Społeczeństwo. Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła. ROK XXII (XVIII) 2012 nr 1

Transkrypt

1 Społeczeństwo Studia, prace badawcze i dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła 107 ROK XXII (XVIII) 2012 nr 1

2 DYREKTOR Claudio Gentili WICEDYREKTOR Mario Toso SEKRETARZ REDAKCJI Davide Vicentini PREZES FUNDACJI GIUSEPPE TONIOLO Adriano Vincenzi REDAKTOR NACZELNY EDYCJI POLSKIEJ Zbigniew Borowik WYDAWCA Wersja włoska: FUNDACJA GIUSEPPE TONIOLO, WERONA, ITALIA Wersja polska: KATOLICKIE STOWARZYSZENIE CIVITAS CHRISTIANA, WARSZAWA ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Paweł Borkowski, sekretarz redakcji Zbigniew Borowik, redaktor naczelny Adam Wieczorek Tadeusz Żeleźnik ADRES REDAKCJI: ul. Wspólna 25, Warszawa, tel WYDAWCA: Grupa Inco S.A. Instytut Wydawniczy Pax ul. Wspólna 25, Warszawa tel Nakład: 500 egz. Druk i oprawa: Drukarnia im. Adama Półtawskiego ul. Krakowska 62, Kielce

3 REDAKCJA A. Albertini / N. Ancora / V. Antonelli / A. Balsamo / O. Bazzichi / P. Borkowski / Z. Borowik / C. Carrara / P. Cerocchi / F. Cucculeli / C. Di Francesco / G. Mauri / F. Mazzocchio / M. Merigo / M. Orsi / M. Placido / E. Preziosi / L. Santolini / P. Sassi / G. Sturzo / D. Vincentini / L. Viscardi / G. M. Zanoni KOMITET NAUKOWY S. Bernal Restrepo, Papieski Uniwersytet Gregoriański, Rzym / U. Bernardi, Uniwersytet w Wenecji / V. Buonomo, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / J. Y. Calvez, Centre Sevres, Paryż / G. Campanini, Uniwersytet w Parmie / P. Carlotti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / C. Cavalleri, Studi Cattolici, Mediolan / M. R. Cirianni, Papieski Fakultet Nauk o Wychowaniu Auxilium, Rzym / E. Colom, Papieski Uniwersytet Świętego Krzyża, Rzym / F. Compagnoni, Papieski Uniwersytet Świętego Tomasza, Rzym / G. De Simone, Papieski Uniwersytet Laterański, Rzym / G. Dal Ferro, Instytut Nauk Społecznych N. Rezzara, Vicenza / G. Gatti, Papieski Uniwersytet Salezjański, Rzym / F. Gentile, Uniwersytet w Padwie / P. Gheddo, Papieski Instytut Misji Zewnętrznych, Rzym / G. Goisis, Uniwersytet w Wenecji / O. Ike, CIDJAP, Enugu, Nigeria / P. Jarecki, Biskup pomocniczy Archidiecezji Warszawskiej / S. Martelli, Uniwersytet w Palermo / J. Mejía, Archiwista i Bibliotekarz Biblioteki Watykańskiej / D. Melé, IESE Business School, Barcelona / F. McHugh, Von Huegel Institut, St Edmund's College, Cambridge / C. Moreda da Lecea, Uniwersytet Nawarry, Pamplona / I. Musu, Uniwersytet w Wenecji / A. Nicora, Przewodniczący APSA, Watykan / A. Poppi, Uniwersytet w Wenecji / V. Possenti, Uniwersytet w Wenecji / J. Schasching, Katolicka Akademia Społeczna, Wiedeń / M. Schooyanhs, Katolicki Uniwersytet w Louvain / M. Spieker, Uniwersytet w Osnabrück / K. Wroczyński, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II / S. Zamagni, Uniwersytet w Bolonii / S. Zaniinelli, Katolicki Uniwersytet Najświętszego Serca, Mediolan KORESPONDENCI S. Gregg, Grand Rapids, Michigan / J. Jelenic, Zagrzeb / T. Kim, Seul / S. Košč, Trnawa / S. Cornish, Sydney / V. Piesenko, Rostów nad Donem / E. Sotoniakova, Ostrawa / D. Valdés, Pinar del Rio / K. G. Michel, Würzburg

4 SPIS TREŚCI Od Redakcji Zbigniew Borowik 11 Solidarność i odpowiedzialność w Europie Claudio Gentili 13 O rzeczach nowych w nauce społecznej Kościoła Prace badawcze Vittorio Possenti 21 Religia i prawa człowieka w sferze publicznej Bp Mario Toso 41 Reforma międzynarodowego systemu monetarnego i finansowego Studia Paolo Asolan 63 Nauka społeczna Kościoła w perspektywie teologii praktycznej Giovanni Manzone 85 Roztropność przedsiębiorcy jako rozeznanie Forum Ks. Grzegorz Sokołowski 103 Ksiądz prof. Piotr Nitecki znawca i popularyzator katolickiej nauki społecznej Marco Campo 121 Dobro wspólne a zarządzanie dobrami publicznymi Bp Angelo Casile 127 Praca jest powołaniem

5 5 Kronika Ks. Tomasz Głuszak 131 Konferencja naukowa Rok 1989 konsekwencje: Demokracja Pluralizm Uczestnictwo (Poznań, 29 listopada 2011 r.) Dokumenty Ojciec Święty Benedykt XVI 137 Wychowanie młodzieży do sprawiedliwości i pokoju. Orędzie na XLV Światowy Dzień Pokoju 1 stycznia 2012 r. (8 grudnia 2011 r.) Ojciec Święty Benedykt XVI 147 Kryzys może i powinien pobudzać do refleksji. Przemówienie do korpusu dyplomatycznego (9 stycznia 2012 r.) Komisja Konferencji Episkopatów Wspólnoty Europejskiej (COMECE) 155 Europejska wspólnota solidarności i odpowiedzialności. Deklaracja biskupów COMECE na temat konkurencyjnej społecznej gospodarki rynkowej jako celu traktatowego Unii Europejskiej (27 października 2011 r.) Książki Oreste Bazzichi 177 Rec.: V. Possenti (red.), Il futuro della democrazia, Milano-Udine 2011 Materiały do formacji katolickospołecznej Oreste Bazzichi 179 Źródła nauki społecznej Kościoła: doktryna społeczno- -polityczna Kościoła w wiekach XIX i XX

6 SUMMARIES No. 1 (107), January-February 2012 Vittorio Possenti Religia i prawa człowieka w sferze publicznej W społeczeństwach zachodnich istnieje uformowana religijnie opinia, która odzywa się raz więcej, raz mniej w debacie publicznej, zwłaszcza gdy ta dotyczy tematów moralnie i antropologicznie trudnych. Należy rozpatrzyć ogólną rolę, jaką taka opinia może odgrywać. Szczególnie istotne są dwa przypadki, dziś fundamentalne: kwestia wolności religijnej w związku z umieszczaniem krzyża w miejscach publicznych oraz ochrona embrionu ludzkiego. Podstawowe założenie jest następujące: powinniśmy wyjść poza indywidualistyczno-liberalną interpretację praw, zmierzając ku społeczeństwu postliberalnemu i znajdując argumenty personalistyczne dla zrozumienia praw, włącznie z prawami do wolności religijnej i do życia. Religion and Human Rights in Public Sphere A religiously formed opinion exists in Western societies, and it intervenes more or less loudly in the current public debate, especially whenever issues are dealt with which are sensitive from an ethical and anthropological point of view. It is necessary to consider the general role which such an opinion may play. Nowadays two issues are particularly important: the matter of religious freedom, related with displaying publicly crucifixes, and special protection for the human embryo. The basic premise is as follows: we ought to go beyond interpreting rights in an individualistic and liberal manner, and shift towards postliberal society, by searching personalist arguments for understanding rights, including rights to religious freedom and life. Bp Mario Toso Reforma międzynarodowego systemu monetarnego i finansowego Refleksje Papieskiej Rady Iustitia et Pax, zawarte w nowym dokumencie na temat reformy międzynarodowego systemu monetarnego i finansowego (24 października 2011 r.), nie są futurologią, wyobrażeniem tego, jaki może być rezultat końcowy. Po prostu przywołują racje pilnej reformy światowej struktury instytucjonalnej, zresztą już postulowanej przez G-20

7 SUMMARIES 7 w Pittsburghu. W istocie tekst Papieskiej Rady naświetla to, że jeśli zapoznaje się etyczne wymogi światowego dobra wspólnego, jak też wymogi globalnej sprawiedliwości społecznej i zasady powszechnego przeznaczenia dóbr, to trudno zrozumieć motywy przemawiające za ustanowieniem światowej władzy politycznej w sensie proponowanym przez NSK A Reform of the International Monetary and Financial System The considerations that the Pontifical Council «Iustitia et Pax» has expressed in its recent document (24th October, 2011), concerning a reform of the international monetary and financial system, are no kind of «futurology», no kind of supposition on how the final result may be like. They just deal with motives for an urgent reform of the global institutional structure, a reform that was already suggested at the G-20 meeting in Pittsburgh. In reality, the document of the Pontifical Council casts light on the fact that if moral requirements of the global common good as well as the requirements of the global social justice and the principle of the universal destination of goods are ignored, then it becomes difficult to understand motives underpinning the constitution of a global political authority, as proposed by the social doctrine of the Church. Paolo Asolan Nauka społeczna Kościoła w perspektywie teologii praktycznej Ewangelia jest inspirującą zasadą nowej świadomości moralnej w zaangażowaniu społeczno-politycznym. Nie znajdujemy w niej programowych, z góry określonych formuł, które można by natychmiast wcielić w życie (tak bywa w ideologiach). Zamiast tego otrzymujemy dokładną koncepcję człowieka, którą należy się kierować, oraz równie dokładne odniesienie etyczne, które nie uzasadnia żadnego relatywizmu czy indyferentyzmu w kwestii wartości ani żadnego ustępstwa na rzecz moralności tego, co użyteczne czy dogodne (nawet jeśli np. w polityce nawołuje się do znalezienia drogi pośredniej między różnymi stanowiskami). W ten sposób antropologia i etyka okazują się nieodzowne do tego, aby mądrze i skutecznie podejmować wielkie problemy współczesności.

8 8 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1 The Social Doctrine of the Church from the Perspective of Practical Theology The Gospel is an inspiring principle of new moral consciousness in socio-political projects. It contains no programmatic, a priori formulas, which could be immediately put into practice, as in various forms of ideology. Instead, we receive a distinct concept of the human being, an idea to be followed, as well as a definite ethical reference, which fails to justify any kind of relativism or indifference in terms of values and any concessions to a morality of what is useful and unproblematic (even if, e.g. in politics, calls are made to search medium points between extreme positions). Thus, anthropology and ethics prove to be necessary in order to deal with major contemporary problems in a sensible and effective manner. Giovanni Manzone Roztropność przedsiębiorcy jako rozeznanie Niedostatek zaangażowania moralnego może udaremnić nawet najlepiej obmyślone reformy strukturalne. Dzisiaj refleksja na tym obszarze wydaje się bardziej subiektywna i niejasna w porównaniu z krytycznym badaniem struktur i decyzji. A jednak właśnie dzisiaj należy szczególnie zwrócić uwagę na cnoty zawodowe. Potrzebę tę wzmógł rozrost różnych organizacji. Wielkie organizacje mogą na wiele sposobów maskować błędy swoich pracowników. Poza tym rosnąca specjalizacja powoduje, że niewielu zna się na tym, co robi dany ekspert. Trzeba na nowo odkryć decydującą rolę odpowiedzialności zawodowej oraz wagę postaw podmiotowych. Wśród postaw cnotliwych pierwsze miejsce zajmuje roztropność. Jest ona umiejętnością podejmowania odpowiednich decyzji w sytuacjach realnego życia. Entrepreneur s Prudence as Discernment Lack of moral engagement may obstruct even best-planned structural reforms. Nowadays the reflection in this field appears to be more subjective and unclear than critical examination of structures and decisions. Nevertheless, it is nowadays that we ought to consider professional virtues carefully. The requirement for this has been emphasized by development of various organizations. Large organizations may conceal their employees; errors in a number of ways. In addition,

9 SUMMARIES 9 due to growing specialization, few people may understand what an expert actually does. The leading role of professional responsibility and the importance of personal involvement ought to be rediscovered. The first position among virtuous attitudes is occupied by prudence, the ability to make right decisions in real life circumstances.

10 SKRÓTY UŻYTE W NINIEJSZYM NUMERZE CA CV DCE GS KKK Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus w setną rocznicę encykliki Rerum novarum, 1 maja 1991 r. Benedykt XVI, Encyklika Caritas in veritate o integralnym rozwoju ludzkim w miłości i prawdzie, 29 czerwca 2009 r. Benedykt XVI, Encyklika Deus caritas est o miłości chrześcijańskiej, 25 grudnia 2005 r. Sobór Watykański II, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes Katechizm Kościoła Katolickiego KNSK Papieska Rada Iustitia et Pax, Kompendium nauki społecznej Kościoła LE LG NSK Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens o pracy ludzkiej, 14 września 1981 r. Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium nauka społeczna Kościoła ORP L Osservatore Romano wyd. polskie (1980-) PP PT QA RN S SRS SS Paweł VI, Encyklika Populorum progressio o popieraniu rozwoju ludów, 26 marca 1967 r. Jan XXIII, Encyklika Pacem in terris o pokoju między wszystkimi narodami opartym na prawdzie, sprawiedliwości, miłości i wolności, 11 kwietnia 1963 r. Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno o odnowieniu ustroju społecznego i dostosowaniu go do normy prawa Ewangelii, 15 maja 1931 r. Leon XIII, Encyklika Rerum novarum o kwestii robotniczej, 15 maja 1891 r. Społeczeństwo. Studia prace badawcze dokumenty z zakresu nauki społecznej Kościoła (1995-) Jan Paweł II, Encyklika Sollicitudo rei socialis z okazji dwudziestej rocznicy ogłoszenia encykliki Populorum progressio, 30 grudnia 1987 r. Benedykt XVI, Encyklika Spe salvi o nadziei chrześcijańskiej, 30 listopada 2007 r.

11 OD REDAKCJI SOLIDARNOŚĆ I ODPOWIEDZIALNOŚĆ W EUROPIE Zbigniew Borowik Redaktor naczelny Społeczeństwa Walka z kryzysem w krajach Unii Europejskiej odbywa się nierzadko kosztem najuboższych grup społecznych. Politycy podejmujący decyzje dotyczące niezbędnych reform gospodarczych często też tracą z pola widzenia dobro przyszłych pokoleń i wymóg ochrony środowiska, które potrzebuje wdrażania idei zrównoważonego rozwoju. Dlatego też w debacie nad skutecznymi sposobami przeciwdziałania kryzysowi i dalszymi perspektywami integracji europejskiej ważny jest każdy głos, który wychodzi poza ciasne ramy dyskursu czysto ekonomicznego. Z takim głosem wystąpiła ostatnio Komisja Konferencji Episkopatów Wspólnoty Europejskiej (COMECE) ogłaszając deklarację poświęconą zagadnieniu konkurencyjnej społecznej gospodarki rynkowej jako celu traktatowego UE. Choć samo pojęcie społecznej gospodarki rynkowej nie jest nowe tak nazywał się model gospodarki realizowanej po wojnie w wielu krajach naszego kontynentu w traktacie lizbońskim pojawia się w nowym kontekście, w którym akcent pada na konkurencyjność. Dlatego ważne jest, jak zauważają biskupi, aby to pojęcie należycie sprecyzować. Nasi czytelnicy, mając możliwość zapoznania się z pełnym tekstem tego dokumentu, na pewno dostrzegą jego niezwykłą wagę. Jest to bowiem głos Kościoła potwierdzający zasadnicze przesłanie katolickiej nauki społecznej w najtrudniejszym chyba momencie dziejów integracji europejskiej. I co ciekawe, niepoprzestający na przypomnieniu zasad, ale zawierający wiele szczegółowych ocen i praktycznych wskazań. Deklaracja przypomina najpierw, że społeczna gospodarka rynkowa to coś więcej, aniżeli model gospodarczy. Ma ona swoje typowo europejskie korzenie tkwiące w starożytnej filozofii greckiej, rzymskim prawo-

12 12 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1 dawstwie i tradycji biblijnej. Nie da się nawet o niej pomyśleć bez przywołania idei godności człowieka jako podstawy równości wszystkich ludzi. Wolność inicjatywy i solidarność to filary społecznej gospodarki rynkowej. Ale w traktacie lizbońskim jest mowa o konkurencyjnej społecznej gospodarce rynkowej. Czy da się pogodzić konkurencyjność tej gospodarki z jej społecznym charakterem? Tak, bo dobrze uporządkowany (przez państwo) rynek, na którym rzeczywiście działa konkurencja, jest środkiem do realizacji celów społecznych i sprawiedliwości. Biskupi przestrzegają, że UE w obecnej fazie integracji może okazać się niezdolna do opanowania demograficznych i globalnych wyzwań, jeśli nie będzie realizować modelu społecznej gospodarki rynkowej. Przyszłością mieszkańców i narodów Europy jest wspólnota odpowiedzialności i solidarności, zjednoczona społeczną gospodarką rynkową. Warto też w tym numerze zwrócić uwagęna artykuł bpa Mario Toso, sekretarza Papieskiej Rady Iustitia et Pax, który podejmując zagadnienie reformy światowego systemu monetarnego i finansowego, wyjaśnia nieporozumienia narosłe wokół idei ogólnoświatowej władzy publicznej, przedstawionej w encyklice papieża Benedykta XVI Caritas in veritate i skomentowanej przez Iustitia et Pax w dokumencie poświęconym reformie systemu monetarnego i finansowego. Zdaniem sekretarza Rady, nieporozumienia biorą się stąd, że już samo pojęcie władzy jest niewłaściwie rozumiane. W NSK nie chodzi o władzę arbitralną, rządzącą na zasadzie suwerenności niezależnie od porządku moralnego, tak jak to ma miejsce w nowożytnej myśli politycznej. Chodzi raczej o władzę jako siłę moralną, która decyduje zgodnie z prawym rozumem, i której powołanie musiałoby poprzedzić wyłonienie się autentycznej wspólnoty ogólnoświatowej. Jako godne uwagi można też polecić artykuły Giovanni ego Manzone o cnocie roztropności i poczuciu odpowiedzialności u dzisiejszych przedsiębiorców oraz Paola Asolana, który się zastanawia nad praktycznym znaczeniem NSK, której nie da się sprowadzić do prostej aplikacji zasad, aktóra jest mądrościowym rozeznaniem rzeczywistości społecznej o wielkiej wartości humanistycznej i spójności ewangelicznej.

13 OD REDAKCJI O RZECZACH NOWYCH W NAUCE SPOŁECZNEJ KOŚCIOŁA Claudio Gentili Dyrektor La Società Nowy rok zaczął się we Włoszech tak, jak skończył się stary przynamniej na pozór: brak debaty o polityce, utarczki między partiami, postawa ślepego zaufania albo równie ślepej pogardy wobec rządu Montiego. W naszym kraju zawsze trudno było o dialog i syntezę, a to odbiera obywatelom wolę działania dla dobra wspólnego, blokując możliwość wspólnej (i trudnej) refleksji o gospodarce, pracy, wychowaniu, rodzinie. Im mniej jest namysłu nad tymi sprawami, tym silniejsze jest poczucie pilnej potrzeby, żeby je podjąć. Na naszych oczach trwa kryzys II Republiki. Powtarzają się przypadki korupcji, które wydawały się wyłącznym udziałem I Republiki. Rząd Montiego jest dowodem niezdolności partii politycznych do rządzenia w czasie kryzysu gospodarczego. Włochy to kraj zablokowany. Nowe pokolenia są najbardziej dotknięte tym kryzysem: panuje tymczasowość, niepewność jutra, bezrobocie, które obejmuje 30% młodzieży. W naszym kraju widzi się wszystko, a tylko udaje się, że nie widzi się niczego, ażeby nie poczuwać się do odpowiedzialności za działanie. Wszyscy chcą mówić o wszystkim, ale milczy się, gdy trzeba odpowiedzieć młodym, którzy żądają dla siebie większej przestrzeni, albo rodzinom, które chcą, by poświęcić im więcej uwagi. W takim momencie jak zawsze, gdy Włochy były w trudnej sytuacji katolicy powinni dawać konkretne i prawdziwe odpowiedzi. Przede wszystkim zaś powinni dogłębnie zrozumieć, że jedność katolików (która nie ma oznaczać koniecznie jednej partii,

14 14 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1 ale jedną wspólną inspirację) jest jednym z warunków spójności i jedności kraju. W przemówieniu na seminarium Retinopera w Ankonie we wrześniu 2011 r. bp Mariano Crociata, sekretarz generalny Konferencji Episkopatu Włoch (CEI), stwierdził: Polityka służy dobru wspólnemu, ale nie powinna sprawować żadnej hegemonii w życiu miasta. Dobre jest nowe angażowanie się katolików w politykę, ale po to, żeby ją zmienić. Także od tej strony powinna się prezentować i wyróżniać obecność katolików. Miasto człowieka jest pluralistyczne i złożone jak formy dobra wspólnego, o które należy zabiegać. Katolicy powinni umieć rozpoznawać dobro wspólne, pojedynczo i we wspólnocie, ażeby odzyskać zapoznaną istotę człowieka, gdy nie ma do czego się odnieść w długich okresach kryzysu i trudności. Kardynał Angelo Bagnasco, przewodniczący CEI, jeszcze we wrześniu 2011 r. na zebraniu Rady Stałej przypominał: Bez integralnej, a więc transcendentnej wizji antropologicznej nie zajdzie się daleko w wielorakich dziedzinach: gospodarce, finansach, pracy, kulturze, solidarności społecznej, sprawiedliwości, opiece zdrowotnej, pokoju, ochronie środowiska. To człowiek jest busolą! Brak busoli to dezorientacja. W rezultacie każda odmiana dobra wspólnego będzie traktowana osobno, nawet z zaangażowaniem w szukanie rozwiązań, ale bez stosowania się do tego kryterium, którym jest to, co ludzkie, którym jest człowiek. Jakże trudno odwrócić 20-letnie staczanie się, kiedy faktycznie dominowała polityka jako demagogia, która jest też codziennym doświadczeniem tych miesięcy. Zachodzi głębokie pokrewieństwo między demagogią a tendencją do unikania wysiłku: rozumienia, poznawania, odpowiedzialnego nakreślania programów i projektów. Demagog spełnia najgorsze zachcianki ludu. Jeśli spojrzymy wstecz za siebie, to widzimy Włochy w zastoju, zablokowane we wszystkim poza wrogością i demonizowaniem. Nic nie zostało zrobione, rozwiązane, nic nie zostało na serio zaplanowane, wytrwale zrealizowane. Życie wydaje się zamknięte w obrębie rozmaitych grup nacisku i korporacji, które ograniczają się do konser-

15 Claudio Gentili / O rzeczach nowych w nauce społecznej Kościoła 15 wowania istniejących przywilejów, do samoobrony albo do demagogicznych żądań interwencji cudzym kosztem. Sądzę, że to jest czas dla odrodzenia się politycznego zaangażowania w świetle wartości i zasad NSK. Chrześcijanin ma głębokie wyczucie historii. Z nim wiąże się wyrazista, dojmująca świadomość złożoności problemów, tragicznej kruchości i jałowości gotowych i łatwych rozwiązań, mylącej powierzchowności czysto ekonomicznych modeli. Jesteśmy dziś przytłoczeni i zmęczeni wypowiedziami i pismami, które zapowiadają jedynie kataklizmy i klęski w takim ujęciu, że nie ma już miejsca na nadzieję. Nie możemy nie zauważać problemów, które się na nas zwalają, ani czekających nas trudności; przeciwnie powinniśmy spokojnie, na zimno analizować te problemy i trudności. Ale wbrew wielu kasandrycznym głosom, my, chrześcijanie, jesteśmy przepełnieni niezłomnym optymizmem, jesteśmy zdeterminowani, żeby wygrać trudną partię, mamy tyle energii, że budzi ona respekt i dodaje odwagi. Obecny kryzys, gdy poprawnie analizować jego przyczyny, może być dobrą okazją do wprowadzenia koniecznych i głębokich korektur systemu (nie żadnych mniej doniosłych, bo wtedy pozostałoby po staremu). Ale żeby tego dokonać, każdy ze swej strony partie, związki zawodowe, stowarzyszenia, opinia publiczna musi wyrzec się własnych korzyści z zajmowanej pozycji i odrzucić konserwatyzm. Przyszłości nie buduje się przez obronę przeszłości, ale przez podejmowanie wyzwań. Potrzeba więcej spójności, solidarności, troski o najsłabszych; potrzeba rozwiązań, które czasem mogą być niepopularne, ale które posłużą temu, żeby nie przerzucać na przyszłe pokolenia naszej niezdolności zarządzania teraźniejszością. I nie zbawi nas sama ekonomia: trzeba się odwołać do głębszych form myślenia, jak filozofia, historia, antropologia. W tym może być nam pomocny dorobek tygodni społecznych w Reggio Calabria w postaci programu nadziei. Mogą być pomocne opracowania i działania społeczne rozwijane w tych latach przez

16 16 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1 stowarzyszenia kościelne. Mam na myśli wrażliwość na problem imigracji we Wspólnocie św. Idziego. Mam na myśli resocjalizację byłych więźniów prowadzoną przez Odnowę w Duchu Świętym. Mam na myśli zajęcie się bezrobotną młodzieżą w ramach Projektu Policoro. Myślę o intensywnej działalności ACLI na rzecz zatrudnienia oraz o działalności, którą prowadzi Confcooperative, promująca przedsiębiorczość społeczną, i stowarzyszenie Coldiretti, wspierające odnowę gospodarstw rolnych. Myślę o ważnej działalności Akcji Katolickiej na rzecz ponownego odkrycia NSK. Myślę o pracy kulturalnej i dziele społecznego rozeznania ze strony Ruchu Wspólnota i Wyzwolenie. Myślę o prowadzonej przez AGESCI (Stowarzyszenie Włoskich Przewodników i Skautów Katolickich) pracy nad wychowaniem młodego pokolenia do dobra wspólnego. Myślę o dowartościowaniu szkoły katolickiej, o licznych fundacjach. Istnieje cały otwarty warsztat, o którym nie pisze prasa, ale który przygotowuje umysły i serca wolne, otwarte i gotowe do moralnej i społecznej odbudowy kraju. A kraju nie odbuduje się bez Boga, życia duchowego i otwarcia się na drugiego. Zrozumiał to wiele lat temu człowiek, który 29 kwietnia tego roku zostanie wyniesiony do chwały ołtarzy Giuseppe Toniolo, który był zdolny świadczyć w milczeniu i modlitwie o sile oddziaływania duchowego. Toniolo to nie tylko niezapomniane dziedzictwo akcji katolickiej i nie tylko założyciel FUCI (Włoska Uniwersytecka Federacja Katolicka). Z nazwiskiem Toniola wiążą się tygodnie społeczne i można powiedzieć, że jest on ojcem duchowym katolicyzmu społecznego, rozciągającego się od ACLI po Coldiretti, od CISL po Confcooperative. Daremnie chce się uporządkować i uczynić owocnym (zgodnym z zamiarami Opatrzności) działanie zewnętrzne mówił Toniolo jeżeli go nie poprzedza i stale mu nie towarzyszy życie wewnętrzne, praktyka głębokich cnót w codziennej odnowie samego siebie. Jeśli nieodłączny od życia wewnętrznego jest związek z Bogiem, wspólnotą, Pismem Świętym, to jest to już busola dla

17 Claudio Gentili / O rzeczach nowych w nauce społecznej Kościoła 17 działania zewnętrznego. Kardynał Bagnasco przypomniał o tym z mocą na Kongresie Eucharystycznym w Ankonie: NSK jest opatrznościowym, niezastąpionym dziedzictwem dla katolików, którzy chcą kontynuować albo podjąć służbę dla «miasta», świadomi tego, że drogami tej służby idzie się «razem», jeśli nie chce się być przesadnie ambitnym, nawet będąc wielkodusznym; «razem», bez samotnych przygód, żeby się liczyć i być skutecznym; «razem» w formach historycznie możliwych, z realizmem, bez naiwności i złudzeń, mając za skarb naukę historii. Powrót do twórczego stosowania i prostego objaśniania zasad NSK staje się teraz priorytetem. Powrót do mówienia i rozmawiania o NSK jest jak najbardziej konkretnym działaniem, nie tylko dla katolików, ale i dla wszystkich ludzi dobrej woli. Mieliśmy tego dowód w czasie pierwszego Festiwalu NSK w Weronie w dniach września 2011 r. To wydarzenie dało silny impuls nowości, gdyż NSK stała się wtedy powodem do świętowania, radości, dzielenia się. To był stół dostępny dla wszystkich, żeby mogli przy nim zasiąść, dzielić posiłek, rozmawiać, być razem. Festiwal, na którym nie omawiano spraw przypadkowych, powiedział krajowi, że jest wspólne dziedzictwo, źródło ogólnie ważnego sensu, że prawdziwa nadzieja nie spodziewa się tego, żeby zmieniły się rzeczy, ale żeby rzeczy nie zmieniły człowieka, żeby człowiek był tym, czym być powinien: istotą wolną, zdolną brać na siebie odpowiedzialność za świat. Wbrew reprezentowanemu przez wielu moralizmowi powściągliwe i radosne odkrycie wspólnej moralności uwolniło nafestiwalu niespodziewaną energię, która ma kontynuację wnowej formule dialogu i rozważania myśli Kościoła. Są to Laboratoria NSK. Idea ta bierze się z potrzeby sprawdzenia NSK w konkretnym życiu kraju, odniesienia jej do teraźniejszej sytuacji, żeby skierować ją ku dobru wspólnemu. NSK to autentyczna busola, która nie potrzebuje kapitanów i oficerów, ale ukierunkowuje i ożywia nadzieje wszystkich, gdyż wszyscy spotykają się na jednej łodzi.

18 18 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1 Laboratoria NSK to comiesięczne spotkania organizowane przez La Società, na których omawia się takie tematy jak: wspólnota polityczna, ekonomia przedsiębiorstwa, praca, środowisko, rodzina. Gromadzą one po osób, które nie tylko uznają dobro wspólne, ale chcą je sobie przybliżyć i proponować innym. Konkretność tej formuły wynika z obecności miarodajnych dyskutantów, którzy prowadzą debatę w kierunku jak najpełniejszego porozumienia. Spotkania będą się koncentrować nie tyle na analizie zjawisk, ile na dyskutowaniu tez, czyli propozycji. Zasadniczą cechą tych spotkań jest odejście od retoryki NSK. Nie wystarczy głosić zasady. Trzeba weryfikować ich realizację w danym kontekście społecznym i politycznym. W szczególności w ramach laboratoriów z udziałem młodych naukowców, przedstawicieli ruchów i stowarzyszeń, nauczycieli akademickich, ekspertów, parlamentarzystów specjalną uwagę poświęca się projektom ustaw: czy wyrażają one kulturę polityczną opartą na godności osoby, czy kulturę libertariańską z jej absolutyzacją wolności i relatywizmem etycznym? Chodzi o rozeznanie społeczne tym bardziej pożyteczne i potrzebne, że koncepcje godnościowe i libertariańskie w jednakowej mierze obecne są w obydwu koalicjach centroprawicowej i centrolewicowej. Laboratoria NSK mają do wykonania wielką pracę kulturalną i formacyjną. Pragnę zwrócić uwagę na klimat tych spotkań: politycy przeciwnych koalicji prowadzą dialog bez wchodzenia w propagandę i poruszają najbardziej palące problemy w sposób wolny od uprzedzeń ideologicznych. To jest sposób odczytywania dzisiejszej polityki bez marnowania się w polityce i nauka rozpoznawania dobrych praktyk, które rozprzestrzeniają się po całym kraju, i nie tylko. Także bowiem w Europie rośnie na nowo wielkie zainteresowanie NSK. W tym numerze w dziale dokumentów publikujemy w naszym tłumaczeniu ważny dokument zatwierdzony pod koniec 2011 r. przez COMECE, który skupia uwagę na społecznej gospodarce rynkowej w europejskiej wspólnocie solidarności i odpowiedzial-

19 Claudio Gentili / O rzeczach nowych w nauce społecznej Kościoła 19 ności. W tym dokumencie, który może pomóc zrozumieć rolę chrześcijan w dzisiejszej Europie, kluczowymi terminami są: działać bezinteresownie, współzawodniczyć swobodnie na regulowanym rynku, wdrażać nowe kierunki polityki społecznej, pobudzać wzrost gospodarczy, ale wraz z rozwojem zrównoważonym ekologicznie i społecznie. Powstanie nowych grup NSK w całych Włoszech (a zwłaszcza na południu), Szkoła NSK dla Wyższych Kadr Kierowniczych i rozszerzenie szkół diecezjalnych to wszystko pozwala żywić nadzieję. NSK jednocząca Włoch to z pewnością nowość. Dla nas pierwsza jest formacja. Położenie nacisku na formację nie jest oderwaniem się od rzeczywistości, ale dalekowzrocznością. Tak samo dobra jest stwierdził Benedykt XVI w Lamezia Terme w Kalabrii 9 października 2011 r. Szkoła Nauki Społecznej Kościoła, zarówno ze względu na jakość propozycji, jak i ze względu na to, że służy jej rozprzestrzenianiu. Gorąco życzę, żeby z takich inicjatyw rodziło się nowe pokolenie ludzi zdolnych zadbać nie tyle o interesy grupowe, ile o dobro wspólne. Dla nowego pokolenia promotorów dobra wspólnego szkoły i laboratoria NSK okazują się najważniejszym narzędziem. Tłum. Tadeusz Żeleźnik

20 20 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1

21 PRACE BADAWCZE RELIGIA I PRAWA CZŁOWIEKA W SFERZE PUBLICZNEJ Vittorio Possenti Uniwersytet Ca Foscari Wenecja 1. Demokracja, prawa człowieka, laickość W społeczeństwach zachodnich istnieje uformowana religijnie opinia, która odzywa się raz więcej, raz mniej w debacie publicznej, zwłaszcza gdy ta dotyczy tematów moralnie i antropologicznie trudnych. W niniejszym tekście rozpatruję ogólną rolę, jaką taka opinia może odgrywać. Omawiam szczególnie dwa przypadki, dziś fundamentalne: kwestię wolności religijnej w związku z umieszczaniem krzyża w miejscach publicznych (przypadek włoski) oraz ochronę embrionu ludzkiego. Wprowadzam założenie, które służy za tło dla całego tekstu: wyjść poza indywidualistyczno-liberalną interpretację praw, zmierzając ku społeczeństwu postliberalnemu i znajdując argumenty personalistyczne dla zrozumienia praw, włącznie z prawami do wolności religijnej i do życia. W przedstawionym tu punkcie widzenia zawierają się dwa założenia: że demokracja odrzuci pokusę wyrażania się w formie wyłącznie agregacyjnej, czyli tej, którą R. Dworkin dosadnie nazwał demokracją statystyczną 1 ;że dyskusja publiczna, konieczna dla autentycznego procesu decyzyjnego, odrzuci prymat i bezdyskusyjność jednostkowych preferencji i opinii i przyjmie, że ludzie mogą zmieniać poglądy. Naradzanie się jest metodą prowadzącą do tego, żeby ludzie zmieniali poglądy na podstawie przemyślanych racji. Specyfiką naradzania się jest to, ze zmierza ono do zmiany opinii za pomocą argumentów racjonalnych, uzasadnionych, ażeby wytworzyć wspólny sposób myślenia 2.

22 22 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1 Zacznijmy od sławnego urywku z A. de Tocqueville a: Istnienie, a zwłaszcza dobrobyt społeczeństwa wymaga, by umysły wszystkich obywateli łączyło i trwale spajało ze sobą kilka zasadniczych idei. Ten stan rzeczy może zaś powstać jedynie w przypadku, kiedy wszyscy ludzie czerpią niektóre opinie ze wspólnego źródła i godzą się przyjmować pewną liczbę zastanych przeświadczeń 3. W jakim punkcie, gdy o to chodzi, jesteśmy my na Zachodzie, gdzie dyskusja jest nieustanna, a pułap prawd wspólnych znacznie się obniżył? Głęboki chaos charakteryzujący dyskusję publiczną na Zachodzie, gdzie szermuje się najostrzejszymi zarzutami i głosi wiele sloganów, ujawnia rozdźwięk w naszych demokracjach. Nie jest to rozdźwięk tylko polityczny, ale i moralny, gdyż obywatele i ich reprezentanci zajmują coraz skrajniejsze pozycje, utrudniając dialog między grupami wytworzonymi przez różnice etniczne, religijne i płciowe dialog we wspólnym szukaniu argumentów, które mogłyby być zrozumiane i akceptowane przez innych obywateli. Są jednak przypadki, jak aborcja, odnośnie do których istnieje od dłuższego czasu zasadnicza publiczna niezgodność, pozostawiająca obecnie tylko mały margines dla szukania istotnej zgodności. Przedstawiam dwie uwagi na temat obecnego i przyszłego stanu debaty publicznej: 1. Od około 30 lat coraz więcej problemów rodzi się z indywidualistycznej i liberalnej interpretacji praw człowieka, i to właśnie gdy idea indywidualistyczna ukazuje narastające ograniczenia. Powinniśmy zatem dojść do społeczeństwa postliberalnego, w którym powołanie się na wolny wybór jednostki nie będzie już jedynym (albo prawie jedynym) kryterium zarządzania sprawami publicznymi. Termin postliberalne, który naturalne nie oznacza wrogości wobec wolności, zawiera w swoim znaczeniu cztery elementy: prawa wolnościowe nie powinny mieć przewagi zawsze i wszędzie; równowaga między prawami a obowiązkami powinna być bardziej rygorystyczna aniżeli w liberalnym indywidualizmie; religia nie może być tylko cultus privatus, ale powinna być obecna

23 Vittorio Possenti / Religia i prawa człowieka w sferze publicznej 23 publicznie i wywierać wpływ publiczny; wreszcie wolność nie może być jedynym ani najważniejszym celem polityki, gdyż ten cel konkretyzuje się w dobru wspólnym. Wszyscy widzą, jak wielka jest różnica między tymi dwiema formułami: finis rei publicae libertas est i finis rei publicae bonum comune est. Rozmaite odłamy społeczne idą faktycznie w kierunku społeczeństwa postliberalnego, choć nie posługują się tym terminem. Jeśli chodzi o wolność religii, to w perspektywie postliberalnej nie można jej rozumieć na gruncie wyłącznie indywidualistycznym jako wolności jednostki-monady w dziedzinie wyznawania bądź niewyznawania religii (freedom of religion and freedom from religion). Chodzi bowiem o prawo, które należy rozumieć w powiązaniu z tradycjami narodu, z jego samoświadomością i tożsamością jego historii, zatem jako prawo zapośredniczone w jakiś sposób zbiorowo i powiązane z dobrem wspólnym, które nie jest tylko sumą pozycji jednostkowych. Ażeby kontynuować w pełnym znaczeniu historię wolności, nie możemy zapatrywać się już tylko na społeczeństwo wolne, jak to czynią nurty liberalne, ale także na społeczeństwo sprawiedliwe. Gdy absolutyzuje się autonomię indywidualną, dobrze jest przypomnieć sobie realną sytuację ludzi i ich wielorakie zależności, jak też ujawniane przez nich potrzeby opieki i życzliwej uwagi. Krótko mówiąc, nie dojdzie się do żadnego rozwiązania, gdy zamyka się dylematy moralne w sferze prywatnej i stawia się tylko na wolność wyboru. Słusznie zauważa M. Sandel: Nie da się stworzyć sprawiedliwego społeczeństwa, zmierzając tylko do jak największej korzyści albo zapewniając wolność wyboru; ażeby dojść do sprawiedliwego społeczeństwa, powinniśmy myśleć razem o sensie dobrego życia i tworzyć publiczną kulturę polityczną zdolną przyjąć rozbieżności, które nieuchronnie się pojawią 4. Liberalizm głoszący neutralność utrzymuje: kiedy jako obywatele bierzemy udział w dyskusji politycznej, powinniśmy pozostawić na boku swoje najbardziej nawet przemyślane przekonania moralne i religijne, ewentualnie pozostając tylko przy zredukowanej, politycznej

24 24 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1 koncepcji osoby (J. Rawls). Taki schemat neutralności jest nieadekwatny teoretycznie i już się przeżył, chyba najpierw w Ameryce Północnej, gdzie był dość silny od lat 60. do początku lat 90., bardziej niż w Europie. 2. Trzeba zauważyć, że w krajach zachodnich nie ma jawnych aktów przemocy przeciwko religii, ale przede wszystkim jest pełzająca wrogość i zastarzałe uprzedzenia wobec niej, zwłaszcza wobec chrześcijaństwa, co od jakiegoś czasu zaczęto określać mianem chrystianofobii 5. Nieufność wobec czynnika religijnego żywi się często przekonaniem, że religia jest przeszkodą w pełnej realizacji praw człowieka, w szczególności według ich skrajnej interpretacji typu libertariańskiego, która czyni je prawami absolutnymi. Podejście indywidualistyczno-libertariańskie należy poddać krytyce, pokazując, że prawa człowieka są niezmienne, niepodzielne i współzależne albo wzajemnie powiązane, tak iż żadnego nie można rozciągać w nieskończoność bez naruszania innych ważnych praw i żadnego nie można pominąć. Nadto trzeba ramy praw ugruntować w antropologii personalistycznej, która wynosi na szczyt pojęcie natury ludzkiej jako źródła normatywności, przez co nie wszystko może być przedmiotem swobodnego wyboru ze strony podmiotów. Niesłuszny jest pogląd, że dwa podmioty tej samej płci mogą tworzyć rodzinę i przysposabiać dzieci, skoro nie pozwala im ich mieć wewnętrznie niepłodna, homoseksualna jedność. Wreszcie argumenty wysuwane w tych delikatnych kwestiach powinny być dostosowane do schematów laicyzmu i sekularyzmu, które przeważają w pewnych kontekstach. W Europie występują zasadniczo dwie odmiany laickości, które możemy nazwać laïcité du combat i laïcité apaisée et ouverte laickość walcząca i laickość złagodzona, otwarta. Pierwsza forma, przeważająca w przeszłości we Francji, a teraz ulegająca powolnej przemianie, nie była neutralna: wyraźnie uprzywilejowała stanowisko sekularystyczne i wyrażała z zasady krytyczną postawę wobec religii. Sekularyzm i laickość walcząca są przeciwne publicznej obecności czynnika

25 Vittorio Possenti / Religia i prawa człowieka w sferze publicznej 25 religijnego; natomiast laickość otwarta, która naturalnie uznaje rozróżnienie państwa i Kościoła, wyraża życzliwszą postawę wobec czynnika religijnego z tendencją do upatrywania w nim raczej zasobu, na który można liczyć, niż kłopotliwego problemu. 2. Wzajemne uczenie się wierza cych i niewierza cych W naszych społeczeństwach nie można już myśleć, że wspólnoty religijne się rozpadną pod presją postępującego sekularyzmu; to w ogóle nie jest już prawdą, jeśli kiedykolwiek było. Słuszną postawą jest otwarte żądanie od wszystkich obywateli, żeby nie negowali wartości poznawczych tych treści, które występują w dyskursie religijnym, i szukali dialogu z ludźmi religijnymi i laicystami, w którym, jak sugeruje J. Habermas, wzajemnie by się oni uczyli: Szacunek [dla przekonań religijnych] nie jest wszystkim; filozofia ma dobre powody, żeby w obliczu tradycji religijnych wykazać chęć uczenia się. Obywatele zlaicyzowani, o ile prezentują się jako obywatele państwa, nie mają prawa negować z zasady potencjału prawdy w religijnych wyobrażeniach świata ani odmawiać obywatelom wierzącym prawa do udziału w publicznych dyskusjach w języku religijnym. Obywatele bardziej zsekularyzowani nie mogą patrzeć na wierzących jako na gatunek ginący, którego zniknięcie będzie przyjęte z ulgą. Obywatele religijni wnoszą w debatę publiczną swoją wrażliwość i własny wkład, posługując się metodami dialogu i dyskursu publicznego. Nie wykraczają przeciw żadnej regule, ale raczej wnoszą niezaprzeczalny wkład, bez którego sfera publiczna byłaby pozbawiona czegoś żywotnego. Uczciwa gra wymaga, żeby wierzący starali się zrozumieć motywy drugiej strony, nie potępiając ich z góry. Trzeba też uwzględnić medialny rozziew, sytuację mniejszości, w jakiej znajduje się opinia religijna w sferze publicznej w Europie i w ogóle na Zachodzie, gdzie znaczna część mediów nie wspiera tego, na czym zależy światu religijnemu, a chyba zwłaszcza katolickiemu.

26 26 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1 W tym punkcie, przekonani o wartości wzajemnego uczenia się, jesteśmy jednak zmuszeni przez samą naturę wchodzących w grę problemów do postawienia sobie pytania: czy takie uczenie się, które jest zawsze możliwe, przynosi efekt? Pragnę przypomnieć, że niezgoda należy do samej natury pewnych kwestii (nie wszystkich), a to z powodu fundamentalnej różnicy między interesami a zasadami. Zastanówmy się nad tą rozstrzygającą kwestią: interesy mają cenę, mogą być uzgadniane i dopuszczają stanowisko pośrednie w toku negocjacji, np. targowanie się podczas kupna mieszkania. Zasady natomiast mają godność, a nie mają ceny i same z siebie nie dopuszczają punktu pośredniego: nie ma takiego punktu między zabić a nie zabić. Jest zatem bardzo trudno, a niekiedy jest nawet niemożliwe usunąć rozbieżności między stanowiskami dotyczącymi zasady, gdzie nie ma punktu pośredniego. Dobrym przykładem są ustawy, które nie zakazują i nie nakazują, ale zezwalają na pewne zachowania, np. ustawy o aborcji. Jej przeciwnicy i obrońcy życia są stale atakowani w ten sposób: jeśli ty nie chcesz, dlaczego ja nie mogę? Często kieruje się ten zarzut przeciw katolikom. W przypadku aborcji trudno ukazać istotę problemu, który nie daje się rozstrzygnąć tym pytaniem: jeśli ty nie chcesz, dlaczego ja nie mogę? Albowiem osoby opowiadające się za życiem sprzeciwiają się aborcji, gdyż jest to wielkie pogwałcenie powszechnego prawa do życia, a nie jakaś możliwość, której nie wybiera się indywidualnie. W pewnym sensie ustawodawstwo aborcyjne nakłada ludziom broniącym życia większy ciężar od tego, który znosiliby zwolennicy pro choice w przypadku prawnego zakazu aborcji Kryteria i konteksty opinii uformowanej religijnie Właściwe kryteria i ogólne cele takiej opinii w dyskursie publicznym nie są trudne do ustalenia i w tym momencie nie jest

27 Vittorio Possenti / Religia i prawa człowieka w sferze publicznej 27 konieczne, by tworzyć ich kompletny wykaz. Pobieżnie ujmując, obejmują one takie cele: respektowanie godności osoby ludzkiej, jej fundamentalnych praw i obowiązków z czego widać, że to, czego chce się chronić, dotyczy wszystkich, a nie tylko wierzących; równorzędny udział w debacie publicznej i współtworzenie w ten sposób dobrze uporządkowanej opinii publicznej; obrona praw i pozycji wspólnot religijnych przez pokazywanie ich fundamentu itd. W tym trzeba dać dowód solidności, zaznaczać swoją obecność w sferze kulturalnej i obywatelskiej, przynajmniej tak samo jak w dziedzinie instytucjonalnej 7. Ale żeby iść w tym kierunku, trzeba koniecznie podjąć bezpośrednio pewne kwestie współczesnej debaty, wyróżniając te najbardziej dramatyczne i kontrowersyjne, także dlatego, że potrzebna struktura argumentacyjna będzie zależeć od natury problemu. Na pewno mniejszość religijna nie może narzucać wizji religijnej, ale stosunek między religią a etyką jest złożony. Religia często inspiruje ludzi do zajęcia się sprawami etycznymi, takimi jak zniesienie niewolnictwa czy obrona życia. Niemniej jednak, choć ludzie religijni się w to włączają, problemy te są kwestiami etycznymi dla wszystkich, są ogólnie ważne. Etyka jest problemem istoty ludzkiej jako takiej. Nie chodzi o narzucanie wizji religijnej, ale o współdecydowanie o tym, co lepsze dla społeczeństwa. Szczególnie ważne jest określenie obecnych fundamentalnych opozycji duchowych. Moim zdaniem są trzy główne linie podziału: a) rozdział religijny między wierzącymi a niewierzącymi, który zaznacza się w kwestiach otwartej, wyraźnej obecności religii i jej symboli w sferze publicznej wbrew stanowisku liberalnemu, relegującemu religię do sfery prywatnej, i tendencji wyrosłej z rewolucji francuskiej, sprzeciwiającej się publicznej ekspozycji symboli religijnych; b) rozdział poznawczy i gnozeologiczny między tymi, którzy uważają naukę za najwyższy trybunał rozumu, a tymi, którzy odwołują się nie tylko do nauki, ale i do wiedzy filozoficznej oraz prawa naturalnego; c) rozdział antropologiczny miedzy tymi, którzy sprowadzają istotę ludzką do wolności wyboru, a tymi,

28 28 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1 którzy przedstawiają jej pełniejszy obraz. Te trzy opozycje nie pokrywają się w całości, ale mają wiele punktów stycznych, często na poziomie filozoficznym (postulat postmetafizyczny); poza tym drugi i trzeci podział mają bardzo duże znaczenie, które jednak rzadko jest widoczne. Omówię dwa przypadki: umieszczanie symboli religijnych w miejscach publicznych oraz ochrona embrionu ludzkiego. W pierwszym przypadku wchodzą w grę specyficzne tradycje kulturalne i religijne, które mogą sprzyjać rozwiązaniu pozytywnemu; natomiast w drugim przypadku kwestia jest ogólniejsza i trzeba przedstawić swoje stanowisko, odwołując się do argumentów z filozofii człowieka, prawa naturalnego oraz konstytucjonalizmu. 4. Krzyż w miejscach publicznych W kontrowersyjnej kwestii symboli religijnych w miejscach publicznych (np. sądy i aule) ostatnio zostały rozstrzygnięte dwie ważne sprawy, w których występuje zbieżność w ocenie tej kwestii i które będą służyć tworzeniu prawa. Pierwszy wyrok ogłosił we Włoszech Trybunał Kasacyjny 8. Drugie orzeczenie wydał Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu, organ Rady Europy grupującej 47 państw, wezwany do rozstrzygnięcia sprawy krzyża w związku z odwołaniem wniesionym przez Lautsi Soile, obywatelkę włoską narodowości fińskiej. Zakwestionowała ona obecność tego symbolu religijnego we włoskich szkołach publicznych, w tym w szkole jej syna, gdyż ta obecność została uznana za naruszenie wolności rodziców w wychowaniu dzieci. Po pierwszej decyzji na korzyść powódki (3 listopada 2009 r.) zostało tozakwestionowaneiwielkaizbatrybunału wstrasburgu, złożona z większej liczby sędziów, uznała (15z17głosów), że wewłoszech krzyż może byćlegalnie umieszczany w klasach szkolnych, gdyż wbrew powództwu nie narusza on wolności sumienia.

29 Vittorio Possenti / Religia i prawa człowieka w sferze publicznej 29 Pierwszy werdykt wywołał znaczne reakcje w różnych krajach europejskich, a 10 państw (Armenia, Bułgaria, Cypr, Grecja, Litwa, Malta, Monako, Rumunia, Rosja, San Marino) wsparło Włochy w procesie odwoławczym przed europejskim trybunałem. Potem dołączyły inne państwa (Albania, Austria, Chorwacja, Węgry, Mołdawia, Polska, Serbia, Słowacja i Ukraina), które zażądały respektowania tożsamości narodowej i tradycji religijnych. Natomiast Belgia, Francja, Portugalia, Holandia, Wlk. Brytania, Niemcy, Hiszpania, Szwajcaria nie udzieliły poparcia Włochom. Wyrok trybunału autorytatywnie pokazuje, że kultura praw człowieka (leżąca u podstaw Rady Europy) nie może i nie powinna być przeciwstawiana religijnym podstawom cywilizacji europejskiej, do której chrześcijaństwo wniosło istotny wkład. Myśl Wielkiej Izby w Strasburgu jest taka, że krzyż jest symbolem biernym i z tego powodu subiektywne odczucie skrępowania nie wystarcza do zaistnienia znaczącej prawnie obrazy. Poza tym Włochy mają prawo chronić własne tradycje i uznawać krzyż jednocześnie za symbol religijny i obywatelski. Trybunał wyraźnie uznaje istnienie zasady pomocniczości na poziomie europejskim i konkretnie ją stosuje, z poszanowaniem wolności i tożsamości (kulturalnej i historycznej) poszczególnych państw, interweniując niezbyt często, żeby nie zakłócać wewnętrznej równowagi prawnej państw członkowskich. Pomocniczość, jaka utrwala się w ten sposób w stosunku do tradycji religijnych, nie pozwala na to, żeby laickość jako rdzeń Unii Europejskiej była rozumiana w jeden tylko sposób, mocno zsekularyzowany na wzór francuski. Wiele państw zwłaszcza kraje prawosławne, które uwolniły się od ateizmu państwowego, wraz z krajami wschodnimi zasygnalizowało niebezpieczeństwo zeświecczenia i dechrystianizacji ich społeczeństw. Znaczenie ma orientacja Kościołów prawosławnych, chcących się bronić przed naporem sekularyzmu, jak tego żądał moskiewski patriarcha Cyryl. W tym duchu metropolita Hilarion zaproponował stworzenie strategicznego przymierza katolików i prawosławnych celem wspólnej obrony tradycji chrześcijańskiej przed sekularyzmem, liberalizmem

30 30 Społeczeństwo 22 (2012) nr 1 i relatywizmem, które przeważają w nowoczesnej Europie. Może to oznaczać głęboką zmianę w formacji Europy, formacji pojmowanej dotąd jako ruch z Zachodu na Wschód przez zdobywanie tego drugiego dla ekonomicznego i kulturowego liberalizmu zachodniego. Wschód Europy i część katolicyzmu stają przeciwko Zachodowi w obronie chrześcijańskiej kultury i słusznej koncepcji wolności religijnej. Wolność negatywna, dająca prawo, żeby nie wierzyć, nie może oznaczać ideologicznej walki z wierzącymi. Jest bowiem pytanie: czy tylko to, co bierze się z nieobecności Boga, może być zgodne z pluralizmem? 5. Sprawa embrionu ludzkiego Obecna sytuacja bioetyki z jej problemami, mimo skupiania się w niej tylu badań i zainteresowań, musi wydać się niepewna, a to z powodu trudności w doprowadzeniu do wspólnie uznawanych oczywistości. Debata bioetyczna to jedna z tych dziedzin, w której obecne są problemy mocno kontrowersyjne. Pilna potrzeba znalezienia rozwiązań dla dylematów stworzonych przez postęp techniczny, dający władzę nad życiem, spowodowała przechył w kierunku rozstrzygnięć pochopnych. W tym względzie symbolicznego charakteru nabiera sprawa embrionu ludzkiego: coś tak niepozornego, ilościowo i wymiarowo najmniejszego, znajduje się na rozdrożu nie do ominięcia. Chodzi o rozumienie człowieka iżycia, o jego branie na serio. Trzeba wszcząć walkę z wielkim zapałem, która rozciąga się na dramatyczną kwestię eugeniki. Kwestia embrionu jest absolutnie powszechna: dotyczy wszystkich, przynajmniej z tego powodu, że każdy z nas był embrionem. Topnieją jak śnieg w słońcu ewentualne zarzuty po prawdzie rzadkie że obchodzenie się z embrionem wchodzi w zakres skrajnie pojętej prywatności, przed którą państwo powinno się zatrzymać. W rzeczywistości w przypadku embrionu wchodzi w grę najbardziej fundamentalne z praw, mające walor publiczny

31 Vittorio Possenti / Religia i prawa człowieka w sferze publicznej 31 prawo do życia. Nie da się rozwiązać moralnej i prawnej kwestii embrionu bez podjęcia problemu tożsamości i założonej antropologii: status moralny i prawny embrionu zależy od jego statusu ontologicznego, który nie może być rozpatrywany przez samą naukę. To potwierdza, że antropologia bardziej niż etyka jest realnym podłożem tej kwestii. Innymi słowy, w pytaniu o embrion przebija z całą siłą pytanie o osobę. Dlatego objaśnienie pojęcia osoby okazuje się nie do ominięcia i pozwala dojść do rozwiązania wielu problemów, z którymi zmaga się bioetyka. Z jednej strony prawie powszechnie akceptowana jest idea poszanowania osoby (jest to rodzaj wartości ekumenicznej); z drugiej strony trzeba stwierdzić, że nierzadko jest to zgoda tylko słowna. Nie jest rzadkością, że w identyfikowaniu osoby, szczególnie trudnym w przypadkach granicznych, stosuje się ad hoc rozbieżne pojęcia osoby. Tak jest w bioetyce, gdzie ta identyfikacja jest bezpośrednio wystawiona na próbę. Jeśli w kwestii embrionu wychodzi się ze stanowiska uformowanego religijnie, to może to być mylące, gdyż prowadzi do wniosku, że argumenty na rzecz embrionu są motywowane jedynie wyznaniowo i wobec tego są tautologiczne i fideistyczne. Taki pogląd powtarza się często w różnych krajach, w tym we Włoszech, tak jak refren o tym, że Kościół katolicki i ludzie wierzący chcą narzucić wszystkim swoją cząstkową, konfesyjną wizję. Pierwszym krokiem, który należy uczynić, jest pokazanie, że sprawa nie tylko dotyczy wszystkich, ale też powinna być traktowana w ramach argumentacji nadającej się do przyjęcia przez wszystkich i opartej na ścisłym powiązaniu nauki i filozofii. Poza tym jest pytanie, czy główne pojęcia osoby i godności ludzkiej (ta jest chroniona konstytucyjnie w różnych krajach, jak też przez Powszechna deklarację praw człowieka z 1948 r.) mają być stosowane do embrionu, czyli chronić go przed zniszczeniem dla potrzeb badań naukowych albo celów terapeutycznych, jak i przed długotrwałym zamrażaniem, które neguje naturalne, pierwotne prawo embrionu do rozwoju i wzrastania.