Wstęp. Zespół osadniczy w Szurpiłach. Marcin Engel, Cezary Sobczak

Transkrypt

1

2 Marcin Engel, Cezary Sobczak Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego w Szurpiłach na Suwalszczyźnie Wstęp Wielokulturowy zespół osadniczy w Szurpiłach zlokalizowany jest ok. 15 km na północny zachód od Suwałk (ryc. 1). Obszar o powierzchni ok km² położony jest w południowej części tzw. Zagłębienia Szeszupy, w obrębie mezoregionu Pojezierza Wschodniosuwalskiego wchodzącego w skład makroregionu Pojezierza Litewskiego ( J. Kondracki 1998). Ten niezwykle malowniczy teren o urozmaiconej polodowcowej morfologii tworzą liczne morenowe, kemowe i ozowe wzniesienia oraz zagłębienia wytopiskowe wypełnione wodami jezior, bagnami i mokradłami. Dno Zagłębienia Szeszupy znajduje się od 40 do 90 m poniżej otaczających je wysoczyzn polodowcowych. Najwyższymi punktami otaczających wysoczyzn są chyba najbardziej charakterystyczne wzniesienia Suwalszczyzny Góra Krzemieniucha i Góra Cisowa. Pomiędzy tymi wzniesieniami, na dnie Zagłębienia znajduje się Góra Zamkowa, która wraz z sąsiadującym od wschodu masywem Gór Kościelnej i Cmentarnej tworzy centralny punkt opisywanego zespołu. Całość krajobrazu uzupełniają jeziora: Szurpiły wraz z odnogą jeziorem Czarnym, Jeglówek i Jeglóweczek oraz Kluczysko (Tchliczysko). Wody Szurpił i Jeglówka są odprowadzane na północ przez kilka niewielkich cieków wodnych i należą do zlewni Szeszupy (por. K. Pochocka Szwarc, M. Krawczyk 2008). Zespół osadniczy w Szurpiłach Z natury świetnie przygotowane do obrony miejsce swą niezwykłą geomorfologią i hydrografią od zawsze sprzyjało osadnictwu. W świetle prowadzonych od ponad półwiecza badań archeologicznych wiadomo, że teren ten człowiek upodobał sobie już w epoce kamienia, ale największy jego rozkwit przypada na wczesne średniowiecze. Miejsce to znalazło się wówczas w samym centrum historycznej Jaćwieży. Z tego też okresu pochodzi większość spośród bez mała 100 zarejestrowanych tu stanowisk archeologicznych (ryc. 1). Pruthenia, 2012, t. VII, s

3 138 Marcin Engel, Cezary Sobczak Magnesem przyciągającym od najdawniejszych czasów na te tereny osadników bez wątpienia były charakterystyczne cechy środowiska naturalnego mające wpływ na wyjątkowe walory obronne tego miejsca i tworzące sprzyjający osadnictwu mikroklimat (W. Kowalski 1981, s. 3). Od najdawniejszych czasów po schyłek wczesnego średniowiecza osią osadnictwa było morenowe wyniesienie Góra Zamkowa oraz otaczające ją jeziora szurpilskie. Istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój osadnictwa w rejonie było także bezpośrednie sąsiedztwo dwóch ważnych rzek regionu Czarnej Hańczy i Szeszupy. W tym miejscu zanotowano kilkadziesiąt tysięcy zabytków ruchomych z różnych epok i zarejestrowano największą koncentrację punktów osadniczych na Suwalszczyźnie. Skupienie stanowisk archeologicznych wokół Góry Zamkowej, znajdujących się obecnie w dużej części na terenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego tworzy tzw. wielokulturowy zespół osadniczy w Szurpiłach. Oprócz należących do niego osad otwartych, cmentarzysk płaskich i kurhanowych, miejsc kultu wymienić należy także stanowiska o charakterze obronnym, takie jak grodzisko, gródki i osady obronne, kopce strażnicze, relikty różnego rodzaju wałów i bram, rowów i grobli. Ze względu na niewielką skalę działań agrotechnicznych większość z tych stanowisk, zwłaszcza datowanych na wczesne średniowiecze i posiadających własną formę terenową, przetrwało do naszych czasów w bardzo dobrym stanie i jest wciąż wyraźnie widoczna w terenie. Wszystkie te stanowiska tworzą niepowtarzalny krajobraz archeologiczny mikroregionu. Na obecnym etapie badań trudno jest wyznaczyć ostre granice zespołu. Wiadomo, że centralnym jego punktem jest Góra Zamkowa, na szczycie której w przeszłości funkcjonowały osada obronna, miejsce kultu oraz wczesnośredniowieczny gród warowny. Od tego wzniesienia w promieniu ok. 2 3 km zagęszczenie punktów osadniczych stopniowo rozrzedza się. Osadnictwo łączyły otaczające jeziora, ograniczały zaś przede wszystkim naturalne bariery geograficzne, z jednej strony silnie zabagniony teren, z drugiej przylegające rozległe wysoczyzny 1. Od zachodu i północnego zachodu, w kierunku głębokiej rynny Jeziora Hańcza, teren zespołu zamykają bagna i rozlewiska Szeszupy i Czarnej Hańczy, natomiast od strony południowej i północno wschodniej wysoczyzny z Krzemianką i Górą Cisową. Trudna do precyzyjnego określenia jest granica wschodnia, położona gdzieś na wysoczyźnie Jeleniewskiej, pomiędzy wschodnim brzegiem Jeziora Szurpiły a Jeziorem Szelment Wielki. * * * Pierwsze grupy ludzkie dotarły w rejon Szurpił w okresie mezolitu. Jednak zarówno w tym czasie, jak i w okresie neolitu osadnictwo miało charakter sezonowy i ograniczało się do pojedynczych obozowisk i niewielkich osiedli rozlokowanych bezpo- 1 Pomimo obecności jezior, na wysoczyznach wokół Zagłębienia Szeszupy nawet obecnie doskwiera ludności brak wody pitnej.

4 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego średnio nad jeziorami. Niewielkie społeczności myśliwych, zbieraczy oraz pierwszych rolników nie oddziaływały w sposób wyraźny na lokalne środowisko i nie odcisnęły znaczącego piętna w krajobrazie kulturowym (por. J. Brzozowski, J. Siemaszko 1993). Badania palinologiczne potwierdziły hipotezy archeologów, że w tym czasie opisywany teren znajdował się poza obszarem stałego zainteresowania ludności, a jej ingerencje w krajobraz miały raczej charakter incydentalny (A. Wacnik et alii 2011, s. 10). Z intensywnym i zorganizowanym osadnictwem nad jeziorami szurpilskimi mamy dopiero do czynienia w schyłkowej fazie epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza. Do przełomu er funkcjonowały w tym rejonie niewielkie osady otwarte oraz obronne osady wysoczyznowe, z głównym osiedlem na Górze Zamkowej (st. 3 w Szurpiłach). Z wczesnej epoki żelaza pochodzą pierwsze zarejestrowane na terenie zespołu osadniczego ślady pochówków. Ciałopalne i szkieletowe groby odkryto w sąsiedztwie współczesnej im zabudowy na Górze Zamkowej. W tym czasie doszło do pierwszych poważnych ingerencji w środowisko naturalne. Okolice Szurpił zostały częściowo odlesione i przekształcone antropogenicznie (A. Wacnik et alii 2011, s ). Dane archeologiczne, geomorfologiczne i paleobotaniczne wskazują, że dla gospodarki lokalnej społeczności ważną rolę oprócz hodowli odgrywała uprawa zbóż. W świetle badań geomorfologicznych, działalność rolniczą na terenie zespołu osadniczego i w jego sąsiedztwie zainicjowano w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia przed naszą erą. Prowadzono ją na gruntach z lekkimi (piaszczystymi i piaszczysto żwirowymi) glebami (E. Smolska, P. Skwarczewski 2008, s. 163). Prawdopodobnie na przełomie er nastąpiło załamanie się osadnictwa w okolicach jez. Szurpiły. Przypuszczalnie wiązało się ono raczej ze zniszczeniem lub odejściem kulturotwórczych elit, niż z całkowitą depopulacją tego obszaru. Kryzys, który trwał do początków II w. n.e. został zażegnany prawdopodobnie dzięki przybyciu na Suwalszczyznę nowej elitarnej grupy przybyszów. Co jednak ciekawe, system osadniczy okresu wpływów rzymskich do pewnego stopnia nawiązuje do wcześniejszej epoki. Oprócz pojedynczych nowopowstałych, zachowane zostają te same ekumeny osadnicze, z centralną rolą osady wysoczyznowej na Górze Zamkowej w Szurpiłach. Zmienił się obrządek pogrzebowy. Na terenie zespołu założone zostały ciałopalne cmentarzyska kurhanowe, między innymi te znane z badań i zlokalizowane w zachodniej części wsi Szurpiły (st. 1 i 2 w Szurpiłach) oraz nekropola w Jeleniewie (st. 1 w Jeleniewie) (T. Żurowski 1958, 1961, 1963; M. Kaczyński 1955a). W tym okresie doszło do wyraźnej intensyfikacji rolnictwa. Przypuszczalnie podstawą gospodarki była hodowla zwierząt, która ogrywała ważniejszą rolę w zabezpieczeniu pożywienia niż uprawa roślin (A. Wacnik et alii 2011, s. 11). Pomimo zaobserwowanej kontynuacji osadnictwa, w okresie wędrówek ludów na terenie szurpilskiego zespołu osadniczego dochodzi do istotnych zmian. Pełniąca do tej pory rolę osi osadniczej Góra Zamkowa nie była już zasiedlona, choć jak sugerują pojedyncze znaleziska z jej stoków datowane na okres wędrówek ludów, wciąż spełniała ważną rolę (być może kultową) w świadomości mieszkańców pobliskich osad. Główna

5 140 Marcin Engel, Cezary Sobczak strefa siedliskowa została przeniesiona na rozległą osadę na terenie byłego przysiółka Targowisko, st. 4 w Szurpiłach. Powstaje także kilka nowych osad, w miejscach do tej pory niezasiedlonych. Choć zostają zachowane dotychczasowe miejsca grzebalne, obrządek pogrzebowy ulega w tym czasie pewnym zmianom (por. A Bitner Wróblewska 1998). W osadach jeziornych tego okresu odnotowano bardzo wysoką różnorodność taksonomiczną roślin zielnych. Kolejne obszary poddane zostały znacznej antropopresji, a środowisko naturalne ulega coraz większym przekształceniom (A. Wacnik et alii 2011, s. 10). Kolejny kryzys osadnictwa przypada na schyłek okresu wędrówek ludów i początki wczesnego średniowiecza (VII VIII w.). Przestają być użytkowane osady i cmentarzyska kurhanowe szurpilskiego zespołu osadniczego. Na obecnym etapie badań najbardziej prawdopodobna wydaje się teza o załamaniu się na omawianym obszarze układów społeczno gospodarczych o rodowodzie antycznym i odejściu kulturotwórczych elit (M. Engel 2012, s , 386). Powrót osadnictwa w okolice jez. Szurpiły nastąpił dopiero w IX wieku. Góra Zamkowa znowu zaczęła spełniać funkcję osi osadniczej. Nowa grupa osadników, których można łączyć ze znanymi ze źródeł pisanych Jaćwingami, wzniosła na niej refugialny gród obronny, z kilkoma liniami wałów drewniano ziemnych o konstrukcji przekładkowej. U jego stóp, na terenie dawnego przysiółka Targowisko powstał duży zespół osad podgrodowych, z główną, prawdopodobnie ufortyfikowaną wsią oraz kilkoma osiedlami jednodworczymi. Poza tym podstawowym zespołem pozostawały pojedyncze, jedno lub kilkudworcze osady satelickie. W okresie wikińskim (IX XI w.) gród i ufortyfikowane osady tworzyły system obronny chroniący mieszkańców mikroregionu przed najazdami wrogów. Warownia była zarazem miejscem świętym dla lokalnej społeczności, na co dowodem mogą być współczesne mu cmentarzysko z konstrukcjami kamiennymi zarejestrowane na północno wschodnim stoku Góry Zamkowej (st. 3a w Szurpiłach) oraz na zboczach sąsiedniego masywu gór Cmentarnej i Kościelnej (st. 6 w Szurpiłach). Prawdopodobnie w połowie XI w. kształtujący się nad jeziorami szurpilskimi ośrodek grodowy został zniszczony. O możliwych najazdach wojsk ruskich mogą świadczyć liczne militaria z tego okresu odkryte na stokach Góry Zamkowej (M. Engel et alii 2009, s. 537; M. Engel 2012, s ). Wydaje się, że wspomniane akcje militarne spowodowały przejściowe załamanie się osadnictwa na terenie szurpilskiego zespołu osadniczego. Prawdopodobnie po krótkiej przerwie, od drugiej połowy XI w. do przełomu XIII/XIV w. zaobserwować można jego odbudowę i intensywny rozwój. Gród na Górze Zamkowej został przebudowany w technice wałów skrzyniowych. Wzmocniono cały system obronny, wznosząc dodatkowe wały zewnętrzne i wieże strażnicze oraz regulując poziom wód jezior szurpilskich poprzez zastosowanie przekopów i grobli. Główny zespół osad na terenie dawnego przysiółka Targowisko przekształcony został w jedno duże podgrodzie, z regularnie rozplanowaną zabudową mieszkalną i produkcyjną. Najprawdopodobniej ze schyłkowym okresem funkcjonowania ośrodka w Szurpiłach należy łączyć widoczne na zdjęciach lotniczych regularne zaciemnienia zarejestrowane na osadach przylegają-

6 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego cych od południa i południowego zachodu do Góry Zamkowej. Zaciemnienia te interpretowane są jako pozostałości drewnianej zabudowy zlokalizowanej wzdłuż najpewniej wykładanych drewnem dróg wewnętrznych. Istotną różnicą w stosunku do okresu wikińskiego są zmiany w obrządku pogrzebowym. Cmentarzyska lokowane w obrębie fortyfikacji przestały być użytkowane, założono natomiast nekropolę na terenie podgrodzia (st. 8 w Szurpiłach). Na tym ciałopalnym cmentarzysku z konstrukcjami kamiennymi zaobserwowano nagromadzenie tysięcy celowo niszczonych przedmiotów brązowych, datowanych głównie na XII i XIII w. (M. Engel et alii 2009, s ; M. Engel 2012, s , ; L. Sawicka 2011). W odróżnieniu od poprzednich epok, we wczesnym średniowieczu rolnictwo nie było głównym profilem gospodarki miejscowej ludności. Na podstawie znalezisk z terenu mikroregionu oraz źródeł historycznych dotyczących Jaćwieży można przypuszczać, że była to gospodarka oparta na wojnie (rabunku), rzemiośle i handlu 2. Wydaje się, że uprawa i hodowla zaspakajały tylko podstawowe potrzeby w zakresie wyżywienia lokalnej społeczności, uzupełniane myślistwem i rybołówstwem (M. Engel 2012, s ). W dużym stopniu przekształceniom uległ krajobraz naturalny. Liczne osiedla mieszkalne, urządzenia obronne, obwałowania wymagały dużej ilości budulca w postaci drewna, żwiru i kamieni, co skutkowało znaczną ingerencją ludzką w środowisko. Stosowanie przekopów, kanałów i grobli w obronności wpłynęło również na zmiany w stosunkach wodnych okolic Szurpił. Pomimo udokumentowanego historycznie upadku Jaćwieży w 1283 r., na terenie mikroregionu szurpilskiego nie znaleziono śladów najazdu, który mógł zniszczyć lokalny ośrodek grodowy. Materiał zabytkowy wskazuje, że osadnictwo mogło przetrwać tu do początku XIV w. (M. Engel et alii 2009, s. 540; M. Engel 2012, s ). W średniowieczu pojawiają się pierwsze informacje źródeł pisanych o Szurpiłach. Zachowując ostrożność, z tym ośrodkiem grodowym można łączyć wzmiankę latopisu o jaćwieskim dostojniku Šiurpie, który wraz z innymi znanymi z imienia posłami w 1274 r. negocjował warunki pokoju z księciem ruskim Lwem I Halickim (PSRL, II, s ). Niektórzy badacze tłumaczą nazwę Szurpiły jako gród Šiurpy, do czego skłaniają się również autorzy niniejszego artykułu (K. Būga , s. LXXXIV, LXXXVIII; K.O. Falk 1941, s ; 1976, s. 157; E. Kowalczyk- Heyman 2009; M. Engel et alii 2009, s. 539). Wydaje się, że wyjątkowe w porównaniu z innymi zespołami osadniczymi z terenu historycznej Jaćwieży bogactwo materiałów archeologicznych ośrodka szurpilskiego może wskazywać na jego przynależność do wysokiego rangą dostojnika jaćwieskiego. O ile jednak taka interpretacja wzmianki latopisu pozostaje nadal tylko hipotezą badawczą, o tyle kolejne informacje źródłowe odnoszą się już konkretnie do Szurpił. Mowa tu o dokumentach krzyżackich opisu- 2 W 1279 r. zapanował głód na Jaćwieży, Litwie, Polsce i Rusi. Poważne problemy mieli jednak tylko Jaćwingowie, którzy zdecydowali się poprosić o pomoc księcia wołyńskiego Włodzimierza. W zamian za zboże zaproponowali wosk, futra wiewiórek, bobrów i czarnych kun oraz srebro (PSRL, II, s. 879).

7 142 Marcin Engel, Cezary Sobczak jących przebieg granicy między Państwem Zakonnym a Litwą. W pierwszym dokumencie z 1396 r. wymieniony jest borgwal Sunpilken, Supilken 3, w drugim datowanym na 1425 r. znajduje się informacja o borgwal Surpyl, Suerpyl 4. Bardzo dokładne opisy topografii zamieszczone w obu dokumentach nie pozostawiają wątpliwości, że chodzi w nich właśnie o Szurpiły (E. Kowalczyk Heyman 2009, s ). Nie dysponujemy archeologicznymi dowodami potwierdzającymi osadnictwo na opisywanym terenie w czasach, których dotyczą dokumenty krzyżackie (schyłek XIV XV w.). Następne archeologiczne ślady pobytu tu grup ludzkich związane są dopiero z lokacją wsi Szurpiły i działalnością Kamedułów Wigierskich w drugiej połowie XVII w. ( J. Wiśniewski 1967, s. 193). Nieliczne fragmenty ceramiki toczonej, szkła i zabytki wydzielone datowane są na XVII XVIII w. Obserwacje palinologiczne nie do końca potwierdzają te hipotezy, wskazując na znaczne zmiany w środowisku naturalnym już w XVI w. Od momentu upadku Jaćwieży Góra Zamkowa oraz osady na terenie dawnego przysiółka Targowisko przestały pełnić funkcję osi osadniczej mikroregionu. Główne szlaki komunikacyjne ominęły teren kompleksu, a wybitnie obronny charakter miejsca właściwie utracił znaczenie dla mieszkańców 5. Bez wątpienia jednak znaczna część napływającej na te tereny ludności litewskiej, mazowieckiej i ruskiej zdawała sobie sprawę z wyjątkowości tego miejsca. Ma to wyraz m.in.: w legendach i lokalnych nazwach, takich jak Góra Zamkowa, Góra Kościelna i Cmentarna. Historia badań zespołu osadniczego w Szurpiłach Wiek XIX przynosi pierwsze zainteresowanie naukowe rejonem Szurpił. Wizytują to miejsce m.in.: Aleksander Połujański, Aleksander Osipowicz i Alfons Budzyński najsłynniejsi badacze historii Suwalszczyzny. Pierwszy z tych naukowców amatorów w pracy zatytułowanej Wędrówki po guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte zamieścił szczegółowy opis krajobrazu kulturowego Szurpił, ze szczególnym uwzględnieniem Góry Zamkowej, Góry Kościelnej, Góry Cmentarnej i ich najbliższego otoczenia. Oprócz cennych danych topograficznych, legend i lokalnych tradycji Połujański zawarł w niej pierwsze informacje na temat znalezisk zabytków archeologicznych z terenu tego zespołu osadniczego (A. Połujański 1859, s , ). Aleksander Osipowicz, który dociera do Szurpił kilka lat po Połujańskim w artykule pt. Pobieżny rzut oka na niektóre zamczyska i tzw. góry sypane w okolicy Suwałk publikuje bardzo szczegółowe informacje na temat grodziska na Górze Zamkowej, Relacja z wyprawy na Litwę sporządzona przez komtura ryńskiego Jana von Schönfelda dla wielkiego marszałka Wernera von Tettingen (CDP, t. V, nr 86). List komtura gdańskiego Konrada von Beldersheim do wielkiego mistrza Pawła von Rusdorfa w sprawie granicy z Litwą (CEV, nr 1208). Obronny charakter wzniesienia na krótko został wykorzystany podczas obydwu wojen światowych o czym świadczą okopy na zboczach i majdanie góry oraz znaleziska militariów z tych okresów.

8 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego jego wyglądu oraz zabytków na nim znalezionych. Obserwując teren grodziska i jego zaplecza dochodzi do bardzo interesujących wniosków. Wiąże np. nazwę lokalnego przysiółka Targowisko z toponomastycznym śladem wczesnośredniowiecznej osady targowej. W innym miejscu pisze o górze mosiężnej, która miała wg niego swoją nazwę zawdzięczać licznym znaleziskom przedmiotów brązowych. Osipowicz jest także autorem bardzo interesującej hipotezy o centralnej roli opisywanych grodzisk w organizacji terytorialnej lokalnych, wczesnośredniowiecznych społeczności. Usytuowanie tego typu obiektów w trudno dostępnym terenie (dodatkowo ufortyfikowanym) miało według niego na celu chronić miejsca spotkań religijnych, wiecowych, sądowych i handlowych ludności z pobliskich osad (A. Osipowicz 1867, s , 63). Pierwszym archeologiem amatorem, który odwiedził teren zespołu osadniczego w Szurpiłach i opisał go w artykule pt. Poszukiwania archeologiczne w byłej guberni augustowskiej był Alfons Budzyński. Badacz ten nie tylko opisał zabytki archeologiczne znalezione przez miejscową ludność na Górze Zamkowej, ale także część z nich udało mu się pozyskać do swojej kolekcji 6 (A. Budziński 1871, s , tabl. I). W XX wieku do Szurpił dociera profesjonalna archeologia. W latach 20 tych teren zespołu osadniczego penetrował wybitny archeolog i mediewista Roman Jakimowicz. Zarejestrował on tu cztery cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów oraz dokonał oględzin stanu zachowania grodziska na Górze Zamkowej. Obok krótkiego opisu, badacz opublikował w Wiadomościach Archeologicznych dwa, wysokiej jakości zdjęcia, strony wewnętrznej i zewnętrznej wału grodziska, na których wyraźnie widać jego kamienne licowanie 7 (R. Jakimowicz 1935, s. 249, ryc ). Zainicjowane przez tego badacza badania połączone z rejestracją stanowisk mikroregionu szurpilskiego trwają niemal nieprzerwanie do dziś. Każdy z kolejnych badaczy terenu identyfikował nowe stanowiska bądź uzupełniał informacje o już zarejestrowanych. W trakcie drugiej wojny światowej Suwalszczyzna trafiła pod okupację hitlerowskich Niemiec. Niemieccy archeolodzy, którzy rozpoczęli na tym terenie działalność inwentaryzacyjną zainteresowali się również Szurpiłami. W katalogu stanowisk powiatu Sudauen 8 autorstwa Otto Kleemanna znalazł się szczegółowy opis terenu zespołu osadniczego, pozyskany m.in.: dzięki wizytującemu Szurpiły Walterowi Gronauowi 9. Znaleźć tu można informacje na temat wyglądu i stanu zachowania grodziska na Górze Zamkowej, charakterystykę Góry Kościelnej, oraz sugestie na temat istnienia dużej osady targowej na terenie przysiółka Targowisko. Niemcy zwrócili również uwagę na bruki kamienne zlokalizowane na południe od Góry Zamkowej, które interpretowali jako pozostałości cmentarzyska. Interesującym zabiegiem Kleemanna w tej pracy jest Zabytki te po długiej wędrówce trafiły ostatecznie do kolekcji Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie (M. Engel 2001, s. 81). Stanowisko to figuruje w tej publikacji pod nazwą Jeglówek (R. Jakimowicz 1935, s. 249). Nazwę Suwałk zmieniono w 1939 r. na Sudauen. W trakcie działań wojennych Niemcy weszli w posiadanie całego terytorium Jaćwieży, w ich mniemaniu tym sposobem dokonało się zjednoczenie wszystkich pruskich ziem plemiennych. W. Gronau wizytował Szurpiły w czerwcu 1941 r.

9 144 Marcin Engel, Cezary Sobczak wykorzystanie podań i legend ludowych dotyczących niektórych stanowisk archeologicznych z terenu Szurpił (O. Kleemann 1941, s ). W roku 1941 w Uppsali ukazała się, co prawda nie archeologiczna, ale wyjątkowo cenna dla omawianej problematyki praca Knuta Olofa Falka Wody wigierskie i huciańskie. Studium toponomastyczne (K.O. Falk 1941). W tym napisanym i opublikowanym w języku polskim przez wybitnego szwedzkiego slawistę opracowaniu, autor zamieścił informacje o Szurpiłach (ibidem, s ). Pomimo, że temat wykraczał poza zakreślony przez niego obszar badawczy, językoznawca przeprowadził interesujące rozważania na temat pochodzenia nazwy Szurpiły. Po zakończeniu działań wojennych do Szurpił powrócili polscy badacze. W latach 50 tych teren zespołu osadniczego penetrowali Marian Kaczyński, Jerzy Okulicz- Kozaryn i Jerzy Antoniewicz. Pierwszy z wymienionych archeologów wraz z historykiem Józefem Humnickim przeprowadzili weryfikacyjne i rozpoznawcze badania powierzchniowe, w trakcie których odkryli m.in.: rozległą osadę na terenie Targowiska (st. 4 w Szurpiłach). Podczas rozpoznania Góry Zamkowej Kaczyński zlokalizował u jej stóp niewielką osadę z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza (st. 3b w Szurpiłach). Zarówno Marian Kaczyński, jak i nieco później Jerzy Antoniewicz weryfikowali w terenie informacje na temat cmentarzyska wczesnośredniowiecznego na Górze Cmentarnej 10 ( J. Humnicki, M. Kaczyński 1954; M. Kaczyński 1955b; J. Antoniewicz 1955). Przy okazji badań powierzchniowych Marian Kaczyński i Józef Humnicki przeprowadzili niewielki sondaż wykopaliskowy na zniszczonym cmentarzysku kurhanowym, st. 1 w Jeleniewie, datowanym na okres wędrówek ludów (M. Kaczyński 1955a). Niedługo po tych badaniach terenowych przeprowadzono pierwsze w Szurpiłach stacjonarne prace wykopaliskowe. Badania te prowadził ówczesny główny konserwator archeologiczny kraju inż. Tadeusz Żurowski. W ich wyniku rozpoznano dwa cmentarzyska kurhanowe z okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów, st. 1 i 2 w Szurpiłach, niewielką część majdanu grodziska na Górze Zamkowej (st. 3 w Szurpiłach) oraz wierzchołek Góry Kościelnej (st. 5 w Szurpiłach) (T. Żurowski 1958; 1960, s. 3 4; 1961; 1963). Przy okazji prac wykopaliskowych Żurowski penetrował okolice badanych przez siebie stanowisk. U południowych stóp Góry Kościelnej odkrył przepalone kości oraz fragmenty naczyń, co interpretował jako ślady zniszczonego kurhanowego cmentarzyska ciałopalnego, zaś wokół osady na Targowisku zarejestrował znacznie już zniwelowane wały ziemne (T. Żurowski 1960, s. 2, 5). Działania Kompleksowej Ekspedycji Jaćwieskiej (KEJ), w ramach której działał Żurowski tylko w niewielkim stopniu dotyczyły omawianego terenu. W ramach działań Ekspedycji warto tu przypomnieć bardzo ważne prace historyka J. Wiśniewskiego 10 Chodzi tu o znalezisko niewielkiego naczynka glinianego, zdobionego motywem żłobków dookolnych i linii falistych, znajdującego się w zbiorach powstałego po wojnie muzeum regionalnego w Suwałkach. Zostało ono przekazane przez J. Kunca, według którego znaleziono je w 1938 r., na Górze Cmentarnej w Szurpiłach. Podczas prac gospodarczych natrafiono na zespół naczyń glinianych oraz na przepalone kości ludzkie. Ceramika wraz z opisywanym naczynkiem została odłączona od kości ludzkich, które pozostawiono na miejscu ( J. Antoniewicz 1955).

10 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego dotyczące nowożytnego osadnictwa w trzech powiatach Suwalszczyzny. Pomimo tego, że informacje źródłowe dotyczące Szurpił i okolic są mocno rozrzucone na kartach tych opracowań to świetnie uzupełniają wiedzę na temat regionu i jego krajobrazu kulturowego ( J. Wiśniewski 1963; 1965; 1967). W ramach KEJ po wojnie na Suwalszczyznę wrócił Knut Olof Falk, kontynuując językoznawcze analizy źródeł historycznych oraz nazw własnych, między innymi jezior szurpilskich. Część swoich hipotez badacz ten weryfikował pomiarami i rozpoznaniem terenowym (K.O. Falk 1968). Największą jak dotychczas akcją wykopaliskową mającą miejsce w Szurpiłach były badania przeprowadzone w latach 80. i 90. przez ekspedycję Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, pod kierownictwem Jerzego Okulicza Kozaryna. Przeprowadzono wtedy szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe na osadzie, na Targowisku (st. 4 w Szurpiłach) i na grodzisku na Górze Zamkowej (st. 3 w Szurpiłach). Ponadto wykonano serię sondaży m.in.: na Górze Cmentarnej (st. 6 w Szurpiłach) i osadzie na północnym stoku Góry Zamkowej (st. 10 w Szurpiłach), przekopano kopiec strażniczy na brzegu jez. Czarnego (st. 7 w Szurpiłach), oraz wał zewnętrzny na południowo zachodnim brzegu jez. Szurpiły (st. 14 w Szurpiłach). Oprócz prac wykopaliskowych na terenie zespołu osadniczego w Szurpiłach prowadzono badania powierzchniowe 11 i planigraficzne. Dzięki tej ostatniej metodzie rozpoznano granice i wytypowano skupiska materiałów osady na Targowisku. Równolegle z działaniami ekspedycji kierowanej przez J. Okulicza Kozaryna odbywały się na terenie omawianego zespołu osadniczego prace innych ekspedycji archeologicznych. Na wyspie Pustelni sondażowe badania wykopaliskowe przeprowadził Karol Szymczak z IA UW odkrywając ślady obozowiska z epoki kamienia (st. 9 w Szurpiłach) 12. Natomiast na południowym brzegu jez. Szurpiły prace wykopaliskowe na osadzie z okresu wpływów rzymskich, wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza, st. 1 w Kazimierówce prowadziła ekspedycja Działu Archeologii Bałtów PMA pod kierunkiem Anny Bitner Wróblewskiej (A. Bitner Wróblewska 1991). Z inicjatywy Jerzego Okulicza Kozaryna współpracę z archeologami podjęli specjaliści z innych dziedzin nauki, którzy nadali badaniom charakter multidyscyplinarny. Na terenie zespołu osadniczego w Szurpiłach przeprowadzono m.in.: badania geologiczne, rekonstruując geomorfologię oraz zmiany antropogeniczne obszaru zespołu osadniczego. Wykonano również analizy paleobotaniczne, archeozoologiczne, antropologiczne i radiowęglowe pozyskanych w trakcie wykopalisk materiałów. Dno jeziora Szurpiły było dwukrotnie penetrowane przez ekipy płetwonurków w poszukiwaniu śladów archeologicznych. Ponadto prowadzono prace geodezyjne oraz wykonano serię zdjęć lotniczych ( J. Okulicz Kozaryn 1993; M. Engel et alii 2009, s. 518) Badania powierzchniowe prowadzone były dwukrotnie w ramach AZP oraz w ramach wydzielonego obszaru Szurpiły. Te ostatnie prospekcje przeprowadzili pracownicy Muzeum Okręgowego w Suwałkach: Jerzy Brzozowski i Jerzy Siemaszko. Niepublikowane materiały z tych badań znajdują się w IA UW.

11 146 Marcin Engel, Cezary Sobczak Projekt Szurpiły i nie tylko W 2003 r. dla całościowego opracowania informacji pozyskanych przez ekspedycję J. Okulicza Kozaryna na terenie zespołu osadniczego w Szurpiłach powołano Projekt Szurpiły. Jest on realizowany przez Dział Archeologii Bałtów PMA, przy współpracy Instytutu Archeologii UW. Kierownikiem projektu wybrano Jerzego Okulicza- Kozaryna, a koordynatorką prac zespołu i opracowaniem redakcyjnym powstającej monografii została Anna Bitner Wróblewska. Głównym odpowiedzialnym za stronę organizacyjną i bieżący nadzór postępu prac został Marcin Engel. Działalność powołanego zespołu badawczego miała koncentrować się na przygotowaniu monografii zespołu osadniczego w Szurpiłach oraz na kontynuowaniu badań o charakterze multidyscyplinarnym. Asumptem do wznowienia terenowych badań w Szurpiłach była planigrafia z użyciem wykrywaczy metali osady na Targowisku przeprowadzona w 2005 r. W wyniku tej akcji pozyskano kilkadziesiąt przedmiotów metalowych oraz liczną serię fragmentów naczyń glinianych datowanych na okres wędrówek ludów i wczesne średniowiecze. Od 2006 r. na terenie zespołu osadniczego działa ekspedycja badawcza Działu Archeologii Bałtów PMA pod kierunkiem Marcina Engela. Pracami wykopaliskowymi objęto osadę na Targowisku, a od 2008 r., pod kierunkiem Cezarego Sobczaka, także grodzisko na Górze Zamkowej z odkrytym na jej stokach wczesnośredniowiecznym cmentarzyskiem ciałopalnym. Badania wykopaliskowe na tym cmentarzysku DAB PMA kontynuował do 2011 r. 13. Równolegle z tymi działaniami swoje prace badawcze do 2011 r. prowadziła w Szurpiłach ekspedycja pod kierunkiem Wojciecha Wróblewskiego i Ludwiki Sawickiej z Instytutu Archeologii UW. W 2007 r. IA UW uczestniczył w badaniach wykopaliskowych osady na Targowisku, a w 2008 r. prowadził tam prace samodzielnie, już w ramach powołanej przez siebie Ekspedycji Szurpiły. W ostatnich latach działania IA UW koncentrowały się głównie na rozpoznaniu wykopaliskowym cmentarzyska ciałopalnego położonego nad niewielkim zbiornikiem wodnym o lokalnej nazwie Mosiężysko 14. W latach IA UW wykonał także badania podwodne w obrębie jezior Szurpiły, Tchliczysko i Jeglówek (B. Kontny 2009; B. Kontny, M. Nowakowska 2010). Umożliwiło to weryfikację ustaleń penetracji płetwonurków organizowanych w latach 80. i 90. XX w. Oprócz badań wykopaliskowych w ostatnich latach, w ramach Projektu Szurpiły oraz Ekspedycji Szurpiły przeprowadzono także szereg prospekcji powierzchniowych, w rezultacie których zarejestrowano liczne nowe stanowiska. Podczas prospekcji powierzchniowych używano świdra geologicznego (P. Wroniecki 2009). Dzięki dofinansowaniu uzyskanemu z MKiDN, wiosną 2008 r., na kilku stanowiskach w obrębie mikroregionu, na zlecenie PMA przeprowadzono badania geofizyczne (magnetyka i georadar) oraz kolejne badania planigraficzne z zastosowaniem 13 Obecnie z powodu braku środków na badania wykopaliskowe prace na tym stanowisku zawieszono. 14 Obecnie z powodu braku środków na badania wykopaliskowe prace na tym stanowisku zawieszono.

12 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego wykrywaczy metali 15. Badaniami geofizycznymi pod kierunkiem Haralda Stümpla z Uniwersytetu w Kilonii objęto majdan grodziska na Górze Zamkowej oraz 3 osady leżące u jej południowo zachodniego podnóża. Część wyników na bieżąco weryfikowano odwiertami. Badania geofizyczne na osadach u podnóża grodziska były kontynuowane w latach przez ekspedycję IA UW pod kierunkiem Krzysztofa Misiewicza. Podczas tych działań na terenie zespołu szurpilskiego wykonano także szereg pomiarów geodezyjnych. W 2008 r. dla ustalenia chronologii bezwzględnej materiałów pochodzenia organicznego wykonano analizę radiowęglową 10 próbek pozyskanych podczas badań archeologicznych na terenie zespołu szurpilskiego 16. Latem 2009 r. ekipa pod kierunkiem Anny Lipiec z PMA wykonała serię ukośnych zdjęć lotniczych w obrębie mikroregionu, najwięcej uwagi poświęcając Mosiężysku. W 2012 r. w ramach realizacji grantu MKiDN, na terenie powiatu suwalskiego przeprowadzono lotnicze skanowanie laserowe (ALS/LiDAR) 17 połączone z terenową weryfikacją pozyskanych danych (ryc. 2). W jego rezultacie zeskanowano obszar o powierzchni 32 km², a na mapie archeologicznej mikroregionu szurpilskiego przybyło kolejnych 6 stanowisk, w tym 4 domniemane stanowiska kurhanowe. Obok badań terenowych, ze środków Projektu Systemy wczesnośredniowiecznego osadnictwa jaćwieskiego w świetle badań ośrodków w Szurpiłach i Konikowie 18 przeprowadzono liczne opracowania archeologicznie jak i pozaarcheologiczne. Wykonano m.in.: kwerendę archiwalną, opracowanie materiałów wczesnośredniowiecznych z badań archeologicznych oraz analizę geologiczną mikroregionu szurpilskiego. Na obszarze zespołu szurpilskiego, niezależnie od działań archeologów, działali paleobotanicy i geomorfolodzy. W ostatnich latach przebadano osady jeziora Kluczysko (Tchliczysko) (A. Wacnik et alii 2011) i jeziora Szurpiły (M. Kupryjanowicz et alii, w druku). Badanie te pozwoliły na wydzielenie palinologicznych faz działalności człowieka wokół jezior szurpilskich. Równocześnie na terenie zespołu i w jego bezpośrednim sąsiedztwie prowadzone są badania holoceńskich osadów stokowych, dostarczające informacji o historii aktywności człowieka w regionie, wskazujące kluczowe dla niej momenty (E. Smolska, P. Szwarczewski 2008). Pozyskane przez te obydwie nauki informacje dają bardzo szeroki wachlarz możliwości interpretacyjnych dotyczących charakteru gospodarek różnych kultur, skali i zasięgu antropopresji, pozwalając zestawiać je z opracowaniami archeologicznymi dla celów rekonstrukcji krajobrazu kulturowego zespołu. 15 Badania prowadzono w ramach realizacji grantu nr 14514/FPK/2007/KOBIDZ: Nieinwazyjne metody rozpoznania kompleksu osadniczego w Szurpiłach. 16 Datowanie wykonano w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym ze środków grantu nr 10186/08/FPK/KOBiDZ: Datowanie C14 obiektów osadniczych z terenów Jaćwieży, którego kierownikiem była Grażyna Iwanowska. 17 Projekt realizowany w ramach grantu MKiDN, nr 726/12: Nowe metody identyfikacji i weryfikacji stanowisk na Suwalszczyźnie. 18 Projekt badawczy Komitetu Badań Naukowych nr 1H01H W oparciu o grant powstała praca doktorska Marcina Engela pod tym samym tytułem (M. Engel 2012).

13 148 Marcin Engel, Cezary Sobczak Archeologia totalna Opisane doświadczenia badawcze zdobyte w Szurpiłach pozwoliły na adaptację metod stosowanych przez archeologię krajobrazu (por. S. Campana 2010) i wypracowanie modelu rozpoznania złożonych, wielokulturowych zespołów osadniczych północno wschodniej Polski (M. Engel et alii, w druku). Model ten ma charakter multidyscyplinarny. Oprócz tradycyjnych badań archeologicznych składa się on z szeregu innych działań, których celem jest wieloaspektowa analiza krajobrazu kulturowego. Model postępowania badawczego przy identyfikacji i interpretacji procesów osadniczych jest więc syntezą informacji pozyskanych z różnych źródeł przy zastosowaniu narzędzi i metod wielu gałęzi nauki. Pomimo wypracowania tego modelu w warunkach dużego zespołu osadniczego, proponowane tu postępowanie, oczywiście odpowiednio okrojone, powinno być stosowane także przy rozpoznaniu pojedynczych stanowisk (por. M. Engel et alii, w druku). Rozpoznanie nowego terenu należy więc rozpocząć od przeprowadzenia szczegółowej kwerendy źródłowej. Oprócz informacji archiwalnych o przypadkowych znaleziskach archeologicznych i przeprowadzonych w obrębie zespołu badaniach niezbędne jest pozyskanie współczesnych i historycznych zdjęć lotniczych oraz różnego rodzaju map (topograficznych, hydrologicznych, glebowych itp.). Analiza zdobytej dokumentacji i zestawienie jej z posiadaną wiedzą na temat lokalnych uwarunkowań osadniczych pozwoli wytypować miejsca o szczególnym potencjale badawczym do wykonania szczegółowej, powierzchniowej prospekcji terenowej. Oprócz weryfikacji obserwacji i hipotez z kwerendy źródłowej prawidłowo przeprowadzona prospekcja ma za zadanie wstępną identyfikację stanowisk, określenie ich zasięgu i rozplanowania przestrzennego oraz ich położenia w terenie. Podczas prospekcji należy podjąć próbę rozpoznania charakteru i funkcji odkrywanych stanowisk (osady wysoczyznowe, grody, podgrodzia, refugia, osady otwarte i obronne, jedno i wielodworcze, sezonowe i stałe, cmentarzyska ciałopalne, szkieletowe, płaskie, kurhanowe) i ich chronologii. Ważnym elementem rozpoznania powierzchniowego zespołu osadniczego jest także ustalenie różnych stref działalności człowieka w obrębie badanego zespołu, tj. identyfikacji potencjalnych pól uprawnych, łąk, gęstwin leśnych, zagród dla zwierząt, miejsc pozyskiwania surowców naturalnych i produkcji rzemieślniczej, a także miejsc kultu. Uzupełnieniem obserwacji jest próba rekonstrukcji połączeń komunikacyjnych wraz z przejściami bramnymi oraz identyfikacja naturalnych i antropogenicznych elementów systemu obronnego. Jednocześnie z klasycznymi działaniami rozpoznania powierzchniowego można przeprowadzić innego rodzaju badania nieinwazyjne pozwalające na szerokopłaszczyznowe rozpoznanie terenu. Działania takie z jednej strony pomogą poznać miejsca dla archeologów niedostępne, precyzyjnie wytypować te szczególnie interesujące, z drugiej zaś pozwolą racjonalniej rozporządzić środkami na kolejne etapy rozpoznania nieinwazyjnego i ewentualne badania wykopaliskowe.

14 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego Jednym z najszybszych obecnie sposobów rozpoznania dużych i niedostępnych ze względu na roślinność obszarów, w celu identyfikacji stanowisk archeologicznych, zwłaszcza tych o własnej formie terenowej, jest lotniczy skaning laserowy (ALS/Li- DAR). Pozwala on stworzyć bardzo precyzyjny numeryczny model terenu (NMT), który pozbawiony zabudowy i roślinności precyzyjnie oddaje ukształtowania powierzchni ziemi. Jego analiza połączona z interpretacją różnego rodzaju zdjęć lotniczych (między innymi tych, zazwyczaj wykonywanych łącznie z LiDAR) znacznie przyspiesza analizę badanego obszaru jeszcze na etapie wstępnych prac gabinetowych. Ze względu na bardzo dużą szczegółowość wykonywanych podczas skanowania pomiarów, wytypowanie na trójwymiarowym modelu NMT punktów do weryfikacji i odnalezienie ich na badanym obszarze nie nastręcza wielu problemów 19. Pomimo dość jeszcze wysokich kosztów pozyskania i obróbki danych metody te w olbrzymim stopniu zwiększają liczbę informacji o stanowiskach i pozwalają na racjonalizację działań podczas tradycyjnej prospekcji terenowej. Oprócz LiDAR przy wykonywaniu jeszcze bardziej szczegółowych modeli numerycznych stanowisk o własnej formie terenowej mogą być wykorzystywane także skanery naziemne (TLS). Kolejnym elementem, który powinien być przeprowadzony w ramach nieinwazyjnego rozpoznania terenu, jest wykonanie archeologicznych, pionowych i ukośnych serii zdjęć lotniczych. Analiza rejestrowanych na zdjęciach wyróżników bez wątpienia wzbogaci rekonstrukcję krajobrazu archeologicznego badanego obszaru. Wymienione działania powinny być na bieżąco konsultowane z geologami i geomorfologami. Naukowcy ci na zlecenie archeologów powinni przygotować szczegółowe opracowania badanego obszaru, przeprowadzając własne rozpoznanie z zastosowaniem typowych dla swych dziedzin metod badawczych. Opracowanie to powinno określić skalę i zasięg dokonanych przez człowieka przekształceń krajobrazu 20 i w miarę możliwości wskazać twory przekształcone antropogenicznie, potencjalne stanowiska archeologiczne. Wszystkie omówione powyżej etapy modelu postępowania badawczego powinny pozwolić na wytypowanie i zawężenie obszarów szczególnie interesujących z archeologicznego punktu widzenia. Tereny te należy objąć kolejnymi metodami o niedestrukcyjnym charakterze tj. badaniami geofizycznymi przy zastosowaniu metod: geoelektrycznej, geomagnetycznej i georadaru. Przed wyborem konkretnego rodzaju geofizycznego rozpoznania kluczowe jest wcześniejsze zapoznanie się ze stanowiskiem przez profesjonalnego wykonawcę takich prospekcji oraz zlecającego ich przeprowadzenie archeologa. Ma to na celu precyzyjne określenie obszaru badań, poznanie jego dostępności, stanu zachowania i charakteru stanowiska oraz jego geofizycznego i archeologicznego potencjału. Po przeprowadzeniu badania i po wstępnej obróbce wy- 19 Przy weryfikacji terenowej wykorzystywane są odbiorniki GPS. 20 Warto podkreślić, że z punktu widzenia archeologii jednymi z najbardziej istotnych analiz są geomorfologiczne badania pokryw stokowych.

15 150 Marcin Engel, Cezary Sobczak ników można wykonać geologiczne wiercenia kontrolne oraz pobrać próbki do badań geochemicznych w celu dalszego rozpoznania potencjału odkrytych anomalii. Zanim przystąpimy do ewentualnych prac wykopaliskowych, które powinny mieć charakter rozpoznania problemowego, na obejmowanych orką stanowiskach warto jest przeprowadzić badania planigraficzne połączone z precyzyjnym, trójwymiarowym namierzaniem znalezisk. Przy tego typu badaniach niezwykle istotne jest profesjonalne zastosowanie detektorów metali, oczywiście przy wszystkich zastrzeżeniach i ograniczeniach związanych z ich użyciem. Działania te pozwolą zebrać materiał zabytkowy zalegający na złożu wtórnym, pomogą przy określaniu funkcji i przybliżonej chronologii stanowisk. Działania takie są niezwykle pomocne w ocenie stanu zachowania stanowisk oraz przy stawianiu hipotez badawczych dotyczących ich stratygrafii horyzontalnej. Ze względu na bezpowrotną utratę materii zabytkowej, ale także z uwagi na oszczędność czasu i energii, skala i zasięg planowanych prac wykopaliskowych powinny być określone w oparciu o wyżej wymienione etapy procesu badawczego, z wyraźnym sprecyzowaniem celów badawczych. Podczas prowadzonych badań, oprócz tradycyjnych metod dokumentacji, należy stosować fotogrametrię i precyzyjne namierzanie znalezisk. Pozwala to na stworzenie precyzyjnych map rastrowych i wektorowych badanych obszarów, a w konsekwencji otwiera cały wachlarz możliwości analitycznych w ramach tworzonych baz Systemu Informacji Geograficznej (GIS), czy trójwymiarowych modeli eksplorowanego terenu. Podczas badań powinny być pobierane i zabezpieczane próbki odkrywanych obiektów i materiałów organicznych w celu wykonania różnego rodzaju analiz środowiskowych. Ich wyniki w znacznym stopniu wzbogacają tradycyjne obserwacje o elementy związane z życiem codziennym analizowanych społeczeństw. Pozwalają określić ich dietę, gospodarkę, poziom i jakość życia. Podkreślić tu należy znaczenie analizy dendrochronologicznej i radiowęglowej, niezbędnych przy określaniu chronologii bezwzględnej odkrywanych obiektów i konstrukcji. Z uwagi na możliwość niezwykle precyzyjnego datowania zmian w środowisku naturalnym oraz określanie skali i charakteru wpływu człowieka na to środowisko, wyjątkowe znaczenie w modelu badawczym zajmują badania palinologiczne. Teren północno wschodniej Polski, ze względu na swoje warunki naturalne, jest wprost wymarzonym miejscem dla wszelkiego rodzaju analiz osadów jeziornych. Nie brak tu jezior, których osady umożliwiają prześledzenie rocznych, a nawet sezonowych zmian środowiskowych badanych mikroregionów osadniczych. Badania te pozwalają cofać się bardzo daleko w przeszłość i rejestrować zapisaną w laminowanych nawarstwieniach jeziornych antropopresję. Jednym z istotnych elementów rozpoznania krajobrazu kulturowego, właśnie ze względu na opisany wyżej charakter badanego regionu są archeologiczne badania podwodne. Z uwagi na różną przejrzystość nie wszystkie jeziora w równym stopniu nadają się jednak do takiego rozpoznania i weryfikacji stawianych hipotez badawczych.

16 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego Warto jest jednak podjąć tego typu próby. Przeprowadzając badania podwodne można liczyć na odkrycie reliktów konstrukcji mostów, przepraw, palisad, grobli, pomostów, a także trafić na ślady drobnych zabytków ruchomych będących świadectwem prowadzonej gospodarki, zabiegów kultowych czy nawet najazdów. Synteza wszystkich omówionych działań, składa się na model archeologicznego postępowania badawczego względem mikroregionów osadniczych. Połączenie pozyskanych informacji w bazy danych i przeprowadzona przy pomocy nowoczesnych narzędzi, takich jak System Informacji Geograficznej (GIS), wieloaspektowa analiza tych zespołów pozwala na szczegółową rekonstrukcję procesów osadniczych zachodzących w północno wschodniej Polsce. Pomaga prześledzić powstanie, rozwój i upadek kultur archeologicznych a także porównać je z procesami zachodzącymi na terenach ościennych. Doświadczenia szurpilskie wskazują, że przy zestawieniu i weryfikowaniu pozyskanych informacji niezwykle istotne jest także sięganie do źródeł historycznych i legend rejestrujących funkcjonowanie części stanowisk w świadomości pokoleń. W ramach analiz niearcheologicznych warto podkreślić także rolę językoznawców, w tym analizy toponomastyczne nazw miejscowych. Przedstawiony model postępowania badawczego jest syntezą możliwości, jakie niesie obecna nauka w kwestiach rozpoznania zespołów stanowisk północno- wschodniej Polski. Możliwości te daje przede wszystkim rozwój technik dokumentacyjnych i informatycznych oraz multidyscyplinarny charakter badań i prowadzona w gronie specjalistów wielu dziedzin dyskusja. Dla stworzenia jak najlepszych dla tej dyskusji warunków należy więc tworzyć wieloosobowe projekty łączące różne ośrodki naukowe i tradycje badawcze, wykorzystujące nowoczesne techniki prospekcji, dokumentacji i analizy. Zakończenie Szurpiły są na archeologicznej mapie Polski zjawiskiem wyjątkowym. Piękny, polodowcowy krajobraz, obfitujący w jeziora przyciągał przez wieki kolejne grupy ludzkie, które aktywnie i twórczo go przekształcały. Jednocześnie stosunkowo niewielka ingerencja antropogeniczna w czasach nowożytnych pozwoliła przetrwać śladom prahistorycznej i średniowiecznej działalności człowieka, w postaci m.in. reliktów stanowisk o własnej formie terenowej. Pomimo wielu lat badań oraz zastosowania wszystkich opisanych wyżej metod i narzędzi naukowych stopień rozpoznania szurpilskiego mikroregionu osadniczego pozostaje wciąż niewystarczający. Sytuację mogą zmienić, wdrażane w Szurpiłach nowe, nieinwazyjne metody rejestracji stanowisk i obiektów osadniczych oraz kompleksowe opracowania interdyscyplinarne, związane z coraz bardziej popularną w Polsce archeologią krajobrazu. Dla pełnego zrozumienia zmieniających się w czasie systemów osadniczych tego mikroregionu niezbędne są równoległe badania na terenie jego zaplecza oraz sąsiednich ośrodków kumulujących osadnictwo.

17 152 Marcin Engel, Cezary Sobczak Niewątpliwym sukcesem wieloletnich prac w Szurpiłach jest wypracowanie modelu postępowania badawczego wobec złożonych, wielokulturowych zespołów osadniczych północno wschodniej Polski. Zdobyte doświadczenia pozwalają w wielu przypadkach rejestrować i rekonstruować elementy krajobrazu kulturowego, w tym systemu osadniczego i obronnego, typować potencjalne miejsca kultu i aktywności gospodarczej oraz śledzić procesy kulturowe i społeczne na terenie poszczególnych mikroregionów. Literatura Antoniewicz J Ciekawe naczynie z miejscowości Szurpiły, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne XXII/3 4, s Bitner Wróblewska A Zachodniobałtyjska osada w Kazimierówce gm. Jeleniewo, woj. suwalskie, Rocznik Białostocki, t. XVII, s Suwalszczyzna w okresie wędrówek ludów, [w:] Ceramika zachodniobałtyjska. Nowe źródła i interpretacje. Materiały z konferencji Białystok, września 2002 r., Białystok, s Brzozowski J., Siemaszko J Osadnictwo z epoki kamienia wokół jeziora Wigry, [w:] Przewodnik LXIV zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego na Ziemi Suwalskiej, 9 12 września 1993, Warszawa, s Budziński A Poszukiwania archeologiczne w byłej guberni augustowskiej, Biblioteka Warszawska, t. 1, s Būga K Lietuvių kalbos žodynas, t. 1 2, Kaunas. Campana S Total Archaeology to reduce the need for Rescue Archaeology: The BREBEMI Project (Italy), [w:] Cowley D.C., Remote Sensing for Archaeological Heritage Management. Proceedings of the 11th EAC Heritage Management Symposium, Reykjavik, Iceland, March 2010, EAC Occasional Paper No. 5, Occasional Publication of the Aerial Archaeology Research Group No. 3, Budapest 2010, s Engel, M Wielkie pole do zbierania plonów krótka historia poszukiwań i badań archeologicznych na Suwalszczyźnie do wybuchu II wojny światowej, Z Otchłani Wieków, t. 56, nr 4, s Systemy wczesnośredniowiecznego osadnictwa jaćwieskiego w świetle badań ośrodków w Szurpiłach i Konikowie, Praca doktorska napisana pod kierunkiem

18 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego J. Okulicza Kozaryna i W. Nowakowskiego, Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Engel M. et alii 2009 Engel M., Okulicz Kozaryn J., Sobczak C., Warowna siedziba jaćwieskiego nobila Шюрпы? Architektura obronna kompleksu osadniczego w Szurpiłach, [w:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, (red. A. Bitner Wróblewska, G. Iwanowska), Seminarium Bałtyjskie II, Warszawa, s w druku Marcin Engel, Cezary Sobczak, Grażyna Iwanowska, Piotr Iwanicki, Grodziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów PMA, [w:] Grodziska Warmii i Mazur: stan wiedzy i perspektywy badawcze (w świetle pierwszego roku realizacji projektu NPRH Katalog grodzisk Warmii i Mazur ), Materiały z konferencji naukowej, UKSW, Warszawa, 30 listopada 2012 r. Falk K.O Wody wigierskie i huciańskie, Upsala Kelay (1569) Ze studiów nad hydronimią suwalską, [w:] Liber Iosepho Kostrzewski Octogenario A Veneratoribus Dicatus, (red. K. Jażdżewski), Wrocław Warszawa Kraków, s Regestr s Pisania Iezior Roku 1569, Acta Baltico Slavica, t. X, s Humnicki J., Kaczyński M Sprawozdanie z wyników badań powierzchniowych, przeprowadzonych w okresie od 4 września 1954 r. do 19 września 1954 r. na terenie powiatów Suwałki, Augustów i Grajewo przez mgra Józefa Humnickiego i Mariana Kaczyńskiego, studenta IV r. archeologii polski U.W., Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa. Jakimowicz R Sprawozdanie z działalności Państwowego Muzeum Archeologicznego za 1928 rok, Wiadomości Archeologiczne XIII, s Kaczyński M. 1955a Cmentarzysko kurhanowe z okresu późnorzymskiego we wsi Jeleniewo, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne XXII/3 4, s b Osada wczesnośredniowieczna w miejscowości Targowisko pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne XXII/3 4, s Kleemann O Die vorgeschichtliche Erforschung des Kreises Sudauen, Alt Preußen, R. 6, z. 4, s Kondracki J Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno geograficzne, Warszawa. Kontny B Sprawozdanie z podwodnych prac poszukiwawczych w rejonie Szurpił, r., Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa.

19 154 Marcin Engel, Cezary Sobczak Kontny B., Nowakowska M Sprawozdanie z prospekcji terenowej w rejonie Jeziora Szurpiły w dniach , Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa. Kowalczyk Heyman E Szurpiły gród i jego nazwa. Z dziejów granicy litewsko krzyżackiej, [w:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Marian Kaczyński in memoriam, (red. A. Bitner Wróblewska, G. Iwanowska), Seminarium Bałtyjskie II, Warszawa, s Kowalski W.R Wybrane zagadnienia z geomorfologii niecki Jeglówka, województwo suwalskie, Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa. Kupryjanowicz M. et alii w druku Kupryjanowicz M., Wacnik A., Fiłoc M., Bubak I., Engel M., Gąsiorowski M., Kinder M., Sobczak C., Tylmann W., The last three thousend years of environmental changes in the region of Szurpiły setllement complex, Suwałki Lakeland, NE Poland, [w:] The potential of Palaeoecological Studies in Iron Age Wetland sites of the Baltic Sea regions, Vegetation History and Archaeobotany, Basel. Okulicz Kozaryn J Szurpiły zespół śladów osadnictwa z czasów od III w. p.n.e. do XIII w. n.e., [w:] Przewodnik LXIV zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego na Ziemi Suwalskiej, 9 12 września 1993, Warszawa, s Osipowicz A Pobieżny rzut oka na niektóre zamczyska i tak zwane góry sypane w okolicach Suwałk, Tygodnik Ilustrowany nr 384, str i nr 385 str Pochocka Szwarc K., Krawczyk M Opracowanie geologiczno geomorfologiczne kompleksu osadniczego Góry Zamkowej na Suwalszczyźnie, Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa. Połujański A Wędrówki po gubernji augustowskiej w celu naukowym odbyte, Warszawa. Sawicka L Szurpiły, st. 8 ( Mosiężysko ), woj. Podlaskie. Badania w latach , Światowit, t. VIII (XLIX), (za lata ), fasc. B, s Smolska E., Szwarczewski P Zróżnicowanie wiekowe pokryw stokowych jako efekt niesynchronicznego zasiedlania Pojezierza Suwalskiego i Sejneńskiego, [w:] Polska północno wschodnia w holocenie. Człowiek i środowisko, red. A. Wacnik, E. Madeyska, Kraków, s Wacnik A. et alii 2011 Wacnik A., Tatur A., Rzepecki M., Wasiłowska A., Holoceńska historia roślinności w rejonie jeziora Kluczysko na Pojezierzu Suwalskim i ewolucja zbiornika w nawią

20 Nie tylko archeologia. Interdyscyplinarne badania wielokulturowego zespołu osadniczego zaniu do lokalnego osadnictwa, Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa. Wiśniewski J Dzieje osadnictwa w powiecie sejneńskim od XV do XIX wieku, [w:] Materiały do dziejów ziemi sejneńskiej, t. 1, Białystok, s Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV do połowy XVIII wieku, [w:] Studia i materiały do dziejów Suwalszczyzny, Białystok, s Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku, [w:] Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Białystok, s Wroniecki P Analiza i ocena metody wierceń sondażowych na stanowiskach osadniczych w mikroregionie Szurpił gm. Jeleniewo, woj. podlaskie, Praca licencjacka napisana pod kierunkiem dr. Wojciecha Wróblewskiego, Archiwum Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Żurowski T Sprawozdanie z badań cmentarzysk kurhanowych we wsi Szurpiły, pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne XXV/1 2, s Prace konserwatorskie i sondażowe w Szurpiłach w powiecie Suwałki przeprowadzone w roku 1960, Maszynopis w archiwum Działu Archeologii Bałtów PMA w Warszawie, Warszawa Sprawozdanie z badań w 1957 r. cmentarzyska kurhanowego na stanowisku 2 we wsi Szurpiły pow. Suwałki, Wiadomości Archeologiczne XXVII/1, s Cmentarzysko ciałopalne na stanowisku 2 we wsi Szurpiły, powiat Suwałki, na podstawie wykopalisk w latach , Wiadomości Archeologiczne XIX/3, s Źródła pisane CDP Codex Diplomaticus prussicus. Urkunden Sammlung zur ältern Geschichte Preussens, t. I VI, Köningsberg CEV Codex epistolaris Vitoldi Magni ducis Lithuaniae , Kraków PSRL Polnoe sobranie russkich letopisej, t. I XXXI,