwuje si coraz cz Êciej wzrost udzia u dzia aƒ prowadzonych na rzecz poprawy warunków pracy. Dzia ania takie podejmowane sà równie z myêlà o zwi kszeniu wydajnoêci i poprawy jakoêci produkcji, stworzeniu pozytywnego wizerunku zak adu pracy i zwi kszeniu zaanga owania pracowników w kwestie bezpieczeƒstwa. WÊród kierownictwa firm zwi ksza si równie ÊwiadomoÊç strat, jakie sà konsekwencjà du ej liczby wypadków przy pracy i rosnàcej absencji chorobowej spowodowanej nieodpowiednimi warunkami Êrodowiska pracy rozumianego jako ogó czynników oddzia ujàcych na pracowników w czasie trwania zmiany roboczej (tj. czynników fizycznych, chemicznych, biologicznych oraz psychofizycznych). Mimo to mo na zetknàç si w firmach z przeêwiadczeniem, e zagwarantowanie pracownikom ochrony zgodnej z wymaganiami obowiàzujàcych przepisów i poprawa warunków pracy oznacza dla nich przede wszystkim dodatkowe nak ady finansowe i nie daje wymiernych korzyêci. Dzieje si tak przede wszystkim dlatego, e ponoszone przez przedsi biorstwa koszty dzia aƒ profilaktycznych àczone sà przede wszystkim z korzyêciami dla pracowników i instytucji ubezpieczeniowych, w samych zaê przedsi biorstwach koszty zwiàzane z niew aêciwymi warunkami pracy i wynikajàce z ich zmiany korzyêci nie sà na ogó obliczane. Efektem tego jest ograniczanie celów w zakresie zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy przede wszystkim do spe nienia minimum obowiàzujàcych wymagaƒ prawnych. Ten sposób post powania w wi kszoêci przypadków nie zapewnia skutecznego rozwiàzywania istniejàcych problemów, dlatego w procesie zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy konieczne jest uwzgl dnienie analizy kosztów i korzyêci. W analizie tej powinny byç uwzgl dniane wszystkie podstawowe sk adniki kosztów. Ich wyodr bnienie jest cz sto trudne, gdy w wielu przypadkach zwiàzki tych sk adników z warunkami pracy nie sà ÊciÊle ustalone. Do kosztów bezpieczeƒstwa w przedsi biorstwie zaliczane sà zarówno koszty zwiàzane z niedostatecznym poziomem bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników, jak i koszty dzia aƒ profilaktycznych. Obcià ajàce przedsi biorstwo koszty bezpieczeƒstwa i higieny pracy, zwiàzane z nieodpowiednimi warunkami Êrodowiska pracy, mo na podzieliç na trzy nast pujàce kategorie: koszty ubezpieczenia wypadkowego,

10 126 koszty powstajàce w wyniku wypadków przy pracy i chorób zawodowych, koszty b dàce wynikiem ucià liwoêci zwiàzanych z nieergonomicznym zaprojektowaniem pracy [Podstawy systemowego..., 2004, s ]. Koszty dzia aƒ prewencyjnych zwiàzane sà z koniecznoêcià zapewnienia bezpieczeƒstwa i ochrony zdrowia pracowników w stopniu co najmniej zgodnym z wymaganiami obowiàzujàcych przepisów. Wy sze koszty dzia aƒ prewencyjnych powinny prowadziç do wzrostu poziomu bezpieczeƒstwa i poprawy warunków pracy, a tym samym do obni enia w krótszej lub d u szej perspektywie czasowej kosztów zwiàzanych z niew aêciwymi warunkami Êrodowiska pracy. Podstawowym celem analiz kosztów bhp w przedsi biorstwie jest: pozyskanie informacji potrzebnych do podejmowania uzasadnionych z ekonomicznego punktu widzenia decyzji w procesie zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy, ocena skutecznoêci funkcjonowania systemu zarzàdzania BHP, uêwiadomienie korzyêci ekonomicznych, jakie mo na osiàgnàç w wyniku skutecznego zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy. Do kosztów bezpieczeƒstwa i higieny pracy zaliczane sà koszty zwiàzane ze spe nieniem wymagaƒ prawnych, koszty powsta e w wyniku nieodpowiednich warunków Êrodowiska pracy oraz koszty zwiàzane z wdro eniem, utrzymywaniem i doskonaleniem systemu zarzàdzania BHP. 6. Wpływ systemu BHP na efektywność przedsiębiorstwa Wprowadzenie systemu zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy pozwala na skuteczne zarzàdzanie w tej dziedzinie, a w zwiàzku z tym wp ywa na bie àce spe nianie wymagaƒ przepisów prawnych w zakresie bezpieczeƒstwa i higieny pracy. Na podstawie badaƒ przeprowadzonych w oko o 100 przedsi biorstwach, które same podejmowa y inicjatywy w zakresie wdro enia systemu lub robi y to pod tzw. przymusem, mo na zauwa yç pozytywny wp yw systemu zarzàdzania BHP na efektywnoêç przedsi biorstw, co wyra a si mi dzy innymi: poprawà warunków pracy zatrudnionych pracowników przez stosowanie na bie àco odpowiednich przepisów prawnych efektem tego jest: wzrost wydajnoêci zatrudnienia, lepsze wykorzystanie potencja u pracowniczego, lepsze wykorzystanie czasu pracy, ograniczenie strat wynikajàcych z tytu u niew aêciwego stanu bhp (np. kosztów wypadków, chorób zawodowych, napraw parku maszynowego itd.), wi kszym anga owaniem za ogi do przestrzegania przepisów, jak równie podejmowaniem dzia aƒ w celu poprawy stanu bhp w zak adzie efektem tego jest wzrost zaanga owania pracowników w problemy zwiàzane z produkcjà co przejawia si podniesieniem jakoêci, wydajnoêci pracy oraz sprzyja lepszej integracji pracowników z celami firmy (wzrost motywacji do pracy),

11 System zarzàdzania BHP jako narz dzie zwi kszeniem iloêci czasu przeznaczonego na produkcj co wyra a si poprawà terminowoêci realizacji zamówieƒ, wzrostem zdolnoêci produkcyjnych, zwi kszeniem sprzeda y, zmniejszeniem rotacji pracowników, czego efektem sà mniejsze koszty szkolenia nowych pracowników, poprawà wizerunku przedsi biorstwa na rynku, dajàcà swoistà r kojmi i tym samym zapewniajàc konkurencyjnoêç, mo liwoêcià rozwijania wspó pracy na arenie mi dzynarodowej, pozyskiwanie nowych kontraktów, opracowaniem (przygotowaniem) procedur, które obowiàzujà w sytuacjach awaryjnych, np. w momencie wypadku przy pracy procedury te ograniczajà wydatki, straty przestoje zwiàzane z wypadkami, awariami powsta ymi w procesie produkcji, w poprawie wskaêników ekonomiczno-finansowych przedsi biorstwa. Konieczne staje si do ich wprowadzenia zidentyfikowanie zagro eƒ, które mogà spowodowaç wypadki, a co si z tym wià e, daje mo liwoêç podj cia z wyprzedzeniem dzia aƒ zapobiegawczych i korygujàcych. Jest to podejêcie tzw. proaktywne, pomagajàce zapobiegaç wypadkom. Bioràc pod uwag czynniki ekonomiczne, podejêcie proaktywne (z przeprowadzanà ocenà ryzyka zawodowego) jest dla zak adu bardziej op acalne ni analiza przyczyn i okolicznoêci wypadków przy pracy i koszty z nimi zwiàzane. SkutecznoÊç systemu zarzàdzania bhp zwiàzana jest z ocenà ryzyka zawodowego na poszczególnych stanowiskach pracy lub przy wykonywaniu okreêlonych prac. Metod oceny ryzyka zawodowego okreêlono m.in. w polskiej normie PN-N Systemy zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy. Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego. Podstawowym celem oceny ryzyka zawodowego jest identyfikacja mo liwych êróde zagro eƒ i podj cie dzia aƒ korygujàcych oraz zapobiegajàcych wystàpieniu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. 7. Przykłady wdrożeń i ocena ich efektywności Przedsi biorstwa w Polsce wdra ajà w wi kszoêci przypadków zintegrowane systemy zarzàdzania, których elementem jest system zarzàdzania bezpieczeƒstwem i higienà pracy zgodny z normà mi dzynarodowà PN-N Celem wdra ania takiego systemu jest ch ç podniesienia przez firm efektywnoêci funkcjonowania, co pozwoli jej w okreêlonym horyzoncie czasowym na umocnienie swojej pozycji konkurencyjnej na rynku. Wdro enie tych norm wynika tak e z koniecznoêci dostosowania si firm do standardów europejskich, które pozwolà im na normalne funkcjonowanie na europejskim, zintegrowanym rynku. Tabela 3 prezentuje cztery firmy, ktore wdro y y zintegrowany system zarzàdzania obejmujàcy m.in. modu y: zarzàdzania jakoêcià, Êrodowiskiem, bezpieczeƒstwem. Wyniki wdro enia systemu wskazujà na jego wp yw na efektywnoêç dzia ania tych firm.