Rola aromaterapii w medycynie
|
|
- Katarzyna Czarnecka
- 8 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 : Copyright by Wydawnictwo Continuo PRACE POGLĄDOWE REVIEWS Rola aromaterapii w medycynie The role of aromatherapy in medicine Zygmunt Zdrojewicz 1, A, Katarzyna Minczakowska 2, B, F 2, D, E, Krzysztof Klepacki PL ISSN Katedra i Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu 2 Studenci VI roku Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu A przygotowanie projektu badania, B zbieranie danych, C analiza statystyczna, D interpretacja danych, E przygotowanie maszynopisu, F opracowanie piśmiennictwa, G pozyskanie funduszy Streszczenie Aromaterapia jest dziedziną medycyny niekonwencjonalnej wykorzystującą lecznicze działanie olejków eterycznych. Olejki eteryczne otrzymuje się z różnych części roślin w procesie destylacji, a ich działanie opiera się na wpływie na układ limbiczny mózgu oraz na typowym działaniu farmakologicznym. Początki aromaterapii sięgają starożytności. Do jej rozwoju przyczynili się m.in. Awicenna, Rene-Maurice Gattefosse czy dr Jean Valenz. Metodami aplikacji olejków eterycznych są inhalacje, masaże, okłady lecznicze, kąpiele, natryski oraz płukanie ust. Z racji na charakter, zakres oraz łagodne działanie, w porównaniu do konwencjonalnej farmakoterapii, aromaterapia świetnie nadaje się do wykorzystania jako jedno z narzędzi medycyny przeciwstarzeniowej. Wykorzystuje się działanie łagodzące bóle głowy oraz reumatyczne, zaburzenia seksualne, odporności, układu krążenia, okresu menopauzy oraz nastroju. Najpopularniejszymi używanymi olejkami są: olejek lawendowy, rozmarynowy, różany, eukaliptusowy, cytrynowy, sandałowy i melisowy. Stanami ograniczającymi użycie poszczególnych olejków eterycznych są: ciąża i karmienie piersią, wiek poniżej 60 lat, epilepsja, zaburzenia ciśnienia krwi, rak piersi, podwyższone ciśnienie wewnątrzgałkowe, astma. Jednym z najczęściej spotykanych działań niepożądanych jest podrażnienie skóry. Z tego powodu tylko nieliczne olejki mogą być aplikowane bez rozcieńczenia. Aromaterapia może być z powodzeniem stosowana jako metoda łagodząca proces starzenia się. Jednak objawowy, a nie przyczynowy charakter działania sprawia, że powinna być traktowana jako metoda pomocnicza, a nie podstawowa. Słowa kluczowe: aromaterapia, medycyna, olejki eteryczne. Summary Aromatherapy is a form of alternative medicine that uses the therapeutic effect of essential oils. Essential oils are extracted mostly by distillation and their effect is based on affecting limbic system or typical pharmacological effect of its ingredients. The origins of aromatherapy date back to the ancient times. Avicenna, Rene-Maurice Gattefosse, Jean Valenz contributed to the development of this method. The methods of applying essential oils are inhalations, massages, compresses and baths, each one has its own indications and conditions of dosing oils. Due to characteristics, range and gentle effect when compared to conventional pharmacology, aromatherapy can be used as one of the methods in anti-aging medicine. Mostly because of their analgesic, anxiolytic, spasmolytic effects in headaches, migraines, rheumatic pains, mood, sexual, immune disorders and menopause. Popular essential oils are: lavender oil, eucalyptus oil, lemon oil, rosemary oil, melissa, rosa oil. There are also some contraindications: epilepsy, pregnancy, young age, intraocular, hypertension, arterial hyper and hypotension, breast cancer, asthma. Among the dangers of using aromatherapy, most common are skin irritations, allergic reactions, sensitivity to UV, so oils should never be applied without using a diluent. In conclusion, aromatherapy has symptomatic rather than causal nature of action therefore it can be used in anti-aging medicine, but it should not be a basic way of treatment. Key words: aromatherapy, medicine, essential oils. Wstęp Aromaterapia jest terapeutycznym wykorzystaniem specjalnie przygotowanych wyciągów z kwiatów, liści, nasion, drewna, korzeni lub kory roślin znanych jako olejki eteryczne. Znajdującymi się w nich substancjami aktywnymi są różne związki chemiczne, m.in. estry, aldehydy, ketony, alkohole, fenole, tlenki i inne. W teorii wyodrębnia się dwa mechanizmy ich działania. Pierwszy, oparty na modelującym wpływie na mózg, szczególnie na układ limbiczny, przez układ węchowy, oraz drugi, będący wynikiem typowych farmakokinetycznych i farmakodynamicznych właściwości olejków eterycznych [1 3]. Historia aromaterapii sięga najdawniejszych czasów. Prawdopodobnie już wiele tysięcy lat temu człowiek potrafił stwierdzić, że drewno wrzucone do ogniska nadaje mu specyficzny zapach, a pewne rośliny, a dokładniej ich zapach, mają na niego różny wpływ. Najstarsze doniesienia o umiejętności izolacji z roślin ich poszczególnych składników sięgają 5000 lat wstecz, np. istnieją archeologiczne dowody na to, że ludzie z cywilizacji Indus Valley, zamieszkujący terenu obecnego Pakistanu, potrafili destylować oliwę [1, 2]. Najlepiej poznaną pod tym względem cywilizacją są Egipcjanie. Już w 3000 roku p.n.e. używali substancji aromatycznych do wytwarzania perfum, balsamowania zwłok czy produkcji leków. Nie inaczej było ze starożytnymi Grekami czy później Rzymianami [1, 3]. Również na Bliskim i Dalekim Wschodzie człowiek od najdawniejszych czasów zgłębiał sekrety aromaterapii. Istnieją zapisy z 2000 roku p.n.e. z Indii i Chin, w których mowa o wykorzystaniu owych substancji do celów leczniczych i religijnych. Z kolei Arabowie dokonali tłumaczenia dzieł grecko-rzymskich przyczyniając się do rozwoju i rozpowszechnienia medycyny oraz aromaterapii. Jednym z największych z nich był Abu Ali ibn Sina, znany również jako Awicenna ( r.). Nazywany często ojcem nowoczesnej medycyny, autor m.in. Kanonu medycyny opisał około 800 roślin i zbadał ich wpływ na organizm ludzki. Przyczynił się również do wynalezienia metody destylacji olejków eterycznych [1]. W Europie również znano i doceniano intensywnie pachnące rośliny. W średniowieczu posypywano ziołami podłogę w celi zlikwidowania powszechnego odoru i odstraszenia owadów przenoszących
2 388 Z. Zdrojewicz, K. Minczakowska, K. Klepacki Rola aromaterapii w medycynie choroby. Noszono ziołowe amulety i wykorzystywano lawendę do ochrony bielizny przed molami. W czasie Renesansu, gdy proces destylacyjny został uprzemysłowiony, pozwoliło to na uniezależnienie się od handlarzy i krzyżowców, którzy przywozili olejki wracając ze świętych wojen. W tym czasie rozpoczęły się również liczne badania chemiczne olejków eterycznych. W XIX wieku. umiano już rozpoznawać poszczególne składniki olejków. Prowadziło to do wynalezienia ich syntetycznych odpowiedników i rozwoju przemysłu farmaceutycznego [1]. Aromaterapia, jaką znamy dzisiaj (stosowanie wysoce wyselekcjonowanych olejków eterycznych), jest młodą dyscypliną. W latach XX w. termin został powszechnie przyjęty dzięki francuskiemu chemikowi Rene-Maurice Gattefosse ( ). Zainteresował się on aromaterapią, gdy bardzo szybko wyleczył oparzenie ręki przez zanurzenie jej w pojemniku z czystym olejkiem lawendowym. Oparzenia zagoiły się w przeciągu kilku godzin nie pozostawiając żadnych blizn. Wydarzenie to zapoczątkowało serię badań na tą i innymi substancjami. Gattefosse zaczął również stosować olejki eteryczne w preparatach dermatologicznych. Termin aromaterapia oficjalnie po raz pierwszy pojawił się w 1937 r. w jego książce pt. Aromaterapia olejki eteryczne hormony roślinne. Również inny Francuz, dr Jean Valenz, w latach 50. XX w. wsławił się jako popularyzator tej metody. Jego książki wciąż uważane są za klasykę tego gatunku [1, 3]. Medycyna przeciwstarzeniowa (a taką dziedziną zajmują się lekarze rodzinni) zajmuje się zapobieganiem chorobom i ograniczeniom związanym ze zmieniającą się, rosnącą długością życia ludzi. Ma na celu poprawę jakości i komfortu życia, zachowanie sprawności fizycznej i psychicznej, dobrego samopoczucia. Może w tych działaniach korzystać z aromaterapii, która z racji charakteru oraz łagodności działania olejków eterycznych, w porównaniu do konwencjonalnej farmakoterapii oraz jego zakresu, który zostanie przedstawiony w dalszej części pracy, świetnie nadaje się do wykorzystania jako jedno z narzędzi medycyny przeciwstarzeniowej. Cel pracy Celem pracy jest przybliżenie zagadnienia aromaterapii oraz wskazanie obszarów ewentualnego wykorzystania w medycynie prewencyjnej i przeciwstarzeniowej. Nie bez komentarza pozostaną aspekty ewentualnych przeciwwskazań, skutków ubocznych oraz niejednoznacznie udowodnionej skuteczności jako samodzielnej metody leczenia. Analizie została poddana zebrana literatura o tej tematyce, szereg pozycji piśmienniczych oraz badań traktujących ogólnie o aromaterapii, jak i szczegółowo o działaniu poszczególnych olejków eterycznych. Praktyczne zastosowanie aromaterapii Dostępna literatura wyróżnia kilka sposobów wykorzystania olejków eterycznych indywidualnie dobieranych do potrzeb każdego pacjenta. Inhalacja Dzięki tej metodzie składniki olejków eterycznych mogą działać bezpośrednio na drogi oddechowe lub po wchłonięciu przez błony śluzowe z krwiobiegiem dostać się do innych narządów. Tradycyjna inhalacja polega na wkropieniu do ciepłej wody około 5 kropli olejku, a następnie wdychaniu unoszących się oparów. Dla zwiększenia wydajności można wykonywać tę czynność pod ręcznikiem. Alternatywną metodą jest skrapianie porowatej ceramiki czy pościeli. Istnieją również specjalne urządzenia, tzw. odparowywacze służące do inhalacji [1, 2]. Masaż Masaż należy do najbardziej skutecznych zabiegów w aromaterapii. Stosuje się olejki eteryczne (3 5 kropli) rozcieńczone neutralnym olejem roślinnym, np. olejem migdałowym, jojoba czy z wiesiołka. Bezpośrednio na skórę nie należy stosować nierozcieńczonych olejków (wyjątki: olejki z lawendy, drzewa herbacianego i róży). Masaż sam w sobie ma działanie relaksujące, poprawia też ukrwienie skóry, co ułatwia wchłanianie olejku, jego głębszą penetrację i szybsze działanie. Oprócz masażu można stosować również maści, płyny do ciała. Jedyną różnicą jest konsystencja podłoża, z którym mieszamy olejki eteryczne [1, 2, 4]. Okłady lecznicze W przypadku okładów z użyciem wody należy stosować 4 5 kropli olejku na miskę gorącej lub lodowatej wody. Zalecane jest dodatkowe użycie emulgatora, np. łyżki śmietany, soli z Morza Martwego czy kilku kropel syntetycznego LV41. Następnie roztworem nasącza się bawełnianą szmatkę i okłada leczone miejsce. Dobrym zabiegiem jest owinięcie ciepłego okładu ręcznikiem. Pozwoli to na dłuższe zachowanie wyższej temperatury. Inną metodą jest wykorzystanie twarożku, który ma znakomite właściwość chłodzące. W tym przypadku należy dodać 1 2 kropli olejku. I w tym przypadku użycie ręcznika wydłuża działanie okładu [1, 2]. Kąpiele i natryski Są popularną metodą stosowania olejków eterycznych. Do pełnej wanny wody o temperaturze do 38 C należy dodać kropli oleju oraz emulgator. Kąpiel powinna trwać minut. W przypadku bardziej intensywnych olejków, np. kwiatowych, wystarczą 1 2 krople. W przypadku natrysków kontakt z olejkiem jest krótszy, dlatego ich stężenia mogą być wyższe. Używa się 5 10 kropli na każdy litr użytej wody. Bardziej użyteczną metodą dozowania jest stosowanie kropli olejku na 200 ml bezwonnego, naturalnego żelu lub szamponu. Ważne, aby 24 godziny przed kąpielą lub prysznicem z wykorzystaniem olejku eterycznego wykonać próbę uczuleniową w zgięciu łokcia. Jeśli po 24 godzinach nie wystąpi podrażnienie skóry, olejek może być wykorzystany [1, 2, 4]. Płukanie ust Do 50 ml wody należy dodać 3 5 kropli olejku i emulgator (LV41). Do wypłukania wystarczy łyżka roztworu, którą należy trzymać w ustach przez 2 minuty [2]. Należy mieć na uwadze, że wszelkie ilości dodawanych olejków podawane są w stosunku do dorosłej osoby. W przypadku dzieci oraz kobiet w ciąży ilości te powinny być odpowiednio zmniejszane [2, 4]. Poniżej dokładniej zaprezentowano działanie olejków eterycznych najbardziej użytecznych w medycynie przeciwstarzeniowej i ewentualnej praktyce lekarza rodzinnego. Przykłady olejków eterycznych wykorzystywanych w medycynie przeciwstarzeniowej Lawenda Olejek lawendowy otrzymywany jest ze świeżych kwiatów lawendy szerokolistnej (Lavandula angustifolia), rośliny popularnej w krajach śródziemnomorskich. Ma bardzo szerokie zastosowanie w aromaterapii, jest jednym z niewielu olejków, które można stosować bezpośrednio na skó-
3 Z. Zdrojewicz, K. Minczakowska, K. Klepacki Rola aromaterapii w medycynie 389 Tabela 1. Olejki eteryczne stosowane w medycynie przeciwstarzeniowej (wg [5]) Dolegliwość Olejki eteryczne Bóle głowy, migreny lawendowy, miętowy, eukaliptusowy, grejpfrutowy Bóle reumatyczne, artretyzm sosnowy, eukaliptusowy, goździkowy, szałwiowy, cynamonowy, rozmarynowy Obniżenie odporności organizmu z drzewa herbacianego, goździkowy, tymiankowy, cytrynowy Nadpobudliwość, nadciśnienie tętnicze, bezsenność melisowy, cytrynowy, pomarańczowy, lawendowy, geraniowy Otyłość, obrzęki lawendowy, rozmarynowy, jałowcowy, Lęki, zdenerwowanie lawendowy, melisowy, pomarańczowy, sandałowy Zaburzenia seksualne, oziębłość ylang-ylang, rozmarynowy, paczulowy Zaburzenia układu krążenia rozmarynowy, sosnowy, lawendowy Niskie ciśnienie tętnicze, nadmierna senność tymiankowy, eukaliptusowy, szałwiowy, goździkowy, cedrowy Łysienie, wypadanie włosów rozmarynowy, tymiankowy, ylang-ylang Stres, przepracowanie cytrynowy, lawendowy Zaburzenia okresu menopauzy cyprysowy, sandałowy, melisowy, lawendowy, sosnowy rę. W postaci okładów przyspiesza gojenie się ran, oparzeń, ukąszeń owadów, działa antyseptycznie i przeciwzapalnie. W medycynie prewencyjnej znajduje zastosowanie przede wszystkim jego działanie uspokajające, nasenne i przeciwdepresyjne. Kąpiele czy masaże z użyciem olejku lawendowego można stosować wspomagająco w terapii depresji, zaburzeń lękowych, bezsenności, zmniejszają one także napięcie i nerwowość pacjenta. Ponadto, przez działanie rozkurczające i przeciwbólowe zabiegi z użyciem olejku lawendowego łagodzą dolegliwości związane z menstruacją, bóle reumatyczne, mięśniowe i migreny. Wcieranie go w skórę powoduje rozszerzenie włosowatych naczyń krwionośnych i zarumienienie skóry, co powoduje lepsze ukrwienie i rozgrzanie danego miejsca [2, 5, 12 16]. Róża Prawdziwy różany olejek eteryczny powstaje z jedynie z płatków kilku odmian jednego gatunku róży Rosa damascena. Choć hodowana jest w wielu miejscach na świecie (basen Morza Śródziemnego, Indie, Chiny, Gruzja), najlepszy jakościowo olejek pochodzi z Bułgarii. 1 kg olejku wytwarza się średnio z 4 5 ton płatków. Uzasadnia to jego bardzo wysoką cenę. Jest to również powodem wielu oszustw związanych ze składem olejku. Tylko czysty oryginalny olejek różany ma właściwości aromaterapeutyczne [1, 2, 5]. Z racji na jego bardzo szerokie zastosowanie jest niezwykle ceniony i często używany mimo swojej wysokiej ceny. Nadaje się do użycia w masażu, kąpielach, kompresach czy inhalacjach. Jego działanie psychomodulujące (harmonizujące, afrodyzujące, uspokajające) wykorzystuje się w różnych chorobach psychicznych oraz zaburzeniach czy obniżeniach nastroju. Działanie antyseptyczne wykazuje w terapii opornych na leczenie antybiotykami zakażeń bakteryjnych czy grzybiczych, szczególnie w chorobach skóry. Jego działanie rozkurczające i pobudzające miesiączkowanie wykorzystuje się w przypadku bolesnej lub obfitej menstruacji oraz stanów spastycznych narządów jamy brzusznej [2, 5, 16, 24]. Eukaliptus Drzewo wywodzące się z Australii można obecnie spotkać na terenach wszystkich kontynentów z wyjątkiem Antarktydy. Do produkcji olejków eterycznych wykorzystuje się jedynie 3 z ponad kilkuset gatunków drzewa: Eucalyptus globulus, E. citriodora, E. radiata. Różnią się siłą i charakterem zapachu oraz zastosowaniem, choć w znacznym stopniu się ono pokrywa. E. globulus posiada najostrzejszy zapach, podczas gdy w przypadku E. citiodora wyczuwalne są cytrusowe, a E. radiata ziołowe akcenty [2]. Kojący, dający poczucie świeżości i chłodu zapach eukaliptusa wykorzystano w wielu produktach kosmetycznych, takich jak pasty do zębów, płyny do płukania jamy ustnej, szampony do włosów i inne. W utrzymaniu higieny jamy ustnej, leczeniu zapaleń górnych dróg oddechowych oraz innych schorzeń tego układu, zakażeń opryszczkowych, grzybiczych sprzyja jego działanie przeciwzapalne, antyseptyczne, przeciwgrzybicze oraz stymulujące gojenie się ran. Działanie rozkurczowe wykorzystuje się w stanach spastycznych żołądka, problemach z trawieniem. Przeciwbólowe oraz wspomagające ukrwienie właściwości wykorzystuje się w chorobach reumatycznych, stanach zapalnych nerwów oraz bólach mięśniowych, np. po znacznym wysiłku. Udowodniono, że wykazuje działanie przeciwbólowe i hipotensyjne po dużych zabiegach operacyjnych, np. implantacji stawu kolanowego. W przypadku apatii, obniżonej motywacji docenia się jego działanie motywujące i pobudzające [2, 5, 7]. Rozmaryn Rozmaryn (Rosmarinus officinalis), stosowany powszechnie jako przyprawa kuchenna, jest krzewem rosnącym w rejonie Morza Śródziemnego. Olejek eteryczny, otrzymywany z liści i gałązek rośliny był składnikiem pierwszych europejskich perfum z XIV wieku, Wody Królowej Węgier. Perfumy te, zwane też larendogrą, stosowano jako spirytusową nalewkę z rozmarynu, wewnętrznie doustnie lub zewnętrznie na skórę. Przypisuje się im silne działanie rewitalizujące, pobudzające, nawet afrodyzujące. Podobno pozwoliły one Elżbiecie, królowej Węgier, przeżyć wiele lat w zdrowiu i dobrej kondycji. Olejek rozmarynowy działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, stąd jego zastosowanie w depresji, apatii, zmęczeniu psychicznym, zaburzeniach pamięci oraz koncentracji, i w innych dolegliwościach okresu starzenia. Stymuluje także układ sercowo-naczyniowy, poprawia jakość życia pacjentów z niedociśnieniem. Łagodzi objawy związane z żylakami, zapobiega retencji płynów w organizmie zapobiega powstawaniu obrzęków. Jako środek przeciwbólowy działa na bóle różnego pochodzenia: migreny, bóle głowy, mięśni, bóle reumatyczne i artretyczne. Stosowany w postaci kompresów pomaga w zwalczaniu łysienia. Dodatkowo olejek rozmarynowy ma bardzo silne właściwości antyseptyczne i przeciwzapalne (hamowanie migracji leukocytów), jest skuteczny w schorzeniach dróg oddechowych i skóry [2, 5, 15, 17,]. Cytryna Drzewo cytrynowe (Citrus limonum) wywodzi się z Południowo-Wschodniej Azji, obecnie uprawiane jest też
4 390 Z. Zdrojewicz, K. Minczakowska, K. Klepacki Rola aromaterapii w medycynie Tabela 2. Ograniczenia w użyciu olejków eterycznych (wg [2]) Możliwe powikłanie\choroba współistniejąca Olejki eteryczne Reakcje skórne cząber, citronella, kumin, litsea cubeba, oregano, cynamon, kasja, werbena, trawa cytrynowa, goździk, tymianek, wszystkie olejki cytrusowe Wrażliwość na promienie UV arcydzięgiel, werbena, kumin, krwawnik, citronella, dziurawiec, melisa, wszystkie olejki cytrusowe Ciąża oraz karmienie piersią biedrzeniec anyż, koper, szałwia lawendolistna, pietruszka, tymianek, cyprus, bazylia, werbena, majeranek, mięta pieprzowa, jałowiec, liść bajowy, estragon, szałwia muszkatołowa, rozmaryn, wiązówka błotna, bylica piołun, koper włoski, gałka muszkatołowa, szałwia, hyzop lekarski, cząber, imbir, goździk, krwawnik, cedr, kamfora, kminek, lebiodka, lawenda, cynamon Dzieci poniżej 6 lat mięta polna, eukaliptus, mięta pieprzowa, mięta kędzierzawa, hyzop lekarski, biedrzeniec anyż, kminek, drzewo kamforowe, szałwia, kamfora, oregano, tymianek, rozmaryn Epileptycy biedrzeniec anyż, koper włoski, gałka muszkatołowa, rozmaryn, tymianek, cedr, kamfora, szałwia muszkatołowa, pietruszka, szałwia, hyzop lekarski, cyprys Nadciśnienie tętnicze rozmaryn, szałwia, tymianek, jałowiec, hyzop lekarski Niedociśnienie tętnicze nasiona marchwi, drzewo sandałowe, nagietek, ylang-ylang Rak piersi arcydzięgiel, koper włoski, szałwia muszkatołowa, wetiwer, biedrzeniec anyż, szałwia, kminek, cyprys Podwyższone ciśnienie wewnątrzgałkowe citronella, werbena, eukaliptus cytrynowy, trawa cytrynowa, listea cubeba, melisa Astma eukaliptus, kamfora Olejki zawierające metyloeugenol i estragon róża, bazylia, estragon, koper włoski słodki i gorzki, trawa cytrynowa, wawrzyn szlachetny, gałka muszkatołowa, mitr, ziele angielskie, rozmaryn, anyż Olejki trujące bylica, kostus, tatarak, ruta, sasafras, bylica piołun, migdał gorzki, bylica boże drzewko, mięta polej, jałowiec sabiński, gorczyca czarna, gruszyczka, liście boldo, koper włoski gorzki, wrotycz pospolity, żywotnik w obu Amerykach i Europie Południowej. Ze skórki owocu cytryny otrzymuje się olejek cytrynowy, który stosowany jest zarówno w kosmetyce, przemyśle perfumeryjnym, spożywczym, a także w aromaterapii. Charakteryzują go przede wszystkim właściwości antyseptyczne, jest używany w terapii przeziębienia, grypy i chorób infekcyjnych skóry. Stosowany regularnie powoduje wzmocnienie systemu odpornościowego. W medycynie przeciwstarzeniowej bardziej zwraca się uwagę na działanie uspokajające, łagodzące stany stresowe i lękowe, przygnębienie i apatię, a jednocześnie na działanie pobudzające w przypadku zmęczenia fizycznego, nieprzespanej nocy. Stosuje się go w okresie menopauzy łącznie z innymi olejkami, sandałowym, melisowym, w postaci kąpieli, inhalacji. Ważnym działaniem olejku cytrynowego jest też obniżanie ciśnienia tętniczego [2, 5, 20]. Melisa Melisa lekarska (Melissa officinalis) od wieków jest znana jako przyprawa, ziele miododajne, kosmetyczne i lecznicze. Napar z liści melisy jest powszechnie stosowanym środkiem uspokajającym i nasennym. Olejek eteryczny z melisy otrzymuje się w destylacji liści z parą wodną lub olejkiem cytrynowym, o synergistycznym działaniu. W aromaterapii największe znaczenie ma jego działanie uspokajające i rozluźniające. Łagodzi stany szoku, silnego zdenerwowania i lęku, pomaga w bezsenności, obniża ciśnienie krwi i działa chronotropowo ujemnie może być stosowany w arytmiach. Właściwości spazmolityczne znalazły zastosowanie w zaburzeniach gastrycznych i bolesnym miesiączkowaniu. Działanie antyoksydacyjne i antyseptyczne przeciwwirusowe (szczególnie silnie działa na wirusa HSV), przeciwgrzybicze [2, 5, 22, 23]. Drzewo sandałowe Najlepszy jakościowo olejek powstaje z trzydziestoletniego rdzenia gatunku Santalum album, drzewa wywodzącego się z Indii, już od starożytności znanego ze swoich zdrowotnych właściwości i charakterystycznego zapachu. W Indiach wykorzystywany jest w medycynie ajurwedyjskiej. Ważne znaczenie ma jego działanie na sferę psychiczną i emocjonalną. Olejek ma właściwości uspokajające, antydepresyjne, łagodzi napięcia nerwowe, strach, przeciwdziała depresjom, przez co jest wskazany w okresie menopauzalnym. Ponadto jest wskazany w schorzeniach skórnych i oddechowych, ze względu na działanie przeciwzapalne, antyseptyczne i wykrztuśne [2]. Ograniczenia w stosowaniu aromaterapii Mimo wielu zalet zastosowanie olejków niesie z sobą możliwość wystąpienia działań niepożądanych, z których najczęstszymi są różnorodne reakcje skórne, takie jak: podrażnienie, reakcja alergiczna czy indukcja okresowej nadwrażliwości na promienie UV. Najczęściej drażniącymi bądź alergizującymi skórę olejkami są: cynamonowy, goździkowy, z trawy cytrynowej, cytrusowy. Ponadto określone sytuacje oraz choroby współistniejące ograniczają użycie poszczególnych olejków. Inną kwestią jest użycie olejków zawierających metyloeugenol i estragon (np. olejku goździkowego, muszkatołowego), substancji o udowodnionym działaniu rakotwórczym u zwierząt. Z racji tego, że nie przeprowadzono podobnych badań na ludziach, prewencyjnie odradza się nadużywania tych olejków, szczególnie w przypadku dzieci, kobiet ciężarnych i karmiących. Olejków trujących nie wolno stawać w żadnej formie ze względu na ich toksyczność. Nie występują jednak często w sprzedaży [1, 2]. Należy pamiętać, że czasem objawy niepożądane wynikają ze złej jakości olejków bądź też nieprawidłowego ich przechowywania. Prawdziwy olejek eteryczny jest pochodzenia jedynie roślinnego. Co więcej, uprawy powinny by hodowane bez użycia pestycydów. Rzadki gatunek rośliny oraz odległe miejsce jej wstępowania są kolejnymi czynnikami windującymi jego cenę. W przypadku zakupu nale-
5 Z. Zdrojewicz, K. Minczakowska, K. Klepacki Rola aromaterapii w medycynie 391 ży wystrzegać się olejków syntetycznych czy rozcieńczanych przez inne gorszej jakości [1, 2, 4]. Olejki należy przechowywać w chłodnym (w niektórych przypadkach np. jaśmin czy neroli nawet w lodówce), zacienionym miejscu, gdyż wrażliwe są na działanie promieniowania słonecznego. Co więcej, otworzony olejek, zależnie od surowca, powinien być zużyty w ciągu 1 do 3 lat [1, 2, 4]. Część zakresu działania poszczególnych olejków pokrywa się z obszarem działania feromonów, rozpuszczalnych w wodzie bezwonnych substancji, odbieranych za pomocą narządu lemieszowo-nosowego, które nie są zaliczane bezpośrednio jako elementy aromaterapii. Udowodniono ich wpływ m.in. na cykl menstruacyjny oraz niektóre reakcje behawioralne u kobiet. Obecnie trwają badania mające na celu dokładniejsze poznanie ich roli oraz mechanizmów działania. W przyszłości mogą okazać się ciekawą alternatywą dla stosowania olejków eterycznych [24]. Podsumowanie Przedstawione informacje pokazują, że aromaterapia może być z powodzeniem stosowana jako metoda łagodząca proces starzenia się. Największe znaczenie ma działanie uspokajające i przeciwstresowe wielu olejków (głównie lawendowego, melisowego, cytrynowego, rozmarynowego), gdyż stres jest czynnikiem etiologicznym wielu schorzeń, np. układu sercowo-naczyniowego. Łagodny oraz objawowy, a nie przyczynowy, charakter działania sprawia, że powinna być jednak traktowana jako metoda pomocnicza, a nie podstawowa i wyłączna. Mimo wielu badań i coraz lepszemu zrozumieniu mechanizmów działania olejków, aromaterapia nadal określana jest jako jeden z rodzajów medycyny niekonwencjonalnej. Podajemy pod rozwagę lekarzy rodzinnych: aromaterapia jako rodzaj medycyny naturalnej może być dobrą alternatywą dla stosowanej powszechnie farmakoterapii (często szkodliwej) w leczeniu wielu jednostek chorobowych. Piśmiennictwo 1. Trevelyan J, Booth B. Medycyna niekonwencjonalna. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 1998: Romer M. Aromaterapia. Leksykon roślin leczniczych. Wrocław: MedPharm Polska; Lapare MC. Aromaterapia olejki eteryczne uśmierzające ból. Warszawa: Klub Dla Ciebie; 2005: Brud WS, Konopacka I. Pachnąca apteka tajemnice aromaterapii. Warszawa: Agencja Wydawnicza COMES; Lis-Balchin M. Essential oils and aromatherapy : their modern role in healing. J Royal Soc Promot Health 1997; 117: Boskabady MH, Shafei MN, Saberi Z, et al. Pharmacological effects of Rosa damascena. Iran J Basic Med Sci 2011; 14(4): Samochowiec L. Kompendium fitoterapii dla lekarzy i farmaceutów oraz studentów medycyny. Wrocław: Wydawnictwo Volumed; 1995: Lamer-Zawarska E. Zioła w geriatrii. Wrocław: Wydawnictwo Astrum; Lamer-Zawarska E, Kowal-Gierczak B, Niedworok J. Fitoterapia i leki roślinne. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; Fismer KL, Pilkington K. Lavender and sleep: a systematic review of the evidence. Eur J Integr Med 2012; 4(4): e436 e Buchbauer G, Jirovetz L, Jäger W, et al. Aromatherapy: evidence for sedative effects of the essential oil of lavender after inhalation. Z Naturforsch C 1991; 46(11 12): Chiocaa LR, Ferrob MM, Barettac IP, et al. Anxiolytic-like effect of lavender essential oil inhalation in mice: participation of serotonergic but not GABAA/benzodiazepine neurotransmission. J Ethnopharmacology 2013; 147(2): Moss M, Cook J, Wesnes K, et al. Aromas of rosemary and lavender essential oils differentially affect cognition and mood in healthy adults. Intern J Neurosc 2003; 113(1): Lis-Balchin M, Hart S. Studies on the mode of action of the essential oil of lavender (Lavandulaangustifolia P. Miller). Phytother Res 1999; 13(6): Fernández LF, Palominoa OM, Frutos G. Effectiveness of Rosmarinus officinalis essential oil as antihypotensive agent in primary hypotensive patients and its influence on health-related quality of life. J Ethnopharmacology 2014; 151(1): Sayorwan W, Ruangrungsi N, Piriyapunyporn T, et al. Effects of inhaled rosemary oil on subjective feelings and activities of the nervous system. Scient Pharmaceut 2013; 81(2): Komiyaa M, Takeuchi T. Lemon oil vapor causes an anti-stress effect via modulating the 5-HT and DA activities in mice. Behav Brain Res 2006; 172(2): Lv XN, Liu ZJ, Zhang HJ, et al. Aromatherapy and the central nerve system (CNS): therapeutic mechanism and its associated genes. Curr Drug Targets 2013; 14(8): (8). 21. Bounihi A, Hajjaj G, Alnamer R, et al. In vivo potential anti-inflammatory activity of Melissa officinalis L. essential oil. Adv Pharmacol Sci 2013: Schnitzler P, Schuhmacher A, Astani A, et al. Melissa officinalis oil affects infectivity of enveloped herpesviruses. Phytomedicine 2008; 15(9): Boskabady MH, Shafei MN, Saberi Z, et al. Pharmacological effects of Rosa damascena. Iran J Basic Med Sci 2011; 14(4): Zdrojewicz Z, Dubiński A, Rekosz E, i wsp. Feromony aktualne poglądy na ich rolę i znaczenie u człowieka. Fam Med Prim Care Rev 2007; 9(1): Adres do korespondencji: Prof. dr hab. med. Zygmunt Zdrojewicz Katedra i Klinika Endokrynologii, Diabetologii i Leczenia Izotopami UM Wybrzeże Pasteura 4, Wrocław Tel.: zygmunt@zdrojewicz.wroc.pl Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r.
AROMATERAPIA. Leczenie zapachami
AROMATERAPIA Leczenie zapachami Zapachy mają wpływ na nasze samopoczucie. Tam, gdzie panuje przyjemny aromat od razu czujemy się dobrze: wprawiają nas w dobry nastrój, wyostrzają zmysły, budzą wspomnienia
Bardziej szczegółowoĆwiczenie 4. Temat: Preparatyka mieszanek aromaterapeutycznych.
Ćwiczenie Temat: Preparatyka mieszanek aromaterapeutycznych. Cel ćwiczenia: Poznanie wymagań kosmetologii w stosunku do zastosowań aromaterapii. Nabycie umiejętności preparatyki mieszanek aromaterapeutycznych
Bardziej szczegółowoOrganizacja pracy. Aromaterapia. Kwestionariusz pacjenta gab. Kartoteki. Podstawowy zestaw olejków dla gabinetu aromaterapii. Pomieszczenia gabinetu:
Aromaterapia W pracy kosmetologa Organizacja pracy Pomieszczenia gabinetu: 1. Salonik przeznaczony na rozmowę wstępną, ocenę stanu pacjenta (ankietę) 2. Właściwy gabinet zabiegowy z miejscem do przyrządzania
Bardziej szczegółowoNAJCENNIEJSZE OLEJKI ETERYCZNE
Spis treści 1 Józef GÓRA Anna LIS NAJCENNIEJSZE OLEJKI ETERYCZNE Część I Monografie Politechniki Łódzkiej Łódź 2017 2 Najcenniejsze olejki eteryczne Recenzenci: prof. dr hab. Czesław Wawrzeńczyk prof.
Bardziej szczegółowoOLEJKI ETERYCZNE I ICH WŁAŚCIWOŚCI KOSMETYCZNE
Fragment materiału z kursu kosmetycznego online. Marta Pyrchała-Zarzycka http://astrosalus.pl http://astrosalus.pl/kursy-online/ OLEJKI ETERYCZNE I ICH WŁAŚCIWOŚCI KOSMETYCZNE Olejki lecznicze znane są
Bardziej szczegółowoAromaterapia. Aromaterapia. Dobór olejku w. Zabiegi aromaterapeutyczne. Historia aromaterapii. aromaterapii. Kryteria doboru
Aromaterapia Aromaterapia Klasyczna aromaterapia polega na wprowadzaniu naturalnych olejków roślinnych do organizmu przez: Drogi oddechowe (wąchanie, wdychanie, inhalacja) Skórę (masaż, kąpiel, kompresy,
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO. Bocheńska Lecznicza Sól Jodowo-Bromowa 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO Bocheńska Lecznicza Sól Jodowo-Bromowa 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY Produkt leczniczy zawiera sól jodowo-bromową, w tym jodki nie mniej
Bardziej szczegółowoHistorie ziołowe BYLICA ESTRAGON (ARTEMISIA DRACUNCULUSL.) BYLICA GŁUPICH CZY KRÓLOWA PRZYPRAW?
Najcenniejsze olejki OLEJKI LAWENDOWE W artykule przedstawiono opis botaniczny lawendy wąskolistnej (Lavandula angustifolia Mill.), lawendy spiki (L. latifolia Vill.) i lawandyny, ich występowanie, warunki
Bardziej szczegółowoDom.pl Rumianek: pospolite zioło, które warto uprawiać w ogrodzie. Uprawa rumianku
Rumianek: pospolite zioło, które warto uprawiać w ogrodzie. Uprawa rumianku Rumianek nie ma wysokich wymagań, dlatego często spotkać go można dziko rosnącego na łąkach czy przydrożach. Często też pojawia
Bardziej szczegółowoRESCUE & RENEW NOWOŚĆ: PAŹDZIERNIK 2017
INFORMACJA PRASOWA PAŹDZIERNIK 2017 RESCUE & RENEW NOWOŚĆ: PAŹDZIERNIK 2017 Rescue & Renew to linia składającą się z siedmiu produktów, które wspomagają relaks oraz odnowę skóry. Kolekcja Rescue & Renew
Bardziej szczegółowoAROMATICON Eli ĩ yrek
AROMATICON Eli yrek Witaj w klubie Aromaticon! Aromantycznych Kobiet! dobrodziejstwem jest Aromaterapia i mam wesprzesz mnie w Ela, Aromaticonu Jeli znasz osoby, którym dobrze yczysz i pragniesz wnie w
Bardziej szczegółowoZioła to jest to. Do czego można używać zioła
Zioła to jest to Zioła stają się coraz bardziej popularne. Ich dobroczynne działanie jest znane od pokoleń, lecz trochę zapomniane w natłoku różnych łatwo dostępnych przypraw ze wzmacniaczami smaku i gotowych
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO RUMIANEK FIX, 1,5 g/saszetkę, zioła do zaparzania w saszetkach 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY Każda saszetka zawiera 1,5 g Matricaria
Bardziej szczegółowoSPA. cztery pory roku
SPA cztery pory roku Rozświetlający zabieg z czerwonym winem Odmładzające wygładzenie ciała z okładem z czerwonego wina. Doskonały zabieg dla wymagającej odnowy skóry, dzięki bogactwu polifenoli, oczyści,
Bardziej szczegółowoProduktu nie należy stosować pod opatrunkiem okluzyjnym lub w postaci okładów.
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO Amol, produkt złożony, płyn doustny, płyn na skórę 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY 1 g produktu zawiera: Mentholum (mentol) 17,23 mg Citronellae
Bardziej szczegółowoSWOICH ŻYWICIELI. = wirusy = priony = bakterie pasoŝytnicze = grzyby. = robaki = kleszcze = owady
Wszystkie prawa zastrzeżone CALIVITA INTERNATIONAL INTERNATIONAL--POLSKA 2006 ParaProteX OSOBISTY OCHRONIARZ www.calivita.com.pl PASOŻYTY ORGANIZMY ŻYJĄCE KOSZTEM SWOICH ŻYWICIELI Mikroparazyty = wirusy
Bardziej szczegółowoOLEJKI ETERYCZNE WE WSPOMAGAJĄCYCH ZABIEGACH NA CERY WRAŻLIWE
OLEJKI ETERYCZNE WE WSPOMAGAJĄCYCH ZABIEGACH NA CERY WRAŻLIWE Olejki eteryczne Są aromatycznymi, lotnymi substancjami ciekłymi o różnym składzie, uzyskiwane są z kwiatów, liści, nasion, korzeni, łodyg
Bardziej szczegółowoMiód - właściwości lecznicze
Miód - właściwości lecznicze przyspiesza gojenie się ran leczy wrzody żołądka (szczególnie nadaje się do tego miód manuka pochodzący z Nowej Zelandii) działa przeciwbiegunkowo obniża ciśnienie tętnicze
Bardziej szczegółowowww.greenpharmacy.pl www.elfa-pharm.pl, biuro@elfa-pharm.pl, www.facebook.com/elfapharm katalog produktów
www.greenpharmacy.pl www.elfa-pharm.pl, biuro@elfa-pharm.pl, www.facebook.com/elfapharm katalog produktów Piękna twarz Krem do twarzy 150 ml 5904567052685 Wzmacniający odżywczy 5904567052678 Odświeżający
Bardziej szczegółowoŻel antycellulitowy ŻEL ANTYCELLULITOWY. Czym jest cellulit? INFORMACJE OGÓLNE
Czym jest cellulit? cellulit= skórka pomarańczowa = nierównomierne rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, wody i produktów przemiany materii w tkankach skóry, widoczne wgłębienia i guzkowatość skóry, występująca
Bardziej szczegółowoRośliny lecznicze występujące na Kaszubach. Zapraszamy na seans!!!
Rośliny lecznicze występujące na Kaszubach Zapraszamy na seans!!! Krótki wstęp Zioła lecznicze dostarczają naszemu organizmowi wiele witamin, soli mineralnych oraz substancji leczniczych, które pozytywnie
Bardziej szczegółowo[33B] Rośliny Kosmetyczne i Surowce Aromatyczne
Sylabus z modułu [33B] Rośliny Kosmetyczne i Surowce Aromatyczne 1. Ogólne informacje o module Nazwa modułu Kod modułu Nazwa jednostki prowadzącej moduł Nazwa kierunku studiów Forma studiów Profil kształcenia
Bardziej szczegółowo2. Zastosowanie i dawkowanie
27 2. Zastosowanie i dawkowanie 2.1 Właściwe zastosowanie i dozowanie olejków eterycznych Wspaniałą cechą aromaterapii jest to, że efektom leczniczym towarzyszą niezwykle przyjemne doznania węchowe. Równie
Bardziej szczegółowoWstęp AROMATERAPIA. W olejkach eterycznych skupia się dusza roślin, ich duchowa egzystencja.
Wstęp W olejkach eterycznych skupia się dusza roślin, ich duchowa egzystencja. Martin Henglein Czy stres staje się dla Was nie do zniesienia, marzycie o chwili relaksu? A może czeka Was intensywna praca?
Bardziej szczegółowoKilka słów na temat trucizn nas otaczających
Kilka słów na temat trucizn nas otaczających Tlumaczenie Aleksandra Maciejewska Co jadłeś dzisiaj na śniadanie? Czy miałeś miskę owoców lub inne zdrowe jedzenie? Ludzie stają się bardziej świadomi tego,
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO. Bocheńska Lecznicza Sól Jodowo-Bromowa 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO Bocheńska Lecznicza Sól Jodowo-Bromowa 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY Produkt leczniczy zawiera sól jodowo-bromową, w tym jodki nie mniej
Bardziej szczegółowoBanting - tabletki Tiens kategoria: ZIOŁA, HERBATKI i SUPLEMENTY > Tiens
Glinka Agency Zapraszamy do sklepu www.multistore24.pl mail;sklep@multistore24.pl Warszawa tel. +48 602 395 051 Banting - tabletki Tiens kategoria: ZIOŁA, HERBATKI i SUPLEMENTY > Tiens Producent: Tiens
Bardziej szczegółowoINFORMACJE ZAMIESZCZANE NA OPAKOWANIACH BEZPOŚREDNICH
INFORMACJE ZAMIESZCZANE NA OPAKOWANIACH BEZPOŚREDNICH BUTELKA 500 ML 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO CIECHOCIŃSKI ŁUG LECZNICZY roztwór, produkt złożony 2. ZAWARTOŚĆ SUBSTANCJI CZYNNYCH Skład 1 l roztworu
Bardziej szczegółowoPerfu r my Tworzen orz ie kom o pozy oz cj c i zap za ach ac ow o ych N ty t zap za ach ac owe N ta ta g órn ór a a (głow o y) N ta śro ś dk
Perfumy Tworzenie kompozycji zapachowych Perfumy są mieszaniną kilku lub kilkudziesięciu substancji zapachowych, Nuty zapachowe które ulatniają się pod wpływem temperatury ludzkiego ciała i powietrza Jedne
Bardziej szczegółowoUlotka dołączona do opakowania: informacja dla pacjenta. RUMIANEK FIX, 1,5 g/saszetkę, zioła do zaparzania Chamomillae anthodium
Ulotka dołączona do opakowania: informacja dla pacjenta RUMIANEK FIX, 1,5 g/saszetkę, zioła do zaparzania Chamomillae anthodium Należy uważnie zapoznać się z treścią ulotki przed zastosowaiem leku, ponieważ
Bardziej szczegółowoNazwa składnika w Nazwa składnika w Herbaty zawierające poszczególne składniki
Nazwa składnika w Nazwa składnika w Herbaty zawierające poszczególne składniki języku polskim języku angielskim anyż* anise* Czaj z Himalajów (sypana), Czarny czaj, Czekoladowa z chili, Dla mężczyzny,
Bardziej szczegółowoIO3 - The Total Business Plants materiały szkoleniowe
Numer projektu: 2016-1-EL01-KA202-023491 IO3 - The Total Business Plants materiały szkoleniowe Moduł nr.3 Zapewnienie jakości produktu końcowego (rośliny lecznicze) 2 Zapewnienie jakości produktu końcowego
Bardziej szczegółowoWprowadzenie. Marion Romer
V Wprowadzenie Już podczas studiów miałam kontakt z ziołolecznictwem, które do dziś jest ważną częścią wykształcenia farmaceuty. Po ukończeniu studiów nie kwestionowałam nigdy tradycyjnej medycyny, szukałam
Bardziej szczegółowoCzłowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu.
RUCH TO ZDROWIE Człowiek żyje życiem całego swojego ciała, wszystkimi jego elementami, warstwami, jego zdrowie zależy od zdrowia jego organizmu. P A M I Ę T A J Dobroczynny wpływ aktywności fizycznej na
Bardziej szczegółowoSkład leku: Jedna saszetka zwiera 1,5 g liścia szałwii (Salviae folium) Zioła do zaparzania w saszetkach, 1,5 g/saszetkę
INFORMACJE ZAMIESZCZANE NA OPAKOWANIACH ZEWNĘTRZNYCH PUDEŁKO TEKTUROWE Liść szałwii Salviae folium Skład leku: Jedna saszetka zwiera 1,5 g liścia szałwii (Salviae folium) Zioła do zaparzania w saszetkach,
Bardziej szczegółowoULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA. Melisana Klosterfrau, płyn doustny, płyn na skórę
ULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA Melisana Klosterfrau, płyn doustny, płyn na skórę Należy uważnie zapoznać się z treścią ulotki przed zastosowaniem leku, ponieważ zawiera ona informacje
Bardziej szczegółowoUlotka dołączona do opakowania: informacja dla pacjenta. Amol produkt złożony, płyn doustny, płyn na skórę
Ulotka dołączona do opakowania: informacja dla pacjenta Amol produkt złożony, płyn doustny, płyn na skórę Należy uważnie zapoznać się z treścią ulotki przed zastosowaniem leku, ponieważ zawiera ona informacje
Bardziej szczegółowo001-003_AUHER_PL 6/29/09 1:42 PM Page 1 WIELKA KSIĘGA, ZIOŁ
, WIELKA KSIĘGA ZIOŁ , WIELKA KSIĘGA ZIOŁ Warszawa 2009 Spis treści Wstęp 6 Katalog ziół 8 Opisy ponad 100 ziół i porady na temat ich pielęgnacji, wykorzystania i przechowywania Ogrody 140 Informacje
Bardziej szczegółowo[5ZPK/KII] Fitokosmetyki i aromaterapia
[5ZPK/KII] Fitokosmetyki i aromaterapia 1. Ogólne informacje o module Nazwa modułu FITOKOSMETYKI I AROMOTERAPIA Kod modułu Nazwa jednostki prowadzącej moduł Nazwa kierunku studiów Forma studiów Profil
Bardziej szczegółowoPRZYPRAWY JEDNORODNE, ZIOŁA I SUSZE WARZYWNE,,MARION TRADE WYKAZ ASORTYMENTU NAZWA PRODUKTU
FIRMA HANDLOWA,,MARION TRADE'' ROBERT LEWANDOWSKI UL. BOCZKOWSKA 69 63-460 SKALMIERZYCE POLSKA/POLAND TEL. KOM.: +48 881305777 NIP: 6181638895 REGON: 302215072 skype: marionspices E-MAIL: mariontrade@wp.pl
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO. CIECHOCIŃSKI SZLAM LECZNICZY, proszek do sporządzania roztworu na skórę
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO CIECHOCIŃSKI SZLAM LECZNICZY, proszek do sporządzania roztworu na skórę 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY 1 kg proszku do sporządzania roztworu
Bardziej szczegółowoPodsumowanie danych o bezpieczeństwie stosowania produktu leczniczego Demezon
VI.2 VI.2.1 Podsumowanie danych o bezpieczeństwie stosowania produktu leczniczego Demezon Omówienie rozpowszechnienia choroby Deksametazonu sodu fosforan w postaci roztworu do wstrzykiwań stosowany jest
Bardziej szczegółowoINFORMACJE ZAMIESZCZANE NA OPAKOWANIACH BEZPOŚREDNICH
WOREK 10 KG 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO CIECHOCIŃSKI SZLAM LECZNICZY proszek do sporządzania roztworu na skórę produkt złożony 2. ZAWARTOŚĆ SUBSTANCJI CZYNNYCH Co zawiera Ciechociński szlam leczniczy
Bardziej szczegółowoZioła i przyprawy: SZAŁWIA - NOWOŚĆ
Zioła i przyprawy: Zioła - dzięki badaniom naukowym w Polsce i na świecie roślinne preparaty ziołowe okazują się niejednokrotnie bardziej skuteczne w działaniu niż czysta chemia. Nasze zaufanie do ziół
Bardziej szczegółowoHerbarium. Ze względu na działania ziół bardzo prosimy o zgłaszanie ciąży, wszelkich alergii, chorób przewlekłych.
Herbarium To nasz zielnik zamknięty w słoikach. Jest dopełnieniem relaksu. Swoistą kropka nad i. Chcemy uraczyć Cię mieszankami ziół, które złagodzą napięcia, uspokoją - jak melisa z dodatkami lub lawenda
Bardziej szczegółowoREFLEKSOTERAPIA, MASAŻ KLASYCZNY, MASAŻ SEGMENTARNY, MASAŻ IZOMETRYCZNY, MASAŻ SPORTOWY,MASAŻ RELAKSACYJNY, DRENAŻ LIMFATYCZNY
Nowe atrakcyjne usługi leczniczo-rehabilitacyjne w grocie solnej Od 15 maja 2018r spełniając życzenie naszych pacjentów odwiedzających grotę solno-jodową, zwiększamy zakres świadczonych usług o różne rodzaje
Bardziej szczegółowo50 nietypowych zastosowan olejkow eterycznych
50 nietypowych zastosowan olejkow Olejki eteryczne poza pięknym trwałym zapachem cechuje wiele innych właściwości np. dezynfekują, pozytywnie działając na ciało i umysł, odstraszają owady, odświeżają.
Bardziej szczegółowoPrzyprawa podlaska a bez soli
Przyprawa podlaska a bez soli majeranek, szałwia, gorczyca biała, tymianek, gałka muszkatołowa, pieprz czarny, papryka ostra chilii, ziele angielskie, kolendra mieszanka warzyw : pasternak, marchew, cebula,
Bardziej szczegółowoANEKS I CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO
ANEKS I CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA HANDLOWA LEKU GOTOWEGO SALICYLOL 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY SUBSTANCJI CZYNNYCH (W PRZELICZENIU NA 100g)
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO Cholinex Intense, 2,5 mg + 1,2 mg, tabletki do ssania 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY Jedna tabletka do ssania zawiera 2,5 mg heksylorezorcynolu
Bardziej szczegółowoKod zdrowia dla początkujących Zuchwałych 1 : 2,5-3,5 : 0,5-0,8
// Kod zdrowia dla początkujących Zuchwałych 1 : 2,5-3,5 : 0,5-0,8 Białko 1 : Tłuszcz 2,5-3,5 : Węglowodany 05-0,8 grama na 1 kilogram wagi należnej i nie przejmuj się kaloriami. Po kilku tygodniach dla
Bardziej szczegółowoSeanse. czw. Saunowanie. Październik 2017 r. 20:15 Seans Orientalny. 19:15 Seans Cytrusowy. 20:15 Seans Herbaciany. 19:15 Seans Czekoladowy
TYDZIEŃ 1. 19:15 Seans Bananowy w cenie 20 zł TYDZIEŃ 2. 21:00 20:15 Seans Cytrusowy w cenie 20 zł TYDZIEŃ 3. 19:15 Seans Bananowy w cenie 20 zł TYDZIEŃ 4./5. 30.10. 20:15 Seans Cytrusowy 31.10. w cenie
Bardziej szczegółowo[34B] Sensoryka i Środki Zapachowe
1. Ogólne informacje o module Sylabus z modułu [34B] Sensoryka i Środki Zapachowe Nazwa modułu SENSORYKA I ŚRODKI ZAPACHOWE Kod modułu Nazwa jednostki prowadzącej moduł Nazwa kierunku studiów Forma studiów
Bardziej szczegółowoCERTYFIKOWANE KOSMETYKI ORGANICZNE CERTYFIKOWANE KOSMETYKI ORGANICZNE
CERTYFIKOWANE KOSMETYKI ORGANICZNE linia Bjobj BABY higiena intymna higiena jamy ustnej bezpieczne opalanie CERTYFIKOWANE KOSMETYKI ORGANICZNE Linia Bjobj BABY Linia Bjobj BABY została stworzona z myślą
Bardziej szczegółowo1.2. Czynnościowe dolegliwości serca. 1.2.1 Terapia ogólna. 1.2.2 Fitoterapia
k-01.qxd 6/22/07 11:47 AM Page 4 1.2 Czynnościowe dolegliwości serca Obraz kliniczny choroby jest niejednoznaczny, pozbawiony charakterystycznych dolegliwoœci. Niemniej nale ¹ do nich wewnêtrzny niepokój,
Bardziej szczegółowoULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA
ULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA Ksylometazoliny chlorowodorek Basic Pharma 1 mg/ml, krople do nosa, roztwór Xylomethazolini hydrochloridum Należy przeczytać uważnie całą ulotkę, ponieważ
Bardziej szczegółowoJak uspokoić nerwowego konia?
24/05/2011 Jak uspokoić nerwowego konia? Odpowiedzi na to i więcej nurtujących Cię pytań znajdziesz czytając nasz kolejny poradnik. Tym razem przedstawiamy przydatne informacje o podawaniu koniom czosnku,
Bardziej szczegółowoUzależnienia. Nabyta silna potrzeba zażywania jakiejś substancji.
Uzależnienia Nabyta silna potrzeba zażywania jakiejś substancji. Termin uzależnienie jest stosowany głównie dla osób, które nadużywają narkotyków, alkoholu i papierosów. Używki Wszystkie używki stanowią
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. NAZWA WŁASNA PRODUKTU LECZNICZEGO CROTAMITON FARMAPOL płyn do stosowania na skórę, 100 mg/g 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY SUBSTANCJI CZYNNEJ 1 g płynu do stosowania
Bardziej szczegółowoSeanse. 19:15 Seans Lodowy. 19:15 Seans Cytrusowy. 19:15 Seans Czekoladowy. 21:15 Seans Kawowy
TYDZIEŃ 1. 19:15 Seans Cytrusowy 20:15 Seans Leśny 19:15 Seans Czekoladowy 20:15 Seans Orientalny TYDZIEŃ 2. 19:15 Seans Herbaciany 19:15 Seans Syberyjski 20:15 Seans Orientalny 20:15 Seans Czekoladowy
Bardziej szczegółowoSENSORYKA I ŚRODKI ZAPACHOWE Kosmetologia studia stacjonarne II rok 2018/2019
SENSORYKA I ŚRODKI ZAPACHOWE Kosmetologia studia stacjonarne II rok 2018/2019 Materiały do zajęć do Sensoryki i środków zapachowych: wykłady i seminaria z Sensoryki i środków zapachowych materiały wewnętrzne
Bardziej szczegółowoCytyzyna ostatnie ważne osiągnięcie nauki polskiej
Cytyzyna ostatnie ważne osiągnięcie nauki polskiej Dorota Lewandowska dr n. med. Obecnie dostępne formy pomocy palącym Farmakologiczne NTZ guma plastry pastylki pastylki podjęzykowe Bupropion (Zyban) Wareniklina
Bardziej szczegółowoMODR KARNIOWICE. Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Karniowicach ZIOŁA W KUCHNI I KOSMETYCE
KARNIOWICE MODR Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Karniowicach ZIOŁA W KUCHNI I KOSMETYCE Karniowice 2016 Opracowanie: Dział Gospodarstwa Wiejskiego Agroturystyki i Przetwórstwa MODR Karniowice
Bardziej szczegółowoŁaźnia solna z różowego kwarcu Living
Łaźnia solna z różowego kwarcu Living Temperatura w tej łaźni solnej wynosi około 45 C, a wilgotność powietrza ma prawie 100% W kabinie powstaje ciśnienie oraz mikroklimat, dokładnie taki jak nad morzem
Bardziej szczegółowoprosta i nie przyniesie trudności nawet mało doświadczonemu ogrodnikowi.
Oregano. Uprawa w domu i w ogrodzie Oregano to bardzo aromatyczne zioło, niezbędne we włoskiej kuchni. Świeże lub suszone liście oregano stanowią doskonały dodatek do dań z makaronu, pizzy, jako składnik
Bardziej szczegółowo2
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Wzajemne oddziaływanie substancji leczniczych, suplementów diety i pożywienia może decydować o skuteczności i bezpieczeństwie terapii. Nawet przyprawy kuchenne mogą w istotny sposób
Bardziej szczegółowoOdkryj piękno swoich stóp
Odkryj piękno swoich stóp Odkryj piękno swoich stóp Codzienna praca i wysiłek, wielogodzinne przebywanie w niewygodnym, często niezdrowym obuwiu powoduje iż nasze stopy narażone są na działanie wielu szkodliwych
Bardziej szczegółowoProdukt stosowany pomocniczo w dolegliwościach związanych ze stanami zapalnymi stawów oraz w stanach bólowych po stłuczeniach.
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1. Nazwa produktu leczniczego Pasta borowinowa lecznicza 2. Skład jakościowy i ilościowy Borowina 3. Postać farmaceutyczna Pasta na skórę 4. Szczegółowe dane kliniczne
Bardziej szczegółowoSeanse. czw. Luty 2018 r. Saunowanie 19:15. Seans Syberyjski 20:15. Seans Herbaciany 19:15. Seans Orientalny 20:15. Seans Lodowy
TYDZIEŃ 1. TYDZIEŃ 2. TYDZIEŃ 3. 26.02. 27.02. 28.02. TYDZIEŃ 4./5. SEANS SYBERYSKI przykładowe aromaty: czarna ziemia świerk brzoza tymianek Energetyzujący seans, łączący intensywne naparzanie z masażem
Bardziej szczegółowoZabiegi fizjoterapeutyczne. SPA-Centrum «Respect»
Zabiegi fizjoterapeutyczne SPA-Centrum «Respect» Usługi medyczne Nazwazabiegu Czas 1. Początkowa konsultacja lekarza ogólnego 4 min. bezpłatnie 2. Ponowna konsultacja lekarza ogólnego 30 min. bezpłatnie
Bardziej szczegółowoAneks III. Uzupełnienia odpowiednich punktów Charakterystyki Produktu Leczniczego i Ulotki dla pacjenta
Aneks III Uzupełnienia odpowiednich punktów Charakterystyki Produktu Leczniczego i Ulotki dla pacjenta Uwaga: Charakterystyka Produktu Leczniczego i Ulotka dla pacjenta są wynikiem zakończenia procedury
Bardziej szczegółowoMasaż. Warianty usługi: estetyka.luxmed.pl
Masaż Masaż polega na manualnym ucisku ciała w celu redukcji napięcia mięśni, eliminacji bóli kręgosłupa oraz dolegliwości pochodzenia okołostawowego. Masaż relaksacyjny skutecznie redukuje poziom stresu
Bardziej szczegółowoLiofilizowany sok z dzikiej róży 80% (±5%), mikronizowany błonnik jabłkowy 20% (±5%), celulozowa otoczka kapsułki.
Suplement diety Składniki: Liofilizowany sok z dzikiej róży 80% (±5%), mikronizowany błonnik jabłkowy 20% (±5%), celulozowa otoczka kapsułki. Przechowywanie: W miejscu niedostępnym dla małych dzieci. Przechowywać
Bardziej szczegółowoAktywność fizyczna. Schemat postępowania w cukrzycy
Aktywność fizyczna Schemat postępowania w cukrzycy Aktywność fizyczna Ćwiczenia i gimnastyka są korzystne dla każdego, a w szczególności dla chorych na cukrzycę. W przypadku tej choroby wysiłek fizyczny
Bardziej szczegółowoMAN. zalecany do codziennego stosowania. Rozmiar: 250ml Rozmiar: 100ml
MAN FREE YOURSELF PŁYN DO MYCIA BRODY zalecany do codziennego stosowania NA WRAŻLIWEJ SKÓRZE Rozmiar: 250ml Rozmiar: 100ml Zawiera delikatne środki powierzchniowo-czynne pochodzenia naturalnego, myje i
Bardziej szczegółowoFOREVER ESSENTIAL OILS DEFENSE
romaterapia FOREVER ESSENTIAL OILS DEFENSE Mieszanka olejków eterycznych Defense łączy goździki, pomarańcze, cynamon, rozmaryn, kadzidło, eukaliptus i jagody jałowca, by wspierać siłę i witalność. FOREVER
Bardziej szczegółowoPREPARATY DLA ZDROWIA I HIGIENY ZWIERZĄT
PREPARATY DLA ZDROWIA I HIGIENY ZWIERZĄT Fitosfingozyna SZAMPONY EXCELLENCE Z FITOSFINGOZYNĄ FITOSFINGOZYNA EKSTRAKTY ROŚLINNE CHLORHEXYDYNA Zawiera Maczek Kalifornijski Naturalny środek. Nie powoduje
Bardziej szczegółowoASMAG FORTE 34 mg jonów magnezu, tabletki Magnesii hydroaspartas
Ulotka dołączona do opakowania: informacja dla użytkownika ASMAG FORTE 34 mg jonów magnezu, tabletki Magnesii hydroaspartas Należy uważnie zapoznać się z treścią ulotki przed zastosowaniem leku, ponieważ
Bardziej szczegółowoCERTYFIKOWANE KOSMETYKI ORGANICZNE CERTYFIKOWANE KOSMETYKI ORGANICZNE
CERTYFIKOWANE KOSMETYKI ORGANICZNE linia Bjobj BABY higiena intymna higiena jamy ustnej bezpieczne opalanie CERTYFIKOWANE KOSMETYKI ORGANICZNE Linia Bjobj BABY Linia Bjobj BABY została stworzona z myślą
Bardziej szczegółowoULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA
ULOTKA DLA PACJENTA: INFORMACJA DLA UŻYTKOWNIKA DIKLONAT P, 10 mg/g, żel (Diclofenacum natricum) Należy przeczytać uważnie całą ulotkę, ponieważ zawiera ona ważne informacje dla pacjenta. Lek ten jest
Bardziej szczegółowoKARTA PRZEDMIOTU OPIS
CECHA PRZEDMIOTU KARTA PRZEDMIOTU OPIS INFORMACJE OGÓLNE O PRZEDMIODCIE Nazwa przedmiotu FARMAKOLOGIA Poziom realizacji Studia pierwszego stopnia stacjonarne przedmiotu Jednostka realizująca Instytut Nauk
Bardziej szczegółowoMedycyna Dalekiego Wschodu
Medycyna Dalekiego Wschodu Pasjonat Ruchu, 02.11.2016 20:11 Miło mi jest Państwu zaprezentować poglądy dra Adama Madarasza na temat Medycyny Dalekiego Wschodu w profilaktyce i wspomaganiu leczenia przewlekłych
Bardziej szczegółowoELEMENTY FARMAKOLOGII OGÓLNEJ I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU FARMAKOTERAPII BÓLU
Barbara FILIPEK Gabriel NOWAK Jacek SAPA Włodzimierz OPOKA Marek BEDNARSKI Małgorzata ZYGMUNT ELEMENTY FARMAKOLOGII OGÓLNEJ I WYBRANE ZAGADNIENIA Z ZAKRESU FARMAKOTERAPII BÓLU Copyright by Barbara Filipek,
Bardziej szczegółowoAROMATERAPIA 1. Pojęcie aromaterapii
AROMATERAPIA 1. Pojęcie aromaterapii Aromaterapia to metoda terapii z zastosowaniem naturalnych olejków eterycznych, wprowadzanych do organizmu poprzez drogi oddechowe, skórę i/lub błony śluzowe. Od ponad
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1.NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO Transpulmin S, (10 g + 3 g)/100 g, krem 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY 1 g kremu zawiera 100 mg olejku eukaliptusowego (Eucalypti aetheroleum)
Bardziej szczegółowoCo to jest cukrzyca?
Co to jest cukrzyca? Schemat postępowania w cukrzycy Wstęp Cukrzyca to stan, w którym organizm nie może utrzymać na odpowiednim poziomie stężenia glukozy (cukru) we krwi. Glukoza jest głównym źródłem energii
Bardziej szczegółowos, PRZEGLĄD ZIOŁ Szczypiorek Pietruszka Bazylia Czosnek bulwiasty Tl STRONA STRONA STRONA STRONA 48
s, PRZEGLĄD ZIOŁ Tl STRONA 40 71 STRONA 48 71 STRONA 54 71 STRONA 60 (Octmum basilicum) (Petroselmum crispum) (Alhum schoenoprasum) (Alhum tuberosum) Bazylia Pietruszka Szczypiorek Czosnek bulwiasty od
Bardziej szczegółowoULOTKA DLA PACJENTA 1 (5)
ULOTKA DLA PACJENTA 1 (5) Ulotka informacyjna dla pacjenta Należy przeczytać uważnie całą ulotkę, ponieważ zawiera ona ważne informacje dla pacjenta. Lek jest dostępny bez recepty, aby można było leczyć
Bardziej szczegółowoLubczyk - opis rośliny
Uprawa lubczyku. Jak uprawiać lubczyk w ogrodzie? Lubczyk to znana w Polsce bylina, pochodząca jednak z terenów Iranu i Afganistanu. Do Europy sprowadzili ją starożytni Rzymianie, wierzący w jej magiczną
Bardziej szczegółowoSENSORYKA I PODSTAWY PERFUMERII. Agata. Jabłońska-Trypuć. Ryszard. Farbiszewski
SENSORYKA I PODSTAWY PERFUMERII Agata Jabłońska-Trypuć Ryszard Farbiszewski SENSORYKA I PODSTAWY PERFUMERII Agata Jabłońska-Trypuć, Ryszard Farbiszewski Wydanie pierwsze MedPharm Polska SPIS TREŚCI Przedm
Bardziej szczegółowo2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY SUBSTANCJI CZYNNYCH
Charakterystyka Produktu Leczniczego 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO ARGOL ESSENZA BALSAMICA 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY SUBSTANCJI CZYNNYCH Skład płynu w przeliczeniu na 100 g: Mentol (Mentholum) 1,500
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO
CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU LECZNICZEGO 1 1. NAZWA PRODUKTU LECZNICZEGO Dettol Med, 4,8 mg/100 mg, koncentrat do sporządzania roztworu 2. SKŁAD JAKOŚCIOWY I ILOŚCIOWY Chloroksylenol 4,8 mg na 100 mg koncentratu
Bardziej szczegółowoHarmonogram zajęć dla kierunku: Dietetyka, studia stacjonarne, II rok, semestr IV
Harmonogram zajęć dla kierunku: Dietetyka, studia stacjonarne, II rok, semestr IV Przedmiot: Podstawy farmakologii i farmakoterapii żywieniowej oraz interakcji leków z żywnością Wykłady (5 wykładów, każdy
Bardziej szczegółowoDom.pl Czosnek niedźwiedzi. Uprawa w ogrodzie i zastosowanie
Czosnek niedźwiedzi. Uprawa w ogrodzie i zastosowanie Czosnek niedźwiedzi to roślina o właściwościach leczniczych, stosowana w także w kuchni, jako dodatek do potraw. Ma wiele cennych właściwości, intensywny
Bardziej szczegółowoNADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY
NADCIŚNIENIE ZESPÓŁ METABOLICZNY Poradnik dla pacjenta i jego rodziny Konsultacja: prof. dr hab. med. Zbigniew Gaciong CO TO JEST ZESPÓŁ METABOLICZNY Nadciśnienie tętnicze (inaczej podwyższone ciśnienie
Bardziej szczegółowoKatalog przypraw ekologicznych. Lista przypraw
Jesteśmy manufakturą ekologicznych produktów najwyższej jakości. Prowadzimy sprzedaż przypraw BIO zarówno hurtową, skierowaną do producentów żywności ekologicznej, firm z branży HORECA, jak i detaliczną
Bardziej szczegółowoDETOKSOWY PORADNIK. Jak ograniczyć użycie szkodliwych substancji chemicznych na co dzień?
DETOKSOWY PORADNIK Jak ograniczyć użycie szkodliwych substancji chemicznych na co dzień? NonHazCity Realizowany przez 18 partnerów z rejonu Morza Bałtyckiego projekt edukacyjny miał na celu zmianę zachowań
Bardziej szczegółowo