OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE

Transkrypt

1 Czasopismo poświęcone potrzebom nauki i praktyki 2011 Nr 6 (54) OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE SPIS TREŚCI STUDIA I ROZPRAWY... 3 Dariusz Pieńkowski John Maynard Keynes i jego makroekonomia krótkiego okresu... 3 Dariusz Kiełczewski Związki idei zrównoważonego rozwoju z ideą społecznej odpowiedzialności biznesu Aleksander Maksimczuk Polskiej transformacji systemowej ciąg dalszy najistotniejsze, z tym związane, dylematy oraz wyzwania badawcze w naukach ekonomicznych Marta Götz Ocena prognozowanej sytuacji gospodarczej USA i wybranych krajów UE w latach z wykorzystaniem metody pięciokąta stabilizacji makroekonomicznej Katarzyna Kamińska, Małgorzata Trybuchowicz Współzależność ładu gospodarczego i prawnego w RFN Agnieszka Makarewicz-Marcinkiewicz Zrównoważony rozwój problem ekskluzji społeczno-gospodarczej i realizacji strategii równowagi w gospodarce narodowej... 92

2 Artur Michałowski Ekonomiczne podstawy usług środowiska Agnieszka Zalewska-Bochenko, Łukasz Siemieniuk Zintegrowane systemy informatyczne zarządzania i ich wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw Andrzej Pawluczuk Monitor kapitału intelektualnego jako narzędzie benchmarkingu w organizacji MISCELLANEA Joanna Prystrom Rynek pracy w Szwecji charakterystyka i kondycja Joanna Jończyk Rozwój polskiej opieki zdrowotnej w kontekście potrzeb zdrowotnych społeczeństwa Beata Siemieniuk, Małgorzata Michalak-Ulita Wzrost poziomu innowacyjności potrzebą polskiej gospodarki Ewelina Kaczanowska Sektor samorządowy jako istotny element systemu finansów publicznych w Polsce Monika Jaworska, Artur J. Kożuch Możliwości rozwoju lokalnego w kontekście zróżnicowania samodzielności finansowej podstawowych jednostek samorządu terytorialnego (na przykładzie gmin miejsko-wiejskich Polski Wschodniej) Paweł Konopka Zastosowanie przedziałowej metody TOPSIS do oceny projektów pretendujących do objęcia współfinansowaniem funduszami pomocowymi Janusz Sasak Elektroniczne kanały komunikacyjne jako narzędzie wspierania współpracy międzysektorowej Dorota Czyżewska Procesy uczenia się w perspektywie budowania konkurencyjności regionalnej Krystyna Zimnoch Skutki kryzysu gospodarczego w świetle wyników ekonomicznych firm w województwie podlaskim Sylwia Saczyńska-Sokół Potencjał konkurencyjności szkół wyższych województwa podlaskiego na tle kraju Ewa Glińska, Urszula Kobylińska Identyfikacja wyróżników tożsamości wybranych miast województwa podlaskiego Justyna Grześ-Bukłaho Czynniki kształtowania reputacji podlaskich przedsiębiorstw deweloperskich w nowych warunkach gospodarowania

3 STUDIA I ROZPRAWY Dariusz PIEŃKOWSKI 1 JOHN MAYNARD KEYNES I JEGO MAKROEKONOMIA KRÓTKIEGO OKRESU Streszczenie Rozważania J. M. Keynesa połączyły nie tylko ekonomistów neoklasycznych, którzy szeroko zaadaptowali jego prace w swoich warsztatach badawczych, ale stały się również istotną płaszczyzną rozważań ekonomistów, którzy do końca pozostawali w opozycji do szkół ekonomicznych głównego nurtu. W niniejszej pracy wskazuje się na wpływ teorii J. M. Keynesa oraz szkół, powstających w świetle jego prac, na ekonomię głównego nurtu. Ważnym elementem tych refleksji są przesłanki, które przyczyniły się do akceptacji jego poglądów, z jednej strony przez, zdominowaną koncepcjami neoklasycznymi i klasycznymi, ekonomię głównego nurtu, a z drugiej strony przez różne nurty szkół post- -keynesistów. Prace szkół ekonomicznych, pozostających poza głównym nurtem ekonomii, w większym stopniu korzystały z dorobku M. Kaleckiego, którego koncepcje, w mniejszym lub większym stopniu, są utożsamiane z poglądami J. M. Keynesa. Słowa kluczowe: J. M. Keynes, ekonomia głównego nurtu, M. Kalecki, ekonomia post-keynesowska JOHN MAYNARD KEYNES: SHORT-TERM ECONOMICS Abstract Keynesian thought influenced not only the neoclassical economists who fully embraced his theories and developed them in their research, but also became an important reference point for those scholars who remained in opposition to mainstream economic schools. This paper discusses the impact of J. M. Keynes work, and the schools inspired by his theories, on the mainstream economics. The present study focuses on the conditions that contributed to the approval of J. M. Keynes views by both mainstream economics, dominated by classical and neoclassical concepts, as well as by various post-keynesian schools. The latter, in fact, relied to a greater extent on the scientific achievement of M. Kalecki, whose theories are often considered to be very close to those of Keynes. Key words: J. M. Keynes, mainstream economics, M. Kalecki, post-keynesian economics 1 Dr Dariusz Pieńkowski Wydział Ekonomiczno-Społeczny, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu.

4 4 Dariusz Pieńkowski Lepiej mieć niejasno rację, jak być precyzyjnie w błędzie J. M. Keynes 2 Wstęp Teorie J. M. Keynesa stworzyły podwaliny dla kolejnych pokoleń ekonomistów, którzy, podejmując jego założenia, rozwijali zasady polityki monetarnej jako neokeynesiści (G. Mankiw, D. Romer) w odpowiedzi na teorie nowych szkół klasycznych. Jednocześnie jednak dokonywała się swoista reinterpretacja jego prac, wskazując na konieczność włączenia zasad Ogólnej Teorii do ekonomii głównego nurtu, zdominowanej w znacznej mierze przez szkoły neoklasyczne. Za ideą efektywności rynkowej leży intelektualny błąd ekonomii głównego nurtu. Nie może ona przewidzieć krachu, ponieważ znacząca większość ekonomistów jest przekonana do poglądu, że rynki są, prędzej czy później, samokorygujące. Ekonomiczna profesja zarówno usankcjonowała, jak i zracjonalizowała model społeczeństwa, który wspierał zasadę minimalnego nadzoru rynku. W konsekwencji, ten błąd rynków marginalizował samą ekonomię. Pozostawiona jest ona na uboczu, gdy politycy próbują ratować coś z niepowodzeń porządku rynkowego [Skidelsky 2009 s. 168]. Dlatego też, rozważania J. M. Keynesa połączyły wielu ekonomistów neoklasycznych, którzy, chcąc nie chcąc, zaadaptowali jego prace w swoich warsztatach badawczych, co było doskonale racjonalne [Blaug 1990 s. 102] w owym czasie, ze względu na dalece trafną analizę systemów ekonomicznych. Teorie J. M. Keynesa stały się platformą rozważań również szkół post-keynesistów, do końca pozostających w opozycji do dorobku szkół głównego nurtu. A. Cukierman pisał, że: lata sześdziesiąte są powszechnie uznawane za szczyt keynesowskiej ekonomii zarówno w odniesieniu do teorii, jak i rekomendacji dla polityki [Cukierman 2010 s. 264]. G. Tily dodaje, że: przez 30 lat od końca Drugiej Wojny Światowej ekonomia keynesowska zdominowała ekonomiczne rozważania [Tily 2010 s. 319]. Tym niemniej, jego koncepcje nadal są szeroko dyskutowane z perspektywy ich wkładu w rozwój poszczególnych szkół ekonomicznych. S. Reddy pisał w Wall Street Journal, cytując słowa naukowców amerykańskich: gospodarcze zamieszanie pobudza ludzi na świecie do odkurzenia prac Keynesa, w celu wskrzeszenia sensu pragmatycznej twórczości, której wydaje się brakować, a która jest bardzo konieczna w tym momencie [Reddy 2009]. Jego prace dostarczają rekomendacji dla praktyki gospodarczej, w szczególności w odniesieniu do warunków krótkiego okresu, który był dotychczas pomijany w rozważaniach ekonomistów neoklasycznych. Celem niniejszej pracy jest wskazanie wpływu teorii J. M. Keynesa oraz szkół, powstających w świetle jego prac, na zdominowaną koncepcjami neoklasycznymi oraz klasycznymi ekonomię głównego nurtu. Kwestią zasadniczą jest specyficzna uniwersalność jego teorii, która pozwoliła na zbudowanie przesłanek metodologicznych w stosunku do rozważań różnych, czasami wręcz pozostających w nieustannym twórczym sporze ze szkołami głównego nurtu, szkół ekonomicznych. W kolejnym rozdziale są przedstawione główne założenia metodologiczne jego pracy w kontekście ich uwarunkowań w odniesieniu do rozważań szkół neoklasycznych i klasycz- 2 Powiedzenie użyte i przypisane J. M. Keynesowi, pierwotnie stworzone przez Carvetha Read [Skidelsky 2011 s. 13].

5 John Maynard Keynes i jego makroekonomia krótkiego okresu 5 nych. Następny rozdział podejmuje kwestie różnic koncepcji J. M. Keynesa, z perspektywy rozważań post-keynesistów, na przykładzie pracy M. Kaleckiego. W końcu, w ostatnim rozdziale, znajduje się podsumowanie dorobku J. M. Keynesa w świetle jego znaczenia dla szkół ekonomicznych głównego nurtu. 1. J. M. Keynes a szkoły ekonomii głównego nurtu (klasyczne i neoklasyczne) O ile szkoły neoklasyczne w dużej mierze były oparte na perspektywie mikroekonomicznej, polityka makroekonomiczna była podejmowana w kontekście ekonomii dobrobytu, zmierzając do urynkowienia problemów odbiegających od modelowych warunków wolnego rynku, opisanych przez A. Smitha. Wkrótce jednak praktyka gospodarcza, na tle wielkiego kryzysu gospodarczego w latach 30. XX wieku, dostarczyła interesujących rozważań makroekonomicznych, pozostających dzisiaj w zakresie analiz ekonomii głównego nurtu. W związku z tymi rozważaniami, toczył się wielki spór pomiędzy zwolennikami liberalizmu gospodarczego, w ujęciu neoklasycznym, a zwolennikami liberalizmu gospodarczego, pozostającego pod kontrolą polityki państwa, ze względu na konieczność aktywnego kreowania warunków wolnego rynku. R. Marchionatti pisał, że: to, co stopniowo wyłaniało się, to był pogląd, że ekonomiczna koncepcja Keynesa mocno kontrastuje z przeważającą koncepcją po 1945 r. i nie jest ona nieaktualna dla ekonomistów w 21. wieku [Marchionatti 2009 s. 2]. W praktyce, pogodzenie obu tych kwestii, w zakresie rozważań ekonomii głównego nurtu, odbyło się przez przypisanie im prawidłowości charakterystycznych dla różnych perspektyw czasowych procesów gospodarczych, czyli długiego i krótkiego okresu. Wskazuje się bardziej na stan nierównowagi krótkookresowej i politykę kreowania popytu lub stan równowagi długookresowej i mechanizmy kreowania podaży. J. M. Keynesa spostrzega się, w tym kontekście, jako praktyka trafnie podejmującego się rozwiązania kryzysu, który w swej postaci ekonomicznej generował dalsze konsekwencje społeczne i polityczne. Należą do nich zmiany układu sił pomiędzy mocarstwami po I Wojnie Światowej (wzmocnienie pozycji USA kosztem Wielkiej Brytanii) i wzrastające nierówności społeczne, powstające w procesie rynkowej alokacji zasobów. Sytuacja społeczno-ekonomiczna stanowiła dobry grunt do podjęcia zmian w kierunku, jaki towarzyszył powstaniu pierwszego państwa opartego na teoriach K. Marksa, to znaczy Związku Radzieckiego [Stankiewicz 2000 s. 361]. E. Canterbery podaje, że w latach poprzedzających II Wojnę Światową, 71% społeczeństwo zarabiało rocznie poniżej 2500$, podczas gdy reszta osiągała dochody rzędu $ rocznie. W latach poprzedzających wielki kryzys (przed 1929 r.) jedynie ci drudzy w znacznym stopniu posiadali i kontrolowali oszczędności, a koncentracja własności była jeszcze większa [Canterbery 2001 s ]. Używając języka polityki, można więc powiedzieć, że zmienił się polityczny klimat dla szkół klasycznych i neoklasycznych, które borykały się z narastającymi problemami społecznymi, szczególnie mocno podnoszonymi, gdy towarzyszyły im kryzysy gospodarcze. Jak pisał P. Stokes: teoria Keynesa spostrzegana była w tym czasie, jako odpowiedź na zapowiedzi Marksa, że koniunkturalne wzrosty i spadki kapitalizmu mogą nieuchronnie prowadzić do socjalizmu [Stokes 2006 s. 143].

6 6 Dariusz Pieńkowski J. M. Keynes przyczynił się do odrodzenia klasycznej perspektywy analiz ekonomicznych, opartej na agregacji [Ekelund, Hébert 1990 s. 410], tworząc podwaliny makroekonomicznych rozważań na podstawie neoklasycznych założeń mikroekonomicznych. Próbując jednocześnie pogodzić podstawowe założenie mikroekonomiczne szkół neoklasycznych z praktyką rynkową i zależnościami pomiędzy zmiennymi agregowanymi, częstokroć popadał w swoistego rodzaju pułapkę logiki i odmiennej klasyfikacji jego ekonomicznych poglądów. Z jednej strony pośrednio podejmował się krytyki szkół neoklasycznych, wskazując na rolę polityki gospodarczej w osiąganiu stanu równowagi, a więc tłumaczył niedoskonałości wolnego rynku, opisywanego w kategoriach założeń efektywnej alokacji, w sensie Pareto. Z drugiej strony przyjął te same założenia metodologiczne w ich zagregowanej postaci, modyfikując jedynie zjawiska ekonomiczne krótkiego czasu i ich znaczenie dla rozważań długookresowych, jak na przykład założenie, co do elastyczności cen i płac, czy teorię histerezy. Specyfika metodologiczna rozważań makroekonomicznych odkrywa problemy, które przyczyniają się do powstawania kryzysów wymagających czynnej ingerencji państwa i niwelowania skutków mikroekonomicznej organizacji procesów gospodarczych. Można powiedzieć, że na podstawie makroekonomicznych analiz ekonomicznych szkół klasycznych, J. M. Keynes wskazywał na odstępstwa wynikające z różnic pomiędzy modelowymi założeniami szkół klasycznych a praktyką życia gospodarczego, w tym również wynikające ze zjawisk krótkookresowych, które dotychczas były spostrzegane jako przejściowe i nie mające znaczenia dla charakteru równowagi w długim okresie. E. K. Hunt wskazuje na trzy fundamentalne filary neoklasycznej ideologii: wiarę w automatyczne dostosowanie rynku do poziomu produkcji w warunkach pełnego zatrudnienia (zgodnie z prawem Saya), dystrybucyjną sprawiedliwość i teorię dystrybucji dochodu opartą na rachunku marginalistycznym oraz wiarę w efektywne mechanizmy alokacji zasobów w świetle założeń optimum Pareto. W ujęciu neoklasycznym, jak dalej twierdzi E. K. Hunt, te trzy założenia tworzą logicznie zintegrowany, spójny system, który nie może istnieć, gdy któryś z tych warunków zostaje uchylony. Ale to jest właśnie dokładnie to, co Keynes próbował zrobić. On chciał porzucić założenia, co do automatyczności mechanizmu rynkowego w celu ochrony kapitalizmu przed samodestrukcją [...]. Niektórzy neoklasyczni ekonomiści podnieśli alarm, czytając koncepcje Keynesa zaprezentowane w jego rękopisie przed publikacją. Tak więc, Keynes zakończył Ogólną Teorię notką o ideologicznej solidarności z neoklasycystami [Hunt 2002 s. 424]. Krytykując teorię wolnego rynku, jednocześnie otwarcie odrzucał teorie K. Marksa, wręcz określając je jako nielogiczne i destruktywne, wskazując na możliwości podjęcia regulacji politycznej (protekcjonizm), która może okazać się jedyną drogą w świetle alternatywy marksistowskiej, jakkolwiek by jej nie traktować z punktu widzenia szkół neoklasycznych [Keynes 1926 s. 34]. Można raczej powiedzieć, że J. M. Keynes był gorącym zwolennikiem kapitalizmu (zresztą sam był przykładem dobrze prosperującego kapitalisty i szeroko zaangażowanego w działalność państwową urzędnika) i wolności jednostki, ale nie niewidzialnej ręki rynku. Nie podejmując problematyki nierówności społecznych generowanych przez kapitalizm, jak to czynił w szczególności K. Marks, wskazywał na to, iż rynek, w tej formie jak go widział J. B. Say, nigdy nie istniał. Tytuł jego pracy Koniec niewidzialnej ręki rynku (TheźEnd of Laissez-Faire) z 1926 roku dobrze obrazuje jego postawę wobec możliwości klasycz-

7 John Maynard Keynes i jego makroekonomia krótkiego okresu 7 nego mechanizmu równowagi rynkowej: wierzę, że w wielu przypadkach idealny wymiar jednostki kontrolującej czy organizacji znajduje się gdzieś pomiędzy jednostką i nowoczesnym Państwem [...].Ttrend do łączenia giełdowych instytucji, które gdy osiągną pewien wiek i rozmiar zbliżony do poziomu publicznych organizacji raczej, jak indywidualnych prywatnych przedsiębiorstw. Jednym z bardziej interesujących i niezauważalnych osiągnięć ostatniej dekady jest tendencja wielkich przedsiębiorstw do uspołeczniania się [Keynes 1926 roz. IV]. Chociaż te dwa elementy wydają się nierozłączne, to właśnie gospodarka mieszana jest dobrym przykładem tego podziału, który wynikł z określonego zakresu kontroli gospodarki rynkowej przy zachowaniu własności prywatnej. W konsekwencji, wolność i swoboda działań rynkowych pozostaje pod kontrolą, z tym że nie tyle kontrolą za pomocą bezpośrednich narzędzi regulacji, co, w jak największym stopniu, kontrolą za pomocą narzędzi ekonomicznych, jak na przykład regulacji wysokości stóp procentowych przez bank centralny. Tak więc, rolą rządu jest kontrola i podtrzymywanie warunków krytycznych, niezbędnych do wymiany wolnorynkowej w rozumieniu szkół neoklasycznych, utrzymując kapitalizm i swobodę działań gospodarczych, ale nie tyle przy udziale niewidzialnej ręki rynku, co polityki gospodarczej państwa. To było raczej trudne do zaakceptowania przez neoklasyków, lecz z drugiej strony byli oni świadomi błędów gospodarki wolnorynkowej. J. M. Keynes postulował częściowe utrzymanie filarów neoklasycyzmu, zrywając jednak z mitem abstrakcyjnego modelu niewidzialnej ręki rynku. Głębokie kryzysy ekonomiczne, towarzyszące wolności ekonomicznej, nie pozostawiały wyboru w stosunku do neoklasyków, torując drogę dla rewolucyjnych idei przebudowy całego systemu politycznego w świetle koncepcji K. Marksa. Kryzys ekonomiczny w latach 30. stwarzał kolejne zagrożenia przebudowy politycznej całego systemu społecznego, a w tych warunkach propozycje J. M. Keynesa wydawały się mniej niebezpieczną alternatywą utrzymania fundamentów kapitalizmu i wolności gospodarczej. Można wręcz powiedzieć, że, podobnie jak A. Smith, pozostając pod wpływem liberalizmu społecznego, budował model gospodarki wolnorynkowej, J. M. Keynes obiecywał liberalizm społeczny (i ekonomiczny) w oparciu o gospodarkę rynkową. Ten pierwszy zakładał samoregulacyjne mechanizmy kontroli na podstawie uniwersalnych praw naturalnych, ten drugi na podstawie praw społeczno-ekonomicznych. Uchylając jedynie częściowo filary neoklasycyzmu, pozostawał neoklasykiem, nie mieszcząc się jednak w mikroekonomicznych ramach neoklasycyzmu, stał się neoklasycznym makroekonomistą krótkiego okresu. J. M. Keynes, próbując zrozumieć kryzys ekonomiczny, odwoływał się do teorii T. Malthusa, wskazując na adekwatność spostrzeżeń tego klasyka w odniesieniu do procesów wzrostu gospodarczego, wspierając jego punkt widzenia w sporze z J. B. Sayem na temat zależności pomiędzy podażą i popytem w kontekście nadprodukcji: jeśli tylko Malthus, zamiast Ricardo, byłby źródłem, z którego wyszła dziewiętnastowieczna ekonomia, jak dużo bardziej mądrzejszy i bogatszy byłby dzisiejszy świat [Hunt 2002 s. 404, za: Keynes 1963 s. 120]. W konsekwencji, przyjmuje się w ekonomii głównego nurtu, że wszystkie zasoby produkcji w warunkach doskonałej równowagi będą w pełni wykorzystane, gdyż podaż kreuje własny popyt, a konsumenci mają różne preferencje, co do przesunięcia konsumpcji w czasie. W rzeczywistości jednak popyt jest mniejszy i uzależniony nie tylko od skłonności do konsumpcji (przesunięcia konsumpcji w czasie), ale i preferencji płynności. J. M. Keynes, nie podejmując

8 8 Dariusz Pieńkowski kwestii społecznych w zakresie sprawiedliwości dystrybucyjnej, a wręcz odrzucając teorie K. Marksa, podkreślał, że praktyka życia gospodarczego jest lepiej opisana przez T. Malthusa, jak J. B. Saya i agregując zmienne mikroekonomiczne, takie jak inwestycje i oszczędności, można zauważyć, że niewidzialna ręka rynku nie jest w stanie koordynować tych dwóch procesów jednocześnie po stronie gospodarstw domowych i przedsiębiorców. Wobec czego, równowaga jest osiągana na poziomie niepełnego zatrudnienia, generując popyt na niższym poziomie i ograniczając możliwości wzrostu gospodarczego. J. S. Say zakładał, że popyt jest generowany przez podaż, T. Malthus podkreślał znaczenie konsumpcji dóbr luksusowych przez klasę właścicieli ziemskich dla generowania popytu, podczas gdy J. K. Keynes ratunek widział w polityce społeczno-ekonomicznej rządu. Zwiększając popyt poprzez wydatki rządowe, można wyprowadzić gospodarkę z tego stanu nierównowagi, w przeciwnym razie gospodarka będzie pozostawać w spirali spadającego popytu lub przynajmniej braku możliwości pełnego wykorzystania podaży. Mechanizmem alokacji kapitału pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami jest stopa procentowa. Jej wzrost zwiększa oszczędności, ale ogranicza inwestycje. Wskutek czego, jej wielkość reguluje przepływ kapitału pomiędzy gospodarstwami domowymi i przedsiębiorcami, równoważąc oba procesy. Musi ona być na tyle atrakcyjna dla gospodarstw domowych, że będzie nagrodą za ograniczenie konsumpcji w danym czasie na korzyść przyszłej konsumpcji. Z drugiej strony musi być na tyle atrakcyjna dla przedsiębiorców, że koszty poniesionych inwestycji znajdą przełożenie w przyszłych zyskach. J. M. Keynes wykazał jednak, że na wielkość obu tych zjawisk gospodarczych ma wpływ wiele różnych czynników społecznogospodarczych, których znaczenie pomija ekonomia neoklasyczna, oparta na samoregulacyjnej teorii rynku. W rzeczywistości, jak to przedstawia rysunek 1., obraz rynku pieniądza, w ujęciu J. M. Keynesa, jest inny, jak ten spostrzegany w pracach ekonomistów neoklasycznych. Można by wręcz powiedzieć, że J. M. Keynes [Keynes 1936] wskazał całą gamę czynników, które zniekształcają neoklasyczny modelowy obraz równowagi rynkowej, weryfikując te założenia na podstawie praktyki życia gospodarczego. Uwzględniając główne założenie teorii J. M. Keynesa, rynek pozostaje w nierównowadze, gdyż: oszczędności nie zawsze są równe inwestycjom w praktyce jedne i drugie są dalece uzależnione od wielu czynników, takich jak skłonność do konsumpcji (wielkość oszczędności nie jest jedynie uzależniona od stopy procentowej, ale również od dochodu wzrasta wraz ze wzrostem dochodu) czy popyt na pieniądz (wielkość stopy procentowej jest raczej określona przez cenę równowagi pomiędzy podażą i popytem na pieniądz płynność pieniądza określona poprzez tendencje do utrzymywania gotówki: motywy transakcyjne, spekulacyjne czy przezorność); płace, jak i ceny mają ograniczone możliwości dostosowywania się do wielkości podaży i popytu, gdyż ich każdorazowa zmiana jest postrzegana w kategoriach kosztów i instytucjonalnych ograniczeń; przy czym płace realne nie determinują zatrudnienia (obniżając wynagrodzenia można zwiększyć zatrudnienie), ale wielkość zatrudnienia determinuje płace realne (w odniesieniu do prawa zmniejszającej się produktywności wzrostu kosztów krańcowych

9 John Maynard Keynes i jego makroekonomia krótkiego okresu 9 zwiększając zatrudnienie w odpowiedzi na wzrost popytu obniżamy realne wynagrodzenia); bezrobocie ma charakter przymusowy w warunkach niepełnego wykorzystania możliwości produkcyjnych gospodarki, gdy popyt nie równoważy w pełni podaży; zmiany krótkookresowe nie pozostają w konsekwencji bez znaczenia dla równowagi długookresowej (teoria histerezy), na przykład bezrobotni, pozostający przez dłuższy czas bez pracy, tracą umiejętności i możliwości poruszania się na rynku pracy (ich szanse na znalezienie pracy maleją, zwiększając grupę bezrobotnych, w warunkach gdy podaż pracy wzrasta wraz ze wzrostem popytu, bezrobocie może mieć charakter przymusowy). RYSUNEK 1. Keynesowska i klasyczna ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza w kontekście polityki monetarnej Klasyczna teoria zależności pomiędzy stopą procentową oraz oszczędnościami i inwestycjami a polityka monetarną: podaż pieniądza obniża stopę procentową obniżając zyski z oszczędności i jednocześnie obniżając koszty kredytów inwestycyjnych. Stopa procentowa r równoważy inwestycje i oszczędności przy danej wielkości popytu. Źródło: [Hunt 2002 s ]. Keynesowska teoria opisuje sytuację, gdy stopa procentowa osiągnęła minimum, krzywa popytu na pieniądz jest bardzo płaska tak, że nawet zdecydowane zwiększenie podaży pieniądza nie obniżą znacząco stopy procentowej i nie uwalnia oszczędności, równoważąc inwestycje zgodnie z oczekiwaniami niezbędnymi do zrównoważenia rynku (w tym i rynku pracy). Równowaga ekonomiczna, w ujęciu J. M. Keynesa, jest ujmowana w kontekście całego szeregu determinant społeczno-ekonomicznych, które w swej mikroekonomicznej postaci zostały zagregowane i wpisane w klasyczny makroekonomiczny model równowagi rynkowej. Procesy gospodarcze, w ujęciu mikroekonomicznym ekonomii neoklasycznej i teorii ogólnej równowagi, były wyjaśniane poczynając od pojedynczych rynków i jednostek. Makroekonomiczne podejście J. M. Keynesa podejmowało się analizy równowagowej, zaczynając z drugiej strony, od całościowego podejścia agregatowego, które tłumaczyło zachowania pojedynczych jednostek.

10 10 Dariusz Pieńkowski RYSUNEK 2. Długookresowa równowaga rynku w ujęciu M. Friedmana i krótkookresowa nierównowaga w ujęciu. J. M. Keynesa W modelu J. M. Keynesa (na lewo), wzrost popytu pozwala na pełne wykorzystanie możliwości produkcyjnych gospodarki (pełne zatrudnienie). W ujęciu M. Friedmana (na prawo), wzrost popytu jest związany jedynie ze wzrostem cen, a zwiększenie produkcji powinno być związane ze zwiększaniem podaży. Szczegółowa analiza zachowań konsumentów i producentów ukazała cały szereg zmiennych, które należy uwzględnić, planując działania gospodarcze. Tym niemniej, jedno nie pozostawiało wątpliwości, iż J. M. Keynes wykazał, że polityka gospodarcza jest nieodłącznym elementem równoważenia procesów rynkowych, a starając się nie burzyć zasadniczych idei klasycznych, wskazał jedynie na pół-automatyczne możliwości samoregulacyjne rynku, który musi podlegać kontroli nastawionej na nieustanne kreowanie warunków równowagi gospodarczej (Rysunek 2.). Co najważniejsze z punktu widzenia ówczesnych uwarunkowań politycznych, J. M. Keynes zrobił to nie narażając kapitalizmu na ataki zwolenników idei K. Marksa. L. Klein sugerował, usprawiedliwiając rewolucyjny charakter ekonomii J. M. Keynesa, że: w rzeczywistości w literaturze każdy element keynesiańskiego systemu był w jakimś czasie dyskutowany. Ale żaden pojedynczy teoretyk nigdy nie skompletował i zarysował modelu w oparciu o (1) skłonność do konsumpcji (oszczędności), (2) krańcową rentowność kapitału i (3) preferencje płynności [Sawyer 1985 s. 185, za: Klein 2000]. Można by powiedzieć, że podobną, polityczną rolę odegrała koncepcja A. Smitha, który wyprowadził idee dobrobytu społecznego na podstawie egoizmu jednostek, wytrącając z ręki argumenty przeciwnikom liberalizmu, którzy postulowali konieczność kontroli państwa i regulacji działań gospodarczych w imię interesu społecznego. W nawiązaniu do najważniejszych kwestii ekonomii głównego nurtu, należałoby wskazać jeszcze kilka zasadniczych różnic, które charakteryzują prace J. M. Keynesa i znacząco zmieniły współczesny obraz, dominującej w ekonomii głównego nurtu, ekonomii neoklasycznej czy też ekonomii klasycznej. Najważniejsze różnice pomiędzy ekonomią głównego nurtu a poglądami J. M. Keynesa prezentuje tabela 1.

11 Rynek John Maynard Keynes i jego makroekonomia krótkiego okresu 11 TABELA 1. Podstawowe różnice pomiędzy założeniami ekonomii klasycznej i neoklasycznej a ekonomią J. M. Keynesa Koncept Ekonomia klasyczna Ekonomia keynesowska Doskonała konkurencja prowadząca do pełnego wykorzystania wszystkich czynników produkcji Konkurencja zakłócona nierównowagą pomiędzy oszczędnościami i inwestycjami (przez pasywne zasoby pieniądza), prowadząca do bezrobocia Okres analizy Długi okres Krótki okres zakłócenia krótkookresowe nie są bez znaczenia dla długiego okresu (teoria histerezy) Aksjomat neutralności pieniądza Pieniądz jest neutralny i egzogeniczny aktywne zasoby pieniądza Rzeczywista gospodarka wymienna (real-exchange economy) Klasyczna dychotomia oddzielenie teorii wartości od teorii monetarnej Stopa procentowa Stopa procentowa biernie dostosowuje się do krańcowych wielkości pozostałych zasobów ilość pieniądza zmienia jedynie ceny Aksjomat ergodyczności Aksjomat substytucji brutto Prawo Saya Inwestycje i oszczędności Wynagrodzenia realne a bezrobocie Polityka gospodarcza Proces ergodyczny Pieniądz jest endogeniczną i kształtującą popyt instytucją pasywne zasoby pieniądza Gospodarka monetarna (monetary economy) Pieniądz jest łącznikiem pomiędzy przeszłością (niezmienna), teraźniejszością i przyszłością (nieznana) Jest funkcją popytu na pieniądz i egzogenicznie zdeterminowanej podaży pieniądza zmienia się wraz ze zmianą ilości pieniądza Proces nieergodyczny Wszystkie czynniki są doskonale Czynniki nie są doskonale zamienne zamienne Podaż kreuje własny popyt, Popyt jest mniejszy i uzależniony nie a konsumenci mają różne preferencje, tylko od skłonności do konsumpcji co do przesunięcia (przesunięcia konsumpcji w czasie), konsumpcji w czasie ale i preferencji płynności Inwestycje są pochodną Inwestycje są bardziej autonomiczne, oszczędności subiektywnie determinowane w zakresie przewidywań, co do przyszłości Wynagrodzenia realne determinują Wielkość zatrudnienia determinuje wielkość zatrudnienia wynagrodzenia realne Spadek realnych wynagrodzeń zmniejsza bezrobocie Polityka kształtowania podaży Obniżanie wynagrodzeń zmniejsza siłę nabywczą konsumentów, zwiększając bezrobocie; należy zwiększać popyt poprzez wydatki rządowe lub (nie i!) inwestycyjne sektora prywatnego Polityka kształtowania popytu Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Davidson 2007; Blaug 1990].

12 12 Dariusz Pieńkowski Zasadniczą kwestią są zakłócenia równowagi rynkowej, które mogą prowadzić do bezrobocia, a ta krótkookresowa nierównowaga nie pozostaje bez znaczenia dla równowagi długookresowej. Kwestia ta zawiera się w wielu trafnych analizach procesów gospodarczych, poczynionych przez J. M. Keyenesa, zrywających z dotychczasowym aksjomatami ekonomii neoklasycznej. Po pierwsze, z aksjomatem substytucji brutto, charakterystycznym dla rozważań ekonomii głównego nurtu, zakładającym, że wszystkie czynniki są doskonale zamienne. W konsekwencji, przy założeniu doskonałej elastyczności cen, produkty, które nie są sprzedane przy danej cenie, mogą być sprzedane po obniżonej cenie (analogicznie, obniżanie wynagrodzeń prowadzi do pełnego zatrudnienia). Aksjomat ten przejawia się w założeniach pełnej elastyczności pomiędzy płynnymi zasobami i dobrami odtwarzanymi. Elastyczność produkcji zasobów płynnych (trwałe zasoby o małych kosztach transakcyjnych, w tym pieniądz) oraz substytucji pomiędzy nimi i dobrami odtwarzanymi jest zbliżona do zera. Pieniądze nie mogą być produkowane w zależności od wielkości popytu na pieniądz, a część pieniędzy może pozostawać nieprodukcyjna w związku z różną preferencją płynności. Wzrost oszczędności zwiększa popyt na płynne zasoby, które, jeśli są zasobami nieprodukcyjnymi, nie mogą zwiększać podaży, przyczyniając się do wzrostu ich ceny. Gdyby pieniądz był doskonale zamienialny na dobra produkcyjne (ale nie jest, gdyż każdorazowa zamiana ponosi za sobą koszty transakcyjne i większość trwałych dóbr przemysłowych jest niepłynna) byłby wydany na dobra przemysłowe, zwiększając zatrudnienie. W rezultacie, wydatki na produkcję przemysłową nie stanowią alternatywy dla konsumpcji w niepewnej przyszłości, gdyż oszczędzający preferują bardziej płynne zasoby, co może przyczynić się do niepełnego, długookresowego zatrudnienia 3. Po drugie, J. M. Keynes podważa aksjomat neutralności pieniądza, który jest traktowany jako endogeniczna instytucja kształtująca popyt (tylko aktywne zasoby pieniądza są neutralne). Gospodarka realna, charakterystyczna dla klasycznych szkół ekonomicznych, nie podejmowała kwestii wymiany pieniężnej, która w coraz większym stopniu stanowiła niezależny podsystem gospodarowania oparty na prawidłowościach charakterystycznych dla wartości wymiennej i gospodarki pieniężnej. Współcześnie, wskazuje się na specyficzną klasyczną dychotomię, charakteryzującą się oddzieleniem teorii wartości od teorii monetarnej. Tymczasem, na przykład cechą charakterystyczną jest chociażby fakt, że kontrakty są wyrażane w pieniądzach i nie dostosowują się płynnie do zmian cen na rynku. Pieniądz, w teorii J. M. Keynesa, jest łącznikiem pomiędzy przeszłością (niezmienną), teraźniejszością i przyszłością (nieznaną), a ilość pieniądza utrzymywanego w gotówce jest miarą oczekiwań, co do przyszłości. Należy tutaj również podkreślić, że stopa procentowa nie dostosowuje się biernie do krańcowych wielkości pozostałych zasobów, ale jest ujmowana w kategoriach 3 Zrozumienie tych zależności, z perspektywy rozważań teoretycznych M. Friedmana, opiera się na założeniu, że oszczędności w taki sam sposób generują miejsca pracy, jak konsumpcja nietrwałych dóbr, a do tego kreują przyszłe użyteczności (samochód, kupiony w 2005 roku, zamortyzowany w 20% jest oszczędnością użyteczności w 80% na kolejne lata). Całkowita konsumpcja jest sumą konsumpcji dóbr nietrwałych i wartości dóbr trwałych, pomniejszoną o zużycie w danym okresie. Przy czym, konsumpcja to wartość użyteczności skonsumowanych w danym okresie (jednego roku), a oszczędności to wszystkie nieskonsumowane dobra, istniejące i wyprodukowane w danym okresie.

13 John Maynard Keynes i jego makroekonomia krótkiego okresu 13 monetarnych, jako funkcja popytu na pieniądz i egzogenicznie zdeterminowanej podaży pieniądza. W konsekwencji, stopa procentowa zmienia się wraz ze zmianą ilości pieniądza, podczas gdy w szkołach głównego nurtu zakładano, że ilość pieniądza zmienia jedynie ceny. Chcąc zaradzić sytuacji stagnacji przez obniżenie stopy procentowej w celu pobudzenia kapitału inwestycyjnego, należałoby obniżyć stopę dyskontową lub zwiększyć ilość pieniądza w obiegu. Przedsiębiorstwa inwestują w najbardziej rentownych lokatach, czyli możliwie nowych inwestycjach, zależnych od krańcowej rentowności lokat inwestycyjnych. Krańcowa rentowność kapitału wraz z wielkością stopy procentowej decyduje o popycie inwestycyjnym. Wzrost stopy procentowej tak, że jej wartość jest większa od krańcowej rentowności kapitału, będzie ograniczał inwestycje, podczas gdy jej spadek tak, że wartość jest mniejsza od krańcowej rentowności kapitału, zwiększa opłacalność inwestycji. Po trzecie, aksjomat ergodyczności, który zakłada możliwość określenia przyszłości procesu stacjonarnego na podstawie przeszłości i teraźniejszości. Wynika to ze sposobu spostrzegania procesów gospodarczych z perspektywy analiz statycznych, w których każdy kolejny odcinek jest statystycznie taki sam, a więc reprezentatywny dla całości. W rezultacie, znając dzisiejsze parametry ekonomiczne, można racjonalnie przewidzieć oczekiwania, co do popytu i podaży w przyszłości, a oczekiwania te są budowane na podstawie przyjętej długookresowej równowagi ceny. J. M. Keynes powątpiewa w takie możliwości, wskazując przede wszystkim problemy w oszacowaniu przyszłych zysków z inwestycji na podstawie obecnych założeń, co do warunków w przyszłości. Przyszłość jest nieprzewidywalna, gdyż ludzkie decyzje kształtują przyszłość w związku z wieloma czynnikami psychologicznymi, które są trudno szacowalne za pomocą metod matematycznych. Z tego też względu, równowaga długo- czy krótkookresowa jest nieosiągalna w oparciu o samoregulacyjne mechanizmy rynkowe ( niewidzialną rękę rynku ), a banki kreują kredyty na podstawie oczekiwań (a nie rzeczywistości), co do przyszłego napływu pieniądza. Równowaga rynkowa, osiągalna między innymi przez doskonałe powiązanie oszczędności z inwestycjami w modelach neoklasycznych, z perspektywy wielu zmiennych społecznoekonomicznych jest niedoskonała, ponieważ trudno jest balansować decyzje inwestorów i oszczędzających, gdy są one podejmowane przez różnych aktorów rynkowych. 2. Post-keynesowskie teorie ekonomiczne Jednym z powodów, dla którego, równie wybitny ekonomista, M. Kalecki pozostawał w cieniu rozważań ekonomistów głównego nurtu jest uwikłanie jego teorii w problematykę niesprawiedliwości społecznych w procesach gospodarczych, podejmowanych przez K. Marksa. Jego teorie, chociaż w wielu miejscach zbieżne z pracami J. M. Keynesa, przepowiadały nieuchronny koniec kapitalizmu i jego chroniczną niedoskonałość. Prace Kaleckiego w większym stopniu kształtowały poglądy krytyków szkół głównego nurtu. Post-keynesiści podkreślali, że efekty zewnętrzne są nieodłącznym elementem również długookresowego funkcjonowania gospodarki i polityka gospodarcza jest niezbędnym czynnikiem kształtowania i utrzymywania długookresowej równowagi. Jak pisał P. Arestis: głównym celem ekonomii post-keynesowskiej jest zakończenie rozpoczętej

14 14 Dariusz Pieńkowski rewolucji keynesowskiej [ ] nie jest już dłużej badaniem tego, jak rzadkie zasoby są alokowane w odniesieniu do bezgranicznych potrzeb. W przeciwieństwie do tego, jest badaniem tego, jak aktualne systemy ekonomiczne są zdolne zwiększyć swoją wydajność w czasie poprzez: tworzenie, produkowanie, dystrybuowanie i wykorzystanie rezultatów społecznej nadwyżki [Arestis 1996 s. 112 i s. 114]. Dojrzałość tego kierunku, według autora, charakteryzuje przesunięcie rozważań ekonomicznych z krytycznej analizy ekonomii głównego nurtu, która jednoczyła przeciwników teorii neoklasycznych, w kierunku tworzenia podejścia ekonomicznego pozbawionego odniesień krytycznych do ekonomii neoklasycznej. Ta pozytywna dojrzałość szkół post-keynesistów ma charakteryzować się alternatywną analizą działań gospodarczych, zajmującą się procesami ekonomicznymi przy założeniu braku równowagi rynkowej. O. Hamounda i G. Harcourt określili ten proces, w tytule swojego artykułu, jako próbę przejścia od krytycyzmu do spójności [Hamounda, Harcourt 1989]. P. Arestis [Arestis 1996 s ] wskazuje na trzy ścieżki rozwoju post-keynesizmu 4. Ścieżki te reprezentują trzy zasadnicze wpływy różnych szkół ekonomii, będących w opozycji do ekonomii głównego nurtu. Kolejno byłyby to: keynesowska ekonomia pozostająca pod wpływem ekonomiki A. Marshalla, marksistowskie tradycje rozważań na temat dystrybucji dochodu i instytucjonalistyczne analizy zmian systemów ekonomicznych: marshalowska i keynesowska ekonomia podejmująca się wyjaśnienia działań ekonomicznych w warunkach niepewności, co do przyszłych uwarunkowań gospodarczych, gdyż zjawiska ekonomiczne są ściśle uzależnione od czasu (time-dependent) i trudne do określenia z perspektywy zależności typowych dla stanów stacjonarnych. Pieniądz nie jest neutralną zmienną, charakteryzującą dany układ popytu i podaży, ale jest postrzegany w kontekście umów kontraktowych, które w świetle uwarunkowań prawnych muszą być realizowane, kształtując warunki działań gospodarczych [Davidson 2007 s ] S. Weintraub, P. Davidson; ekonomia M. Kaleckiego wskazująca na rolę błędów efektywnego popytu w świetle popytu inwestycyjnego, który jest uzależniony od sposobu funkcjonowania struktur społecznych. Ta perspektywa była podejmowana w kontekście marksowskiej analizy relacji społecznych. Przykładem mogą być, oprócz oczywiście M. Kaleckiego, J. Robinson czy P. Sweezy (Tabela 2.); veblenowska ekonomia podejmująca ewolucyjne rozważania na temat dynamiki zmian organizacyjnych struktur ekonomicznych, które determinowane przez instytucje społeczno-ekonomiczne decydowały o sposobie alokacji zasobów. Przykładem mogą być ekonomiczne analizy J. A. Kregela. 4 Istnieją również klasyfikacje, wskazujące na inne kierunki. Trzecia ścieżka (veblenowska) była zastąpiona przez zwolenników post-ricardiańskiej ekonomii P. Sraffa, która rozwijała się w kontekście ekonomii marksistowskiej z takimi przedstawicielami, jak M. Dobb czy L. Pasinetti [Hamounda, Harcourt 1989 s. 3]. Jest to o tyle uzasadnione, że P. Sraff podjął się krytyki kwestii, które w mniejszym stopniu były podejmowane przez J. M. Keynesa.

15 John Maynard Keynes i jego makroekonomia krótkiego okresu 15 TABELA 2. Główne różnice pomiędzy poglądami M. Kaleckiego i J. M. Keynesa Podejście metodologiczne Bezrobocie a kapitalizm Rynek Koncept M. Kalecki J. M. Keynes Modelowanie matematyczne Wykorzystanie analizy równowagi rynkowej Makroekonomiczni aktorzy rynkowi Główne perspektywy analizy makroekonomicznej Kluczowe agregaty makroekonomiczne Subiektywne i obiektywne czynniki: przeszłe i obecne oczekiwania determinują przyszłość szkoła klasyczna i marksowska: ricardiańsko-marksistowska ekonomia wada kapitalizmu wymagająca rozbudowy nowych politycznych i społecznych instytucji oligopol z silnie podkreśloną rolą związków zawodowych złożone analizy matematyczne i ekonometryczne równowaga rynkowa jest postrzegana jako modelowy (uproszczony) obraz rzeczywistości, z założenia nieosiągalny koncepcja cykli koniunkturalnych, zmiany są dynamiczne klasowe podejście: klasa pracująca i kapitaliści rynki produktu rynki finansowe są ważne w kontekście regulacji wielkości inwestycji; ilość pieniądza zmienia ogólny popyt koszty krańcowe są stałe w odniesieniu do produktu wyjściowego dochód oszczędności inwestycje wynagrodzenia zyski pieniądze weksle (krótkoterminowe finansowe zasoby) i obligacje (zobowiązania finansowe) nacisk na obiektywne czynniki: wydatki inwestycyjne teraźniejsze i przeszłe wyjaśniają przyszłe zmiany szkoły neoklasyczne: marshalowska ekonomia ekonomiczny problem kapitalizmu konkurencja zbliżona do doskonałej prostsze analizy matematyczne, sceptycyzm wobec ekonometrii równowaga rynkowa jest postrzegana jako realna zależność pomiędzy zmiennymi ekonomicznymi procesy dynamiczne, analizowane na podstawie okresowej analizy porównawczej stanów statycznych indywidualistyczne podejście: gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa rynki wynagrodzeń znaczna rola pieniądza i sektora finansowego koszty krańcowe rosną w odniesieniu do produktu wyjściowego dochód (wynagrodzenia i zyski u Kaleckiego) konsumpcja oszczędności inwestycje pieniądze (pieniądze i weksle u Kaleckiego) obligacje nacisk na subiektywne (psychologiczne) czynniki: skłonność do konsumpcji, utrzymywania pieniądza w gotówce, oczekiwania, co do zysków z kapitału, przyszłość jest nieprzewidywalna

16 16 Dariusz Pieńkowski Koncept M. Kalecki J. M. Keynes Inwestycje nacisk na postęp technologiczny w utrzymaniu dodatniego bilansu inwestycji netto nacisk na ograniczenia dostępności funduszy, których koszty wzrastają wraz ze wzrostem ilości pożyczanych zasobów, ze względu na wzrost ryzyka nacisk na obecne uwarunkowania inwestycji (zyski i zasoby kapitałowe) rachunkowa analiza agregatów makroekonomicznych w oparciu o obecne decyzje i decyzje z przeszłości Pieniądz i rynki finansowe zasoby finansowe: pieniądze, weksle i obligacje ; podaż pieniądza jest funkcją motywów transakcyjnych i krótkoterminowej stopy procentowej istnieją dwie stopy procentowe: krótkookresowa stopa procentowa weksli i długookresowa stopa procentowa obligacji motywy utrzymywania pieniądza mają charakter głównie motywów transakcyjnych podaż pieniądza kreowana przez prywatne systemy bankowe i ich politykę rezerw Źródło zmienione za: [Sawyer 1991 s. 185; Sawyer 1985 s ]. w stanie równowagi inwestycje netto powinny być zbliżone do zera w danym okresie sekularnym nacisk na ograniczenia związane z kosztem inwestycji regulowanym przez stopę procentową nacisk na decyzje zdeterminowane oczekiwaniami, co do przyszłości analiza mikroekonomiczna decyzji inwestycyjnych i agregacja tych decyzji na poziomie makroekonomicznym zasoby finansowe: pieniądze i obligacje ; podaż pieniądza jest pochodną dochodów i wielkości stopy procentowej istnieje jedna stopa procentowa, która w długim okresie jest stopą procentową obligacji utrzymywanie pieniądza ma również charakter psychologiczny (barometr zaufania) podaż pieniądza kontrolowana przez bank centralny nacisk na zmiany płynności pieniądza przez prywatne sektory gospodarki: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa lub banki Wiele dyskutuje się w literaturze na temat różnic pomiędzy polskim ekonomistą M. Kaleckim a J. M. Keynesem, który, niewątpliwie, wpisał się w sposób bardziej znaczący w rozważania ekonomii głównego nurtu. M. C. Sawyer, który poświęcił wiele swoich prac ekonomii M. Kaleckiego, napisał w swojej książce pod tytułem Ekonomia Michała Kaleckiego, że: różnice pomiędzy Kaleckim i Keynesem są znaczące w takim stopniu, że ich podejścia powinny być oddzielnie rozwijane i nie łączone razem, chociaż istnieje kilka miejsc, w których mogłoby być korzystne wzajemne zasilenie ideami [Sawyer 1985 s. 178]. Można więc i w ten sposób zamknąć dyskusję na temat oryginalności poszczególnych podejść, przyjmując jedynie, że J. M. Keynes, bez wątpienia, w większym stop-

17 John Maynard Keynes i jego makroekonomia krótkiego okresu 17 niu był w stanie wywrzeć wpływ na ekonomią głównego nurtu. Prace M. Kaleckiego pozostawały pod wpływem ricardiańsko-marksistowskiego podejścia, które nigdy nie było zaakceptowane przez ekonomistów głównego nurtu, burząc podwaliny kapitalizmu i dystrybucji dochodu w oparciu o rynkową efektywność równowagi. Można za to powiedzieć, że M. Kalecki stał się jedną z czołowych postaci postkeynesowskiej ekonomii, podejmującej rozważania J. M. Keynesa i M. Kaleckiego w kontekście radykalnie stawianych założeń, zmierzających do zbudowania alternatywnego podejścia do procesów gospodarczych (Tabela 2.). Z pewnością rozważania M. Kaleckiego są bardziej radykalne w swych analizach determinant społeczno-gospodarczych. Swój radykalizm zawdzięcza klasowej analizie tych zależności oraz bardziej skrajnym rozważaniom związanym z równowagą rynkową i rolą banków czy przedsiębiorców w generowaniu zarówno nierówności społecznych, jak i nierównowagi rynkowej. Układ społeczno-gospodarczy M. Kaleckiego jest klasowy, a klasa pracująca pełni pasywną rolę, konsumując cały swój dochód, podczas gdy kapitaliści decydują o inwestycjach czy oszczędnościach przez regulację cen oraz o zatrudnieniu, w praktyce kierując rozwojem społeczno-gospodarczym. Ponieważ dochody klasy pracującej są w całości konsumowane, to jedynie zyski kapitalistów znacząco determinują poziom wydatków konsumpcyjnych. Co więcej, ceny są narzucane przez kapitalistów, a rynek pracy jest pasywny (rynek produktu). W konsekwencji, duża jest tutaj rola związków zawodowych, które osłabiają zachowania rynkowe monopoli. W pracach J. M. Keynesa przyjmuje się neoklasyczne przesłanki metodologiczne, oparte na podejściu indywidualistycznym, zgodnie z którym istnieją gospodarstwa domowe decydujące w zakresie: konsumpcji, oszczędności i podaży pracy, a także przedsiębiorstwa odpowiadające za: produkcję, inwestycje oraz popyt na pracę. Poza tym, poziom dochodów kształtuje poziom wydatków konsumpcyjnych bez wskazywania na ich klasowe pochodzenie, a ceny są pochodną wynagrodzeń i są zdeterminowane przez ogólny popyt (rynki wynagrodzeń). Różnice istnieją również w kluczowych, dla rozważań obu ekonomistów, kwestiach dotyczących inwestycji, gdzie większy nacisk jest położony w pracach M. Kaleckiego na obecne uwarunkowania inwestycji, które są zdeterminowane przez zyski i zasoby kapitałowe, a nie oczekiwania, co do przyszłości i wielkości stopy procentowej. Poza tym, M. Kalecki uważa, że utrzymanie dodatniego bilansu inwestycji netto jest możliwe dzięki postępowi technologicznemu, podczas gdy, według J. M. Keynesa, inwestycje netto w stanie równowagi są zbliżone do zera w danym okresie sekularnym. W końcu ekonomistów tych różnicuje rozumienie rynków finansowych. M. Kalecki zakłada istnienie dwóch stóp procentowych: krótkookresowej charakterystycznej dla pieniądza i weksli (duża płynność, stała cena nominalna) oraz długookresowej cechującej obligacje (mała płynność, zmienna cena). Ponadto, znaczną rolę w kreowaniu podaży pieniądza mają banki nastawione na generowanie kredytów. J. M. Keynes wskazuje na jedną stopę procentową, która w długim okresie jest stopą procentową obligacji (zobowiązania finansowe mniej płynne, o różnej cenie i dodatniej stopie procentowej), podczas gdy pieniądze to płynne zasoby z zerową stopą procentową, o stałej cenie nominalnej i stałej podaży. Przy czym, główną rolę, oprócz banków (w tym banku centralnego), w kreowaniu podaży pieniądza, która jest stała w długim

18 18 Dariusz Pieńkowski okresie, mają zmiany płynności pieniądza, determinowane przez prywatne sektory gospodarki: gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. W ekonomii post-keynesowskiej system gospodarczy jest postrzegany jako układ otwarty, reprezentujący zmienny układ wynikający z relacji pomiędzy różnymi podsystemami ekonomicznymi i pozostający pod obopólnym wpływem innych systemów, w tym społecznych i ekologicznych. Tak skomplikowane relacje, ujmowane w kategoriach ciągłych zmian, wymagają babilońskiej tradycji metodologicznej, podejmującej różne perspektywy wyjaśniania tych samych zjawisk, nawet jeśli nie są one wzajemnie spójne, kompletne czy w pełni zamknięte. Innymi słowy, formalny język kartezjańskiej tradycji metodologicznej pozwalał na tworzenie przejrzystych logicznie modeli ekonomicznych, ale uniemożliwiał ich zastosowanie w praktyce, natomiast, mniej przejrzysty logicznie, język tradycji babilońskiej bardziej był nastawiony na praktyczne zastosowanie rozumowania teoretycznego. Jak pisze P. Dow, jest to: tworzenie teorii, unikając dualizmu metodologicznego w imię jej zgodności z rzeczywistością [Dow 1990 s. 146]. Ekonomia głównego nurtu zwykle adaptowała dualistyczne teoretyczne struktury w rozważaniach metodologicznych (przeciwstawne i wzajemnie się wykluczające, jak równowaga vs. nierównowaga), podczas gdy rzeczywistość była traktowana jako niedualistyczna, a nie rozwiązane problemy znikały z pola uwagi ekonomistów [Dow 1990 s. 146]. Podsumowanie Tradycję metodologiczną jednoczącą przeciwników ekonomii neoklasycznej, wykorzystujących prace J. M. Keynesa, określa się mianem krytycznego realizmu [Arestis 1996]. Ponieważ gospodarka to: dynamiczny, otwarty i ustrukturyzowany system, a empirycznie tworzone reguły nie mają zastosowania. Pro-aktywna polityka gospodarcza nie jest nastawiona na korygowanie efektów zewnętrznych w imię podtrzymywania żądanych parametrów innych podsystemów, jak reaktywna polityka neoklasyczna, ale ma za zadanie transformować struktury ekonomiczne na rzecz poszerzania możliwości i realizacji potencjału społecznego. Metodą badawczą jest abdukcja (retrodukcja), oparta na heurystycznym rozumowaniu. Niepewność jest konsekwencją ciągłych zmian, którym towarzyszy: ograniczona racjonalność, nieprzewidywalność przyszłości, zmienność i instytucjonalny charakter zachowań ekonomicznych (historyzm). R. Skidelsky, podsumowując punkt widzenia J. M. Kenesa, powołał się na jego powiedzenie, które dobrze charakteryzowało jego podejście do rozważań ekonomicznych w kontekście założeń metodologicznych: Lepiej mieć niejasno rację, jak być precyzyjnie w błędzie [Skidelsky 2011 s. 13]. W rzeczywistości jednak prace J. M. Keynesa stały się również elementem rozważań szkół głównego nurtu. Jego koncepcje ekonomii popytu, w odpowiedzi na nierównowagę krótkookresową, stały się ważnym elementem programów polityki gospodarczej. Dotychczasowe rozważania ekonomistów neoklasycznych skupiały się na problematyce okresu długiego, przyjmując krótkookresowe problemy z utrzymaniem równowagi rynkowej za sytuację przejściową. Tymczasem, rewolucyjne w tym zakresie, poglądy J. M. Keynesa pozwoliły szkołom neoklasycznym na szersze ujęcie problematyki nierównowagi gospodarczej, bez potrzeby rezygnowania z fundamen-

19 John Maynard Keynes i jego makroekonomia krótkiego okresu 19 talnych założeń szkół neoklasycznych. R. Skidelsky, podsumowując swoje rozważania na temat roli dorobku J. M. Keynesa we współczesnych dyskusjach społecznogospodarczych, pisał, że niewątpliwie, towarzyszy im: potrzeba większej roli rządu w zarządzaniu gospodarką. Większa rola rządu, z kolei, wymaga intelektualnej rehabilitacji państwa, jako raczej potencjalnego aktora gospodarczego, jako jedynie domagającego się głosu [Skidelsky 2011 s. 13]. Wskazuje na to również E. Berr, pisząc, że: centralna rola państwa, i ogólnie ujmując jego instytucji, powinna być silnie potwierdzona, jeśli uważamy, za Keynesem, że kwestie ekonomiczne są podporządkowane polityce [Berr 2009 s. 34]. Podobne poglądy, polskiego ekonomisty, M. Kaleckiego, który w większym stopniu poruszał problemy nierówności społecznych z perspektywy szkół marksowskich, nie mogły być już zaakceptowane. Chociażby myśl o tym, że centralny planista mógłby, co najmniej równie dobrze, jak niewidzialna ręka rynku, planować zależności pomiędzy poszczególnymi parametrami systemu gospodarczego, jest na tyle rewolucyjna, że stanowi niebezpieczeństwo dla instytucjonalnych struktur kapitalizmu. Tym niemniej, jego poglądy stanowiły przyczynek do rozważań w ramach szkół post-keynesistów, którzy rozwijali swoje teorie w oparciu o założenia metodologiczne J. M. Keynesa. Co więcej, jego spostrzeżenia, co do roli banków w procesie kreowania pieniądza, stanowią dzisiaj cenne uwagi w odniesieniu do współczesnego kryzysu gospodarczego, wywołanego przez kreatywność bankowców, oderwaną od rzeczywistości gospodarczej. G. C. Harcourt [Harcourt 2010] zauważa, że współcześnie, w czasach obecnego kryzysu gospodarczego, mamy do czynienia z kryzysem w ekonomii głównego nurtu, zarówno w nauczaniu, jak i w teorii oraz jej zastosowaniu w praktyce. Konieczne jest ponowne przemyślenie i uporządkowanie wszystkiego, w celu wypracowania środków radzenia sobie z tym kryzysem. Kryzys ten, jak zauważa G. Soros 5, wyróżnia przede wszystkim to, że nie jest on rezultatem zewnętrznych zakłóceń, jak na przykład działalność OPEC, ale został wygenerowany przez sam system gospodarczy, zaczynając się w USA, w sercu finansowego systemu globalnej gospodarki. Literatura Arestis P Post-Keynesian economics: towards coherence, Cambridge Journal of Economics, 20, 1: Berr E Keynes and Sustainable Development, International Journal of Political Economy, 38(3): Blaug M John Maynard Keynes, London, 95 pp. Canterbery E. R A brief history of economics, Singapore, World Scientific Publishing Co. Re. Ltd, 481 pp. Cukierman A The Great Depression, the current crisis and old versus New Keynesian thinking. What have we learned and what remains to be learned?, [in:] Arnon A., Weinblatt J., Young M. (eds.), Perspectives on Keynesian Economics, Berlin-Heidelberg, pp. Davidson P John Maynard Keynes, London: Palgrave Macmillan, 222 pp. Dow S. C Beyond dualism, Cambridge Journal of Economics, 14, 2: Cytat za: [Skidelsky 2009 s. 168].

20 20 Dariusz Pieńkowski Ekelund R. B., Hébert, R. F A history of economic theory and method, USA: McGraw-Hill Publishing Company, 688 pp. Hamounda O., Harcourt G Post-Keynesianism: From criticism to coherence?, [in:] Pheby J. (ed.), New directions in post-keynesian economics, England: Edward Elgar, pp Harcourt G. C The crisis in mainstream economics, IIPPE Financialisation Working Paper, 6. Hunt E. K History of economic thought, A Critical Perspective, New York-London, 542 pp. Keynes J. M The end of laissez-faire, London, 54 pp. Keynes J. M The general theory of employment, interest and money, London, 403 pp. Klein P. G New institutional economics, [in:] Bouckeart B., Geest de G. (eds.), Encyclopedia of Law and Economics, Edward Elgar and the University of Ghent, pp Marchionatti R J. M. Keynes, thinker of economic complexity, Working Paper Series, 2, Italy: Università di Torino, 30 pp. Reddy S The new old big thing in economics: J. M. Keynes, The Wall Street Journal, 8 January, pp. A10. Sawyer M. C.1985 The economics of Michał Kalecki, London, 319 pp. Sawyer M. C Post-Keynesian macroeconomics, [in:] Greenaway D., Bleaney M., Stewart I., Companion to contemporary economic taught, London-New York: Routledge, pp Skidelsky R Keynes: The return of the master, New York: PublicAffairs, 222 pp. Skidelsky R The relevance of Keynes, Cambridge Journal of Economics, 35(1): Stankiewicz W Historia myśli ekonomicznej, Warszawa, 659 pp. Stokes P.,2006 Philosophy: 100 essentials thinkers, New York, 219 pp. Tily G Keynes betrayed, London, 347 pp.