Cz³owiek jak zwierzê. Sfrazeologizowane porównania doczasownikowe na podstawie S³ownika frazeologicznego jêzyka polskiego

Transkrypt

1 Acta Universitatis Wratislaviensis No 2530 Jêzyk a Kultura tom 15 Wroc³aw 2003 ALICJA NOWAKOWSKA Uniwersytet Wroc³awski Cz³owiek jak zwierzê. Sfrazeologizowane porównania doczasownikowe na podstawie S³ownika frazeologicznego jêzyka polskiego W S³owniku frazeologicznym jêzyka polskiego Stanis³awa Skorupki sfrazeologizowane porównania (porównania frazeologiczne, porównania ustalone) stanowi¹ istotn¹ czêœæ przedstawionego materia³u. Sam twórca polskiej frazeologii umieszcza je na pograniczu frazeologii sta³ej i ³¹czliwej. Jednak e trzeba zdawaæ sobie sprawê z tego, e w³¹czanie zwi¹zków porównawczych do frazeologii nie jest ca³kowicie bezdyskusyjne. Polska tradycja widzi w nich jednostki frazeologiczne. Pojawia³y siê u Adama Krasnowolskiego (1905), jak wspomnia³am, wiele ich zawiera s³ownik Skorupki, mo na je równie znaleÿæ w Podrêcznym s³owniku frazeologicznym Stanis³awa B¹by, Gabrieli Dziamskiej i Jaros³awa Liberka, w S³owniku frazeologicznym wspó³czesnej polszczyzny S. B¹by i J. Liberka, w Popularnym s³owniku frazeologicznym Katarzyny G³owiñskiej. Leksykografowie uwa aj¹ jednak za konieczne uzasadnienie umieszczenia ich w swoich zbiorach, np. W naszej pracy postanowiliœmy te zanotowaæ nale ¹ce zdaniem niektórych badaczy do pogranicza sta³ej i ³¹czliwej frazeologii wyra enia i zwroty o charakterze porównawczym (porównania frazeologiczne), mimo i jako ca³oœæ nie wykazuj¹ jakiejœ odrêbnoœci semantycznej. Uwa amy jednak, e w ich przypadku mo e w charakterze pomocniczym dzia³aæ kryterium frekwencyjne, co pozwala okreœliæ te jednostki jako bli sze zwi¹zkom sta³ym ni luÿnym (B¹ba i in. 1995: 10). Wskazany w tym cytacie brak odrêbnoœci semantycznej powoduje, e np. Aleksander Mo³otkow, twórca frazeologicznego s³ownika jêzyka rosyjskiego, pomija je ca³kowicie (Frazeologièeskij slovar 1978). Inne rozwi¹zanie proponuj¹ autorzy najobszerniejszej czeskiej pracy frazeologicznej s³ownika frazeologicznego jêzyka czeskiego, którzy wyodrêbniaj¹ sfrazeologizowane porównania, zamieszczaj¹c je w oddzielnym tomie (Slovník 1988) 1. 1 Szerzej omawiam te zagadnienia w odrêbnym artykule (Nowakowska 2000).

2 98 ALICJA NOWAKOWSKA Omawiane porównania stanowi¹ niew¹tpliwie interesuj¹c¹ grupê zwi¹zków frazeologicznych. Mo emy wœród nich znaleÿæ jednostki ró nego typu. Bêd¹ to zarówno wyra enia (np. z³y jak pies), jak i zwroty (np. ryczeæ jak bawó³). Uwzglêdniaj¹c stopieñ trwa³oœci zwi¹zku na ró nych etapach historycznego rozwoju jêzyka, da siê wyró niæ porównania stabilne (np. bia³y jak œnieg), recesywne (np. czujny jak uraw) i ekspansywne (np. g³owa jak komputer) (por. B¹ba 1989: 21 22). Wœród znaczeñ przypisywanych sfrazeologizowanym porównaniom na czo- ³o wysuwa siê sens intensivum. Andrzej Maria Lewicki na tej podstawie sformu- ³owa³ radykaln¹ tezê, g³osz¹c, e mo na zwi¹zki o strukturze ADJ jak N, np. silny jak koñ, czerwony jak rak, zdrowy jak ryba, uznaæ za konstrukcje wariantywne. Czy uznanie ich za warianty pisa³ Lewicki nie by³oby zbyt œmia³ym krokiem? Wydaje siê, e nie, poniewa uznanie szeregu zwi¹zków za warianty kieruje jedynie uwagê badaczy na ³¹czliwoœæ leksykaln¹ i motywacjê wyboru jednego z wariantów. Z faktu, e szereg wariantów zwi¹zków jak N/ADJ bêdzie liczy³ kilkaset stron druku, nie wynika nic innego, jak tylko to, e te zwi¹zki bêd¹ wyodrêbnione (Lewicki 1981: 75) 2. Nieco inaczej widzi to Jozef Mlacek, zwracaj¹c uwagê na trudnoœci w odró - nianiu wariantów synonimicznych porównañ od samodzielnych zwi¹zków frazeologicznych. W³aœnie brak tu wyraÿnej granicy jest przez niego podkreœlany jako jedna ze szczególnych cech sfrazeologizowanych porównañ. Pos³uguj¹c siê sposobem obrazowania, próbuje jednak tê granicê wytyczyæ (Mlacek 1977: 102). Porównania s¹ zwi¹zkami o znacznej ³¹czliwoœci semantycznej i empirycznej. U ywa siê ich czêsto i chêtnie. Powstaj¹ wci¹ nowe, zazwyczaj o silnym zabarwieniu emocjonalnym. S¹ one na ogó³, choæ nie zawsze, umotywowane i w znacznej mierze skonwencjonalizowane. Sfrazeologizowane porównania s¹ utrwaleniem w mowie wyników doœwiadczeñ fizycznych i kulturowych spo³ecznoœci pos³uguj¹cych siê t¹ mow¹. George Lakoff i Mark Johnson, pisz¹c o metaforze, zauwa yli: Trudno odró niæ podstawê fizyczn¹ metafory od podstawy kulturowej, poniewa wybór jednej z mo liwych podstaw fizycznych jest zwi¹zany z koherencj¹ kulturow¹ (Lakoff, Johnson 1988: 42). To samo da siê powiedzieæ o porównaniach. Podobnie jak metafory, porównania wykorzystuj¹ te podobieñstwa, których doœwiadczaj¹ ludzie. Istotne s¹ wiêc nie podobieñstwa obiektywne, lecz podobieñstwa doœwiadczane. Porównania nazywane s¹ zwi¹zkami stereotypowymi 3. Jest to okreœlenie niezwykle s³uszne, gdy sfrazeologizowane porównania s¹ obustronnie uwik³ane w stereotypy. Oparte s¹ na stereotypach i jednoczeœnie je tworz¹ i utrwalaj¹. Ste- 2 Z czasem A.M. Lewicki z³agodzi³ nieco swoje stanowisko, zauwa aj¹c, e z punktu widzenia semantycznego szereg wariacyjny jest zbiorem jednostek o to samej denotacji i identycznych w³aœciwoœciach syntaktycznych (Lewicki 1996: 10). Porównania tego pierwszego warunku nie spe³niaj¹. 3 Por. Na pograniczu frazeologii ³¹czliwej i sta³ej mieszcz¹ siê zwi¹zki utarte, stereotyp o w e, utrwalone w jêzyku w pewnej okreœlonej formie, ale nie wykazuj¹ce jeszcze wyraÿnej

3 Nazwy zwierz¹t we frazeologizmach 99 reotypowy wilk z ludowych baœni jest g³odny i z³y. Stereotyp ten jest wykorzystany przez porównania g³odny jak wilk i z³y jak wilk. Porównania te zaœ podtrzymuj¹ stereotyp, utrwalaj¹ go w œwiadomoœci u ytkowników jêzyka. Stereotypy s¹ uwarunkowane kulturowo i jednoczeœnie stanowi¹ element kultury. W artykule tym ograniczê siê do jednego tylko typu porównañ. Przedstawiê zwroty 4 z nazw¹ zwierzêcia niedomowego jako elementem porównawczym. Materia³ w ca³oœci pochodzi ze S³ownika frazeologicznego jêzyka polskiego S. Skorupki. Wiêkszoœæ porównañ ma nieskomplikowany schemat sk³adniowy N1 V jak N2, np. Jan œpi jak suse³. Pozycja N1 wype³niana jest na ogó³ przez rzeczownik oznaczaj¹cy cz³owieka. Niekiedy jako pierwszy argument mo e wystêpowaæ nazwa zwierzêcia, np. ktoœ sadzi jak sarna / coœ (pies) sadzi jak sarna. Jest to jednak sytuacja wyj¹tkowa i dotyczy najczêœciej zwierz¹t domowych, upersonifikowanych. Porównania te bowiem powsta³y po to, by w ten sposób przedstawiæ zachowania ludzi. Tu jeszcze raz potwierdza siê przekonanie o antropocentrycznym charakterze frazeologii (por. Pajdziñska 1990). Pozycja N2 w przedstawionym schemacie wype³niona jest przez rzeczownik bêd¹cy nazw¹ zwierzêcia, który mo e (ale nie musi) byæ uzupe³niony dodatkowymi okreœleniami, np. spociæ siê jak ruda mysz, wygl¹da jak szczur z m¹ki, kochaæ siê jak dwa go³¹bki. Nazwy zwierz¹t wi¹ ¹ siê z okreœlonym wartoœciowaniem. Bardzo niedobre konotacje ma samo s³owo zwierzê / zwierz. S³ownik Skorupki podaje zwroty porównawcze z tymi leksemami: yæ jak zwierzê, zdychaæ jak zwierzê, wyæ jak zwierzê / zwierz, ryczeæ jak rozjuszony zwierz; wszystkie ujemnie nacechowane. Kiedy przyjrzymy siê nazwom zwierz¹t wystêpuj¹cym jako cz³ony porównawcze w analizowanych zwrotach, oka e siê, e mamy w nich zawarty obszerny przegl¹d fauny nale ¹cej do ró nych typów i gromad. W porównaniach wystêpuj¹ zarówno nazwy ssaków, jak i ptaków, ryb, gadów, p³azów, owadów. Zdecydowana wiêkszoœæ z nich to stworzenia yj¹ce w naszej strefie klimatycznej. Zwierz¹t egzotycznych jest niewiele: kangur, lew, lwica, ma³pa, papuga, rekin, s³oñ, struœ, tygrys. Takie proporcje s¹ jak najbardziej zrozumia³e na tle ca³ego zasobu frazeologicznego jêzyka. Porównania ze zwierzêtami egzotycznymi maj¹ obc¹ genezê, np.: mówiæ / paplaæ / powtarzaæ jak papuga, kryæ g³owê w piasku jak struœ, broniæ siê / walczyæ jak lew, rzucaæ siê jak tygrys. Zawieraj¹ one nawi¹zania do obserwacji i przes¹dów przekazywane w obrêbie naszego krêgu kulturowego. Porównania, w których wystêpuj¹ nazwy zwierz¹t rodzimych, równie mog¹ mieæ charakter internacjonalizmów, np.: jeœæ jak wróbelek, fr. manger comme un moineau; umieraæ jak muchy, fr. mourir comme des mouches; p³ywaæ jak ryba, fr. nager comme un»nadwy ki znaczeniowej«, tzn. nie odbiegaj¹ce zasadniczo w swej wartoœci semantycznej od sumy znaczeñ swych poszczególnych sk³adników (Kurkowska, Skorupka 1959: 158). 4 Zwrot rozumiem zgodnie z definicj¹ S. Skorupki: Zwrot to zespó³ wyrazów powi¹zanych sk³adniowo, w którym cz³on podstawowy ma charakter werbalny. Oœrodkiem zwrotu jest czasownik lub imies³ów nieodmienny (Skorupka 1987: 6).

4 100 ALICJA NOWAKOWSKA poisson 5. Tu czêsto trudno jest mówiæ o wzajemnych zapo yczeniach, mo na raczej przypuszczaæ, e obserwacje przyrody, czynione przez przedstawicieli ró nych narodów, prowadzi³y do podobnych rezultatów. Zwroty porównawcze s¹ oparte na wnioskach wynikaj¹cych z bezpoœredniego kontaktu z natur¹ w wiêkszym stopniu ni wyra enia doprzymiotnikowe, s³abiej zatem s¹ obci¹ one balastem kulturowym, choæ oczywiœcie nie s¹ od niego wolne. Bardzo istotn¹, a zdaniem niektórych badaczy najwa niejsz¹, cech¹ porównañ jest ich obrazowoœæ. Wykorzystuj¹ one obrazy zwierz¹t do zilustrowania zachowañ ludzkich. To samo stworzenie bywa traktowane jako przyk³ad ró nych sposobów bycia, np. aba s³u y jako cz³on porównawczy w zwrotach: p³ywaæ jak aba, nadymaæ siê jak aba, skrzeczeæ jak aba, poruszaæ ustami jak aba. Jednoczeœnie porównania wy³awiaj¹ podobieñstwa w zachowaniu siê bardzo ró nych zwierz¹t. Do przedstawienia sposobów skakania jêzyk polski u ywa miêdzy innymi nastêpuj¹cych zwrotów porównawczych: skakaæ jak kangur ÿlekko i daleko, skakaæ jak wróbel (na nici, na sznurku) ÿniezgrabnie, skakaæ jak dziêcio³, skakaæ jak kogut, skakaæ jak zaj¹c, skakaæ jak sarna, skakaæ jak wesz na grzebieniu ÿpodskakiwaæ. Jak widaæ, przywo³anie obrazu okreœlonego zwierzêcia precyzuje tu znaczenie podstawowego czasownika, a wiêc pe³ni funkcjê semantyczn¹. Czasowniki pojawiaj¹ce siê w sfrazeologizowanych zwrotach porównawczych nale ¹ do ró nych grup znaczeniowych. Przyjrzymy siê tu bli ej grupom porównañ zawieraj¹cych 1) czasowniki ruchu i 2) czasowniki oznaczaj¹ce wydawanie dÿwiêków. 1) Porównania ilustruj¹ ró ne sposoby poruszania siê od niezwykle wolnego do bardzo szybkiego, ruchu w okreœlonym celu i ruchu bezcelowego, ukazuj¹ rozmaite jego rodzaje. Najwolniejszy sposób przemieszczania siê to pe³zanie. Pe³za w¹ i g¹sienica (pe³zaæ jak w¹, pe³zaæ jak g¹sienica), stworzenia bardzo nisko wartoœciowane. W¹, przeklêty ju w Ksiêdze Rodzaju, pozbawiony nóg, jedynie pe³zn¹c, mo e zmieniaæ miejsce pobytu. G¹sienica te nie nale y do wysoko cenionych istot. Samo pe³zanie jest najmniej w³aœciwym sposobem poruszania siê. Przywo- ³ywane tu zwierzêta podkreœlaj¹ jeszcze niski charakter tego, niegodnego cz³owieka, ruchu. Nieodparcie nasuwa siê tu cytat z Mickiewicza: pókim by³ w okuciach, pe³zaj¹c milczkiem jak w¹, ³udzi³em despotê. Bardzo wolno rusza siê (wlecze) mucha w mazi / w miodzie / w smole. Tu powolny ruch zestawiony z niesympatycznym owadem poci¹ga za sob¹ negatywn¹ ocenê. Wprowadzenie muchy do porównania nie tylko intensyfikuje je, ale równie odpowiednio nacechowuje semantycznie i emocjonalnie. Szybko siê poruszaæ to: biec, mkn¹æ, pêdziæ, sadziæ. Ten rodzaj ruchu przypisywany jest zaj¹cowi i sarnie, czêsto z okreœleniem sp³oszony. Biegnie, mknie, pêdzi tak e sp³oszona kuropatwa. Zwierzêta przemieszczaj¹ siê szybko przede wszystkim wtedy, gdy uciekaj¹, a wiêc pierzchaæ (uciekaæ) jak sp³oszony zaj¹c / 5 Porównania francuskie przytaczam za P. Vigerie (1992).

5 Nazwy zwierz¹t we frazeologizmach 101 sarna / kuropatwa. Najbardziej pozytywne konotacje ma chyba sarna. Porównanie biegnie (mknie) jak sarna na pewno nie zawiera elementów deprecjonuj¹cych, dodanie przydawki sp³oszona ju nieco ten obraz zmienia. Biec jak sp³oszona sarna to na pewno ÿbiec bardzo szybko, ale i ÿuciekaæ. Ucieczka nie jest wartoœciowana wysoko, st¹d z pewnoœci¹ nie jest komplementem powiedzenie o kimœ, e biegnie jak sp³oszona sarna / zaj¹c, a ju nie daj Bo e kuropatwa. Innym sposobem poruszania siê jest p³ywanie. Stworzeniem, któremu najw³aœciwszy jest ten sposób przemieszczania siê, jest bez w¹tpienia ryba. S³ownik frazeologiczny jêzyka polskiego nie notuje jednak zwrotu p³ywaæ jak ryba w znaczeniu dos³ownym. W s³owniku znajdujemy jedynie czuæ siê, p³ywaæ w czym jak ryba w wodzie ÿczuæ siê dobrze, tj. przenoœne znaczenie porównania, ale to samo kompendium uwzglêdnia komparacjê p³ywaæ jak aba ÿna piersiach, tzw. abk¹; p³ywaæ doskonale. Jest ona interesuj¹ca z tego wzglêdu, e w przytoczonym frazeologizmie zupe³nie nie wyczuwa siê ujemnego wartoœciowania wnoszonego zazwyczaj przez leksem aba maj¹cy w jêzyku negatywne konotacje. Sposób poruszania siê znajduje równie odzwierciedlenie w zwrotach porównawczych. Chodziæ jak bocian to ÿpowoli i powa nie, chodziæ jak s³oñ ÿciê - ko i niezgrabnie, ale mamy te nieco absurdalne porównanie chodziæ jak sum ÿmilcz¹co i ponuro. W tych przyk³adach g³ównym celem porównania nie jest intensyfikacja, lecz obrazowoœæ. Przemieszczanie siê mo e byæ celowe lub niecelowe. S³ownik Skorupki notuje porównania: p³yn¹æ za kim, za czym jak rekin za okrêtem ÿliczyæ na zdobycz, lecieæ jak æmydo œwiat³a ÿna oœlep. Oba te zwi¹zki maj¹ charakter metaforyczny. Czasowniki p³yn¹æ, lecieæ znalaz³y siê w nich jedynie ze wzglêdu na przywo³ywane zwierzêta. Sytuacja rysuje siê wiêc odmiennie ni w zwi¹zkach poprzednio omawianych, w których nazwa zwierzêcia jest wtórna wobec u ywanego czasownika. 2) Drug¹ analizowan¹ grupê stanowi¹ porównania z czasownikami oznaczaj¹cymi wydawanie dÿwiêku. Najbardziej typowym dla cz³owieka sposobem wydawania g³osu jest mówienie. Zwierzêta nie mówi¹, chyba e zostan¹ specjalnie wyuczone przez cz³owieka, ale i wtedy tylko powtarzaj¹ zas³yszane s³owa, st¹d wiêc utrwalone porównanie mówiæ / paplaæ / powtarzaæ jak papuga, w którym przywo³anie mówi¹cego ptaka intensyfikuje negatywne wartoœciowanie. Czasem jednak nie zwierzê naœladuje cz³owieka, lecz cz³owiek wydaje zwierzêce dÿwiêki. Znajduje to odzwierciedlenie w stosownych porównaniach. Najbardziej donoœnym dÿwiêkiem jest ryk. Ryk zwierzêcia najczêœciej kojarzony jest z bólem, z wœciek³oœci¹. S³ownik frazeologiczny odnotowuje takie zwi¹zki: ryczeæ jak (zarzynany) bawó³, ryczeæ jak ranny tur, ryczeæ jak ranny / rozjuszony zwierz. Przydawki wzmagaj¹ jeszcze intensywnoœæ tych porównañ. Ca³kiem odmiennym dÿwiêkiem wydawanym przez zwierzê jest skrzeczenie. S³ownik Skorupki przypisuje je abie, zamieszczaj¹c porównanie skrzeczeæ jak aba o kimœ, kto ma g³os skrzecz¹cy. Przywo³anie nazwy p³aza ma na celu wzmocnienie pejoratywnego efektu tego porównania. Równie nieprzyjemnym

6 102 ALICJA NOWAKOWSKA odg³osem jest syk. Syczy przede wszystkim w¹ ; w porównaniach te gad, mija (syczeæ jak gad / jak w¹ / jak mija). Porównania te choæ mog³yby uchodziæ za neutralne, bo przecie wê e sycz¹ ze wzglêdu na konotacje wê a, mii, gada maj¹ zabarwienie zdecydowanie negatywne. Niektórzy przedstawiciele œwiata zwierz¹t s¹ sympatyczni i wydaj¹ mi³e dla ucha dÿwiêki. To przede wszystkim ptaki œpiewaj¹ce. Œpiewaæ jak s³owik mo e tylko wielka œpiewaczka. Jest to komplement. Inne zwi¹zane z tym czasownikiem porównania jak ptaszek, jak skowronek budz¹ te jak naj yczliwsze emocje. Stworzenia te s¹ w naszej kulturze stawiane doœæ wysoko, s¹ niebieskimi ptakami, które nie musz¹ siaæ, oraæ, a tylko œpiewaæ na chwa³ê Bo ¹. Sfrazeologizowane porównania dostarczaj¹ niezwykle interesuj¹cego materia³u. Ukazuj¹, jak porz¹dkujemy nasz obraz œwiata, co uwa amy za bardziej, a co za mniej wartoœciowe. Przedstawiony artyku³ jest prób¹ przyjrzenia siê pewnej grupie tych jednostek jêzykowych, a jego cel to zasygnalizowanie, jak wiele nale a³oby tu jeszcze zbadaæ, zarówno w zakresie formy omawianych zwi¹zków, jak i ich treœci. Bibliografia B¹ba Stanis³aw (1989), Innowacje frazeologiczne wspó³czesnej polszczyzny, Poznañ. B¹ba Stanis³aw, Dziamska Gabriela, Liberek Jaros³aw (1995), Podrêczny s³ownik frazeologiczny jêzyka polskiego, Warszawa. B¹ba Stanis³aw, Liberek Jaros³aw (2001), S³ownik frazeologiczny wspó³czesnej polszczyzny, Warszawa. Slovník (1988), Slovník èeské frazeologie a idiomatiky, red. František Èermák, Praha. G³owiñska Katarzyna (2000), Popularny s³ownik frazeologiczny, Warszawa. Krasnowolski Adam (1905), Przenoœnie mowy potocznej, Warszawa. Kurkowska Halina, Skorupka Stanis³aw (1959), Stylistyka polska. Zarys, Warszawa. Lakoff George, Johnson Mark (1988), Metafory w naszym yciu, prze³. Tomasz P. Krzeszowski, Warszawa. Lewicki Andrzej Maria (1981), Derywacja frazeologiczna najwy szy wspó³czeœnie stopieñ abstrakcji w poznaniu zasobu frazeologicznego jêzyka, [w:] Pojêcie derywacji w lingwistyce, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s Lewicki Andrzej Maria (1996), Relacyjna siatka derywacyjna jako czynnik onomazjologicznego opisu frazeologicznego, [w:] Problemy frazeologii europejskiej, t. 1, pod red. Andrzeja Marii Lewickiego, Warszawa, s Mlacek Jozef (1977), Slovenská frazeológia, Bratislava. Frazeologièeskij slovar (1978), Frazeologièeskij slovar russkogo jazyka, red. Aleksander I. Molotkov, Moskva. Nowakowska Alicja (2000), Porównanie jako jednostka frazeologiczna (na podstawie zwi¹zków z nazwami roœlin), Rozprawy Komisji Jêzykowej WTN, t. XXVI, Wroc³aw, s Pajdziñska Anna (1990), Antropocentryzm frazeologii potocznej, Etnolingwistyka, t. 3, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s Skorupka Stanis³aw (1987), S³ownik frazeologiczny jêzyka polskiego, wyd. V, Warszawa. Vigerie Patricia (1992), La symphonie animale. Les animaux dans les expressions de la langue française, Paris.