III. UTRZYMANIE ZDATNOŚCI ZADANIOWEJ MASZYN

Transkrypt

1 jeśli ędziesz krzyczał, wielu cię usłyszy; jeśli ędziesz pisał, wielu cię zrozumie III. UTRZYMANIE ZDATNOŚCI ZADANIOWEJ MASZYN Coraz większy stopień automatyzacji procesów produkcyjnych i usługowych oraz postęp techniczny i technologiczny przy jednocześnie ciągłym wzroście wymagań dotyczących ezpieczeństwa użytkowania maszyn technologicznych i wytworów oraz dążenie do oniżania kosztów produkcji powoduje zwiększenie znaczenia podsystemów utrzymania ruchu (realizujących procesy osługiwania maszyn: osługi ieżące, konserwacyjne, profilaktyczne, naprawy awaryjne i inne) w strukturze przedsięiorstwa. Zarówno przestoje urządzeń technologicznych spowodowane uszkodzeniami awaryjnymi ich elementów jak i planowanymi osługami konserwacyjnymi i odtwarzającymi potencjał użytkowy (naprawy) w sposó ezpośredni wpływają na efektywność przedsięiorstwa mierzoną wynikami ekonomicznymi. Coraz częściej w systemach eksploatacji maszyn (w przedsięiorstwach) wprowadzane są komputerowe systemy wspomagające służy utrzymania ruchu. Jedną z podstawowych funkcji komputerowych programów wspomagających służy utrzymania ruchu jest rejestracja danych dotyczących uszkodzeń maszyn. Po wdrożeniu tego typu systemów w sposó automatyczny można generować okresowe raporty zawierające różnego rodzaju wskaźniki dotyczące uszkodzeń, w tym także wskaźniki definiowane przez użytkowników oprogramowania. Oczekiwania decydentów przedsięiorstw oraz użytkowników komputerowych systemów wspomagających służy utrzymania ruchu mogą yć zróżnicowane i zależą zarówno od specyfiki działalności przedsięiorstwa jak i często od konfliktu celów działania pomiędzy jednostkami organizacyjnymi przedsięiorstwa oraz pracownikami ezpośrednio realizującymi zadania podsystemu utrzymania ruchu a kadrą zarządzającą. Tym samym utrudniony jest proces dooru najlepiej dostosowanego pakietu do specyfiki przedsięiorstwa i jego potrze. Również udując narzędzia wspomagające doór pakietu oprogramowania należy rać pod uwagę różne warunki działania oraz specyfiki działania przedsięiorstw. Zestawienie w jednolitej i spójnej postaci informacji o dostępnych na polskim rynku tego typu pakietach oraz dokonanie oceny wielokryterialnej umożliwią decydentom przedsięiorstw wstępną analizę istniejących rozwiązań i ułatwią proces wyoru oprogramowania dostosowanego do potrze przedsięiorstwa. Wspomaganie decydenta w procesie podejmowania decyzji dotyczących sterowania złożonymi systemami eksploatacji i realizowanymi w nich procesami może polegać na prognozowaniu zachowania się systemu eksploatacji oraz ocenie wpływu wyranych wariantów decyzyjnych na przeieg procesu eksploatacji [25]. Na ogół można wyróżnić istotne dla efektywności i ezpieczeństwa realizacji procesu rooczego stany eksploatacyjne maszyn (oiektów technicznych OT) oraz stany związane z wystąpieniem zagrożeń ezpieczeństwa. Przykładami stanów eksploatacyjnych są np.: użytkowanie, osługiwanie korekcyjne, osługiwanie profilaktyczne, osługiwanie prognostyczne, oczekiwanie na realizację zadań, zagrożenie, itp. Przykładami stanów związanych z wystąpieniem zagrożeń ezpieczeństwa są np.: przekroczenie dopuszczalnej wartości temperatury, wyciek czynnika nieezpiecznego, itp. Maszyny (oiekty techniczne) w procesie eksploatacji znajdują się w wielu różnych stanach eksploatacyjnych tworzących przestrzeń stanów S. Naturalnym modelem procesu eksploatacji maszyny jest proces losowy o skończonej przestrzeni stanów S i ziorze parametrów R + [69].

2 W dalszych rozważaniach założono, że można wyróżnić istotne, z punktu widzenia celu adań, stany eksploatacyjne oiektu technicznego. W określonej chwili czasu t oiekt może znajdować się tylko w jednym z analizowanych stanów eksploatacyjnych. Przyjęto, że modelem procesu eksploatacji maszyny jest proces stochastyczny opisujący zmiany jego stanów eksploatacyjnych. Liczności przestrzeni wyróżnionych stanów zależą, miedzy innymi od celów prowadzonych rozważań i analiz. Stosując techniki symulacji komputerowej i modele procesów eksploatacji wykorzystujących procesy stochastyczne o dyskretnej i skończonej przestrzeni stanów można prowadzić analizy zachowania się systemu eksploatacji po zmianie wartości parametrów wejściowych modelu. Zmiana wartości parametrów wejściowych modelu może symulować oddziaływanie różnych czynników na zachowanie się systemu i charakterystyki procesu eksploatacji maszyny (czasy trwania stanów eksploatacyjnych, prawdopodoieństwa zmian stanów, liczy wejść do stanów, itp.). W celu ilustracji rozważań w dalszej części opracowania scharakteryzowano także wyrane programy dedykowane do wspomagania działań podejmowanych w poszczególnych fazach cyklu życia produktu oraz przedstawiono wyrane wyniki zrealizowanych adań. Przy wyorze programów kierowano się między innymi zakresem ich zastosowania, tj. ay oejmowały różną skalę działalności przedsięiorstwa (złożone organizacje, małe, średnie i mikro przedsięiorstwa). W analizach dotyczących technik wirtualnych i różnego typu narzędzi informatycznych wspomagających projektowanie eksploatacji maszyn, ogólnie rozumianą eksploatację maszyn oraz zarządzanie produktem wykorzystano wyniki adań własnych, materiały producentów i dystryutorów oprogramowania oraz wyniki adań ankietowych dotyczące analizowanych programów zrealizowane wśród pracowników różnych szczeli stosujących dany pakiet oprogramowania. Należy zwrócić uwagę na suiektywizm ocen użytkowników oprogramowania, który w sposó naturalny związany jest z realizacją tego typu adań ankietowych ZWIĄZE NIEZAWODNOŚCI Z BEZPIECZEŃSTWEM Stany maszyn w zależności od celów analizy są w różny sposó definiowane i klasyfikowane. W sensie niezawodnościowym, w klasycznej teorii niezawodności, wyróżnia się stan zdatności i niezdatności. W zagadnieniach dotyczących identyfikacji, modelowania, oceny i analizy efektywności realizowanego procesu eksploatacji wyróżnia się stany eksploatacyjne maszyn. Na ogół stany niezawodnościowe i eksploatacyjne związane są z tzw. stanem technicznym maszyny. Stan maszyny w określonej chwili czasu może yć opisany za pomocą zioru wartości jej istotnych cech w analizowanej chwili czasu. Oddziaływanie czynników wymuszających, związanych zarówno z realizowanym procesem rooczym jak i odziaływaniem otoczenia, na maszynę powoduje zmiany wartości jej cech. W wyniku użytkowania maszyny i zachodzenia procesów zużycia jej elementów następuje degradacja cech użytkowych maszyny. Proces zmian zachodzący w warstwach wierzchnich elementów maszyn prowadzący do niekorzystnych zmian wartości ich cech konstrukcyjnych nazywany jest zużyciem. Proces ten spowodowany jest oddziaływaniem na powierzchnię jednego elementu, elementów z nim współpracujących oraz otoczenia. Wynikiem zużycia elementów maszyn może yć zmiana masy, struktury, stanu naprężeń oraz innych własności i właściwości oszarów styku warstwy wierzchniej tych elementów [76]. Stan techniczny maszyny związany jest z pojęciem tzw. potencjału użytkowego definiowanego jako miarę potencjalnej zdolności maszyny do uzyskania określonego efektu

3 (miary realizacji zadań) w przedziale czasu t (lu innej wielkości fizycznej, zwanej wielkością azową). Potencjał użytkowy zależy od cech urządzenia, warunków użytkowania i poudzeń sterujących. Można zatem przyjąć, że potencjał użytkowy jest zdolnością oiektu technicznego do działania z określoną efektywnością [76]. Degradacja stanu technicznego maszyn powoduje oniżanie się, tzw. potencjału użytkowego. Szykość utraty potencjału użytkowego zależy od rodzajów i poziomów oddziaływań wymuszeń działających na maszynę [76]. Maszyna, której destrukcja stanu doprowadziła do znacznego oniżenia jej założonej wydajności lu innych cech użytkowych, tj. nastąpiła zmiana wartości istotnych cech maszyny (jej elementów) poza zakres wartości granicznych może yć nieefektywna w dalszym procesie eksploatacji. Zmiana wartości cech maszyny (elementów) może nastąpić w sposó skokowy w wyniku jej uszkodzenia tzw. katastroficznego ędącego destrukcyjnym zdarzeniem losowym. Destrukcja stanu technicznego maszyny prowadząca do jej uszkodzenia i raku możliwości realizacji przez nią zadań dla jakich została zaprojektowana, a następnie wytworzona związana jest z pojęciem niezawodności. Niezawodność jako cecha systemu technicznego (maszyny) jest to jego zdolność do realizacji zadań w określonym przedziale czasu i przy ustalonych poziomach oddziaływań czynników wymuszających. Niezawodność systemu technicznego w sensie normatywnym można określić jako prawdopodoieństwo realizowania zadania przez system w określonym przedziale czasu i przy ustalonych poziomach oddziaływania czynników wymuszających (prawdopodoieństwo znajdowania się systemu w określonej chwili czasu t w stanie zdatności) [25]. Rozpatrując aspekty niezawodności systemów socjotechnicznych typu człowiekmaszyna najczęściej przyjmuje się iż główne podsystemy sprzężone są strukturą szeregową rys R C (t) R M (t) Cz ł owiek Maszyna Rys.3.1. Szeregowo struktura systemu człowiek maszyna Prolem zapewnienia wysokiego poziomu ezpieczeństwa działania systemów występuje w wielu gałęziach gospodarki narodowej. W oszarze analizy zagadnień związanych z niezawodnością, ezpieczeństwem i ryzykiem wykorzystuje się wiele dyscyplin wiedzy, takich jak: teoria i inżynieria systemów, automatyka, teoria i inżynieria niezawodności, diagnostyka, proailistyka, statystyka, ergonomia, socjologia itd. W literaturze przedmiotu dotyczącej ogólnie rozumianego ezpieczeństwa wykorzystuje się wiele różnych pojęć z wyżej wymienionych dziedzin. Stąd istotnym zagadnieniem przy podejmowaniu prolematyki ezpieczeństwa jest formalny opis stosowanych pojęć. Teoria ezpieczeństwa zajmuje się opisem i analizą zdarzeń, w tym tzw. zdarzeń niepożądanych. Pewnym podziorem tych zdarzeń są zdarzenia zagrażające zdrowiu ludzi, istnieniu oiektów technicznych i środowisku naturalnemu. Przyjmuje się [14], że ta dziedzina nauki opisuje także zasady analizy systemów z punktu widzenia ezpieczeństwa.

4 Nauka o ezpieczeństwie, nazywana również inżynierią ezpieczeństwa, jest nauką o metodach zapoiegania stratom, w których na podstawie wyników adań modeli systemów socjotechnicznych (C OT O): człowiek C oiekt techniczny OT otoczenie O, można weryfikować decyzje dotyczące sterowania poziomem ezpieczeństwa systemu [23]. Samo pojęcie ezpieczeństwa rozumiane i interpretowane jest w różny sposó. Bezpieczeństwo systemów technicznych definiowane jest między innymi jako ich cecha określająca zdolność systemu do: funkcjonowania nie powodującego wysokich strat [61], odporności na powstawanie sytuacji nieezpiecznych [65], pozostawania w stanie ryzyka nie większego od wartości krytycznej [47], realizacji zadania w określonych warunkach i określonym czasie, ez zaistnienia skutków społecznie nieakceptowanych [51], przeciwdziałania zagrożeniom [54], zapoiegania przekraczaniu dopuszczalnego poziomu ryzyka oraz powstawania uszkodzeń powodujących niezdatności krytyczne (stwarzające zagrożenia dla ludzi i pociągające za soą znaczne straty materialne lu inne niedopuszczalne skutki) [64], ochrony wewnętrznych wartości przed zewnętrznymi zagrożeniami [8] lu jako cecha systemu, która odzwierciedla: poziom ryzyka jaki system stwarza w swoim cyklu życia we właściwym mu systemie człowiek oiekt techniczny otoczenie nie przewyższający wartości akceptowalnych, poziom akceptowalnego ryzyka związanego z funkcjonowaniem systemu i jego odziaływaniem na oiekt techniczny, człowieka i otoczenie [6,11]. Część autorów odróżnia pojęcie ezpieczeństwa od ezpieczności. W takim ujęciu ezpieczeństwo definiuje się jako stan systemu w którym nie występują zagrożenia, przyjmując, że zagrożenie to zdarzenie powodujące oniżenie poziomu ezpieczeństwa systemu (rys.3.2). Natomiast ezpieczność definiuje się jako cechę systemu umożliwiającą spełnianie kryteriów ezpieczeństwa [4, 56]. ezpiecze ń stwo zagro ż enie niezawodno ść ZDARZENIA NIEPO ŻĄ DANE STRATY LUDZIE STRATY ryzyko Rys Relacje pomiędzy podstawowymi pojęciami dotyczącymi niezawodności i ezpieczeństwa (na podstawie [62]) Spójny system pojęć dotyczących ezpieczeństwa w odniesieniu do człowieka ędącego w określonej relacji z maszyną (operator, człowiek znajdujący się w otoczeniu) i otoczeniem przedstawiono w pracy [62]. Ryzyko jest definiowane jako możliwość pojawienia się strat w wyniku zdarzeń niepożądanych, które mogą powstać w rozpatrywanym systemie C-T-O (człowiek-technika-otoczenie) w określonym przedziale czasu. Straty - to negatywny

5 skutek zdarzeń niepożądanych. Zdarzenie niepożądane jest to zdarzenie, którego zajście w rozpatrywanym systemie C-T-O wywołuje w efekcie zagrożenie dla chronionych dór. Zagrożenie definiowane jest jako warunkowa możliwość powstania strat, pojawiająca się w wyniku pojedynczego zdarzenia niepożądanego w określonym systemie C-T-O. Ze względu na trudność w formalnym opisie pojęcia ezpieczeństwa, można je zdefiniować jako pojęcie przeciwne do pojęcia ryzyka [62]. Relacje pomiędzy podstawowymi pojęciami dotyczącymi niezawodności i ezpieczeństwa przedstawiono na rys Rys Relacja pomiędzy zdarzeniami powodującymi oniżenie poziomu niezawodności i ezpieczeństwa Jeżeli przez U oznaczy się ziór zdarzeń dotyczących maszyn wpływających na ich niezawodność to pewien podziór U 1 tych zdarzeń związany jest z ezpieczeństwem funkcjonowania maszyn. Związek miar ryzyka z miarami niezawodności i zagrożenia można przedstawić zależnością: Miara ryzyka = Miara zawodności Miara zagrożenia Proces analizy i poprawy niezawodności oraz ezpieczeństwa związanego z eksploatacją maszyn w złożonych systemach eksploatacji (przedsięiorstwach) jest skomplikowanym działaniem wymagającym koordynacji działań różnych grup zawodowych. Poprawa stanu ezpieczeństwa wymaga działań systemowych i skoordynowanych Systemy eksploatacji maszyn są przykładem systemów socjotechnicznych w których zagrożenia mogą yć stwarzane przez: człowieka (umiejscowionego w systemie - operatora, ludzi znajdujących się w otoczeniu systemu), oiekt techniczny, oraz przez oddziaływanie otoczenia na oiekt techniczny i ludzi znajdujących w strukturze systemu. Przyczyny powstawania zagrożeń stwarzanych przez operatora: indywidualne cechy operatora, niski stopień wyszkolenia operatora, rak motywacji, niewłaściwa organizacja miejsca pracy, stan zdrowia operatora, rak reakcji na potencjalne zagrożenie, inne.

6 Przyczyny powstawania zagrożeń wynikających z oddziaływania otoczenia: czynniki atmosferyczne, czynniki sejsmiczne, czynniki geologiczne, czynniki iologiczne, inne. Możliwe zagrożenia wynikające z działania maszyny: skażenie ziemi; zanieczyszczenie wód; zanieczyszczenie atmosfery; dewastacja roślinności i niszczenie zwierząt, hałas i drgania, zagrożenie zdrowia i życia człowieka, inne. Jednym z czynników mających wpływ na poprawę ogólnie rozumianego ezpieczeństwa związanego z eksploatacją maszyn i zmniejszenie zagrożenia środowiska naturalnego jest zapewnienie im stanu zdatności technicznej. Podstawowym źródłem informacji, pozwalającym na uzyskanie oiektywnych wyników ilościowej analizy uszkodzeń maszyn, są dane statystyczne uzyskane w trakcie przeprowadzonych adań eksploatacyjnych. Podstawowymi informacjami wykorzystywanymi w analizach niezawodności i ezpieczeństwa są częstości uszkodzeń (zdarzeń niepożądanych) eksploatowanych maszyn, chwile wystąpienia uszkodzeń oraz skutki które wywołują. W zależności od wymaganego przez decydentów poszczególnych szczeli zarządzania przedsięiorstwem (osoy zarządzające procesami eksploatacji maszyn) poziomu agregacji wskaźników dotyczących realizowanego procesu rooczego należy dokonać dekompozycji eksploatowanych maszyn i urządzeń. Najczęściej częstość uszkodzeń maszyn (układów, elementów) odnosi się do jakiejś miary zrealizowanych przez maszynę zadań. Miarami zrealizowanych zadań w zależności od rodzaju oiektu technicznego i specyfiki realizowanego procesu rooczego mogą yć: czas pracy, długość przeytej drogi, licza cykli pracy, licza wykonanych operacji rooczych, itp. Wówczas względny wskaźnik częstości uszkodzeń W i dla oiektu oznaczonego kodem i może mieć postać: gdzie: L u i Lu 1000 i Wi (3.1) l licza uszkodzeń oiektu oznaczonego kodem i w analizowanym przedziale czasu, k i l k określona miara zrealizowanych w analizowanym przedziale czasu zadań (np. dla środków i transportu długość drogi przeytej przez pojazd w kilometrach) przez oiekt oznaczony kodem i, I kod oiektu. Bezpośrednią przyczyną zagrożenia zdrowia i życia człowieka w systemach C-OT-O (człowiek C oiekt techniczny OT otoczenie O) jest uszkodzenie oiektu technicznego. Ze względu na zróżnicowany wpływ rodzaju uszkodzonego układu (podsystemu, elementu) oiektu technicznego na powstawanie zagrożeń i ich poziomy w systemie C-OT-O powstaje konieczność dokonania oceny istotności poszczególnych układów oiektu ze

7 względu na ezpieczeństwo. Dokonanie takiej analizy może stanowić podstawę do podejmowania działań zmierzających do zwiększenia poziomu ezpieczeństwa w systemie C- OT-O, w którym oiekt jest eksploatowany. W wyniku przeprowadzonych adań (najczęściej ankietowych) i/lu analizy systemu technicznego (udowa, sposó działania, wymuszenia operatora i otoczenia, oddziaływanie na operatora i otoczenie) i tzw. ocen eksperckich można dokonać hierarchizacji jego podsystemów według oceny stopnia zagrożenia jakie stwarzają ich uszkodzenia dla systemu technicznego, człowieka i otoczenia. W ten sposó wyznacza się najistotniejsze podsystemy oiektu technicznego ze względu na zagrożenia ezpieczeństwa systemu C-OT-OT, w którym analizowany oiekt techniczny jest eksploatowany. Do oceny istotności podsystemów oiektu technicznego w aspekcie wpływu ich uszkodzeń na zagrożenie ezpieczeństwa funkcjonowania tego oiektu można zastosować różne skale ocen. W talicy 1 przedstawiono przykład konstrukcji skali ocen do analizy wpływu uszkodzenia podsystemu oiektu technicznego (systemu technicznego) na zagrożenie ezpieczeństwa systemu C-OT-O. Talica 1. Skala ocen wpływu uszkodzenia podsystemu oiektu technicznego (systemu technicznego) na zagrożenie ezpieczeństwa systemu C-OT-O Skala ocen Wpływ uszkodzenia analizowanego podsystemu na zagrożenie ezpieczeństwa związanego z funkcjonowaniem adanego systemu technicznego (oiektu technicznego) uszkodzenie podsystemu nie powoduje zagrożenia ezpieczeństwa uszkodzenie podsystemu raczej nie powoduje zagrożenia ezpieczeństwa uszkodzenie podsystemu raczej powoduje zagrożenie ezpieczeństwa uszkodzenie podsystemu powoduje zagrożenie ezpieczeństwa 3.2. WSAŹNII OCENY PROCESU ESPLOATACJI W niniejszym rozdziale przedstawiono wyraną metodę oceny i analizy efektywności oraz ezpieczeństwa realizacji procesu rooczego w przedsięiorstwie. Zastosowany systemowy sposó opisu metody umożliwia jej wykorzystanie w różnego typu przedsięiorstwach i jej dostosowanie do specyfiki realizowanego procesu rooczego. Liczność analizowanych ziorów wskaźników zależy od wymaganego przez decydentów przedsięiorstwa poziomu agregacji wskaźników i założonego poziomu szczegółowości dokonywanych analiz oraz możliwości pozyskania danych niezędne do wyznaczenia wartości zaproponowanych wskaźników oceny. Analizy efektywności eksploatacji mogą mieć zarówno charakter retrospektywny, dla danych pozyskanych za dany okres sprawozdawczy metodami tradycyjnymi, jak i prospektywny z wykorzystaniem technik wirtualnych (np. komputerowa symulacja przeiegu zmian analizowanych stanów maszyn dla różnych wariantów decyzyjnych). W opracowaniu zaproponowano i przedstawiono także ekonomiczne wskaźniki oceny procesu i systemu eksploatacji w aspekcie efektywności, niezawodności i ezpieczeństwa Wiele z opulikowanych dotychczas prac, odnosi się do prolematyki sterowania i oceny złożonych systemów eksploatacji. Jednak wydaje się, iż ciągle rakuje opracowań poświęconych kompleksowej ocenie procesu eksploatacji realizowanego w ogólnie

8 rozumianym systemie eksploatacji oiektów technicznych w aspekcie efektywności, zagrożeń ezpieczeństwa i środowiska eksploatowanych maszyn. Według autora pracy [17] ay polepszyć efektywność eksploatowania należy we właściwy sposó zaprojektować, zorganizować i wykorzystywać system sterowania eksploatacją. Racjonalna ocena procesów realizowanych w systemach eksploatacji ma duże znaczenie w aspekcie optymalizacji eksploatacji oiektów technicznych [53] w tym również w oszarze zagrożeń ezpieczeństwa i środowiska użytkowanych maszyn. Efektywność systemu W pracach [49, 50, 60] efektywność systemów działania definiowana jest jako cecha systemowa, która wyraża racjonalne zdolności systemów do zaspokajania określonych potrze (osiągania zamierzonych celów, tzn. funkcjonowania zgodnie z przeznaczeniem i wymaganiami). W sensie retrospektywnym efektywność zrealizowaną w danym przedziale czasu można zdefiniować jako cechę systemową charakteryzującą stopień wykorzystania zdolności systemu w procesie realizacji określonych celów i w określonych warunkach oraz oceniać za pomocą zioru wskaźników oceny. W sensie ekonomicznym przez efektywność rozumie się określoną relację między uzyskanymi wynikami (zysk finansowy) i poniesionymi nakładami (koszt) potrzenymi do osiągnięcia tych wyników. Ogólny sposó udowy wskaźników oceny efektywności przedstawia zależność [13]: Q E = A C A1 A C C A... C gdzie: A = A 1 + A A i to efekty działania np. zysk, wydajność, C = C 1 + C C j to nakłady na działanie (koszt użytkowania oiektu, koszt odnowy, itp.). Ocena systemu Według autorów pracy [49] ocenę można zatem zdefiniować jako stwierdzenie wartościujące podmiotu oceniającego, wyrażające najogólniej aproatę lu dezaproatę dla stanu systemu ocenianego, w sensie przyjętych kryteriów na podstawie ustalonych wartości. Wynika stąd, że oceny spełniać powinny następujące postulaty [50]: standaryzacji ocen, podania kryterium oceny (określonego systemu wartości), powtarzalności wyników dla danego systemu lu danych typów systemów, jednolitości ocen (skali ocen). i j (3.2) ryteria oceny systemu W literaturze przedmiotu [28, 49, 50, 73] autorzy zaproponowali następujące kryteria oceny systemu: ryteria operacyjne związane z organizacją i przeiegiem procesów eksploatacji oraz wyrażające fakt osiągania zamierzonych celów lu realizacji określonych potrze. ryteria ekonomiczne związane z wielkością (wartością) efektów dodatnich (korzyści) i ujemnych (nakładów) oraz wyrażających, najogólniej, korzystność działalności inwestycyjno finansowej w systemie. Jako kryterium ekonomiczne przyjęto ekonomiczność lu efektywność ekonomiczną, co zdefiniowano jako cechę wyrażającą relację między wielkością (wartością) korzyści a nakładów poniesionych na ich uzyskanie w określonym działaniu [28]. Ekonomiczność jest cechą każdego działania pozwalającą stopniować korzystność działań, a także wyrażać istotną, zwłaszcza w warunkach ograniczonych środków (potencjału), cechę działań, a mianowicie oszczędność. Oszczędność nie musi dotyczyć tylko środków finansowych, lecz każdego z czynników potencjału systemu [50].

9 ryteria informacyjne są związane z organizacją systemu i przeiegiem procesów informacyjnych oraz wyrażające, najogólniej, wpływ systemu sterowania na działanie. Jako kryterium informacyjne systemu przyjęto tzw. informacyjność jest to cecha systemu, która wyraża stopień uporządkowania systemu wynikająca z oddziaływań sterowniczych w systemie [50]. ryteria eksploatacyjne związane są z funkcjonowaniem elementów i środków działania systemu oraz wyrażające ich wpływ na zdolność systemu do funkcjonowania w stanie zdatnym w określonym czasie [51]. ryteria techniczne związane ze zdatnością elementów systemu, a w szczególności środków technicznych i wyrażające, najogólniej, wpływ techniki na ich działanie. ryteriami technicznymi nazywać ędziemy cechy systemowe charakteryzujące system ze względu na zdatność jego elementów i struktur. ryteria ezpieczeństwa związane z ryzykiem powstawania strat (ludzkich utrata życia lu uszczerek na zdrowiu, ekologicznych, materialnych), które na ogół wiążą stany niezdatności elementów systemu z możliwością wystąpienia w ich wyniku strat oraz wielkością ewentualnych strat. Ocena procesu eksploatacji Ocena procesu eksploatacji oiektów technicznych stanowi podstawę do opracowywania lepszych rozwiązań w zakresie planowania i realizacji procesów użytkowania i osługiwania, umożliwiających osiągnięcie przez system wymaganego poziomu niezawodności i ezpieczeństwa działania oraz efektywności ekonomicznej. Analizując stosowane metody oceny procesów eksploatacji, można stwierdzić, że większość z nich można zaklasyfikować do dwóch podstawowych grup metod, tj.: analizy stanów systemu w określonych chwilach lu w określonym przedziale czasu, a w tym prognozowanie przyszłych stanów oraz tzw. metod ezpośredniego pomiaru [50]. Istotę grupy metod ezpośredniego pomiaru wyraża sposó konstruowania wskaźników oceny. Autorzy prac: [50, 67, 73] wyróżniają dwa typy postaci wskaźników oceny, a mianowicie addytywne i multiplikatywne. Najczęściej wykorzystywane są uśrednione wartości poszczególnych cech, które sprowadza się do wspólnego wymiaru i skali. Metody ezpośredniego pomiaru wyników działania systemu charakteryzują m.in. [50]: liczeność kryteriów, która świadczy o wszechstronności oceny, udział kryteriów mierzalnych, co świadczy o oiektywności oceny, stopień równomierności (lu dysproporcji) między analizowanymi cechami, rozpiętość stanów wyróżników kryterialnych. O ile podczas tworzenia ocen retrospektywnych zasadnicze znaczenie mogą mieć metody ezpośredniego pomiaru efektów końcowych, wyrażające deterministyczne ujęcie funkcjonowania systemu, o tyle w procesie tworzenia ocen prospektywnych znaczenie także może mieć ujęcie proailistyczne (stochastyczne). Metody analizy stanów wykorzystują w sposó ezpośredni lu pośredni (nie podany ezpośrednio i nie opisany w sposó formalny) określony model systemu lu modelu procesu eksploatacji realizowanego w systemie. Model taki zwykle zawiera skończoną przestrzeń fazową stanów systemu (procesu) określoną w wyniku analizy przestrzeni stanów. Liczność oraz rodzaj analizowanych stanów uzależnione są głównie od celów stosowanej oceny. W ocenach prospektywnych, a w szczególności w analizach dotyczących zagrożeń ezpieczeństwa, dużego znaczenia naierają techniki wirtualne, w tym symulacje komputerowe przeiegu procesów eksploatacji oraz zmian stanów maszyn i ich elementów. Według autora pracy [53] stanem eksploatacyjnym oiektu nazywamy stan określony ziorem wartości charakterystyk technicznych lu ekonomicznych, ustalonych dla oiektu w danej chwili lu w określonym przedziale czasu. Stan eksploatacyjny określany jest także [1]

10 jako ziór warunków w jakich może znaleźć się oiekt, mających wpływ na wartości (zmiany wartości) jego analizowanych cech (np. opisujących niezawodność, ezpieczeństwo, itp.). W każdym z analizowanych stanów procesu eksploatacji, w różnym stopniu realizowane są cele systemu eksploatacji. Zatem ocena procesu i systemu eksploatacji w aspekcie efektywności, niezawodności i ezpieczeństwa pozwoli wnioskować zarówno o działaniu systemu eksploatacji jako całości, jak i o działaniu jego podsystemów. Wydaje się więc za celowe opracowanie metody oceny procesu eksploatacji, która pozwoli wnioskować o rzeczywistym jego stanie w aspekcie wskaźników techniczno-ekonomicznych. Informacje na temat przeiegu poszczególnych procesów, ułatwią podejmowanie właściwych decyzji zmierzających do poprawy efektywności i ezpieczeństwa działania systemu eksploatacji (przedsięiorstwa). ażda decyzja dotycząca sterowania procesem eksploatacji realizowanym w złożonym systemie eksploatacji powinna yć poprzedzona analizą informacji dotyczących m. innymi: przeiegu procesu eksploatacji, efektywności tego procesu, występowania zagrożeń, efektywności działania systemu eksploatacji, efektywności działania wyróżnionych podsystemów systemu eksploatacji. W każdym z wyróżnionych stanów procesu eksploatacji, w różnym stopniu realizowane są cele systemu eksploatacji przez jego poszczególne podsystemy. W związku z tym niezędna jest analiza informacji dotyczących przeiegu wyróżnionych podprocesów procesu eksploatacji. Ziór wyróżnionych istotnych stanów eksploatacyjnych oiektów technicznych można podzielić na dwa rozłączne podziory. Pierwszy podziór wyznaczają te stany eksploatacyjne w których oiekt techniczny znajduje się w stanie zdatności zadaniowej. Do podzioru tego należą między innymi następujące stany [71, 74, 75]: stan czynnego użytkowania oiektu technicznego, stan oczekiwania oiektu technicznego na podjęcie realizacji zadania, stan oczekiwania oiektu technicznego ze względu na niezdatność otoczenia, stan przestoju organizacyjnego oiektu technicznego. Drugi podziór wyznaczają te stany eksploatacyjne w których oiekt techniczny znajduje się w stanie niezdatności zadaniowej. Do tego podzioru należą między innymi stany [71, 74, 75]: stan oczekiwania oiektu technicznego na osługiwanie, stan osługiwania oiektu technicznego, stan oczekiwania oiektu technicznego na diagnozowanie, stan diagnozowania oiektu technicznego. Informacje o przeiegu procesu eksploatacji maszyn oraz o jego efektywności technicznej i ekonomicznej oraz występowaniu zagrożeń można przedstawić w postaci zioru wskaźników decyzyjnych. W celu zwiększenia przejrzystości opisu przyjęto, że wartości definiowanych wskaźników oceny wyznaczane są na podstawie realizacji procesu eksploatacji oiektów technicznych i dotyczą przedziału czasu <0, t>. Dane niezędne do wyznaczenia wartości tego typu wskaźników pozyskiwane mogą yć zarówno metodami tradycyjnymi (rejestracja czasów trwania stanów eksploatacyjnych, wykorzystanie metod diagnostyki technicznej do oceny stanów maszyn) jak i wirtualnymi (np. komputerowa symulacja przeiegu zmian analizowanych stanów maszyn). Wartości wskaźników decyzyjnych (wskaźników oceny realizowanych procesów w systemie eksploatacji) mogą yć wyznaczane zarówno dla pojedynczych maszyn, całego zioru eksploatowanych maszyn jak i ich podziorów. W celu zwiększenia przejrzystości

11 opisu w dalszej części opracowania wyróżnione rozłączne podziory maszyn nazwano kategoriami. Wyróżnienie kategorii maszyn może yć związane zarówno z ich zróżnicowaniem, a w tym między innymi z ich wpływem na ezpieczeństwo, wpływem na efektywność realizowanego procesu i działania systemu eksploatacji, jak i podoieństwem (oiekty techniczne tego samego typu). Wówczas o przynależności do danej kategorii mogą decydować takie cechy jak: typ oiektu, potencjał użytkowy. Ponadto, jeżeli dokonano dekompozycji oiektów technicznych (maszyn), tj. podziału ich na podsystemy niższego rzędu (podziału na układy, zespoły, elementy), to w celu uwzględnienia w analizie wyróżnionych podsystemów oiektu technicznego wprowadzono podstany stanów głównych. Wyróżnienie istotnych stanów głównych dokonywane jest na podstawie analizy przestrzeni stanów oiektów technicznych (realizowanego procesu eksploatacji) z uwzględnieniem specyfiki danego systemu eksploatacji (przedsięiorstwa) oraz celów analizy. Podstanami stanów głównych są stany podsystemów oiektu technicznego. Wprowadzono następujące oznaczenia: S r - stan główny oznaczony kodem s, S rs - podstan s stanu głównego r, gdzie: r - indeks stanu głównego, r = 1, 2,..., g, s - indeks podstanu - oznacza kod wyróżnionego podsystemu oiektu technicznego, s = 1,2,..., u, g - licza wyróżnionych stanów, u - licza wyróżnionych podsystemów oiektu technicznego, G = {1,2,..., g} - ziór indeksów stanów głównych, U = {1,2,..., u} - ziór indeksów podstanów stanów głównych. Wskaźniki oceny i analizy efektywności oraz ezpieczeństwa eksploatacji maszyn W celu zdefiniowania wskaźników decyzyjnych przyjęto następujące oznaczenia: a - licza wyróżnionych kategorii oiektów technicznych, L - liczność -tej kategorii, = 1, 2,..., a (licza oiektów technicznych należących do -tej kategorii), L - sumaryczna licza oiektów technicznych, gdzie: a L L, 1 OT - ziór kodów oiektów technicznych eksploatowanych w systemie, gdzie: OT = {1, 2,..., L 1, L 1 + 1, L 1 + 2,..., L 1 + L 2, L 2 + 1, L 2 + 2,..., L}, i - kod oiektu technicznego, i OT, T - ziór kodów oiektów technicznych należących do -tej kategorii, gdzie: T 1 = {1, 2,..., L 1 }, T = {L , L ,..., L -1 + L }, dla > 1, v irs (t) - licza wejść (w przedziale czasu <0, t>) oiektu oznaczonego kodem i do stanu S rs. Do oceny i analizy efektywności oraz ezpieczeństwa realizacji procesu rooczego można zastosować następujące wskaźniki [25]: 1. Sumaryczna licza wejść procesu do wyróżnionych stanów: a) dla stanów głównych S r, wszystkich oiektów technicznych: Vr virs, (3.3) i OT s U oiektów technicznych należących do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a): V v, (3.4) ( r ) irs i T s U

12 ) dla podstanów S rs, wszystkich oiektów technicznych: Vrs virs, (3.5) i OT oiektów technicznych należących do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a): ( ) V v. (3.6) rs i T irs 2. Sumaryczny czas przeywania oiektów w wyróżnionych stanach procesu eksploatacji: a) dla stanów głównych S r, dla wszystkich oiektów technicznych: virs CTr cirsj, (3.7) i OT s U j1 gdzie: c irsj - czas przeywania i-tego oiektu w stanie S rs po j-tym wejściu do tego stanu, gdzie: i OT, r G, s U, j = 1, 2,..., v rsi ) ) dla oiektów technicznych należących do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a): ( CTr virs cirsj, (3.8) i T s U j1 ) dla podstanów S rs, dla wszystkich oiektów technicznych: virs CTrs cirsj, (3.9) i OT j1 dla oiektów technicznych należących do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a): ( CTrs virs cirsj. (3.10) i T j1 3. Sumaryczny zysk (nakład) związany z przeywaniem oiektów technicznych w wyróżnionych stanach procesu eksploatacji: a) dla stanów głównych S r, dla wszystkich oiektów technicznych: virs CZr cirsj zrs, i OT s U j1 (3.11) gdzie: z rs - zmienna losowa oznaczająca umownie zysk (dodatni lu ujemny) osiągany na jednostkę czasu przez system, gdy oiekt techniczny znajduje się w stanie S rs dla oiektów technicznych należących do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a): CZr virs ( ) cirsj zrs, i T s U j1 (3.12) ) dla podstanów S rs, dla wszystkich oiektów technicznych: virs CZrs cirsj zrs, i OT j1 (3.13) dla oiektów technicznych należących do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a):

13 ( ) CZ c z rs v irs irsj rs. (3.14) i T j1 4. Sumaryczny zysk (strata) osiągnięty przez system w wyniku realizacji zadań przez oiekty techniczne: a) należące do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a), ( ) CZ virs cirsj zrs, (3.15) i T r G s U j1 ) ogółem, CZ virs cirsj zrs. (3.16) i OT r G s U j1 5. Wartość średnia zysku (straty) osiągniętego przez system na jednostkę czasu w wyniku eksploatacji jednego oiektu technicznego: a) należące do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a), virs ( ) cirsj zrs CZ ( ) i T r G s U j1 ZJ CTr ( ) virs r G cirsj i T r G s U j1, (3.17) ) ogółem, virs cirsj zrs CZ i OT r G s U j1 ZJ CT virs r r G cirsj. (3.18) i OT r G s U j1 6. Sumaryczny zysk (strata) osiągnięty przez system w wyniku realizacji zadań przewozowych przez losowy oiekt techniczny: a) należący do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a), virs ( ) cirsj zrs CZ ( ) i T r G s U j1 ZL, (3.19) L L ) ogółem, virs c z ZL CZ irsj rs i OT r G s U j1. (3.20) L L 7. Wartość średnia i odchylenie standardowe ciągu losowego wyrażającego sumaryczny czas przeywania oiektów technicznych w wyróżnionych stanach procesu eksploatacji. Analizowany ciąg losowy można przedstawić w postaci: a) dla stanów głównych S r, dla wszystkich oiektów technicznych: AT r1, AT r2,..., AT ri,..., AT rl, r G, i OT, (3.21)

14 virs ri irsj, (3.22) s U j1 dla oiektów technicznych należących do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a): gdzie: AT c ( ATr ) ( ATr ) ( ATrm ) ( ) 1, 2,...,,..., ATrL, r G, m = 1, 2,..., L, (3.23) gdzie: v mrs cmrsj dla 1 ( ATrm ) s U j1 v( L 1 m) rs c( L m rsj dla ) 1 1 s U j1, (3.24) ) dla podstanów S rs, dla wszystkich oiektów technicznych: AT rs1, AT rs2,..., AT rsi,...,at rsl, r G, s U, i OT, (3.25) gdzie: AT v irs c rsi irsj, (3.26) j1 dla oiektów technicznych należących do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a): ( ATrs ) ( ATrs2 ) ( ATrsm ) ( ) 1,,...,,..., ATrsL, r G, s U, m = 1, 2,..., L, (3.27) gdzie: v mrs cmrsj dla 1 ( ATrsm ) j1 v. (3.28) ( L 1 m) rs c( L m rsj dla ) 1 1 j1 8. Wartość średnia i odchylenie standardowe ciągu losowego wyrażającego sumaryczny zysk (stratę) dla poszczególnych oiektów technicznych w wyróżnionych stanach procesu eksploatacji. Analizowany ciąg losowy można przedstawić w postaci: a) dla stanów głównych S r, dla wszystkich oiektów technicznych: AZ r1, AZ r2,..., AZ ri,..., AZ rl, r G, i OT, (3.29) gdzie: AZ c z ri s U v irs j1 irsj rs, (3.30) dla oiektów technicznych należących do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a): ( AZr ) ( AZr ) ( AZrm ) ( ) 1, 2,...,,..., AZrL, r G, m = 1, 2,..., L, (3.31)

15 gdzie: ( AZrm ) v mrs cmrsj zrs dla 1 s U j1 v( L 1 m) rs c( L m rsj zrs dla ) 1 1 s U j1, (3.32) ) dla podstanów S rs, dla wszystkich oiektów technicznych: AZ rs1, AZ rs2,..., AZ rsi,..., AZ rsl, r G, s U, i OT, (3.33) gdzie: virs AZrsi cirsj zrs, (3.34) j1 dla oiektów technicznych należących do -tej kategorii ( = 1, 2,..., a): ( AZrs ) ( AZrs2 ) ( AZrsm ) ( ) 1,,...,,..., AZrsL, r G, s U, m = 1, 2,..., L, (3.35) gdzie: v mrs cmrsj zrs dla 1 ( AZrsm ) j1 v. (3.36) ( L 1 m) rs c( L m rsj zrs dla ) 1 1 j1 Ekonomiczne wskaźniki oceny efektywności procesu i systemu eksploatacji Poniżej przedstawiono przykładowe wskaźniki ekonomiczne, które można wykorzystać do oceny i analizy procesu i systemu eksploatacji maszyn. Przyjęto założenie, że w ocenianym systemie realizowane są procesy zapewniania zdatności oejmujące osługi w dniu użytkowania, naprawy ieżące, tzw. naprawy główne (remonty kapitalne), okresowe osługi techniczne maszyn, procesy oceny stanu maszyn, itp. W przypadku systemów, w których tego typu procesy nie są realizowane liczność zioru wskaźników oceny zostanie zmniejszona, a odpowiednie składowe pozostałych wskaźników przyjmą wartość zero. 1. Wskaźnik udziału kosztu zakupu części zamiennych w sumie kosztów ezpośrednich ponoszonych przez system eksploatacji oiektów technicznych (przedsięiorstwo) w analizowanym przedziale czasu (np. miesiąca, roku itp.) Opis oznaczeń: n Ci Ii i1 cz m (3.37) j1 j C i średnia cena i tej części zamiennej zakupionej w ciągu analizowanego przedziału czasu, i = 1,..., n, I i ilość i tych (i = 1,..., n) części zamiennych zakupionych w ciągu analizowanego przedziału czasu cz

16 - j j ty koszt ezpośredni ponoszony przez system w ciągu analizowanego przedziału czasu, j = 1,..., m. n licza analizowanych rodzajów części zamiennych, m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich. Dla przykładu (m=9): m j1 j (3.38) Oznaczenia j tych kosztów ezpośrednich: 1 - koszt zakupu nośników energii, 2 - koszt zakupu pozostałych tzw. mediów, 3 - koszt świadczeń pracowniczych, 4 - koszt wykonania napraw ieżących, 5 - koszt osług technicznych, 6 - koszt osługiwania w dniu użytkowania (tzw. osług codziennych ), 7 - koszt remontów kapitalnych, 8 - koszt amortyzacji maszyn, 9 koszt uezpieczenia maszyn. 2. Wskaźnik udziału kosztu utrzymania urządzeń diagnostycznych w sumie kosztów ezpośrednich w analizowanym przedziale czasu ud k nu kze kcz k me ud m (3.39) j1 Opis oznaczeń (wszystkie poniesione koszty dotyczą w analizowanego przedziału czasu): k nu - koszt zatrudnienia pracowników na stanowiskach diagnostycznych, k ze koszt zużycia energii przez urządzenia diagnostyczne, k cz - koszt napraw i zastosowanych części zamiennych do napraw urządzeń diagnostycznych, k me - koszt materiałów eksploatacyjnych stosowanych w urządzeniach diagnostycznych, - j ty koszt ezpośredni, j = 1,..., m, j m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich. 3. Wskaźnik udziału kosztu utrzymania stanowisk naprawczych w sumie kosztów ezpośrednich w analizowanym przedziale czasu sn j sn k k ze zp pn (3.40) m j1 k j Opis oznaczeń (wszystkie poniesione koszty dotyczą w analizowanego przedziału czasu): k ze - koszt zużycia energii na wszystkich stanowiskach naprawy, k zp - koszt zatrudnienia pracowników na stanowiskach naprawy,

17 k pn - koszt materiałów eksploatacyjnych stosowanych w urządzeniach stosowanych do napraw, - j ty koszt ezpośredni, j = 1,..., m, j m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich. 4. Wskaźnik udziału kosztu wszystkich świadczeń pracowniczych (w tym płac) w ogólnej sumie kosztów ezpośrednich w analizowanym przedziale czasu pp pp k pp m (3.41) j1 j Opis oznaczeń: k pp koszt wszystkich świadczeń pracowniczych, - j ty koszt ezpośredni, j = 1,..., m, j m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich. 5. Wskaźnik udziału kosztu świadczeń pracowniczych w sumie kosztów całkowitych ponoszonych przez system w analizowanym przedziale czasu c pp k pp c pp (3.42) c Opis oznaczeń (wszystkie poniesione koszty dotyczą w analizowanego przedziału czasu): k pp koszt świadczeń pracowniczych, c - suma kosztów całkowitych (ezpośrednich i pośrednich) poniesionych przez system na realizację zadań, m j c = j1 + oz oz koszty pośrednie (tzw. koszty ogólnozakładowe, wydziałowe, itp.), - j ty koszt ezpośredni, j = 1,..., m, j m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich. 6. Wskaźnik udziału kosztu wykonanych osług technicznych eksploatowanych maszyn w sumie kosztów ezpośrednich w analizowanym przedziale czasu - ot ot n k oti Ioti i1 m (3.43) Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): i1 j k oti średni koszt wykonania i tego rodzaju osługi technicznej (np. i =1 oznacza osługę techniczną oznaczoną kodem 1 (OT1)), I oti ilość osług technicznych i tego rodzaju, - j ty koszt ezpośredni, j = 1,..., m, j m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich, n licza analizowanych rodzajów osług technicznych. 7. Wskaźnik udziału kosztu wykonanych osług technicznych w sumie kosztów całkowitych w analizowanym przedziale czasu - c ot

18 Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): i n k I oti oti c i 1 ot (3.44) c k oti średni koszt wykonania i tego rodzaju osługi technicznej, i = 1,..., n, I oti ilość osług technicznych i tego rodzaju, c - suma kosztów całkowitych. 8. Wskaźnik udziału kosztu wykonanych osług w dniu użytkowania (tzw. osług codziennych) w sumie kosztów ezpośrednich w analizowanym przedziale czasu oc Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): oc n k oci Ioci i1 m (3.45) k oci średni koszt wykonania i tego rodzaju osługi codziennej, I oci ilość osług codziennych i tego rodzaju, - j ty koszt ezpośredni, j = 1,..., m, j i1 j m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich, n licza analizowanych rodzajów osług codziennych. 9. Wskaźnik udziału kosztu wykonanych osług w dniu użytkowania w sumie kosztów całkowitych w analizowanym przedziale czasu c oc Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): c oc n i 1 k oci c I oci (3.46) k oci średni koszt wykonania i tego rodzaju osługi codziennej, I oci ilość osług codziennych i tego rodzaju, c - suma kosztów całkowitych n licza analizowanych rodzajów osług codziennych. 10. Wskaźnik udziału kosztu napraw ieżących w sumie kosztów ezpośrednich w analizowanym przedziale czasu - n Opis oznaczeń: (dotyczy analizowanego przedziału czasu) n n (3.47) m k n - sumaryczny koszt wykonania napraw ieżących oiektów technicznych, - koszt ezpośredni j tego rodzaju, j = 1, 2,..., m, j i1 m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich. k j

19 11. Wskaźnik udziału kosztu napraw ieżących w sumie kosztów całkowitych w analizowanym przedziale czasu - c n Opis oznaczeń: : (dotyczy analizowanego przedziału czasu) k c n n (3.48) c k n - sumaryczny koszt wykonania napraw ieżących oiektów technicznych, c - suma kosztów całkowitych, 12. Wskaźnik udziału kosztu remontów kapitalnych maszyn w sumie kosztów ezpośrednich w analizowanym przedziale czasu rk Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): k rk sumaryczny koszt wykonania remontów kapitalnych maszyn, - koszt ezpośredni j tego rodzaju, j = 1, 2,..., m, j rk rk (3.49) m i1 m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich. 13. Wskaźnik udziału kosztu remontów kapitalnych w sumie kosztów całkowitych w analizowanym przedziale czasu c rk Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): k k j c rk rk (3.50) c k rk sumaryczny koszt wykonania remontów kapitalnych maszyn, c - suma kosztów całkowitych, 14. Wskaźnik udziału kosztu uezpieczenia maszyn w sumie kosztów ezpośrednich w analizowanym przedziale czasu - ua Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): ua ua (3.51) m i1 k ua sumaryczny koszt uezpieczenia maszyn, - koszt ezpośredni j tego rodzaju, j = 1, 2,..., m, j k j m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich. 15. Wskaźnik udziału kosztu uezpieczenia oiektów technicznych w sumie kosztów całkowitych w analizowanym przedziale czasu - c up Opis oznaczeń: (dotyczy analizowanego przedziału czasu) k ua sumaryczny koszt uezpieczenia maszyn, c - suma kosztów całkowitych. k c up up (3.52) c

20 16. Wskaźnik udziału kosztu amortyzacji oiektów technicznych w sumie kosztów ezpośrednich w analizowanym przedziale czasu aa Opis oznaczeń: (dotyczy analizowanego przedziału czasu) aa aa (3.53) m i1 k j k aa - łączny koszt amortyzacji wszystkich użytkowanych oiektów technicznych, - koszt ezpośredni j tego rodzaju, j = 1, 2,..., m, j m licza analizowanych rodzajów kosztów ezpośrednich. 17. Wskaźnik udziału kosztu amortyzacji maszyn sumie kosztów całkowitych w analizowanym przedziale czasu c aa Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): k c aa aa (3.54) c k aa - łączny koszt amortyzacji użytkowanych oiektów technicznych, c - suma kosztów całkowitych. 18. Wskaźnik udziału przychodu uzyskanego w wyniku realizacji działalności podstawowej c w sumie przychodów w analizowanym przedziale czasu - Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): c D pp d c pp Dpp (3.55) D d pp - łączny przychód uzyskany przez system (przedsięiorstwo) w wyniku realizacji działalności podstawowej, D c - sumaryczny przychód uzyskany przez system (przedsięiorstwo) w wyniku realizacji działalności podstawowej i pozostałych rodzajów działalności oraz innych źródeł przychodu (poza przychodami jednorazowymi). 19. Wskaźnik udziału przychodu uzyskanego z działalności uzupełniającej w sumie przychodów w analizowanym przedziale czasu D Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): c c dp d c dp Ddp (3.56) D d dp łączny przychód uzyskany przez system (przedsięiorstwo) w wyniku realizacji działalności uzupełniającej, Dc - sumaryczny przychód uzyskany przez system (przedsięiorstwo) w wyniku realizacji działalności podstawowej i pozostałych rodzajów działalności oraz innych źródeł przychodu (poza przychodami jednorazowymi). 20. Wskaźnik nakładów finansowych (kosztów) ponoszonych w wyniku zajścia zdarzeń powodujących zagrożenie ezpieczeństwa w analizowanym przedziale czasu dp Opis oznaczeń (dotyczy analizowanego przedziału czasu): dp k k k (3.57) N W o

21 k N koszty naprawy elementów, k W koszty wymiany maszyn, ich zespołów lu układów na nowe, k o koszty związane z wypłatą odszkodowań. Normowanie wartości wskaźników W celu zapewnienia porównywalność wartości wskaźników wyznaczanych w okresach miesięcznych należy uwzględnić różnicę w liczie dni pomiędzy kolejnymi miesiącami roku. W tym celu można wprowadzić unormowanie wartości analizowanych wskaźników: Wi 30 Ui (3.58) l gdzie: i U i unormowana wartość analizowanego wskaźnika w i-tym miesiącu kalendarzowym, W i wartość analizowanego wskaźnika wyznaczona w i-tym miesiącu kalendarzowym, l i licza dni w miesiącu kalendarzowym oznaczonym indeksem i (i = 1, 2,..., 12). Przedstawione w niniejszym rozdziale wskaźniki umożliwiają dokonanie oceny procesu eksploatacji w aspekcie wielu kryteriów. Na podstawie wyznaczonych wartości wskaźników dla kolejnych przedziałów czasu (np. kolejnych miesięcy, kwartałów, itp.) możliwa jest ocena działania systemu i przeprowadzenie analizy poszczególnych procesów realizowanych w systemie eksploatacji. Pozwala to także na analizowanie tendencji zmian zachodzących w systemie oraz ocenę ewentualnych działań podejmowanych przez decydentów systemu i wprowadzanych w kolejnych przedziałach czasu. Wyniki takich adań, mogą dostarczyć decydentom przedsięiorstwa informacji, pomocnych przy sterowaniu realizowanymi w systemie procesami ROLA SŁUŻB UTRZYMANIA RUCHU W PROCESIE ESPLOATACJI Przez proces eksploatacji rozumie się ogół procesów dotyczących oiektów technicznych znajdujących się w fazie eksploatacji decydujących o efektywności ich zastosowania oraz efektywności systemu w którym są eksploatowane. W ziorze sterowanych procesów eksploatacji maszyn istotne znaczenie mają procesy zapewniania zdatności. W ziorze procesów zapewniania zdatności maszyn można wyróżnić dwa podstawowe podziory [76]: procesy osługiwania realizowane w celu zachowywania wartości cech użytkowych, procesy odnowy realizowane w celu odtwarzania cech użytkowych maszyn. Do podstawowych celów działania służ utrzymania ruchu (SUR) należy efektywna realizacja procesów zapewniania zdatności maszyn. Podstawowym zadaniem tych służ jest utrzymanie stanu zdatności zadaniowej maszyn oraz przywrócenie im stanu zdatności w przypadku gdy uległy uszkodzeniu. Rolą służ utrzymania ruchu jest utrzymanie maszyn we właściwym stanie technicznym i zapewnienie wymaganej gotowości do realizacji zadań oraz zapewnienie ezpiecznej realizacji procesów produkcyjnych (usługowych). W podsystemy zapewnienia zdatności, których elementem są służy utrzymania ruchu, w systemach eksploatacji (organizacjach, przedsięiorstwach) prowadzone są działania dotyczące: realizacji, oceny i modernizacji stosowanej strategii eksploatacji maszyn, a w tym: realizacji procesów osługiwania korekcyjnego, realizacji procesów osługiwania profilaktycznego,

22 realizacji procesów osługiwania związanego z tzw. przezrajaniem maszyn (w systemach wytwarzania wynikających np. z okresowej lu nieokresowej zmiany asortymentu wytwarzanych produktów) i konserwacją, zarządzania maszynami i innymi środkami trwałymi infrastruktury technicznej, zarządzania zasoami wykorzystywanymi w procesach osługiwania (środki smarne, płyny eksploatacyjne, narzędzia, itd.), zarządzania pracownikami służ utrzymania ruchu, prowadzenie gospodarki magazynowej związanej z zasoami wykorzystywanymi w procesach zapewniania zdatności, analizy i prognozowania stanów maszyn, sprawozdawczości, Rozwiązywanie prolemu kompleksowego zapewniania zdatności maszyn związane jest z realizacją zadań dotyczących między innymi (na podstawie [51]): identyfikowania możliwości realizacji procesów osługowo-naprawczych maszyn, identyfikowania relacji zachodzących między podsystemami użytkowania i zapewniania zdatności, oceny i analizy możliwego zakresu realizowanych w systemie i jego otoczeniu procesów osługowo-naprawczych, analizy tendencji rozwojowych organizacji i technologii wykonywania osług i napraw, projektowania i udowania odpowiedniego do specyfiki realizowanego procesu rooczego i użytkowanych maszyn podsystemu osługowo-naprawczego, lu jego modernizacji, gromadzenia i analizy informacji o uszkodzeniach maszyn, ich przyczynach, postaciach i skutkach, kształcenia pracowników eksploatacyjnych. Pracochłonność i zakres realizacji zadań przez służy utrzymania ruchu uzależnione są między innymi od stanu maszyn, ich jakości, prawidłowości realizacji poszczególnych procesów eksploatacji, intensywności oddziaływań procesów destrukcyjnych, kosztów realizacji czynności osługowo-naprawczych, itd. [76]. Do głównych zadań służ utrzymania ruchu należy: realizacja procesów osługiwania profilaktycznego maszyn (w ramach przyjętej strategii eksploatacji), identyfikowanie i lokalizowanie uszkodzeń elementów maszyn oraz ich usuwanie, identyfikacja, analiza i ograniczanie intensywności procesów fizycznego zużywania się elementów maszyn, monitorowanie i usuwanie skutków zachodzących procesów zużycia, paszportyzacja maszyn oraz realizacja procesów ewidencji danych o stanach maszyn oraz ich elementów. Efektywne (zarówno w sensie ekonomicznym jak i technicznym) i skuteczne realizowanie procesów zapewniania zdatności maszyn przez służy utrzymania ruchu ma istotny wpływ na ezpieczeństwo i efektywność użytkowania maszyn.

23 3.4. TECHNII INFORMACYJNE W UTRZYMANIU RUCHU MASZYN Dążenie do ciągłego wzrostu efektywności działalności przedsięiorstw przy nieustannym wzroście wymagań dotyczących jakości produktu i rosnącej złożoności procesów wytwarzania oraz wzrost liczy regulacji i wymagań formalno-prawnych sprawiają że jednym z kluczowych elementów determinujących rozwój przedsięiorstwa jest zdolność do skutecznego wykorzystywania technik informacyjnych, informatycznych i telekomunikacyjnych. Nowoczesne techniki informacyjne oraz wykorzystanie systemów i narzędzi informatycznych umożliwiają z jednej strony skuteczną realizację zadań stawianych służom utrzymania ruchu a z drugiej efektywne wykorzystanie istniejących zasoów i optymalizację kosztów ich funkcjonowania. Narzędzia informatyczne dedykowane do wspomagania procesów realizowanych w podsystemach zapewniania zdatności nazywane są komputerowymi systemami wspomagającymi służy utrzymania ruchu, lu systemami klasy CMMS (Computerised Maintenance Management System). Oecnie szczególnego znaczenia naierają zintegrowane systemy informatyczne jako narzędzie racjonalizacji i optymalizacji procesów realizowanych w przedsięiorstwach. Stąd coraz większa licza nie tylko dużych ale także małych i.średnich przedsięiorstw decyduje się na wdrożenie systemów klasy ERP (Enterprise Resource Planning). Systemy klasy ERP (można tłumaczyć jako systemy Planowania Zasoów Przedsięiorstwa) to w uproszczeniu informatyczne systemy aplikacji, które integrują procesy przedsięiorstwa na wszystkich jego szczelach. Przeznaczone są zarówno dla przedsięiorstw produkcyjnych, handlowych jak i usługowych. System ERP powinien oejmować całość procesów produkcji i dystryucji, integrować różne oszary działania przedsięiorstwa, porządkować i przyspieszać przepływ informacji. Systemy klasy ERP nie są związane ezpośrednio ze wspomaganiem służ utrzymania ruchu, mogą w ogóle nie zawierać modułów wspomagania SUR. omputerowe wspomaganie szeroko rozumianego podsystemu utrzymania ruchu (służ utrzymania ruchu) w przedsięiorstwach może yć realizowane zarówno poprzez wdrażanie niezależnych programów komputerowe typu CMMS, często mogących współpracować z istniejącymi lu w przyszłości wdrażanymi systemami klasy ERP, jak i poprzez moduły (lu funkcje) ardziej złożonych systemów ERP. Wyór narzędzi informatycznych Producenci i dystryutorzy komputerowych programów wspomagających działanie służ utrzymania ruchu nie wskazują, z oczywistych względów, na ewentualne prolemy i koszty związane z wdrażaniem i stosowaniem oferowanych systemów wyliczając jedynie zalety tych systemów do których najczęściej zaliczają lepsze wykorzystanie zasoów przedsięiorstwa co ma umożliwić: zmniejszenie kosztów produkcji, zmniejszenie poziomu zapasów, zmniejszenie liczy uszkodzeń maszyn i urządzeń stosowanych w procesie produkcji, itp. Brak jednoznacznego, spójnego i jednolitego sposou opisu cech oferowanych produktów utrudnia proces ich oceny i porównania. Metody oceny informatycznych systemów wspomagających służy utrzymania ruchu (SUR) i optymalizacji dooru tych systemów do konkretnego przedsięiorstwa (uwzględnienie specyfiki działania rzeczywistego systemu eksploatacji oiektów technicznych) można podzielić na dwie zasadnicze grupy: metody oiektywne oparte na zadaniach optymalizacji matematycznej, metody suiektywne oparte na analizie oranych kryteriów z przypisaniem im odpowiednich wag.

24 Decydent dokonuje wyoru quazi-optymalnego systemu wspomagającego SUR spośród wielu możliwych rozwiązań z uwzględnieniem, często wzajemnie sprzecznych, kryteriów dooru. W praktyce decydent uduje taelę zestawieniową wspólną dla różnych rozwiązań analizowanych systemów z wszystkimi danymi,,za i,,przeciw mającymi wpływ na wyór danego rozwiązania i dokonuje hierarchizacji systemów w świetle przyjętego układu kryteriów wyoru. Ogólne zasady, które powinny yć uwzględniane przy doorze urządzeń, w tym urządzeń komputerowych i systemów informatycznych wymagają analizy takich cech oiektów jak: funkcjonalność, niezawodność i trwałość, sprawność, koszty zakupu i wdrożenia, koszty eksploatacji w tym koszt i dostępność materiałów eksploatacyjnych, łatwość eksploatacji, ergonomiczność, zgodność z oowiązującymi normami i przepisami. Powszechnie używanymi metodami przydatnymi przy wyorze jednego z wielu możliwych rozwiązań (doór maszyn, wyór technologii, itd.) są metody liniowe oraz metody relacyjne. Pierwszą grupę tworzą hierarchiczne metody liniowe. Jedną z metod należących do tej grupy jest metoda rangowania inaczej nazywana metodą punktową. W ocenie jakości zajmuje ona szczególne miejsce, owiem ujmuje wszystkie oceniane oddzielnie cechy oiektu w jedną liczę, która kompleksowo wyraża jakość ogólną adanego oiektu [55]. Opiera się ona na swoistej hierarchii elementów systemu oraz ich odległości od wielkości maksymalnie możliwej do uzyskania. Ocena następuje w wyniku przyjęcia określonej skali. Hierarchię charakteryzuje uporządkowany w sposó rosnący lu malejący, szereg wskazujący na stopień realizacji kryterium gloalnego, oejmującego wszystkie podkryteria. Dodatkowymi zaletami jest prosta, zrozumiała dla wszystkich konstrukcja, krótki czas realizacji oraz niskie koszty adania. Wyróżnia się rangowanie jednokryterialne i wielokryterialne. Polega ono na ustaleniu znaczenia analizowanego systemu w ziorze analizowanych systemów, ze względu na ustalony ziór kryteriów. Skale punktowe łączą zalety skal weralnych i skal liczowych. ażdy punkt skali ma umowne liczy oraz odpowiadające im określenie (lu określenia) słowne. Precyzja uzyskanych wyników zależy od poprawnego zdefiniowania poszczególnych poziomów jakości i jest to pierwszy warunek y uzyskać poprawne wyniki. Drugim warunkiem jest wyszkolenie zespołu oceniającego, pozwalające na jednoznaczne rozumienie definicji poszczególnych cech oiektu. Definicje nie mogą zawierać pojęć o charakterze emocjonalnym i zyt ogólnym [9]. Poprawnie skonstruowana skala punktowa powinna spełniać warunki [55]: każdy stopień skali powinien odpowiadać odmiennemu poziomowi jakości uchwytnemu dla oceniającego; każdemu punktowi skali (czyli każdemu poziomowi jakości) powinna odpowiadać jednoznaczna definicja jakości; licza punktów skali powinna yć ograniczona i nie powinna przekraczać 11 stopni, a dla seryjnych, rutynowych oznaczeń zalecana jest skala pięciopunktowa; wszystkie cechy powinny yć oceniane na skali o jednakowej liczie punktów. Wynikiem metody punktowej jest uszeregowanie adanych systemów z punktu widzenia stopnia spełnienia wymagań. Do istotnych korzyści tej metody zalicza się: odporność na wysokie różnice w oserwacjach, możliwość porównań cech ilościowych,

25 jakościowych i wartościowych jednocześnie oraz względna łatwość interpretacji. Metoda punktowa stosowana jest w wielu dziedzinach. Druga grupą są metody relacyjne do których należy metoda AHP (Analytic Hierarchy Process). W metodzie tej wyróżnia się w niej dwa etapy przygotowawcze: hierarchicznie nadrzędne wyznaczenie względnej dominacji kryteriów, uzyskanych z porównania parami oraz oliczenie względnej dominacji poszczególnych systemów ze względu na kolejne kryteria i jeden analityczny. Tym ostatnim etapem jest oliczenie ocen syntetycznych porządkujących systemy oraz analiza i interpretacja wyników. W metodzie przyjmuje się na ogół uproszczoną (licząc co dwie przedziałki) skalę ocen Likerta od 1 do 9. Zgodność ocen w porównaniu parami jest kontrolowana przez współczynnik niespójności. Użyteczność metody AHP występuje, gdy w adaniu występuje hierarchia kryteriów oceny, reprezentująca różny poziom szczegółowości, związana z hierarchią celów lu oczekiwanych korzyści, gdy dane do analizy mają charakter jakościowy a nie tylko ilościowy, oceny są suiektywnym punktem widzenia osoy przeprowadzającej analizę, a warianty muszą należeć do tej samej klasy, ze względu na pełną porównywalność. Metoda jest trudna do stosowania przez oceniających i ardzo pracochłonna, relatywizm pomiędzy czynnikami ilościowymi i jakościowymi czasem ardzo trudny do uchwycenia i zmuszający do dodatkowych działań [9]. O ile jednak w metodach punktowych wystawia się ocenę, iorąc pod uwagę własne odczucia co do stopnia realizacji danej cechy kryterium w oiekcie w oderwaniu niejako od innych oiektów, to w metodach relacyjnych ierze się głównie pod uwagę zróżnicowanie jej realizacji w poszczególnych oiektach. W metodach punktowych relacje pomiędzy kryteriami mogą yć narzucane zewnętrznie w postaci wektora preferencji, w metodach relacyjnych są oliczane też jako wektor preferencji z macierzy dominacji. Istnieje więc wiele podoieństw pomiędzy analizowanymi metodami, jednak interpretacja wyników metody AHP jest znacznie trudniejsza. Żadna też nie ierze pod uwagę zależności korelacyjnych pomiędzy kryteriami [9]. Z analizy metod wyoru można wyciągnąć następujące wnioski (Ta. 3.2): metoda punktowa, chociaż suiektywna, nawet przy dużej ilości kryteriów oraz tradycyjnej liniowej skali punktowej jest oceniana jako racjonalna i łatwa w zastosowaniach praktycznych. Po uwzględnieniu skali preferencji stwierdzono, że wrażenie suiektywizmu i równoważności definitywnie różnych kryteriów nie są aż tak znaczące; metoda AHP stwarza wiele trudności w przypadku konieczności porównania wielu systemów i przy zastosowaniu wielu kryteriów. Często pierwsze oceniane systemy uzyskują w stosunku do następnych lepsze oceny. Ocena może yć niejednoznaczna, ze względu na jej relatywizm i rozciągnięcie skali Likerta. Pracochłonność tej metody rośnie w porównaniu z metodą punktową wykładniczo w stosunku do ilości wykorzystywanych kryteriów oceny oraz ilość ranych pod uwagę systemów [9]. Talica 2. Ocena możliwości wykorzystania metod dooru urządzeń [55] Cecha charakterystyczna Metoda punktowa Metoda AHP Łatwość zastosowania Wysoka Niska Łatwość nauczenia się Wysoka Niska Łatwość dokonania oliczeń Wysoka Wysoka przy dysponowaniu odpowiednim oprogramowaniem Oiektywizm Niski Wysoki Interpretacja wniosków Wysoka Średnia

26 Proponowana metoda oceny systemów wspomagających służy utrzymania ruchu Na podstawie dokonanej analizy proponuje się do oceny informatycznych systemów wspomagających służy utrzymania ruchu oraz optymalizacji dooru tych systemów do konkretnego przedsięiorstwa stosować metodę punktową. Wymagane jest opracowanie zioru kryteriów oceny oraz przypisania im wag określających ważność poszczególnych kryteriów. Dla przyjętego układu kryteriów wyoru zespół ekspertów dokona oceny stopnia spełnienia przez analizowane systemy poszczególnych kryteria w skali od 1 do 10. Oceniającymi (ekspertami) mogą yć specjaliści z zakresu wdrażania i eksploatacji tego typu systemów oraz kierownicy działów utrzymania ruchu w przedsięiorstwach analizowanych ranż. Wstępny układ kryteriów oceny Wstępny układ kryteriów analizy, oceny i wyoru informatycznych systemów wspomagających SUR zawiera podstawowe kryteria i nie wskazuje ich hierarchizacji (systemu wag). Jako wstępne kryteria oceny przyjęto: cena zakupu, koszty wdrożenia, koszty eksploatacji, uniwersalność systemu, możliwość współpracy z innymi systemami zarządzania przedsięiorstwem, niezawodność systemu, ezpieczeństwo systemu (ochrona danych przed nieupoważnionym dostępem, stopień trudności złamania zaezpieczeń, system archiwizacji danych), odporność danych na uszkodzenia urządzeń informatycznych, łatwość i czas niezędny do przywrócenia systemu po uszkodzeniu lu wyłączeniu, szykość działania, prostota wdrożenia, wymagane kwalifikacje do administrowania systemem, wymagane kwalifikacje użytkowników systemu, możliwość konfiguracji i modyfikacji przez użytkowników, regionalizacja systemu (dla systemów o zasięgu gloalnym lu zagranicznych), czas wdrożenia (łącznie ze szkoleniem pracowników użytkowników systemu), możliwość rozwoju systemu, dostępność pomocy technicznej, gwarancja (zakres, czas), modułowość systemu oraz możliwość niezależnego zakupu i wdrażania modułów, wymagania sprzętowe, pozycja firmy (producenta systemu informatycznego) na rynku, rozwój systemu przez producenta (kolejne wersje systemu), komfort pracy. W celu ułatwienia procesu analizy i oceny pakietów oprogramowania do wspomagania służ utrzymania ruchu oferowanych na polskim rynku opracowano wzór tzw. karty informacyjnej produktu ta. 3 i kartę charakterystyki funkcjonalnej produktu ta. 4. Zestawienie w jednolitej formie podstawowych informacji o cechach rozważanych systemów informatycznych umożliwia analizę oferowanych rozwiązań. Opracowane wzory dokumentów mogą yć wykorzystane przez pracowników przedsięiorstw odpowiedzialnych za dokonanie analizy istniejących rozwiązań analizowanych systemów i wyór rozwiązania najlepiej przystosowanego do specyfiki przedsięiorstwa. Analiza tak przygotowanych dokumentów może stanowić etap wstępny wyoru optymalnego rozwiązania.

27 olejnym etapem wyoru pakietu oprogramowania może yć dokonanie oceny poszczególnych rozwiązań z punktu widzenia zioru przyjętych kryteriów oceny. W celu ułatwienia tego procesu opracowano wzór ankiety zawierającej ziór kryteriów oceny dotyczących podstawowych cech oferowanych na polskim rynku analizowanych produktów ta. 5. Zestawione w jednolitej i spójnej postaci informacje o dostępnych na polskim rynku systemów klasy CMMS umożliwią decydentom przedsięiorstw wstępną analizę istniejących rozwiązań i ułatwią proces wyoru oprogramowania dostosowanego do potrze przedsięiorstwa. Opracowany ziór kart analizowanych produktów stanowi azę danych podstawowych wartości cech analizowanych pakietów. Talica 3. arta informacyjna produktu (opracowanie własne) Cecha Data informacji Nazwa produktu Producent Główny dystryutor w Polsce Oecność na rynku produktu (od kiedy) Oecność na rynku polskim produktu (od kiedy) Licza wdrożeń (gloalnie) Licza wdrożeń w Polsce Dane teleadresowe producenta Adres Telefon Fax WWW Uwagi Dane teleadresowe głównego dystryutora w Polsce Największe wdrożenia (gloalne) Największe wdrożenia w Polsce Podstawowa charakterystyka produktu Cena podstawowej wersji Uwagi dotyczące wersji podstawowej Dedykowany dla ranży Dostępność wersji demo (tak/nie/uwagi) Modułowa struktura systemu (tak/nie/uwagi) Możliwość adaptacji do potrze klienta (tak/nie/uwagi) Możliwość ingerencji i własnej rozudowy systemu przez użytkownika (tak/nie/uwagi) Możliwość niezależnego zakupu i wdrożenie poszczególnych modułów (tak/nie/uwagi) Możliwość regionalizacji produktu (tak/nie/uwagi) Możliwość współpracy z systemami ERP Możliwość zastosowania w wielu lokalizacjach jednocześnie (tak/nie/uwagi) Posiadane certyfikaty jakości dotyczące oferowanego systemu (projektowanie, wdrożenie, rozwój i testowanie, dystryucja, inne) Rodzaj licencji Uwagi dotyczące licencji Serwisowanie produktu i opieka techniczna zawiera Skalowalność systemu (tak/nie/uwagi) Średni czas wdrożenia dla firmy jednozakładowej średniej wielkości (około 100 urządzeń technologicznych o przeciętnej złożoności. Uwagi dotyczące podanego czasu niezędnego na wdrożenie Wersja jednostanowiskowa (tak/nie/uwagi) Wersja wielostanowiskowa (tak/nie/uwagi) Wersje językowe Dane techniczne System operacyjny System azy danych Wymagania sprzętowe Wymagania softwarowe Inne (istotne wg producenta/dystryutora) podstawowe cechy systemu Wartość cechy

28 Budując ziory kryteriów oceny należy dokonać ich wstępnej hierarchizacji (rangowania). Na ogół poszczególne kryteria dla decydentów nie są jednakowo istotne. Oczywistym jest, że przypisanie wag do opracowanego zioru kryteriów ma charakter poglądowy (wstępny) i powinien yć zweryfikowany przy ocenie przydatności i wyorze oprogramowania do konkretnego zastosowania. Wagi poszczególnych kryteriów pozwalają wyznaczyć syntetyczny wskaźnik oceny przy zastosowaniu oceny wielokryterialnej. Hierarchizacja kryteriów powinna odzwierciedlać główne cele stawiane tego typu systemom informatycznym przez decydentów przedsięiorstwa. Przypisanie wag do poszczególnych kryteriów w procesie oceny i dooru informatycznych systemów wspomagających służy utrzymania ruchu realizowane jest przez dokonującego ocenę analityka. Ocenianie definiuje się jako relacją między podmiotem oceny (oceniającym), przedmiotem oceny (analizowanym programem komputerowym), kryteriami oceny a ocenami. W procesie oceniania realizowane są następujące czynności: pomiar wartości cech systemu, istotnych dla danego kryterium, sformułowanie oceny (zdania oceniającego). Ocenę można zatem zdefiniować jako stwierdzenie wartościujące podmiotu oceniającego, wyrażające - najogólniej - aproatę lu dezaproatę dla stanu systemu ocenianego w sensie przyjętych kryteriów (kryterium). Wynika stąd, że oceny spełniać powinny następujące postulaty [76]: standaryzacji ocen, podania kryterium oceny (określonego systemu wartości), powtarzalności wyników dla danego systemu lu danych typów systemów, jednolitości ocen (skali ocen). Talica 4. arta charakterystyki funkcjonalnej produktu (opracowanie własne) Cecha Analizy niezawodności Automatyczne generowania opracowanych wzorów raportów Automatyczne tworzenie kopii zapasowych Definiowanie własnych wzorców raportów Harmonogramowanie zleceń osługiwania (kolejkowanie) Historia uszkodzeń Historia zleceń osługi Jeżeli istnieje moduł analizy niezawodności to jakie posiada główne cechy i funkcje ompletacja elementów i środków eksploatacyjnych dla zleceń osługi onfigurowalne menu Moduł analiz (statystyki uszkodzeń, wyznaczanie MTBF, itp.) Moduł na urządzenia przenośne (moilność) Możliwość wykorzystania podpisu elektronicznego Osługa kodów kreskowych Osługa urządzeń kontrolno-pomiarowych (odczyt danych) Planowanie osług wg czasu kalendarzowego Planowanie osług wg miary realizacji zadań. Możliwe miary (wymienić: np. wielkość produkcji, licza cykli pracy, rzeczywisty czas realizacji zadań, inne) Przekazywanie komunikatów za pomocą Przekazywanie komunikatów za pomocą telefonii GSM Rejestr maszyn i urządzeń Rejestr narzędzi Rejestr środków eksploatacyjnych Rejestracja czasu pracy maszyn Rejestracja czasu pracy pracowników służ utrzymania ruchu Rejestracja kosztów osług Technologia wykorzystująca przeglądarkę WWW Zgłoszenia zleceń osługi (uszkodzenia) z zewnętrznych terminali Zgłoszenia zleceń osługi (uszkodzenia) za pomocą strony www (dowolny terminal mający dostęp do WWW) Inne (istotne wg producenta/dystryutora) cechy systemu Wartość cechy (tak, nie, uwagi)

29 Talica 5. Ankieta oceny produktu (opracowanie własne) ryterium Automatyczne generowania opracowanych własnych wzorów raportów Bezpieczeństwo systemu (ochrona danych przed nieupoważnionym dostępem) Czas wdrożenia (łącznie ze szkoleniem pracowników użytkowników systemu) Dostępność pomocy technicznej Funkcjonalność omfort pracy oszty eksploatacji systemu oszty wdrożenia oszty zakupu (czym niższe w stosunku do porównywalnych produktów tym wyższy stopień spełnienia kryterium) Łatwość analizy zdarzeń eksploatacyjnych Łatwość i czas niezędny do przywrócenia systemu po uszkodzeniu lu wyłączeniu Możliwość adaptacji do indywidualnych potrze Możliwość konfiguracji i modyfikacji przez użytkowników Możliwość oniżenia kosztów działania służ utrzymania ruchu po wdrożeniu systemu (wpływ na zwiększenie efektywności działania SUR) Możliwość oniżenia stanów magazynowych środków eksploatacyjnych i elementów wymiennych Możliwość ograniczenia czasów przestojów maszyn (wpływ na optymalizację procesów osługiwania) Możliwość ograniczenia liczy uszkodzeń maszyn (wpływ na optymalizację realizowanej strategii eksploatacji) Możliwość prognozowania trwałości i niezawodności maszyn (układów, elementów) Możliwość regionalizacji systemu (dla systemów o zasięgu gloalnym lu zagranicznych) Możliwość rozudowy systemu Możliwość współpracy z innym systemami wspomagającymi zarządzanie przedsięiorstwem Niezawodność Odporność danych na uszkodzenia urządzeń informatycznych Optymalizacja wykorzystania infrastruktury technicznej przedsięiorstwa wdrażającego system Optymalizacja wykorzystania zasoów ludzkich Pozycja firmy na rynku (producenta systemu) Prostota osługi Prostota wdrożenia Rozwój systemu przez producenta (kolejne wersje systemu) Stopień kompletności dokumentacji dotyczącej zdarzeń eksploatacyjnych Stopień użyteczności (wykorzystania przez przedsięiorstwa wdrażające system) funkcji oferowanych przez system Szykość działania Uniwersalność Warunki gwarancji Warunki licencji Wpływ na ułatwienie dostosowania się przedsięiorstwa do Dyrektywy Maszynowej Wspomaganie procesów planowania procesów osługiwania Wymagane kwalifikacje użytkowników systemu (czym wyższe tym niższy stopień spełnienia kryterium) Zgodność z oowiązującymi normami i przepisami * skala od 0 do 10 (0 niespełnione,10 maksymalny stopień spełnienia kryterium) Ocena stopnia spełnienia kryterium * Wydaje się, iż podmiotami oceny analizowanych programów z punktu widzenia poszczególnych kryteriów oceny powinni yć użytkownicy tego typu systemów oraz kadra kierownicza działów służ utrzymania ruchu i eksperci. Precyzyjna analiza kosztów wdrożenia oraz eksploatacji systemu, w większości przypadków, jest możliwa dopiero po wdrożeniu systemu w przedsięiorstwie. Wydaje się jednak, iż dokonanie oceny analizowanych pakietów oprogramowania na podstawie realizacji adań ankietowych wśród użytkowników tego typu systemów oraz kadrę kierowniczą działów służ utrzymania ruchu i ekspertów może stanowić istotny element metody oceny informatycznych systemów wspomagających służy utrzymania ruchu. Zrealizowana ocena może stanowić jeden z elementów wspomagających decydentów przedsięiorstw w procesie analizy istniejących rozwiązań i dooru tego typu systemów.

30 Wyrane wyniki adań ankietowych oceny programów komputerowych typu CMMS Pomocne przy ustalaniu wag poszczególnych kryteriów mogą yć wyniki adań dotyczące oceny znaczenia poszczególnych kryteriów oceny przez użytkowników tego typu systemów oraz kadrę kierowniczą działów służ utrzymania ruchu. W talicy 3.6. przedstawiono wyniki zrealizowanych adań ankietowych dotyczących określenia oceny ważności wyranych kryteriów oceny programów komputerowych typu CMMS. Badania zrealizowano metodą ankietowania respondentów. W sposó losowy wyrano ziór 23 pracowników działów służ utrzymania ruchu przedsięiorstw produkcyjnych różnej wielkości i z różnych ranż. Wszystkie osoy legitymowały się wyższym wykształceniem technicznym. W grupie respondentów znajdowali się zarówno pracownicy nadzorujący służy utrzymania ruchu (kierownicy działów SUR) jak i ezpośrednio realizujący procesy zapewniania zdatności. Jako ankietę przyjęto opracowany ziór kryteriów oceny systemów typu CMMS. Respondenci mieli dokonać oceny, w skali od 1 do 10, ważność poszczególnych kryteriów (im wyższa wartość oceny tym ważniejsze kryterium). Poddano analizie ziór liczący 39 kryteriów oceny. Ze względu na rak dokonania ocen w odniesieniu do dwóch kryteriów przez część respondentów pominięto te kryteria w dalszej analizie. Zwracają uwagę wysokie oceny ważności analizowanych kryteriów. Tylko 3 spośród 39 analizowanych kryteriów uzyskały ocenę ważności poniżej 5. Analizując otrzymane wyniki można stwierdzić iż w ziorze 39 analizowanych kryteriów można wyróżnić, na podstawie wartości współczynnika zmienności uzyskanych ocen ich ważności, trzy podziory kryteriów. Pierwszy podziór liczący 14 kryteriów charakteryzuje się niewielką wartością współczynnika zmienności (v < 0,1). Oznacza to ardzo dużą zgodność respondentów co do dokonanych ocen ważności analizowanych kryteriów. Równocześnie w tym podziorze kryteriów znajdują się kryteria, które uzyskały najwyższą ocenę ważności (powyżej 9). Istnieje korelacja pomiędzy wartością średnią z uzyskanych wag a rozrzutem ocen poszczególnych respondentów wokół wartości średniej. Drugi podziór, najardziej liczny (liczący 14 kryteriów) charakteryzuje się wartością współczynnika zmienności w zakresie od 0,1 do 0,3 0(0,1 <v < 0,3). Wydaje się, iż taki rozrzut uzyskanych ocen może wynikać z różnych preferencji respondentów, celów i oczekiwań stawianych przez nich komputerowym systemom wspomagania SUR. Trzeci podziór liczący 7 kryteriów charakteryzuje się stosunkowo dużą wartością współczynnika zmienności (v > 0,3). Oznacza to dużą rozieżność respondentów co do dokonanych ocen ważności analizowanych kryteriów. Równocześnie w tym podziorze kryteriów znajdują się kryteria, które uzyskały relatywnie niską ocenę ważności. Najniższą wartość średnią ocen (3,043) i równocześnie najwyższy rozrzut uzyskanych wyników charakteryzuje się kryterium zdefiniowane jako: pozycja firmy na rynku (producenta systemu). Uzyskane wyniki potwierdzają zasadność przyjętych założeń metody oceny informatycznych systemów wspomagających służy utrzymania ruchu zarówno co do konieczności stosowania możliwości wyoru wartości wag poszczególnych kryteriów przez dokonujących wyoru systemu jak i przydatności opracowanego zioru kryteriów do oceny tego typu systemów. Analiza uzyskanych wyników może yć przydatna zarówno w procesie wyoru spośród istniejących rozwiązań systemów CMMS pakietu najlepiej spełniającego oczekiwania decydentów przedsięiorstw (hierarchizacja kryteriów) jak i dla producentów oraz przedsięiorstw zajmujących się dystryucją i wdrażaniem tego typu pakietów oprogramowania.

31 Talica 6. Wyniki oceny (skala od 0 do 10) ważności kryterium (opracowanie własne) ryterium Średnia Odchylenie standardowe Współczynnik zmienności Automatyczne generowania opracowanych własnych wzorów raportów 9,130 0,869 0,095 Bezpieczeństwo systemu (ochrona danych przed nieupoważnionym dostępem) 6,565 1,950 0,297 Czas wdrożenia (łącznie ze szkoleniem pracowników użytkowników systemu) 7,217 1,808 0,251 Dostępność pomocy technicznej 8,957 0,825 0,092 Funkcjonalność 6,087 1,649 0,271 omfort pracy 8,957 0,928 0,104 oszty eksploatacji systemu 9,348 0,714 0,076 oszty wdrożenia 7,348 1,799 0,245 oszty zakupu (czym niższe w stosunku do porównywalnych produktów tym wyższy stopień spełnienia kryterium) 4,130 1,180 0,286 Łatwość analizy zdarzeń eksploatacyjnych 9,261 0,689 0,074 Łatwość i czas niezędny do przywrócenia systemu po uszkodzeniu lu wyłączeniu 6,217 2,255 0,363 Możliwość adaptacji do indywidualnych potrze 8,130 1,424 0,175 Możliwość konfiguracji i modyfikacji przez użytkowników 5,565 1,502 0,270 Możliwość oniżenia kosztów działania służ utrzymania ruchu po wdrożeniu systemu (wpływ na zwiększenie efektywności działania SUR) 9,391 0,656 0,070 Możliwość oniżenia stanów magazynowych środków eksploatacyjnych i elementów wymiennych 5,261 2,281 0,434 Możliwość ograniczenia czasów przestojów maszyn (wpływ na optymalizację procesów osługiwania) 9,304 0,703 0,076 Możliwość ograniczenia liczy uszkodzeń maszyn (wpływ na optymalizację realizowanej strategii eksploatacji) 9,696 0,470 0,049 Możliwość prognozowania trwałości i niezawodności maszyn (układów, elementów) 7,348 1,584 0,216 Możliwość regionalizacji systemu (dla systemów o zasięgu gloalnym lu zagranicznych) 6,870 2,117 0,308 Możliwość rozudowy systemu 6,174 2,037 0,330 Możliwość współpracy z innym systemami wspomagającymi zarządzanie przedsięiorstwem 6,522 3,189 0,489 Niezawodność 9,783 0,422 0,043 Odporność danych na uszkodzenia urządzeń informatycznych 9,739 0,449 0,046 Optymalizacja wykorzystania infrastruktury technicznej 8,783 0,951 0,108 przedsięiorstwa wdrażającego system Optymalizacja wykorzystania zasoów ludzkich 9,304 0,703 0,076 Pozycja firmy na rynku (producenta systemu) 3,043 1,637 0,538 Prostota osługi 9,565 0,590 0,062 Prostota wdrożenia 5,913 1,505 0,255 Rozwój systemu przez producenta (kolejne wersje systemu) 8,217 0,850 0,103 Stopień kompletności dokumentacji dotyczącej zdarzeń 6,696 1,820 0,272 eksploatacyjnych Stopień użyteczności (wykorzystania przez przedsięiorstwa wdrażające system) funkcji oferowanych przez system 9,435 0,662 0,070 Szykość działania 9,217 0,850 0,092 Uniwersalność 3,870 1,486 0,384 Warunki gwarancji Warunki licencji Wpływ na ułatwienie dostosowania się przedsięiorstwa do Dyrektywy Maszynowej 8,696 0,926 0,107 Wspomaganie procesów planowania procesów osługiwania 9,826 0,388 0,039 Wymagane kwalifikacje użytkowników systemu (czym wyższe tym niższy stopień spełnienia kryterium) 8,739 1,137 0,130 Zgodność z oowiązującymi normami i przepisami 9,913 0,288 0,029 Istota metody oceny informatycznych systemów wspomagających służy utrzymania ruchu Istotę opracowanej metody oceny informatycznych systemów wspomagających służy utrzymania ruchu przedstawiono na rys Istota opracowanej metody polega na realizacji w sposó sformalizowany wyróżnionych etapów postępowania oraz zastosowaniu systemu kryteriów i analizie wyznaczonych wartości wskaźników decyzyjnych (kryteriów oceny).

32 Elementami metody oceny są opracowane materiały i narzędzia wspomagające decydentów przedsięiorstw w procesie analizy istniejących rozwiązań i dooru informatycznych systemów wspomagających służy utrzymania ruchu, w tym: karty informacyjne produktu (oprogramowania) stanowiące azę danych o istniejących rozwiązaniach systemów wspomagania SUR, system kryteriów oceny podstawowych cech produktu i potencjalnych efektów jego wdrożenia, narzędzie oliczeniowe. Metoda oejmuje kilka etapów działań. Etapem wstępnym realizacji procesu wyoru pakietu oprogramowania jest: zdefiniowanie celów wdrożenia CMMS oraz potrze przedsięiorstwa w tym zakresie, identyfikacja systemu eksploatacji oiektów technicznych, identyfikacja realizowanego procesu eksploatacji. Rys Istota opracowanej metody oceny informatycznych systemów wspomagających służy utrzymania ruchu (opracowanie własne) olejnym etapem jest dokonanie wstępnej selekcji istniejących produktów na podstawie analizy azy danych i przyjętych wartości granicznych wskaźników decyzyjnych. Wartościami granicznymi (progowymi) wskaźników decyzyjnych (kryteriów oceny) mogą yć zarówno określony cechy funkcjonalne produktu (np. posiadanie lu nie określonych funkcji: wielo-stanowiskowość, osługa komunikatów sms, osługa kodów paskowych, itp.)