Efekty dochodowe i naśladowcze. towaniu skłonności do. w ks. Dariusz Fatuła. Cilll} Akadomll Ekon_mlanol w Krakowlo. 1.

Transkrypt

1 Cilll} Akadomll Ekon_mlanol w Krakowlo Dariusz Fatuła Kat.dra A.allq' Ry.ku I Badań Marketingowych Efekty dochodowe i naśladowcze w ks towaniu skłonności do 1. Wsi" Oszczędno ś ci we współcze s nym rozumieniu wiążą się nierozerwalnie z wolnymi środkami pieniężnymi. Zanim wynaleziono pieniądz os zczę dn ości mogly przybierać jedynie formę nic zużywanych dóbr materialnych, będących wytworem ludzkiej pracy. Pieniądz stal się w tym aspekcie, oprócz środka tezauryzacji, także " środkiem komunikacji" między tymi, którzy owe dobra wytworzyli nie chcąc z nich w danym okresie k o rzystać, a tymi, którzy dobra te chcieli wykorzystać, a w przy sz lości z wró cić je z nadwyżką pierwotnym wlaścicielom lub wytwórcom. Oszczędno śc i gospodarstw domowych poprzez system banków i instytucji rynku finansowego stają się środka mi na inwestycje, d ope lniając środki po c hodzące z zy sków przedsiębiorstw. W literaturze z nale źć mo żna naj częściej dwie grupy definicji dotyczących oszczędności w różn ej skali: - oszczędnośc i jako nieskonsumowana część dochodu uzyskiwanego przez gospodarstwa domowe (por. ILeksykolI , s. 2541). Do wad tej definicji należy za liczyć to, że nie bierze ona pod uwagę kwoty nagromadzonej w przcsz lo ści oraz pomija okres, który musi upl ynąć przy przetrzymywaniu lub lokowaniu środków, aby uzna ć je za oszczędności (czy nieskonsumowana czę ść dochodu przetrzymywana przez np. miesiąc, a następnie przeznaczona na kons umpcję to już oszczędnośc i, czy jeszcze nie ); - oszczędności to częś ć dochodu narodowego nie przeznaczona na cele spożycia indywidualnego lub zbiorowego, lecz zainwestowana w środkach trwalych

2 Dariusz Faf/t/a i obrotowych służących do powstania nowych dóbr i usług. Definicja ta nie bierze pod uwagę procesów w skali mikro zachodzących w funkcjonowaniu gospodarstw domowych w swym otoczeniu. Oszczędności mogą być także ujemne, kiedy spożycie finansowane jest z kredytów i pożyczek lub zmniejszania posiadanego kapitału, który może pochodzić z wcześniej poczynionych oszczędności. 2. Cele oszczędzania Celem dokonywania oszczędności jest przesunięcie konsumpcji w czasie oraz jej zwiększenie w przyszłości IErlich, Ben-Zion 1972]. Zwiększenie to nie wynika jednak z samej istoty oszczędności, lecz ma ścisły związek z pojęciem inwestowania. Inwestowanie rozumieć można jako wykorzystanie dóbr i usług (lub reprezentującego je kapitału pieniężnego) do wytworzenia nowych dóbr i usług. Oszczędzający więc, rezygnując z bieżącej konsumpcji, użyczają kapitału inwestującym, przez co mogą liczyć na udział w zwiększeniu przyszłej konsumpcji. Gdyby jednak oderwać pojęcie oszczędzania od inwestowania to samo oszczędzanie byłoby tylko odroczeniem konsumpcji w czasie i godzeniem się na wręcz zmniejszoną konsumpcję oszczędzonych dóbr w przyszłości niż gdyby je skonsumować obecnie. Wynika to z powszechnie panującego w przyrodzie procesu wzrostu entropii. Globalny wzrost nieuporządkowania nie musi dotyczyć poszczególnych makroskopowych układów, które mogą zmniejszać swą entropię kosztem innych układów zwiększających entropię. Zastanawiając się głębiej można znaleźć dobra, takie jak np. wino czy ser, które zyskują na wartości pod wpływem upływu czasu. Można by więc powiedzieć, iż nawet bez procesu inwestowania tych dóbr zwiększamy (w tym wypadku nie ilościowo, lecz jakościowo) przyszłą konsumpcję przy ich oszczędzaniu "na później". Zwiększenie to (zazwyczaj jakościowe) jest tylko subiektywnym odczuciem konsumującego, wynikającym np. z panującej kultury, mody itp. W globalnych kategoriach fizycznych wszystkie dobra w procesie oszczędzania uległy entropii, dając możliwość tylko "zmniejszonej" ich konsumpcji w przyszłości w stosunku do okresów wcześniejszych. Oszczędności można też traktować jako zaspakajanie potrzeby bezpieczeństwa. Oszczędności mogą mieć też na celu przystosowanie się do poziomu konsumpcji najbliższego otoczenia, w którym funkcjonuje gospodarstwo domowe. Inne cele mogą wynikać z motywów psychologicznych, którymi kierują się osoby decydujące o oszczędzaniu, np.: tworzenie rezerw na nieprzewidziane okoliczności, przewidywanie mniej korzystnych relacji między dochodami a potrzebami gospodarstwa domowego w przyszłości, chęć zwiększania konsumpcji poprzez korzyści z odsetek, dążenie do urzeczywistnienia swoich zamiarów, chęć pozostawienia spadku, przezorność, zapobiegliwość, skąpstwo [Keynes 1985, s , ]. Te i inne czynniki wpływające na powstanie, wielkość i rodzaj oszczędności zostaną omówione w dalszej części pracy.

3 Efekty dochodowe i na.~/(ldowc:.e... W potocznym znaczeniu, oszczędności rozumiane bywają także jako rezygnacja lub ograniczenie pewnych kosztów i wydatków, które nic są konieczne przy osiąganiu założonych celów, lub nie przynoszą znaczących korzyści. Takie rozumienie oszczędności nie jest powiązane z dalszym podziałem uzyskanych w ten sposób środków na konsumpcje lub inwestycje w środki trwałe i obrotowe służące do powstania nowych dóbr i usług. Oszczędności w tym kontekście mogą być przedmiotem badań nauk ekonomicznych zajmujących się efektywności,! gospodarowania, nie stanowią więc przedmiotu badań oszczędności jako nieskonsumowanej części dochodu. Styczność pomiędzy tymi dwoma obszarami badań może zajść jedynie pod kątem efektywności inwestycji, do których kierowane są oszczędności z nieskonsumowanego dochodu. Punkt wspólny stanowią czynniki decydujące o inwestowaniu oszczędności w określone rodzaje środków produkcji mających przynieść właścicielowi skapitalizowanych w ten sposób oszczędności określony dochód w przyszłości. 3. Stopa procentowa a skłonność do oszczłdzanla Źródłem poglądu, iż poziomem oszczędności rządzi stopa procentowa jest ekonomia klasyczna. W czasach powstania i rozkwitu ekonomii klasycznej wynagrodzenie za pracę (siłę roboczą), zgodnie z teorią, obejmowało jedynie koszty utrzymania (w dzisiejszych warunkach określić je można jako koszty egzystencji robotników i ich rodzin na minimałnym poziomic). Oszczędności gospodarstw domowych pracowników najemnych nie powstawały więc wówczas lub były na poziomie nie stanowiącym istotnego znaczenia zarówno dla rozważań teoretycznych, jak i samego funkcjonowania gospodarki. Jedynie nieskonsumowany zysk przedsiębiorców z tytułu posiadania kapitału lub renta gruntowa z posiadania ziemi stanowiły oszczędności, służące powiększeniu kapitału. Można więc było uznać, iż oszczędzający i inwestujący to ta sama grupa łudzi, a oszczędności czynione są tylko na potrzeby akumułacji kapitału, zatem zrównują się z nowymi inwestycjami. O efektywności inwestycji stanowi poziom zysku z niej uzyskany, bezpośrednio związany ze stopą procentową. Stopa procentowa rządziła więc niepodzielnie poziomem oszczędności (wyrażonym jako rosnąca funkcja stopy procentowej), zrównując je z poziomem inwestycji (wyrażonym jako malejąca funkcja stopy procentowej) przy danej wielkości owej stopy. Podstawy do zachwiania tym poglądem w póżniejszym okresie dał E. Engcl, który badał budżety gospodarstw domowych pracowników najemnych, mog:lcych sobie już wówczas pozwołić na niewielki poziom oszczędności. Sprzeczności w interpretowaniu wpływu stopy procentowej na oszczędności narastały już w ramach szkoly klasycznej, co zauważa M. Blaug omawiając koncepcje J.S. Milla: "społecl.l1c potępienie towarzyszące trwonieniu kapitału oraz nimb otaczający oszczędzanie wywierają taki efekt, że kształtowanie się procentu od kapitału w niewielkim tylko stopniu motywuje decyzje

4 Dariusz, Falufa o oszczędzaniu" [Blaug 1994, s. 209]. Jednak wyraźny wpływ oszczędności w funkcji dochodu na działanie gospodarki jako calości uwzględnił dopiero J.M. Keynes. Następnie zauważono, iż motywacje oszczędzaj'lcych i inwestujących,jako dwóch rożnych grup, mog,! hyć odmienne, a przepływ środków rozłożony w czasie. Poza tym nie wszystkie pienilidze oszczędzających musz,! za pomocą instytucji pośredniez,!cych przepłyih!ć do inwestorów. Powodem tego może być m.in. przetrzymywanie gotówki na nieprzewidziane wydatki, paradoks spekulacyjny objawiający się wstrzymywaniem z zakupami papierów wartościowych przy spadku ich rentowności w nadziei na dalszy spadek lub wstrzymywanie się z pożyczaniem pieniędzy przy wzroście stopy procentowej, po to aby w przyszłości móc otrzymać wyższy procent. Teoria wył<!cznego wpływu stopy procentowej nie bierze także pod uwagę cech ludzkich. Przykładem mo7.e tu być zapobiegliwość, która powoduje że ludzie staraj,! się oszczędzać nawet jeśli stopa procentowa równa jest zero, Inne wyjaśnienie braku koniecznego zwi'lzku pomiędzy stop'! procentow,!, a skłonnością do oszczędzania podał G.K. Casse!. Według niego oszczędności są wynikiem nierównomierności rozkładu potrzeb ludzkich w czasie. Pogl,!d ten można zakwalifikować do wpływu na oszczędności takich czynników, jak cechy podmiotów oszczędzających czy cykl ich życia. Zależności te zostaną omówione osobno. Nieco zmodyfikowany i uwzględniaj,!cy inne czynniki pogląd szkoły klasycznej znajduje swoje miejsce w póżniejszych teoriach ekonomicznych neoliberalizmu, takich jak monetaryzm M. Friedmana [por. Friedman 1993]. Empirycznym zaprzeczeniem silnego wpływu wzrostu stopy procentowej na wzrost oszczędności dostarczaj,! dane statystyczne dotyczące gospodarki Stanów Zjednoczonych z lat Realna stopa procentowa wzrosła wówczas [Economic Report 1989, s z ok. 2% do ponad 9%, stopa oszczędności obniżyła się natomiast z 8,5% do ok. 3%. Wzrost realnej stopy procentowej mógł powodować zwiększenie przychodów z aktywów gospodarstw domowych w postaci lokat bankowych, obligacji i innych papierów dłużnych. W przypadku niektórych rodzin mogło to być impulsem do zwiększenia konsumpcji [Bywalec 1994]. Tak więc powstał efekt dochodowy prowadzący do wzrostu konsumpcji i efekt substytucyjny skłaniający do zastępowania obecnej konsumpcji przyszł,!, a więc wywołujący jej bieżący spadek. Oszczędności będące różnicą pomiędzy dochodem a konsumpcją podlegały zatem przeciwnie skierowanym wpływom efektu dochodowego i substytucyjnego [Begg i in. 1993, s. 564]. Podobna sytuacja miała miejsce w Polsce w roku Przy obniżającej się inflacji na stałym poziomie utrzymywało się oprocentowanie lokat, wzrastała więc realna stopa procentowa. Towarzyszył temu jednak spadek stopy oszczędzania, co skłaniało władze banku centralnego do rozważania możliwości podwyższenia oprocentowania lokat i kredytów, a w konsekwencji dalszego wzrostu realnej stopy procentowej. Takie działania mogą być jednak nieskuteczne. Konsumenci bowiem mogą być przeświadczeni o spadku inflacji w dłuższym okresie, co kojarzy się także z obniżeniem stóp

5 Efekty (lochodoh't! i lla,~ /ad(jwc?e,.. procentowych. Niewielka podwyżka takich Stóp przez bank centralny mo że zostać uznana za krótkookresowy efekt i nie wywolać odpowiednich reakcji gospodarstw domowych I Światowy 1992, s Mimo licznych badań nad konsumpcj" gospodarstw domowych w tym zakresie', nierozstr zygnię t y pozostaje efekt wp1ywu zmiany realnej stopy procentowej na oszcz~dno śc i we współcze s nej gospodarce I por. Hall, Taylor 1995, s Podkre ś li ć nal eży, że wplyw Slopy procentowej powinien być rozpatrywany lączn ie z inn ymi czynnikami, które z mieniają wrażliwo ść oszczęd n ości na samą stopę procentowi}. Czynnikami tymi są: - cel gromadzenia oszczę dności - oszczędności gromadzone na specjalne cele s ą mniej wra ż liw e na s topę procentową. Większą rolę gra wówczas dostępno ść, warunki udzielania i koszt kredytów; - kwota oszc zędno śc i - niewielkie oszczęd n ośc i są mniej wrażliwe na zmiany stóp procentowych niż duże ś rodki; - wiedza oszczędzającyc h na temat mechani zmów, alternatyw, i efektywnoś ci różnych lokat I H yż, Gikas 1993, s. 3 11: - zaufanie do prowadzonej przez rzlld polit yki i do instyl.ucji rynku finansowego oraz przewidywanie globalnych zmian gospodarczych w kraju i na świecie (prosperita, recesja, kryzys); - faza życia rodziny INowak, Ryć, ŻyiYliski 1998, s W za leżności od "wieku" gospodarstw domowych, cyklu karier pracowniczych n as tępuje silniejsza lub slabsza reakcja na zmianę stopy procentowej. W gospodarce jako ca l o ś c i e fekt wypadkowy za le ży od struktury demograficznej ludno śc i. 4. Wpływ dochodu I otoczenia na oszczędnoscl gospodarstw domowych Obecnie nie ulega wątpliwości, że najwa ż ni ej szym czynnikiem warunkującym zaistnienie oszczędno ści jest, jak ju ż wspomniano, dochód. Wzajemna za le ż no ść dochodu i oszczęd ności przedstawiona może być za pom ocą rosnącej funkcji. Funkcja taka przybiera posta ć pewnej krzywej o kształcie za l eż nym od poziomu dochodu i wielu innych czynników. Szczególnym przypadkiem takiej funkcji może być linia prosta o dodatnim współczynniku nachylenia (rys. I). Przy bardzo niskich dochodach os zczęd n ośc i są ujemne. Dla gospodarstw domowych oznacza to zakupy na kredyt lub zmniejszenie posiadanych zasobów. Stan taki ma miejsce glównie w przypadku kryzysów ekonomicznych, czego najlepszym przykladem by ł wielki kryzys przelomu lat 20. i 30. W 1933 r. w USA ogólne wydatki gospodarstw domowych przew yższa l y ich lączne dochody. W przypadku przedsiębiorstw ujemne oszczędności u tożsamiać można ze stratami bądź brakiem odtwarzania mają tku produkcyjnego. Wraz ze wzrostem dochodów, zgodnie z prawami E. Engla, zmienia się struktura wydatków 1 Badania nad efektem substytucyj nym relacjonowane s ą przez R.E. Halla , s J.

6 Dariusz Fafu/a Osz.czędności 0= j(d) Dochód Rys. I. Zależność oszczędności od dochodu Zródło: opracowanie własne. gospodarstw domowych. Coraz większy udział w wydatkach zyskują dobra wyższego rzędu [Bywalec, Rudnicki 1992]. Choć zgodnie z hierarchią potrzeb Maslowa bezpieczeństwo stanowi jedną z podstawowych potrzeb człowieka, to jego zapewnienie w przyszłości może się odbywać dopiero po zaspokojeniu teraźniejszych podstawowych potrzeb. Rezygnację z obecnej konsumpcji na rzecz oszczędności można postrzegać jako "zakup dóbr i usług" zaspakajających potrzeby przyszłego bezpieczeństwa. Zatem czym wyższy dochód, tym wyższa wartość "wydatków na przyszłe bezpieczeństwo", zarówno w ujęciu względnym,jak i bezwzględnym. Ilościowymi miernikami odnoszącymi się do oszczędności w funkcji dochodu są przeciętna oraz krańcowa skłonność do oszczędzania'. Przeciętna skłonność do oszczędzania (S"p) to stosunek oszczędności (O) do dochodu (D). S"p=O/D Wartość z wykresu na rys. 2 odczytana być może jako tangens nachylenia prostej, która wychodząc z początku układu współrzędnych przecina funkcję (w zaprezentowanym na rys. 2 przykładzie jest to dla uproszczenia funkcja liniowa) w punkcie reprezentującym dany dochód. Dla liniowej funkcji oszczędności wzrost dochodu od Dl do D 2 powoduje wzrost kąta z Ul do u 2 ' a co za tym idzie zwiększenie wartości tangens a kąta. Wskazuje to na wzrost przeciętnej skłonności do oszczędzania wraz ze wzrostem dochodu. Taki kierunek zmian potwierdza analiza danych strukturalnych dla gospodarstw domowych o różnych dochodach w tym samym okresie. Analiza szeregów czasowych wskazuje jednak na stałą w przybliżeniu wartość relacji globalnych oszczędności do globalnego dochodu. Skąd wynika ta różnica? Jak do tej pory nie przeprowadzono badań, które ustaliłyby czynnik powodujący tę rozbieżność. Wydaje się, iż czynnikiem decydującym może tu być postęp 2 Skłonność do oszczędzania jest dopełnieniem do I skłonności do konsumpcji. Uwarunkowania skłonności do konsumpcji analizował R. Bywalec [1998).

7 '--! dochodmt'e i na.śladowcze... techniczny dokonujący się z upływem czasu. Wraz z postępem technicznym wzrasta ilość i różnorodność dóbr oraz usług stanowiących o standardzie życia. Zakup coraz to nowo powstających dóbr lub ich zmiana na nowocześniejsze (komputery, samochody, telekomunikacja) celem utrzymania odpowiedniego standardu życia, wymaga angażowania większych środków, więc mimo wzrastającego dochodu relacja oszczędności w stosunku do dochodu nie ulega zmianie. Oszczędności t -1,1\"""": ):1" =-~ _' ~_' i 02 o =j(d) -. t_i ~! _...._-:,-: '- DJ D 2 Dochód Rys. 2. Przeciętna skłonności do oszczędzania Żródło: opracowanie własne. Rozpatrując dochód jako czynnik kształtujący oszczędności warto zwrócić uwagę na problem wpływu stopnia rozwarstwienia dochodów na oszczędności. Zbyt wysokie rozpiętości dochodowe są krytykowane ze względów moralnych. Z drugiej strony samo zjawisko ma także zapewne pozytywny skutek ekonomiczny w postaci impulsu do wykazywania inicjatywy i przedsiębiorczości celem uzyskania dochodów wyższych niż przeciętne. Wyższe od przeciętnych dochody to także zazwyczaj wyższe oszczędności z całym ich wpływem na decyzje inwestycyjne. Badanie omawianego zagadnienia w skali gospodarek krajowych wykazuje jednak, iż korelacja pomiędzy rozwarstwieniem dochodów a stopą oszczędności jest żadna lub nieznacznie ujemna IDobrska 1995, s ]. Dla przykładu kraje o najniższym rozwarstwieniu dochodów (ok. 4, tj. relacja dochodów 20% najbogatszych do 20% najuboższych gospodarstw domowych), takie jak Szwecja i Belgia mają podobną lub nieco wyższą stopę oszczędności niż kraje o wysokim i bardzo wysokim rozwarstwieniu dochodów (USA ok. 9, Chile ok. 17, Brazylia ok. 26) Krańcowa skłonności do oszczędzania (Sok) to stosunek zmian oszczędności (80) do zmian dochodu (/id). Sok = /ig/od Krańcowa skłonności do oszczędzania określa udział przyrostu oszczędności w przyrostach dochodu i jest współczynnikiem kierunkowym stycznej do krzywej. Wielkość ta, podobnie jak przeciętna skłonności do oszczędzania, jest

8 Dariusz Falll/a zasadniczo mniejsza od jedności. W pewnych jednak warunkach może stać się większa od jedynki. Sytuacja taka zachodzi, jeśli przyrost oszczędności pochodzi nie tylko z przyrostu dochodu, ale także z dochodu jako calo ści przy zmniejszeniu s ię wydatków na kon s umpcję. Przykladowo, jeśli dochód wznlsta z 1000 zl do 1100 zł, a wydatki spadaj,) z 800 zł do 700 zl, wówczas relacja przyrostu oszczędności (równy 200 zł) do przyrostu dochodu wynosi 2. Na ogół krańcowa skłonności do oszczędzania rośnie wraz ze wzrostem dochodu, osiągając warto ść bliską jedynki przy bardzo wysokich dochodach. Wynika to po pierwsze stąd, że przy wzro ś cie dochodu nominalny spadek wydatków konsumpcyjnych obserwuje się bardzo rzadko, a po drugie z tego, iż przy bardzo wysokich dochodach i ich dalszym szybkim przyroście udział konsumpcji (mimo nabywania drogich dóbr wyższego rzędu) staje się coraz mniejszą częścią wydatków z dochodu. Odnosząc powyższe rozumowanie do liniowej funkcji oszczędzania, można s twierdzić, iż jej przebieg powyżej pewnego dochodu staje się równolegly do prostej, której kąt z początku układu współrzędnych wynosi 45 ', a jego tangens równy jest jeden. Dla linii prostej jako funkcji oszczędności od dochodu następuje wówczas (powy żej pewnego dochodu D,..) "złamanie linii w górę" w jednym lub kilku postępuj'lcych po sobie miejscach (rys. 3). Oszczędności " " O =fld} DIł' Dochód Rys. 3. Wzrost krańcowej skłonności do oszczędzania powyżej dochodu D... lródło : opracowanie własne. Należy podkreślić, że rozważane na rysunkach funkcje oszczędności dotyc"l wyłącznie bieżących okresów zarówno dochodu, jak i oszczędności, nie ujmują więc efektu kumulowania oszczędności w kolejnych okresach. Oszczędności w każdym okresie zależą nie tylko od biei. ącego dochodu, ale także od przewidywań co do przyszłych dochodów. Przewidywanie niższych dochodów w przyszłości powoduje zwiększanie oszczędności z bieżącego dochodu, Dzięki zgromadzonym wcześniej oszczędnościom oraz kredytom może zaistnieć efekt rygla, występujący przy spadku dochodów. Spodziewane wyższe dochody powodują obniżenie się skłonności do oszczędzania. Dobrym

9 Efekt)' dochodowe i lia.oadowc:.e... tego przykładem są kraje szybko rozwijaj~ce s ię, w któryc h zwiększaj'lce s ię dochody ludno śc i p owodują zwiększenie wartości zakupów na kredyt. Taka sytuacja miała miejsce w Polsce, gdzie w 1996 r. wartość zakupów ratalnych wzrosła ponad dwukrotnie, Zjawisko takie nazy wane bywa efektem fali konsumpcyjnej [Nowak, R yć, Żyżyńsk i 1997]. Powstaje ona wówczas, gdy nagromadzone zostaną dostateczne oszczęd n ości, a niewielki nawet spadek stopy procentowej, wzrost optymi zmu czy nasilanie s ię presji stylu życia (np. posiadanie samochodu) powoduje wzrost sk l o nnośc i do korzyst,mia z kredytu kon- sumpcyjnego. Czynnikiem wpływającym na wielk ość osz czędności przy danym dochodzie jest środowisk o, w którym funkcj onuje gospodarstwo domowe, Powyżej, przy okazji omawiania koncepcji dochod u l.s. Duescnberry'ego, zwrócono uwagę na wpływ odd z iaływań środow isk owyc h na konsumpcję, co r ozc iąga się tak że na oszczęd n ości. Rozważania teoretyczne nad wzajemnym wp ł ywe m dochodu i oddział ywań ś rodowiska mog'l prowad z i ć do ciekawych wniosków. Je ś li wzrostowi dochodów j akiego ś gospodarstwa domowego towarzyszy spadek (lu b dużo wolniejszy wzrost) dochodów pozo s tały c h gospodarstw w naj bliższym otoczeniu, ';'ówczas nie ma presji na zwię kszanie konsumpcji [Światowy 1990]. Wrę cz przec iwnie, może pojawić się presja na jej ob niżenie. Gospodarstwo będ zie zapewne d'lżyło do zmiany środowiska. Zm iana taka jednak wymaga częs t o wiele czasu na odpowiednie poszukiwania. W tym czasie m oże n as t ą pić pozornie paradoksalny szybszy przyrost oszc zędności niż dochodu, wynikający ze spadk u konsumpcji i oszczędza nia całośc i przyrostu dochodu. W takich okoliczno ściac h krańcowa s kłonn ość do oszczędzania mo ż e być wyższa od jedynki (odc inek od Dl do D 2 na rys. 4). Sytuacja taka nie trwa jednak długo, gdyż jej kontynuacja doprowad z iłaby do nieosiągalnej sytuacji, kiedy bieżące oszczędno ści S'I wyższe od bie ż' l cego dochodu. Po zmi anie środowiska, pociągającej ze sobą duże wydatki tak że dostosowawcze, nast'lpi spadek tempa oszcz ędn ości, w krańcowy m przypadku być może nawet spadek nominalny przy dalszy m wzroseie dochodu. Oszcz~ dn()sci.,' -;; j\' - ---,.J ,,,,., D, J) -.., D, Dochód Ry s. 4. Wpływ zmian dochodu i środowiska na oszczęd ności gospodarstwa domowego Zród ł o: opracowanie w łasne.

10 Dariusz. Fatula Na rys. 4 okres szybszego przyrostu dochodów nil. w najbliższym otoczeniu reprezentuje odcinek od Dl do D 2. Zmiana środowiska następująca przy dochodzie D 2 powoduje zachowania dostosowawcze, owocujące spadkiem oszczędności na odcinku do Dl' a następnie przy rosn'lcych i bardzo wysokich dochodach następuje zbliżenie' krai\cowej skłonności do oszczędzania do jedynki (linia prawie równolcgła do linii 45 ). Funkcja oszczędności w konkretnym przypadku nie musi być oczywiście linią prostą, a kolejnc zmiany środowiska mog'l powodować większą ilość "ząbków" na wykresie i dopicro stopniowe zbliżanie się do ostatecznego nachylenia do poziomu 45'. 5. Podumowanie Przedstawione środowiskowe uwarunkowania oszczędności wynikają z subiektywnego postrzegania dochodu. Koncepcja ta, stworzona przez J.S. Duesenberry'ego [Duesenberry 1949, s. 40 i nast.[ zakłada, iż gospodarstwa domowe porównuj'l własn'l konsumpcję z poziomem konsumpcji sąsiadów, przyjaciół, znajomych i konkuruj,! z nimi w podnoszeniu standardu życia, zwiększając ilość i jakość posiadanych dóbr. Tak więc "skłonność do oszczędzania jest wzrastającą funkcją pozycji,jaką zajmuje dane gospodarstwo w tabeli podziału dochodów w stosunku do innych gospodarstw domowych." Odczuwana presja na zwiększanie wydatków konsumpcyjnych maleje, jeśli dochód gospodarstwa domowego rośnie szybciej od średnich dochodów w danym środowisku. Oszczędności mogą wówczas wzrastać zarówno nominalnie, jak i względnie w stosunku do dochodu. Funkcja wydatków konsumpcyjnych od dochodu sprawdza się tylko przy jego wzroście, przy spadku zaś występuje tzw. efekt rygla. Gospodarstwa domowe starają się utrzymać poziom konsumpcji nawet przy spadającym dochodzie, licząc, iż. jest to spadek przejściowy. Tak więc według omawianej teorii, konsumpcja zależy od stosunku bieżącego dochodu do maksymalnego poziomu dochodu osiągniętego w okresie kilku lat poprzednich. Takie zachowania gospodarstw domowych są elementem stabilizującym gospodarkę w okresach zlej koniunktury i zmniejszają amplitudę wahań cyklicznych [Kamillski i in. 1984, s J. Literatura Begg D., Fischer S., Dornbusch R. [1993], Ekonomia, t. 1, PWE Warszawa. Blaug M.11994J, Teoria ekonomii - ujęcie relrospl'klyh'f!e, PWN, Warszawa. B ywalcc C. [1994], Gd:.it' i jak zarabiamy, na co wydajemy?. "Życie Gospodarcze". nr 8. Bywalec C. [ 1998J, Sklol/no.~(' do kollsumprji polskich gospodarstw domowych [w: l 7.arzqdzanie i Markf1;ng, Prace Naukowe Wydzialu Zarzqdzania AE w Krakowie, Kraków. Bywalec C " Rudnicki L. [1992[, Podstawy teorii i meto(t.vki /Jadania kollsumpfji, AE w Krakowie, Kraków. Dobrska Z [, Roz,warstwicf/il>-oJzczędf/O.vci-wz.rosl, "Ekonomista", nr 1-2.

11 dochodowe i TUl.f!adowc;:e... Duesenbcrry J.S. ( 1949 ), /II COltlt' Sill-'illg and Ilu' Th('()I'Y oj COl/sII/m'r BdulI,jor. f-ia rv<lrd Uni vcrsity Prcss, Cambridge. Ecollom;c Report ], Washington. Erlich I., Ben ~ Zi o n U , A Thl'ory (d Producri vt Sav ings, University or Chil'ago. Fricdman M. [ Kap italizm i wo ln osć, Centrum im. Adama Smit ha, WarsZ;}wa. Hall R.E HI. /mertempoml S"bSI;Wlioll;1/ COl/sumptioll.. Joumal ol' Political Economy", t. %, Apricl. Hall R.E., Taylor J.B. l Makroekonomia - tl'oria, jl/llhjonowallll' i polityka, Wydaw ~ nictwo Naukowe PWN, Wars7.awa. H yż A., Gikas G. r 1993 J. KszralfOwQllie poz.iomu os:.c':. rdll ości $:ospodarstw dumowych. "Bank i Kredyt", nr 7. Kamiń sk i Z., Piasny J., Szulcc H. [19841, Ekollomika kof/sul1l{)(ji, rwe, Warszawa. Keynes J.M Ogólna woria zatrudnil.'li ia, procen1ll i picl/iąd::.a, wyd. 2, PWN. War sz a ~ wa. Leksykull.\fery JI'0:'ycio. Inll/illo/agia i 11Il'1odyka lnu/mi pod red. I-I. Szulcc, PTE. Pozna ń. Nowak A.Z., Ry ć K., Zyżyński J. [19971, I"F acja (l stopa procentowa IV pro c(' sh~ tran.\jór. macji, "Ekonom ist <I". nr 4. Nowak A.z.. R yć K.. Żyżyns ki J ), Stopa I'I'OC('1I10\l'O a koll.nmljj(ja i OS:. c:. rdłlok i ki procesie dł'z injlacji, "Ekonomisla", nr Świat owy G. [ R nlklj(' gospoda r.ml' dolllowych,,(i l1arzrt1::..;a polityk;.~().\p()darg.( j. AE wc Wrocł awiu, Prace Na ukowe z Z:lkresll Rynku i Konsumpcji nr 643, Wroc.:: ław. Świ.llowy G ). Rynkowe /lwanmkou'allia :.achmvliii koil.w"'i'(\'1llych ~O.\1Wllar.\ l w (lomowych, Wydawnictwo Uczel niane AE we Wrorl<lwiu. Wrocław. In<ome and Imllalive EHe<ls In Shop Ing Ihe Propenslly lo save of Households In the introduction to this papee, the aulhor describcs savings as <In ettect nf various forms of economic behaviour and inclinations ot' domestic h ouse h o łds. The aulhor addresses ex isling cconomic theories whieh e mpha s is~ diłl'ercnt scls ol' faclors as the most imponanl in shaping <I household's propensity to save. As a result of the development or the modern market, the famil y environment has begllll lo play a major role alongside income and interest r~ltcs. lf changes occur in that cnvironment without any changes taking place in inco l1lc, the resu lt ('an be an increase or a decline in the savings rate. depcnding on the dcsire ot' Ihe hollschold to adj usi lo Ihe standard nr li ving ol' its ne ighbours in the generał sense. The authoe also discusses thc savings funetion. for which successive changes in the envi ronment can eesult in the cmergence or "teeth" on the diagram, reflccting adjustment processes.