penitencjarne penitencjarne Forum lipiec 2011 nr 158, rok XIV ISSN cena 2,50 zł PENITENCJARNY V KONGRES

Transkrypt

1 07 lipiec 2011 nr 158, rok XIV ISSN cena 2,50 zł Forum penitencjarne penitencjarne V KONGRES PENITENCJARNY

2 07 penitencjarne lipiec 2011 nr 158, rok XIV ISSN cena 2,50 zł Forum Lipiec 2011 r. OKŁADKA: Uczestnicy V Kongresu Penitencjarnego, fot. P. Kochański, G. Korwin-Szymanowski, archiwum V KONGRES PENITENCJARNY temat miesiąca 3 Trzeba modernizować zarządzanie w więzieniach 4 Kluczowe słowo: Bezpieczeństwo 6 Programowana nowoczesność 7 Czy wszyscy mają wszystko wiedzieć 7 Ułatwiać, nie zniewalać 8 Otwieramy dyskusję: Jak zmieniać więziennictwo 10 Czas się dostosować 10 Kobiety w więzieniu: Pogodzić równość z różnorodnością 12 Nie mamy się czego wstydzić 20 Jeden kodeks, jeden kraj, różne wyroki 21 Po kongresie 21 Dostrzec dobro w człowieku PREZENTACJE 14 Bydgoszcz na piątkę 15 Toruński panoptikon 16 Siła, entuzjazm, adrenalina 16 Pocieszyciel w więzieniu 16 Efekty wspólnych działań 18 Trzy światy 18 Skazani na Wisłę 19 Wielkie małe rzeczy 19 Odzyskać nadzieję fot. Piotr Kochański 3-13 V Kongres Penitencjarny: Uroczysta inauguracja w Sejmie fot. archiwum Prezentacje OISW Bydgoszcz Z KRAJU 23 Kobiety razem mogą więcej 24 Hiobowe wieści dla promili 27 Honoris causa dla Zimbardo 30 Sztum sztuką stoi HISTORIA 26 Podwójna gra strażnika fot. Piotr Kochański Nie mamy się czego wstydzić, rozmowa ze Stanisławem Chmielewskim, sekretarzem stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości AKTUALNOŚCI 28 O pracy i nauce skazanych 28 Wychowawca mistrzem 28 Gorączka pod kontrolą! 28 Zjazd w Kaliszu lat minęło lat polskiej prasy fot. Elżbieta Szlęzak-Kawa Sztum sztuką stoi 2

3 temat miesiąca: V kongres penitencjarny Trzeba modernizować zarządzanie w więzieniach Z prof. Andrzejem Rzeplińskim, prezesem Trybunału Konstytucyjnego, przewodniczącym Komitetu Naukowego V Kongresu Penitencjarnego, rozmawia Agata Pilarska-Jakubczak Panie profesorze, na początek świeża informacja: Trybunał Konstytucyjny odrzucił ustawę, która miała zredukować biurokrację o 10 proc. Czy to znaczy, że pracownicy cywilni Służby Więziennej nie będą zwalniani? Uporządkujmy. Sędziowie Trybunału Konstytucyjnego orzekli, że na podstawie ustawy o racjonalizacji zatrudnienia zwalnianie urzędników mianowanych, którzy są członkami korpusu służby cywilnej, jest niezgodne z konstytucją. Trybunał uznał jednocześnie, że ustawa nie wejdzie w życie. O zwolnieniach pracowników administracji rządowej decydują zatem dotychczasowe przepisy, także o zwolnieniach pracowników cywilnych w Służbie Więziennej. Jest Pan bardzo zapracowaną osobą, mimo tego był Pan szefem Komitetu Naukowego V Kongresu Penitencjarnego, który odbył się w maju. To nie było łatwe. W tym samym czasie co kongres, w Rumunii też był kongres, ale europejskich sądów konstytucyjnych. Byłem w obu miejscach. Najpierw, niestety tylko przez jeden dzień, na kongresie penitencjarnym. Cieszę się, że stał się on forum debaty o nowych, wcześniej nie dyskutowanych, tematach, a nie wciąż o tym, jakie są przyczyny recydywy i co za murami robić z recydywistami. O jakich nowych tematach? O zarządzaniu w więziennictwie. O instytucjach penitencjarnych i problemach zarządzania nimi rzadko kiedy mają wiedzę zarówno nasi uczeni z wydziałów zarządzania, jak i ci, którzy tradycyjnie zajmują się badaniami nad wykonywaniem kary w Polsce. A przecież to bardzo istotna dziedzina wiedzy z zakresu nauk penitencjarnych. To, że się udało przekonać do tej problematyki kolegów z Komitetu Naukowego kongresu świadczy, że są oni otwarci na nowe problemy i podejścia. W Polsce wciąż jest tak, że nie prowadzi się badań naukowych, jak rządzą więzieniem dyrektor i funkcjonariusze. W wielu krajach jest inaczej. Czy zatem ostatni kongres miał inną formułę niż poprzednie? Tak, bo szerszą tematycznie, właśnie o zarządzanie. Od uczestników kongresu wiem, że zarządzanie zainteresowało ludzi. Trzeba o tym nadal dyskutować. Dbałem też o to, żeby na kongresie wyniki swoich dociekań referowali młodzi uczeni, penitenacjaryści, przed którymi jest 40 lat badań, ciekawi świata i z poczuciem odpowiedzialności za jakość swojej pracy. Oni mają realizować w najbliższych latach między innymi rekomendacje, które wspólnie zostały wypracowane. Podobają się Panu rekomendacje pokongresowe? Są dobre. Która jest najważniejsza? W dużej mierze kongres poświęcony był modernizacji Służby Więziennej i zarządzania. Stąd rekomendowanie wdrożenia nowoczesnych programów nastawionych na umacnianie kondycji psychicznej funkcjonariuszy SW oraz ukierunkowanie szkolenia zawodowego na poszerzenie ich kompetencji społecznych, w tym z wykorzystaniem najnowszych technologii, takich e- learning, uważam za najbardziej prospektywne. Kongres rekomendował zrobienie porządku ze statystykami penitencjarnymi. To bardzo ważne zarówno dla Polski, jak i Unii Europejskiej. Te same zdarzenia powinny być bowiem tak samo mierzone, co oznacza, że statystyki powinny być porównywalne, mimo że w państwach Unii są z reguły tworzone przez kilka resortów. Jest statystyka ministerstwa sprawiedliwości, więziennictwa, ministerstwa spraw zagranicznych, policji każda posługuje się swoimi definicjami zdarzeń, swoimi metodami. A przecież statyki, wskaźniki, mierniki mają pomagać podejmować racjonalne decyzje ustawodawcze, budżetowe i systemowe w jednostkach penitencjarnych. Żeby tak się stało, Polska musi razem z innymi państwami unijnymi ustalać wspólną metodologię, wspólne definicje zdarzeń. Musimy mieć równe, silne zaufanie do ich wiarygodności i trafności. fot. Piotr Kochański Czy rekomendacje będą wprowadzane w życie w kolejnych latach? Dążyliśmy, aby rekomendacje były zapisane na nie więcej niż jednej kartce papieru, zadbaliśmy, żeby trzymały się ziemi, a nie były zbiorem życzeń. Życzeń czasem wzajemnie się znoszących. Dzięki takiemu podejściu kolejny, VI kongres będzie mógł ocenić podjęte działania modernizujące naszą SW. Słyszałam, że księga piątego kongresu ukaże się zimą. Tak. Do końca października teksty do publikacji mają wpłynąć do Komitetu Naukowego. Znajdują się w niej referaty wygłoszone przez najlepszych krajowych badaczy. Będą ważne teoretycznie i praktycznie dla polskiej penitencjarystyki. Czy kongres dał odpowiedź na pytanie, jak reagować na nowe zjawiska dotyczące wykonywani kary pozbawienia wolności? Mam nadzieję. Przez ostatnie 22 lata z reguły, i to może szczęście polskiego systemu, na czele administracji więziennej stali ludzie otwarci na krytykę, na badania, na te sprawy, które w ostatnim numerze Forum Penitencjarnego państwo poruszaliście, współpracy ze światem nauki. Jak radzimy sobie z systemem dozoru elektronicznego, którego wprowadzenie jest eksperymentem? Trudno powiedzieć, bo nie ma badań empirycznych na ten temat. A powinny być. Są tacy, którzy uważają, że człowiek mający obrączkę elektroniczną, który jest na wolności, u siebie w domu, nie nauczy się przestępczego fachu i nie będzie wracał do przestępstwa. Natomiast ktoś, kto trafi do zakładu karnego na trzy miesiące (obrączkowani mogą być przecież ci, którzy mają krótkie kary), przechodzi tam swój chrzest bojowy i więzienie przestaje działać na niego odstraszająco. Wizja znalezienia się kolejny raz za kratami już go nie przeraża. Ja uważam, że to rozumowanie nie ma znaczenia w odniesieniu do wielu młodych ludzi żyjących na pograniczu prawa, na przykład kiboli. Tacy nie boją się więzienia, mimo że nie trafili do tej pory za kratki. Prowokują policjantów, po to, żeby tak się stało. ciąg dalszy na str. 22 3

4 V kongres penitencjarny, sekcja I: więziennictwo w systemie bezpieczeństwa państwa Kluczowe słowo: Bezpieczeństwo Podczas obrad kongresu słowo to padało wielokrotnie, ponieważ dotyczy jednego z podstawowych celów funkcjonowania systemu więziennego. Spokój za murami nie tylko gwarantuje skuteczną izolację niebezpiecznych przestępców, ale także stanowi podstawowy warunek prowadzenia oddziaływań wychowawczo-korekcyjnych. S tatystyki przytaczane przez uczestników kongresu pokazują, że społeczeństwo może czuć się bezpiecznie, ponieważ groźni przestępcy są skutecznie izolowani. W ubiegłym roku nie było żadnej ucieczki z terenu zamkniętego. Odnotowuje się też malejącą liczbę oddaleń z zatrudnienia zewnętrznego. Ponoszenie ryzyka związanego z zatrudnieniem poza zakładami karnymi jest we współczesnej penitencjarystyce uważane za w pełni uzasadnione. Tym bardziej, że zatrudniani w tym systemie są selekcjonowani tak, by nie dopuszczać do niego osób zagrażających społeczeństwu mówił prof. Teodor Szymanowski. Instrumenty prawne Znaczenie bezpieczeństwa w funkcjonowaniu więziennictwa ma charakter fundamentalny, dlatego w zapisach kodeksowych wymieniane jest ponad 50 razy. Mówi się w nich o względach bezpieczeństwa publicznego, zakładu karnego, aresztu śledczego, osobistego skazanego, osób odwiedzających, bezpieczeństwie i higienie pracy. Środowisko więzienne sprzyja zdarzeniom nadzwyczajnym. Bójki, pobicia, próby przemytu środków niedozwolonych, zachowania suicydalne są wpisane w specyfikę instytucji więziennej, choć nie jest od nich także wolne życie poza murami. Zdajemy sobie Ciasnota w celach, zbyt mała liczba funkcjonariuszy w stosunku do liczby osadzonych to istotne problemy więziennictwa. Trzeba się zastanowić, czy wszystkie osoby umieszczone za kratami, powinny się tam znaleźć sprawę, że zdarzenia nadzwyczajne stanowiące zagrożenie dla bezpieczeństwa osadzonych, funkcjonariuszy lub odwiedzających będą się pojawiać, ale należy je minimalizować podkreślała prof. Grażyna Szczygieł z Uniwersytetu w Białymstoku. Już sama izolacja penitencjarna ma charakter deprywacyjny. Innymi uwarunkowaniami zagrożeń są: specyficzna populacja skazanych, przejawy podkultury więziennej i pojawiające się nowe kategorie trudnych skazanych, w tym m.in. wywodzących się z przestępczości zorganizowanej. Na Służbie Więziennej ciąży obowiązek zapewnienia skazanym bezpieczeństwa. By móc go zrealizować, konieczne są odpowiednie instrumenty prawne. Katalog ten jest rozbudowany i można go podzielić na dwie grupy: instrumenty służące zapobieganiu zachowaniom zagrażającym bezpieczeństwu oraz te pozwalające na wyciagnięcie konsekwencji wobec osób, które dopuściły się czynów noszących znamiona przestępstwa. Do pierwszej grupy zaliczyć należy klasyfikację i reklasyfikację skazanych, zróżnicowanie warunków odbywania kary, różne formy kontroli lub ochrony osadzonych. Druga to środki przymusu bezpośredniego oraz karna i dyscyplinarna odpowiedzialność za zachowanie niezgodne z prawem. Czynniki obiektywne utrudniające funkcjonowanie jednostek penitencjarnych to w opinii prof. Szczygieł stopień ich zaludnienia, liczba osadzonych przypadająca statystycznie na jednego funkcjonariusza oraz baza materialna więziennictwa. Powszechnie wiadomo, że wśród ludzi stłoczonych na małej powierzchni łatwo o konflikty. Gdyby w celach było luźniej, automatycznie zmniejszyłoby się zagrożenie zachowaniami agresywnymi i autoagresywnymi. Ciasnota w celach, zbyt mała liczba funkcjonariuszy w stosunku do liczby osadzonych to problemy więziennictwa. Trzeba się zastanowić, czy wszystkie te osoby, umieszczone za kratami, powinny się tam znaleźć podsumowała swe wystąpienie prof. Barbara Stańdo-Kawecka, moderator sesji Więziennictwo w systemie bezpieczeństwa państwa a bezpieczeństwo w więzieniach. Zdaniem sędziego Piotra Hejduka, przewodniczącego V Wydziału Penitencjarnego i Nadzoru nad Wykonywaniem Orzeczeń Karnych Sądu Okręgowego w Poznaniu, problem licznej populacji więźniów w naszym kraju jest skutkiem niewłaściwej struktury kar w polskim wymiarze sprawiedliwości. Więzienie jest dla sprawców naprawdę niebezpiecznych, a nie tych, których można ukarać ograniczeniem wolności i którzy nigdy za kraty nie powinni trafić mówił. Sędzia Hejduk postulował, by kary wolnościowe stanowiły więcej niż dotychczasowe 30 proc. orzeczeń. Zbliżony pogląd wyraził prof. Emil Pływaczewski omawiający sytuację w więziennictwie amerykańskim. W jego opinii decyzje sędziowskie, kogo posłać do więzienia, a kogo ukarać inaczej, mają oczywisty wpływ na sytuację w więziennictwie, zwłaszcza w kontekście przeludnienia. Bezpieczny stan zaludnienia zakładów karnych i aresztów śledczych to przede wszystkim zmiana polityki kryminalnej mówił prof. Stefan Lelental. Jako kuriozum podał przykład zakładu karnego we wschodniej Polsce, gdzie na 250 miejsc połowę zajmowali tzw. kolarze. Szacowanie zagrożeń Jak dalece można ingerować w wolności i prawa człowieka odbywającego karę pozbawienia wolności dla zapewnienia mu bezpieczeństwa zastanawiał się prof. Teodor Bulenda. Służba Więzienna ma obowiązek podejmowania takich działań. Może to czynić przy ograniczeniu jego prawa do przemieszczania się, prywatności, intymności, cenzurze i nadzorze korespondencji. Im wyższy stopień zagrożenia ze strony więźnia, tym większe ograniczenia i ingerencje ze strony administracji więziennej. Powinny one być stosowane tylko zgodnie z rzeczywistą potrzebą, co ma charakter ocenny, a więc nieostry podsumował prof. Bulenda. Każdy osadzony powinien przebywać w warunkach zapewniających bezpieczeństwo zewnętrzne (zapobieganie ucieczkom i ochronę społeczeństwa) stosownie do oszacowanego poziomu ryzyka, przy czym niezbędny poziom zabezpieczeń powinien być dla każdego więźnia regularnie weryfikowany mówiła prof. Barbara Stańdo-Kawecka z Uniwersytetu Jagiellońskiego omawiając międzynarodowe standardy bezpieczeństwa więźniów. Zgodnie z Europejskimi Regułami Więziennymi, tak szybko jak to jest możliwe po przyjęciu, powinni być poddawani ocenie, aby określić, czy stwarzają zagrożenie dla osadzonych, personelu lub innych 4

5 a bezpieczeństwo w więzieniach osób pracujących lub odwiedzających więzienie lub czy nie zachodzi niebezpieczeństwo wyrządzenia krzywdy samemu sobie. Trudności finansowe państwa, przeludnienie i niewystarczająca liczba personelu nie stanowią usprawiedliwienia dla niezapewnienia odpowiedniej ochrony. Europejskie Reguły Więzienne nakładają na państwo obowiązek wprowadzenia procedur zapewniających bezpieczeństwo osadzonym, personelowi i osobom odwiedzającym, oraz w celu ograniczenia do minimum ryzyka przemocy i innych zdarzeń, które mogą zagrozić bezpieczeństwu. Od lat czynione jest to w Polsce w niełatwych warunkach ciasnoty w celach, przy niedoborach finansowych i kadrowych. fot. Piotr Kochański Na pierwszej linii Ostatnie kilkanaście miesięcy przyniosło zmiany organizacyjne w zakładach karnych i aresztach śledczych. Skierowanie większej liczby funkcjonariuszy do pracy w oddziałach penitencjarnych pozwala na lepsze rozpoznanie sytuacji wewnątrz jednostek, co przekłada się na wzrost poczucia bezpieczeństwa osadzonych i więziennej kadry. To krok w kierunku realizacji przytoczonej przez prof. Stańdo-Kawecką koncepcji dynamicznego bezpieczeństwa. Akcentuje ona mniejsze ryzyko buntów i innych zdarzeń nadzwyczajnych w sytuacji, gdy dobre kontakty pomiędzy personelem a więźniami dostarczają ważnych informacji niezbędnych dla utrzymania spokoju w jednostce i bezpieczeństwa osobistego. Jest to możliwe pod warunkiem odpowiednio licznej obsady kadrowej, przy czym funkcjonariusze powinni być odciążeni od obowiązków, które nie wynikają bezpośrednio z zakresów ich zadań. Istotą ochrony jest kontakt z człowiekiem podkreślał płk Marian Puszka, dyrektor Biura Ochrony i Spraw Obronnych CZSW. Urządzenia techniczne są w stanie zastąpić funkcjonariusza stojącego na wieżyczce, ale nie mogą tego zrobić w bezpośredniej relacji z osadzonym. To w oddziałach mieszkalnych mają swój początek zdarzenia zagrażające bezpieczeństwu i tu trzeba im skutecznie przeciwdziałać. Do pracy w bezpośrednim kontakcie z więźniami zostało przesuniętych dodatkowo ponad 800 funkcjonariuszy ochrony. Zmierzamy do zmiany modelu ochrony w kierunku jej dynamicznego funkcjonowania kontynuował dyrektor Puszka. W przygotowanym rozporządzeniu w sprawie ochrony jednostek penitencjarnych dyrektor jednostki będzie każdego dnia, zgodnie z aktualnymi potrzebami, kształtował system ochrony podpisując książkę przebiegu służby. Projektujemy też zmiany dokumentowania w kierunku ograniczenia papierkowej roboty. Na bieżąco więziennictwo monitoruje i wyjaśnia przebieg zdarzeń nadzwyczajnych, nie tylko tych medialnie nagłaśnianych. Do tych ostatnich należą zabójstwa i samobójstwa osadzonych. Prof. Andrzej Rzepliński i dr Maria Niełaczna poddali analizie zabójstwa w więzieniach, do jakich doszło w latach Celem było skonstruowanie profilu typowego sprawcy i określenie okoliczności, które poprzedzały te wydarzenia, co zdaniem badaczy stanowi istotny element diagnozy bezpieczeństwa środowiska więziennego. Naukowcy zadali pytanie badawcze: Czy administracja więzienna mogła zapobiec analizowanym przestępstwom? Na 24 zabójstwa 23 miały charakter incydentalny. Typowy sprawca charakteryzował się nieprawidłową osobowością: skłonnością do agresji, niską samokontrolą i małą odpornością na stres, zaburzeniami adaptacyjnymi, niewykształconą uczuciowością wyższą, impulsywnością, zaburzeniami życia popędowego. Podobnie spektakularnymi wydarzeniami są samobójstwa w więziennych celach. W ostatnich latach niektóre środki masowego przekazu a także politycy zwracają szczególną uwagę na problem samobójstw. Ma to rzekomo świadczyć o niesprawności systemu penitencjarnego w Polsce, a to pogląd błędny mówił prof. Szymanowski. Z danych za 2008 r. wynika, że wśród 11 porównywalnych państw europejskich Polska (ze współczynnikiem 4,4 na 10 tys. osadzonych) obok Hiszpanii i Węgier należy do krajów o najniższym współczynniku samobójstw więźniów. W tym samym czasie analogiczne współczynniki na 10 tys. osadzonych wynosiły w Szwecji 12,5, we Francji 16,1, a w Danii 21,4. Elektroniczne wspomaganie Nie znaczy to jednak, że nie czyni się starań, by samobójstw i prób samobójczych było za kratami jeszcze mniej. Oprócz wysiłków kadry czynionych dla rozpoznania zagrożenia zachowaniami autodestrukcyjnymi więźniów, wszystkie cele mieszkalne, w których przebywają osadzeni stwarzający poważne zagrożenie społeczne albo poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa zakładu karnego, są monitorowane zgodnie z zasadami określonymi w kkw. W wielu zakładach karnych i aresztach śledczych śledzi się za pomocą kamer także inne cele mieszkalne, w których na podstawie decyzji dyrektora umieszczeni zostali osadzeni w wypadkach uzasadnionych względami medycznymi albo potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa skazanego. Ppłk. Andrzej Matyba, specjalista w Biurze Ochrony i Spraw Obronnych CZSW przeprowadził badanie mające na celu sprawdzenie, czy monitoring może pomóc w zapobieganiu zachowaniom suicydalnym. Wynika z nich, że Istotą ochrony jest kontakt z człowiekiem. Urządzenia techniczne są w stanie zastąpić funkcjonariusza stojącego na wieżyczce, ale nie mogą tego zrobić w bezpośredniej relacji z osadzonym w ubiegłym roku w celach niemonitorowanych podjęto 157 prób samobójczych, a w monitorowanych 24. W niemonitorowanych doszło do 24 samobójstw, a w monitorowanych tylko jedna próba okazała się skuteczna. Zaobserwowano też wyraźną zależność statystyczną pomiędzy liczbą podejmowanych prób samobójczych i samobójstw w celach mieszkalnych a liczbą cel monitorowanych, jakimi dysponują okręgowe inspektoraty. W okręgach gdańskim, koszalińskim i krakowskim, gdzie na tysiąc osadzonych przypada najwięcej cel monitorowanych, liczba zdarzeń suicydalnych była w 2010 r. najmniejsza mówił ppłk Matyba. W jednostkach penitencjarnych funkcjonariusze SW prowadzą działania mające na celu rozpoznanie nastrojów wśród osadzonych i działania o charakterze profilaktycznym, by zapobiegać zagrożeniom bezpieczeństwa jednostek. Dr hab. Zbigniew Rau podjął wątek efektywności i potrzeby prowadzenia pracy operacyjnej (w klasycznym rozumieniu tego słowa) w zakładach karnych i aresztach śledczych, zaniechanej po 1989 r. * * * Bezpieczeństwo jako cecha funkcjonowania instytucji to niezaprzeczalny atut. Poczucie bezpieczeństwa więźniów także, ale z pewnym istotnym zastrzeżeniem. Z badań prof. Jana Szałańskiego wynika, że dla skutecznych oddziaływań resocjalizacyjnych wysoki wskaźnik poczucia bezpieczeństwa jest z reguły złym prognostykiem podatności osadzonych na przemianę i wolę szerszej readaptacji psychospołecznej. Oznacza bowiem apogeum subiektywnej satysfakcji skazanego z aktualnego status quo, z zajmowanej pozycji w społeczności więziennej. Jakie zatem wskaźniki otwierają osadzonych na własną przemianę w kierunku reintegracji ze społeczeństwem? Za optymalne można uznać wskaźniki umiarkowane. Natomiast wskaźniki bardzo niskie, o ile nie zostały obniżone instrumentalnie przez osadzonego, wymagają niezwłocznego zajęcia się nim, by nie doszło do samouszkodzeń lub samobójstw. Diagnozowanie poczucia bezpieczeństwa jest stosunkowo proste i możliwe do wykonania w kilkuminutowym badaniu mówił prof. Szałański. Może zatem stanowić mało absorbujący, a niezwykle ważny element diagnozy penitencjarnej, szczególnie dla racjonalnego projektowania oraz efektywnego realizowania i ewaluowania oddziaływań we wszystkich trzech systemach: zwykłym, programowanym i terapeutycznym. Grażyna Wągiel-Linder 5

6 V kongres penitencjarny, sekcja II: więziennictwo w społeczeństwie informacyjnym Programowana nowoczesność Technologie informatyczne mogą pomóc w pracy penitencjarnej, usprawnić funkcjonowanie więzienia. Dlatego warto wykorzystywać ich potencjał. Trzeba je poznać i dostosować do specyfiki potrzeb SW, pamiętając o ograniczeniach i ewentualnych niebezpieczeństwach, jakie ze sobą niosą. N a świecie pojawia się wiele nowych technologii i udoskonaleń. Dla naszej służby największą wartość mają te, które zwiększają poziom bezpieczeństwa i ułatwiają zarządzanie firmą. Z zagadnień technologicznych w bloku tematów sekcji II szczególnie interesujące były wystąpienia dotyczące RFID (ang. Radio Frequency IDentification, lokalizacja za pomocą fal radiowych), systemów i programów ułatwiających zbieranie i obróbkę danych oraz zagadnienia związane z e-learningiem. Wrażenie robi system RFID, pomagający w kontrolowaniu przepływu towarów i osób. Działa w oparciu o fale radiowe, za pomocą których można zlokalizować oznaczone elektronicznie przedmioty lub osoby. Obecnie technologię tę wykorzystuje się głównie w sklepach jako sposób zapobiegania kradzieżom. Taką samą zasadę działania wykorzystuje np. SDE (System Dozoru Elektronicznego). Możliwości systemu są wielkie, jak zapewniał dr Oskar Szumski z Uniwersytetu Warszawskiego, który zapoznał uczestników kongresu z tą technologią. Wiedzieć, gdzie, jak i co Oznaczyć można zarówno istotę żywą (człowieka), jak i przedmiot. Element identyfikujący ma postać bransoletki noszonej na ręce lub nodze, żetonu czy plasterka przylepionego na ciele. Urządzenie może być aktywne, tj. z własnym zasilaniem lub pasywne (bez zasilania). Te najmniejsze mają wielkość nawet 0,05x0,05 mm. Zasięg działania w zastosowaniach cywilnych mieści się między niespełna jednym a 60 m, (na potrzeby wojska i bezpieczeństwa państwa nawet 16 km). Zastosowania to oczywiście nie tylko kontrola przemieszczania się osób czy ich lokalizacja, ale i wiele innych. I to zarówno w usługach cywilnych jak i działalności związanej z wojskowością, policją czy ogólnie rozumianym bezpieczeństwem państwa. RFID może być elementem wspomagającym identyfikacje osób i stanowić element nowoczesnego dokumentu tożsamości. Zdolność monitorowania i lokalizacji osób jest przydatna nie tylko w SDE, ale także w stosunku do funkcjonariuszy i pracowników, co może zwiększyć skuteczność ich pracy i podnieść poziom bezpieczeństwa. Zdolność do przeprowadzania analiz zachowań w czasie rzeczywistym ułatwia podejmowanie natychmiastowych działań. Inne zastosowania RFID ważne dla SW to współpraca z systemami zarządzania środkami trwałymi, nieruchomościami, pojazdami. Można wykorzystywać go do zaawansowanego elektronicznego zarządzania nieruchomościami, czyli sterowania systemami elektrycznymi, ogrzewania, przewietrzania czy ochrony przeciwpożarowej budynków. Właściwości systemu są pomocne w ochronie zdrowia i lecznictwie, możemy np. monitorować stan zdrowia osadzonego. Możliwe jest również kompleksowe zarządzanie placówką szpitalną, (monitorowanie pacjentów, wyposażenia medycznego i przemieszczania się personelu medycznego), w tym jej infrastrukturą techniczną. Szeroki zakres działania systemu daje nadzieję na spore oszczędności. Pomocne programy Ulepszenie działania nie musi być oparte na nowo wynalezionym urządzeniu czy zwiększeniu jego możliwości. Czasami wystarczy stworzyć odpowiednie oprogramowanie, zaprojektować nową bazę danych. Może temu służyć stworzenie nowego sposobu opracowywania coraz większej liczby danych. Jednym z nich jest przedstawiony przez ppor. Tomasza Karaska z CZSW i Instytutu Badań Systemowych PAN system klasy ERP (Enterprise Resource Planning, Zintegrowany System Wspomagający Zarządzanie / Zintegrowany System Informatyczny). W Służbie Więziennej w użyciu jest kilkadziesiąt specjalistycznych programów Programy komputerowe i nowoczesne technologie mogą podnieść bezpieczeństwo w zakładach karnych i ułatwić działania penitencjarne wspomagających zarządzanie administracją, kadrami, finansami. Są one szczególnie przydatne w działach zaopatrzenia i gospodarce materiałowej. Pomagają w realizacji polityki penitencjarnej, zapewniają bezpieczeństwo osadzonych, funkcjonariuszy i pracowników oraz zarządzanych przez SW danych. Posiadane i obecnie użytkowane oprogramowanie ma jednak pewne wady. Jedną z poważniejszych jest fakt dużego zróżnicowania platform systemowych oprogramowania, problemy z aktualizacją i różny sposób zbierania i przechowywania danych. System ERP po pełnym wdrożeniu miałby za zadanie pełną integrację programów używanych w jednostkach organizacyjnych SW. Zaletą tej platformy byłby lepszy, tzn. szybszy i pełniejszy przepływ informacji, natychmiastowa analiza danych i możliwość jak najbardziej aktualnej sprawozdawczości. Powstałaby jednolita platforma raportowa i możliwość szybkiego wdrażania zmian. System daje też możliwość automatyzacji procesów wykonywanych periodycznie. Wdrożenie systemu ERP w SW pozwoliłoby na lepszą koordynację działań na wszystkich szczeblach zarządzania, usprawnienie przepływu informacji i związane z tym podniesienie poziomu bezpieczeństwa przez możliwość natychmiastowego podejmowania decyzji na podstawie najświeższych danych. Dzięki właściwościom systemu możliwe jest bieżące monitorowanie stanu finansów, zasobów i kosztów działania w poszczególnych komórkach i jednostkach SW. Wdrożenie przyczyni się do obniżenia kosztów funkcjonowania instytucji. fot. Piotr Kochański Wnioski i propozycje Technologię i filozofię e-learningu przedstawialiśmy już na naszych łamach wielokrotnie. Ta technika przekazywania wiedzy rozwija się obejmując w naszym środowisku nie tylko nauczanie funkcjonariuszy czy ich doskonalenie zawodowe, ale i edukację więźniów. Gdy tylko w pełni się rozwinie, może znacząco usprawnić podnoszenie fachowości funkcjonariuszy i pracowników oraz readaptację społeczną osadzonych. Jak zwykle efektem kongresowych wystąpień są wnioski i zalecenia, rekomendacje, określające postulowane kierunki zmian (przedstawiamy je na s. 21). Prelegenci występujący w sekcji II, której tematem przewodnim było Więziennictwo w społeczeństwie informacyjnym proponowali m. in wprowadzenie RFID dla automatyzacji zarządzania więzieniami, wdrożenie ERP, co może pomóc w optymalnym wykorzystaniu zasobów kadrowych i materiałowych w komórkach SW oraz monitorowanie stanu finansów służby w celu zmniejszenia kosztów. W rekomendacjach podkreślono także rolę wykorzystania technologii e-learningu do kształcenia i podnoszenia kompetencji zawodowych SW. Grzegorz Korwin-Szymanowski 6

7 Czy wszyscy mają wszystko wiedzieć Z prof. dr. hab. Jerzym Kisielnickim, kierownikiem Zakładu Systemów Informacyjnych Zarządzania UW i profesorem Wydziału Zarządzania Politechniki Warszawskiej, rozmawia Grzegorz Korwin-Szymanowski Panie profesorze, podczas prac sekcji, której pan przewodniczy, dużo mówiono o społeczeństwie informacyjnym. Czy my już w nim żyjemy, czy to już się dzieje? Dążymy do niego, zmierzamy. Ale chyba nigdy nie będziemy w pełni społeczeństwem informacyjnym, bo problemem jest granica, gdzie ono się kończy. To jest proces postępujący. W każdym razie dążymy do tego, aby coraz więcej wiedzieć o sobie i otaczającym nas świecie. W takim razie dokąd ta forma społeczeństwa zmierza? W kierunku nowej globalnej, totalitarnej kontroli nad obywatelem czy raczej powszechnej szczęśliwości, której nie szkodzi a może nawet pomaga fakt, że wszystko o wszystkich można znaleźć w internecie? Kierunek generalnie jest na pewno pozytywny. Są jednak obawy, ponieważ wydaje mi się, że to wszystko zmierza niekiedy i w złą stronę, ale chyba nie w kierunku totalitaryzmu. Negatywny jest np. fakt, że rozwój i zmiany w technikach informatycznych spowodowały powszechność chipów z zakodowanymi informacjami, które mają nam ułatwiać życie, ale z drugiej strony mogą być też odczytywane przez przestępców. Dlatego pytam: Kto ma mieć dostęp do informacji dotyczących mego życia? Kto i po co ma je gromadzić? Czy nie będzie tak, że wiadomości z młodości pokrzyżują czyjeś plany, gdy będzie dorosły? Czy np. fakt, że będąc dzieckiem uderzyłem koleżankę, może świadczyć o mojej agresji dzisiaj? (na marginesie wyjaśnię, że tego nie zrobiłem). Albo jeśli bym odwiedził w młodości psychiatrę, to nie zrobią ze mnie człowieka z problemem psychicznym? Czy rzeczywiście wszyscy mają o tym wiedzieć? Z drugiej strony, nie mamy wyjścia. Świat idzie w kierunku pełnej, nie zawsze dla nas miłej, informacji i trzeba się z tym pogodzić. Czy widzi pan jakieś dobre strony tej otwartości na informację? Na szczęście plusy przeważają nad minusami. Myślę, że najbardziej pozytywny efekt to szeroki dostęp do informacji i wiedzy. Mamy wgląd w niezliczoną liczbę publikacji, możemy się łatwiej szkolić i zdobywać wiedzę. Jak wykorzystamy te wszystkie dostępne dane, to już inna sprawa, ale ich posiadanie pozwala nam podejmować w miarę optymalne decyzje na podstawie konkretnych informacji i wiedzy. Jakie według pana główne wyzwania stoją przed więziennictwem w kontekście rozwoju społeczeństwa informacyjnego? Przede wszystkim warto spojrzeć na rolę osadzonego w kontekście konsekwencji nagannego postępowania, a nie przedstawiać faktu pozbawienia wolności jako starszaka na przekraczających prawo. Cenne by było, gdyby więźniowie mieli świadomość, że ich pobyt w zakładzie karnym nie jest końcem ich życia, lecz pewnym epizodem, który kiedyś się skończy. Ten człowiek może jeszcze być pełnoprawnym i dobrym obywatelem. Może się uczyć, podwyższać swoje kwalifikacje, również za pomocą TI (technologii informacyjnej). I wreszcie ważne by było, aby nie dzielić świata na sfery funkcjonariuszy i więźniów. Między tymi grupami nie musi być antagonizmu, bo są to dwa wymiary rzeczywistości, w której żyjemy. zdjęcie Piotr Kochański Ułatwiać, nie zniewalać lektronika i systemy informatyczne mają służyć człowie- Truizm, ale warto o tym przypominać. Zwłaszcza, Ekowi. że możliwości szybkiej i szczegółowej obróbki informacji, które w wielu sytuacjach są pomocne, mogą także stać się zagrożeniem dla naszej wolności. Temat możliwych zagrożeń i niebezpieczeństw był obecny w wypowiedziach właściwie wszystkich zabierających głos podczas prac sekcji II kongresu. Dlatego wydaje się konieczne stosowanie norm etycznych zarówno przy tworzeniu zasad, na jakich działamy, jak i korzystaniu z uzyskanych rezultatów. Według prelegentów, społeczeństwo nazywane informacyjnym, nie tylko posiada rozwinięte środki przetwarzania informacji i komunikacji, ale stają się one coraz ważniejszym składnikiem dochodu narodowego. Nazywane też społeczeństwem wiedzy, żywi się informacją, będąc coraz bardziej od niej zależne. Wytwarzanie i przetwarzanie wiedzy staje się głównym towarem gospodarki. Warto pamiętać, że ze swej natury, wiedza jest bardziej wrażliwa na wiarygodność źródła, próby manipulacji czy fałszerstwa niż materialne wytwory ludzkiej przedsiębiorczości. Środki oddziaływania IT (technologii informacyjnych) na społeczeństwo to przede wszystkim witryny i portale internetowe, blogi, różne rozwiązania technologiczne, np. RFID (radiowy, zdalny system monitorowania osób i rzeczy). Według prof. Jerzego Kisielnickiego z Uniwersytetu Warszawskiego, IT pozwalają na poprawę obrazu więziennictwa w społeczeństwie, na zbudowanie rzetelnego i pozytywnego wizerunku służby i polityki penitencjarnej. Można tu wykorzystywać portal czy stronę internetową, biuro prasowe on-line, takież konferencje prasowe czy konkursy popularyzujące tematykę penitencjarną. Upublicznianie informacji o więziennictwie wzbudza pewne kontrowersje. Można postawić pytanie, czy i w jakim stopniu upowszechniać tę wiedzę. Kto i na jakich zasadach może mieć do niej dostęp. Warto również poruszyć problem wykorzystania zasobów danych. Według dr. Witolda Staniszkisa, niezwykle istotny jest problem wykorzystania potencjału i doświadczenia funkcjonariuszy i pracowników, odchodzących z SW na emeryturę, do rozwiązywania konkretnych (trudnych) sytuacji. Służba Więzienna typ instytucji definiowanej przez E. Goffmana jako totalna, różni się od innych m. in skalą ograniczeń nakładanych na jednostkę. Rodzaj relacji międzyludzkich, jaki w tego typu instytucjach funkcjonuje, jest mimo różnych obaw gwarantem porządku i bezpieczeństwa. Prawdopodobnie, można by to osiągnąć za pomocą innych środków, ale społeczeństwo nie jest w stanie funkcjonować bez instytucji typu totalnego. Tak więc więzienie ma w nim swoje miejsce, choć jego istnienie wymaga ciągłego dostosowywania do zmieniającego się świata. Niewątpliwie, rozwój technik informacyjnych wpływa na więziennictwo w wielu aspektach (np. wymagania ochronne, programy wspomagające zarządzanie, itp.) Przykładowo system RFID dając duże możliwości monitoringu i lokalizacji, jest narażony na ataki hackerów. Tak samo możliwe jest nieautoryzowane odczytywanie informacji kodowanych w chipach. Nieznane są skutki długotrwałego poddawania ludzkiego organizmu działaniu promieniowania elektromagnetycznego wydzielanego przez znaczniki RFID. To wszystko może być częścią naruszania prywatności. W najbliższym czasie trzeba więc opracować sposoby neutralizowania takich potencjalnych zagrożeń. Systemy mające pomóc zawiadywać danymi powinny w swej konstrukcji przewidywać je i kompensować. Nie wiemy przecież, jak dzięki IT będzie wyglądał świat za 10 czy 50 lat, jak zmieni się więzienie. GKS 7

8 V kongres penitencjarny, sekcja III: zarządzanie więziennictwem Otwieramy dyskusję: Jak zmieniać więziennictwo Nie zamykamy, ale otwieramy dyskusję o tym, jak ulepszać system więzienny. Kongres odbył się przed wakacjami, publikacja w formie książkowej ukaże się zimą. Jest okazja, aby wspólnie zastanowić się nad zmianami. Trzecia sekcja dotycząca zarządzania więziennictwem wyłoniła sześć głównych postulatów. Jesteśmy za czy przeciw? Komentuje jej moderator dr Tomasz Ochinowski, docent UW, doradca dyrektora generalnego SW. Oddziały penitencjarne Postulat pierwszy. Wprowadzanie kolejnych oddziałów penitencjarnych i usprawnianie funkcjonowania już istniejących. Minister Kwiatkowski dał nam zielone światło i dzięki temu w maju ubiegłego roku zaczęliśmy wprowadzać oddziały penitencjarne powiedział płk Krzysztof Keller, zastępca szefa SW, propagator idei oddziałów penitencjarnych. Na początku było ich 36, obecnie są w 120 więzieniach. Takich oddziałów nie ma jeszcze w najmniejszych jednostkach. Powstaną także tam, ale w uproszczonej formie. Co pozytywnego daje utworzenie oddziałów? Lepsze rozpoznanie nastrojów więźniów, szczególnie w newralgicznych porach dnia. To dzięki temu, że więcej funkcjonariuszy pracuje w oddziałach mieszkalnych. Istnieją też kwestie sporne, problematyczne, na przykład nakładanie się odpowiedzialności czy rozdziału kompetencji, a także podział funkcjonariuszy działu ochrony na tych z oddziału i spoza niego. Obecnie trwają prace nad aktami wykonawczymi wyższego rzędu, które usankcjonują rozwiązania przyjęte w oddziałach. Jak ocenić funkcjonowanie oddziałów? Zdaniem wicedyrektora SW, dobrze, z punktu widzenia bezpieczeństwa. Jest lepiej niż było. Nie tylko nie zwiększyła się liczba zdarzeń nadzwyczajnych, ale przeciwnie, jest ich mniej o 40 proc. porównując pierwsze kwartały ubiegłego i tego roku. Wzrosła natomiast, i to przecież dobrze, liczba wykrytych przypadków znęcania się osadzonych nad osadzonymi. Wcześniej nie wychodziło to poza celę, a teraz jest wyłapywane i skuteczniej można zapobiegać tym zdarzeniom. Dr Tomasz Ochinowski: Wprowadzenie oddziałów penitencjarnych jest istotą przeprowadzanej reformy więziennictwa, dlatego ten referat uznaliśmy za wiodący w sekcji zarządzanie. Ale żeby przeprowadzić reformę do końca i z sukcesem, musi toczyć się dyskusja. Nie należy bać się mówienia o kwestiach spornych czy problematycznych, a kierownictwo Służby Więziennej chce wprowadzić funkcjonalny system na wiele lat. Referat pana dyrektora Kellera wyznaczył najważniejsze kierunki działań. Teraz szereg szczegółowych rozwiązań trzeba zoperacjonalizować. Ekonomika kary Postulat drugi. Wydłużenie okresu działania SDE (ustawa wygaśnie w sierpniu 2014 r.) Wprowadzenie Systemu Dozoru Elektronicznego (SDE) miało rozluźnić polskie zakłady karne, a w dalszej perspektywie zracjonalizować wydatki na więziennictwo. Na razie trudno mówić zarówno o pierwszym, jak i o drugim. Nie należy oczekiwać natychmiastowych efektów, bo zmiany wymagają czasu oceniła Joanna Felczak, dr nauk ekonomicznych. Jej zdaniem, jeśli dozór będzie stosowany długo, to przełoży się na oszczędności, nawet przy małej liczbie osób nim objętych. SDE jest inwestycją. Rzeczywiste oszczędności zaczną się wtedy, gdy zlikwidujemy kolejkę oczekujących na wykonanie kary pozbawienia wolności, a w elektronicznym systemie będą odbywać karę ci, którzy inaczej mogliby siedzieć w więzieniu twierdzi Felczak. Podkreśla przy tym, że im większy będzie stopień wypełnienia systemu skazanymi, tym wcześniej pozbędziemy się tej kolejki. Należy też promować dozór wśród skazanych, sędziów i prawników, po to, żeby zmienić politykę orzekania. Dr Tomasz Ochinowski: Referat pani dr Joanny Felczak był jednym z pierwszych (w historii kongresów) poruszających ekonomiczne sprawy więziennictwa. Marzy mi się, aby otworzył dyskusję na ten temat. Doktor Felczak przedstawiła argumenty ekonomiczne za poszerzaniem SDE, ale ostateczna decyzja zależy od czynników społecznych, kulturowych, socjologicznych. Statystyka w interpretacji Postulat trzeci. Ujednolicenie danych statystycznych według europejskich standardów. Interpretacja statystyk penitencjarnych nie jest łatwa. Liczby nie mówią same za siebie, ważne są metadane, które im towarzyszą i wskazują kierunek interpretacji. Właściwie stajemy przed pytaniem: jak interpretować dane? powiedziała prof. Beata Gruszczyńska, kryminolog z Katedry Kryminologii i Polityki Kryminalnej Uniwersytetu Warszawskiego oraz kierownik sekcji Analiz Statystycznych i Realizacji Badań w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości. Przytoczyła przykładowe statystyki i pokusiła się o ich interpretację. W Polsce współczynnik przestępczości jest prawie dwukrotnie niższy niż we Francji i dwuipółkrotnie niższy niż w Niemczech, a populację więzienną mamy najwyższą w całej Unii Europejskiej. U nas prawdopodobieństwo, że podejrzany zostanie skazany wyrokiem sądu wynosi 0,8, a we Francji lub w Niemczech dwukrotnie mniej (ok. 0,5), co świadczy o częstszym stosowaniu reakcji na przestępczość na poziomie policji czy prokuratury. Różnice między danymi polskimi a europejskimi są olbrzymie stwierdziła prof. Gruszczyńska. Posiadamy wprawdzie informacje dotyczące liczby uwięzionych według pewnego katalogu przestępstw, jednak nie są one wystarczająco szczegółowe. Mamy statystyki skazanych i uwięzionych za kradzieże, ale brakuje danych o skazanych i uwięzionych np. za kradzieże samochodów czy włamania do mieszkań a także przestępstwa narkotykowe. Dlatego konieczna jest standaryzacja statystyk w Europie, dopiero wtedy będzie możliwa wnikliwa analiza i właściwa interpretacja danych. Profesor mówiła również, że na tle innych krajów europejskich Polskę wyróżnia to, że mamy w więzieniach stosunkowo najmniej kobiet, najmniejszy jest też wśród krajów unijnych odsetek uwięzionych cudzoziemców. W Polsce aż co drugi uwięziony jest skazany lub tymczasowo aresztowany za przestępstwo przeciwko mieniu, a w krajach unijnych średnio co piąty. Co to może oznaczać? Między innymi inną politykę karną w porównaniu z większością pozostałych krajów członkowskich. Dr Tomasz Ochinowski: Ujednolicenie danych statystycznych w Europie jest koniecznością i myślę, że bez trudu polska Służba Więzienna dostosuje się do wspomnianych wymogów. Chodzi o to, żebyśmy mogli przyglądać się poprzez liczby rozwiązaniom zagranicznym, porównywać je z naszymi i wybierać dla Polski to, co najlepsze. Polityka kadrowa Postulat czwarty. Wzmacnianie kondycji psychicznej funkcjonariuszy, aby przeciwdziałać stresowi i wypaleniu zawodowemu, oraz poszerzanie ich kompetencji społecznych. Wiele do optymalizacji funkcjonowania SW może wnieść socjologia służb mundurowych rozwijana w Polsce przede wszystkim na Uniwersytecie Wrocławskim, co zasygnazował podczas kongresu prof. Jan Maciejewski, rektor tej uczelni (rozmowa na ten temat ukaże się w sierpniowym wydaniu Forum Penitencjarnego ). Ujęcie socjologiczne dopełnia problematykę ludzkiego aspektu zarządzania Służbą Więzienną. W tym kontekście niezmiennie aktualne pozostaje pytanie: co najbardziej motywuje do pracy funkcjonariusza SW? Odpowiedź brzmi: możliwość pracy w zespole, realizacja odpowiedzialnych zadań, pochwała, godziwe wynagrodzenie. Nie motywuje natomiast awans, co wynika z badań dr. Piotra Pokleka z COSSW w Kaliszu. Może na to mieć wpływ polityka awansowania od lat prowadzona w SW, która nie promuje osób aktywnych i twórczych. Według kpt. dr. Krzysztofa Wójcika z Radomia, dziś promuje się kadrę z danej jednostki, nie biorąc pod uwagę wiedzy i wartości intelektualnych innych, wybijających się osób. Uzdrowić sytuację 8

9 mogłoby m.in. wprowadzenie kadencyjności i konkursów na stanowiska. Wtedy łatwiej można ocenić efektywność działań dyrektorów i kierowników tłumaczył podczas kongresu Wójcik. Walczyć też trzeba z nepotyzmem, który został zdefiniowany w ustawie o SW w art Ustawa sankcjonuje również związki zawodowe w strukturze służby. Funkcjonariusz w trudnej sytuacji może liczyć na związki zawodowe, które mają w tej chwili 8 tys. członków mówił Zbigniew Głodowski, przewodniczący Zarządu Okręgowego NSZZFiPW w Warszawie. Nie wolno zapominać, że funkcjonariusz SW częściej niż przedstawiciele innych zawodów jest narażony na stres i wypalenie zawodowe, dlatego należy inwestować w jego zdrowie. Aby zapobiegać stresowi, ważny jest właściwy kontakt z przełożonymi i optymalizacja platformy pracy między personelem a osadzonymi stwierdził dr Krzysztof Linowski z radomskiego aresztu. Pomnażajmy potencjał zdrowotny funkcjonariuszy i pracowników SW ze względu na uciążliwy charakter służby dodał dr Piotr Łapiński z COSSW w Kaliszu, twórca projektu Centralnej Pracowni Promocji Zdrowia Środowiska Więziennego. Proponuje on zmodyfikować formułę obozów kondycyjnych i wprowadzić tematyczne moduły prozdrowotne. Ppłk Sławomir Skwarski, komendant ODK SW w Popowie, uważa natomiast, że więziennictwo potrzebuje trzeciego ośrodka szkoleniowego, właśnie w Popowie, dla wyższej kadry kierowniczej. Nauka powinna wykorzystywać nowoczesne metody, m.in. e-lerningowe. Funkcjonariusz SW jest zestresowany natłokiem nowych informacji, nie przyswoi ich, jeśli sposób przekazywania wiedzy będzie niewłaściwy argumentował Skwarski. Dr Tomasz Ochinowski: Są już projekty programów wzmacniania kondycji psychicznej funkcjonariuszy, niepomnażające kosztów związanych z ich wdrażaniem. Do istniejących programów szkoleń i edukacji SW staramy się włączać konkretne ćwiczenia czy całe zestawy treningowe, uwzględniające najnowsze zdobycze psychologii w dziedzinie radzenia sobie ze stresem. Przygotowywać do tego powinny praktycznie wszystkie kursy, na każdym poziomie, niezależnie od ich tematyki, łącznie z finansami czy realizacją prawa. Program życia w izolacji Postulat piąty. Opracowanie programu dla więźniów długoterminowych i utworzenie specjalnych oddziałów dostosowanych do ich potrzeb. Kamil Miszewski, pracownik naukowy APS, doktorant UW, przeprowadził badania nad więźniami pozostającymi w izolacji przez minimum 20 lat. Analizowałem akta i rozmawiałem z 15 skazanymi, którzy odbywają karę w 14 jednostkach penitencjarnych, niektórzy ciurkiem przesiedzieli 30 lat opowiadał Miszewski. Więźniowie ci bali się przeniesienia do zakładu półotwartego, bali się wychodzenia do ludzi. Nie chcą brać za siebie odpowiedzialności. Muszą ponownie oswoić się z wolnością. Z tego względu należy najwcześniej, jak to tylko możliwe, kierować ich do zakładów otwartych i półotwartych. Ta kategoria skazanych wymaga szczególnego traktowania. Miszewski proponuje opracować dla nich program i utworzyć specjalne oddziały. Wyjaśnia, że więźniowie długoterminowi wraz z wiekiem stają się łatwym łupem dla młodocianych. Po rozpadzie subkultury więziennej, czego jesteśmy świadkami, więzień słaby, w podeszłym wieku, może spotkać się z szykanami, wtedy nikt już nie patrzy, z jakiego paragrafu jest skazany. On nie ma autorytetu wśród młodych. Ci z kolei są hałaśliwi, energiczni, żądni zabaw i rozrywki. Starsi sobie z tym nie radzą. Są stabilni, opanowani i chcą swój wyrok odsiedzieć do końca, dlatego nie należy ich mieszać z młodocianymi. Administracja zakładów karnych traktuje skazanych na długie kary sprawiedliwie ocenił Miszewski. Nie spotkałem się ze złośliwym osadzaniem, nieuzasadnionymi przerzutkami, utrudnianiem podjęcia zatrudnienia czy nauki. Dr Barbara Toroń z Uniwersytetu Zielonogórskiego przebadała (metodą biograficzną) 129 osób wielokrotnie karanych. Wielu z nich prezentuje kryminalny styl myślenia, a kariera przestępcza jawi się im jako jedyna szansa życiowa. Większość nie potrafi żyć inaczej. Dr Toroń zauważyła, że działania resocjalizacyjne i kulturalno-oświatowe są po to, by wyrwać skazanych z przestępczego stylu życia, ale nie zawsze się to udaje. Nasze inicjatywy są oknem dla więźniów, aby mogli zobaczyć przez nie coś innego niż do tej pory. Teatr, muzeum, opera zabieramy ich tam, gdzie nigdy do tej pory nie bywali, po to, żeby stawali się lepsi stwierdziła Patrycja Gierszewska, wychowawca ds. kulturalno-oświatowych z zakładu we Wronkach, podkreślając, że personel więzienny robi wiele w procesie socjalizacji skazanych. Socjolog prof. Jan Maciejewski uważa, że istotną rolę odgrywają tutaj także więzienni kapelani. O zadaniach duszpasterzy podczas kongresu mówili kapelani katoliccy: ks. dr Paweł Wojtas i ks. dr Kazimierz Pierzchała oraz prawosławny ks. Mikołaj Lenczewski, a także ks. Piotr Janik, duchowny protestancki, który pytał: Kim jest kapelan? Człowiekiem spomiędzy dwóch światów: zamkniętego i wolnościowego. W służbie złamanego życia. Kapelan pomaga więźniowi pojednać się ze sobą, ze społeczeństwem i z ofiarą. To nie tylko ksiądz, również terapeuta, który niesie pocieszenie. Dr Tomasz Ochinowski: Na pewno istnieje potrzeba spójnego programu pracy z więźniami skazanymi na długie kary pozbawienia wolności. Ale nie chciałbym dawać tutaj odpowiedzi technicznej czy to ma się odbywać na oddzielnych oddziałach, czy przyjąć inne rozwiązanie. Na pewno potrzebny jest raz jeszcze podkreślam program daleko szerszy niż tylko program resocjalizacji. Liczę na to, że kongres otworzy pewne kwestie i wspólnie wypracujemy pomysły. GISW-y do poprawki Postulat szósty. Utworzenie centrum dowodzenia i ujednolicenie szkoleń dla GISW. W Polsce większość służb mundurowych ma oddziały do zadań specjalnych. Więziennictwo również etatowe grupy interwencyjne. Mają one zapobiegać wypadkom nadzwyczajnym, interweniować podczas buntów więźniów i wystąpień zbiorowych. Trwa dyskusja nad zasadnością ich utworzenia zauważył dr Jerzy Czołgoszewski z UWM w Olsztynie (były dyrektor Biura Prezydialnego w CZSW). Według niego należy wprowadzić jedno centrum dowodzenia i ujednolicić szkolenia tych grup w całych kraju. Analizując doświadczenia izraelskiego więziennictwa oraz oddziałów specjalnych odpowiedzialnych m.in. za konwoje więźniów dr Czołgoszewski postuluje także, aby zastanowić się, czy w Polsce iść śladami Izraelczyków i uczynić Służbę Więzienna jedyną odpowiedzialną za konwoje. Dzięki temu wzrósłby prestiż naszej służby mówił Czołgoszewski. Dodał, że zmiany byłyby wprowadzane w cyklu kilkuletnim. Dr Tomasz Ochinowski: Warto korzystać z doświadczeń zagranicznych, referat pana dr. Czołgoszewskiego był świetnym punktem wyjścia do przemyśleń na ten temat. Co można wykorzystać z dobrych praktyk, a co my możemy zaoferować innym? Dzięki powołaniu więziennych grup interwencyjnych polska Służba Więzienna wpisała się w bardzo ciekawy międzynarodowy nurt funkcjonowania tego typu służb. Agata Pilarska-Jakubczak 9

10 V kongres penitencjarny, sekcja IV: uniwersalizacja Czas się dostosować Efektem obrad IV sekcji kongresowej była rekomendacja kontynuowania procesu dostosowywania polskiego prawa karnego wykonawczego do międzynarodowych standardów postępowania z osobami pozbawionymi wolności. Z arówno moderator sekcji prof. Piotr Stępniak z UAM, jak i prawie wszyscy pozostali zabierający głos, w różnych punktach swoich wystąpień odnosili się do Europejskich Reguł Więziennych z 2006 r. Określają one m.in. podstawowe zasady postępowania z osobami pozbawionymi wolności, sposoby i środki ich realizacji, minimalne standardy zarządzania więzieniami. Profesor przekonywał, że w Polsce czas wykonywania kary należy skrócić, bo jest zbyt długi. Przyznał jednocześnie, że tendencja jest pozytywna, ale zbyt wolno postępuje. W wystąpieniu prof. Moniki Płatek z UW można było wyraźnie usłyszeć, że więzienie szkodzi, a karę pozbawienia wolności trzeba wykonywać tak, by minimalizować szkody. W związku z tym mówi się o normalizacji. Profesor przypomniała, że zgodnie z Europejskimi Regułami Więziennymi, kara pozbawienia wolności jest ostatecznością i jeśli już, to trzeba ją wykonywać tak, żeby była maksymalnie zbliżona do warunków wolnościowych. Należy więc inaczej zorganizować sposób jej wykonywania. Kwestia szeroko rozumianej normalizacji życia w zakładach karnych, czyli upodabniania warunków życia w więzieniach do wolnościowych, była też poruszana przez dr. Dariusza Schmidta z UW. Podkreślał on jej dużą wagę i zarekomendował zmierzanie do normalizacji, choć jak zaznaczył, w Polsce może to być pewnym szokiem. W swojej prezentacji dotyczącej wykonywania kary pozbawienia wolności w wybranych krajach europejskich, skupił się na Szwajcarii i Bawarii. Stwierdził również, że Polska ma wśród nich największy współczynnik prizonizacji oraz najwięcej zakładów karnych ale zdecydowanie najmniej obcokrajowców w populacji więziennej. Nad zbyt powolnymi postępami w pracy ze sprawcami przestępstw seksualnych ubolewał prof. Zbigniew Izdebski z Uniwersytetu Zielonogórskiego. Gdy patrzymy na sprawcę takiego czynu, to widzimy, że jest zbyt mało ofert, które pomogłyby mu dojść do zdrowia seksualnego, które jest u niego naruszone mówił. A przecież jednym z praw człowieka jest prawo do seksualnej opieki zdrowotnej. Zaznaczył też, że prace ze sprawcami przemocy seksualnej w Polsce są utrudniane m.in. przez upolitycznienie problemu, brak specjalistycznej kadry przygotowanej do pracy z tego typu osadzonymi oraz dezintegracja podejmowanych działań. Profesor zwrócił też uwagę, że w naszym kraju mówi się tylko o dorosłych sprawcach przemocy seksualnej, a dla młodocianych nie ma właściwie żadnej opieki terapeutycznej. Podkreślił brak profilaktyki. A przecież nikt z dnia na dzień nie staje się pedofilem. O swoich badaniach, jakie prowadził wśród skazanych, mówił kpt. Maciej Gołębiowski, specjalista OISW w Poznaniu, doktorant Zakładu Penitencjarystyki UAM. Chciał poznać opinie osób pozbawionych wolności na temat resocjalizacji penitencjarnej realizowanej w warunkach więziennych. Na potrzeby badań ankietowych wyodrębniono cztery jej modele, na których istnienie za murami wskazywali w swych opiniach badani. Owe modele to główne funkcje resocjalizacji, tak jak je widzą i określają sami skazani, a nie personel czy współczesne teorie pedagogiczne wyjaśniał. Część z badanych dostrzega zatem w resocjalizacji penitencjarnej tzw. funkcję kontrolną, następnie wychowawczą oraz urzędową. Istnieje także grupa respondentów, która nie potrafi wskazać jej głównej funkcji. Opinie wyrażane przez badane osoby pozbawione wolności wskazują na istnienie zupełnie różnego od teoretycznego sposobu percepcji i oceny resocjalizacji. Skazani odbywający karę w systemie programowanego oddziaływania w resocjalizacji penitencjarnej stosunkowo rzadko widzą jej funkcję wychowawczą (faktyczną), prowadzącą do realnej zmiany postaw, wskazują za to często na wymienione uprzednio. Z drugiej jednak strony, ta sama grupa skazanych widzi sens w pracy resocjalizacyjnej personelu. Kpt. Gołębiowski zaznaczył jednocześnie, że prawną możliwość pracy z osobami pozbawionymi wolności dają m.in. międzynarodowe reguły więzienne. Mówią one, że uwięzienie poprzez pozbawienie wolności stanowi karę samą w sobie. Wskazują na konieczność podejmowania wszelkich wysiłków, aby warunki życia pozbawionych wolności odpowiadały godności ludzkiej, akceptowalnemu poziomowi życia w danym społeczeństwie oraz stworzenia więźniom sposobności rozwijania umiejętności i zdolności, które zwiększą ich szanse pomyślnej readaptacji społecznej po zwolnieniu. Zanim jednak dojdzie do formułowania postulatów, na kanwie których możliwe będą zmiany w praktyce resocjalizacyjnej realizowanej w polskich jednostkach penitencjarnych, należy pogłębić wiedzę o opiniach na temat samej resocjalizacji, które formułują nie tylko pozbawieni wolności, ale również personel. Elżbieta Szlęzak-Kawa Z Emilią Rekosz, doktorantką Uniwersytetu Warszawskiego, o europejskiej polityce wobec kobiet pozbawionych wolności rozmawia Elżbieta Szlęzak-Kawa Kobiety stanowią zaledwie 3 proc. osadzonych w polskich więzieniach. Co panią skłoniło, żeby w swojej pracy naukowej pochylić się właśnie nad nimi? Statystyczna prawidłowość, wyrażona w dysproporcji pomiędzy liczbą kobiet i mężczyzn w populacji więźniów, z kryminologicznego i penitencjarnego punktu widzenia jest interesująca sama w sobie. Odkąd zajmuję się tematyką kobiet, które popełniają przestępstwa oraz w związku z tym przebywają w więzieniu, próbuję poznać przyczyny tej dysproporcji, i niestety, na razie nie znajduję w literaturze żadnego przekonującego wyjaśnienia. Choć temat kobiet odbywających karę pozbawienia wolności wydaje się dobrze zbadany, moim zdaniem brakuje jednak współczesnych badań, a wiele ustaleń, które zostały poczynione w poprzednim wieku, nie jest aktualizowanych. W 1996 r. Komisja Europejska ogłosiła komunikat Włączanie równości kobiet i mężczyzn do wszystkich strategii i działań politycznych Wspólnoty, inicjując tym samym nowe narzędzie gender mainstreaming. Jak ta równość płci wygląda w naszych jednostkach penitencjarnych? Wspomniany przez panią komunikat dotyczy takiej polityki państw, która dąży do faktycznej równości kobiet i mężczyzn, nie tylko na gruncie prawa. Gdy przyjrzymy się polskiemu prawu penitencjarnemu, zauważymy, że przepisy dotyczą ogólnej grupy więźniów. Można więc z tego wnioskować, że w takim samym stopniu kobiet i mężczyzn. Jeśli są przepisy odnoszące się do jednej z płci, to jest to płeć kobieca. Nie jest to jed- 10

11 standardów postępowania z więźniami na świecie Kobiety w więzieniu: Pogodzić równość z różnorodnością nak dyskryminacja mężczyzn, a dostosowanie przepisów do szczególnej sytuacji kobiet, w tym również, jeśli nie przede wszystkim, matek. Wydaje mi się więc, że polski ustawodawca wziął pod uwagę ustalenia badań penitencjarnych, które na tę szczególną sytuację kobiet wskazują. Gender mainstreaming oznacza sprawdzanie, czy i na ile przepisy prawne a także rozwiązania przyjmowane w przypadku polityki państwa w różnych sferach, sprawdzają się w praktyce, tzn. czy w takim samym stopniu przynoszą korzyści zarówno kobietom, jak i mężczyznom, oraz czy w takim samym zakresie uwzględniają ich potrzeby. Gender mainstreaming dotyczy głównie takich dziedzin życia społecznego, jak praca i edukacja. Odnosi się także do kobiet i mężczyzn pozbawionych wolności. Mówi o tym choćby rezolucja Parlamentu Europejskiego z 2008 r., co moim zdaniem wskazuje na istnienie wspólnej płaszczyzny dla polityki penitencjarnej i gender mainstreaming. Trzeba by było więc sprawdzić, na ile polska praktyka penitencjarna umożliwia równy dostęp kobietom i mężczyznom, na przykład do edukacji i pracy w czasie odbywania kary. Czy kobiety tak samo jak mężczyźni mają dostęp do pracy i szkoleń, ułatwiających zdobycie kwalifikacji potrzebnych po wyjściu na wolność, oraz czy mają taki sam dostęp do szkół na wszystkich szczeblach. W mojej ocenie polskie jednostki penitencjarne wypracowały wiele dobrych praktyk, które przy okolicznościach związanych z niewielką liczbą kobiet w więzieniach, jak i wynikającą z tego niewielką liczbą więzień przeznaczonych dla kobiet, są rozwiązaniami dla nich korzystnymi. W gender mainstreaming, chodzi jednak przede wszystkim o to, by kwestię równości kobiet i mężczyzn wpisać w politykę państwa. Myślę, że warto byłoby podjąć badania, które pozwoliłyby sprawdzić, jak sytuacja kobiet i mężczyzn pozbawionych wolności wygląda w rzeczywistości, tak by można było taką równościową politykę penitencjarną konstruować. Byłoby to zgodne ze wspomnianą rezolucją. Odnoszę również wrażenie, że tematyka kobiet pozbawionych wolności w Polsce jest coraz częściej podnoszona. Dobrym tego przykładem jest opublikowanie tekstów funkcjonariuszy Służby Więziennej, którzy z tymi kobietami pracują (w książce Kobieta w więzieniu z 2009 r.). To dobry początek, ale trzeba iść dalej, i odnosi się to zwłaszcza do polskich badań penitencjarnych. Jak w Europie i na świecie funkcjonuje w więzieniach gender mainstreaming? Trudno mówić o gender mainstreaming na całym świecie, nie tylko w polityce penitencjarnej. Systemy penitencjarne różnych krajów są nazbyt różnorodne. Z literatury zagranicznej wnioskuję, że temat kobiet pojawia się coraz częściej i dotyczy głównie uzupełnienia wiedzy o kobietach pozbawionych wolności, które w badaniach nad populacją więzienną, głównie męską, były pomijane. W Europie sytuacja wygląda lepiej. Tu przynajmniej na poziomie zaleceń Parlamentu Europejskiego, nie ma wątpliwości, że chodzi o uwzględnianie sytuacji kobiet i mężczyzn w polityce penitencjarnej poszczególnych państw, bez jakiejkolwiek dyskryminacji. W rzeczywistości wygląda to różnie, przy czym zastrzegam, że nie ma żadnych opracowań, które by zbierały doświadczenia różnych państw w tym zakresie. Można natomiast spotkać przykłady podkreślania sytuacji więźniarek w konstruowanej polityce, jak i realizowanej praktyce. Widać to na przykładzie Wielkiej Brytanii czy Hiszpanii. Kraje te wprowadziły kwestie genderowe do swojej polityki penitencjarnej, poprzedzając to jednak badaniami. I to jest bardzo ważna kwestia. Co przede wszystkim należy zrobić, żeby dostosować polską politykę penitencjarną wobec kobiet pozbawionych wolności do Europejskich Reguł Więziennych? Europejskie Reguły Więzienne w kilku zaledwie artykułach odnoszą się do kobiet, wyodrębniając je z ogólnej populacji więźniów. Zwraca się w nich przede wszystkim uwagę na to, że wszystkie działania podejmowane wobec kobiet powinny uwzględniać ich wymagania związane z potrzebami fizycznymi, zawodowymi, społecznymi i psychologicznymi. Z tymi ostatnimi wiążą się zalecenia, aby poszczególne państwa zapewniały kobietom dostęp do programów przeznaczonych dla ofiar fizycznego, psychicznego lub seksualnego wykorzystywania. Co już w tej kwestii zostało zrobione? Na poziomie przepisów krajowych całkiem sporo: biorą one pod uwagę szczególne potrzeby kobiet, choćby fizjologiczne i związane z macierzyństwem. Uwzględnienia potrzeb psychologicznych można by się dopatrywać w art. 87 kodeksu karnego wykonawczego, w którym ustawodawca zaleca, aby skazane kobiety odbywały karę w zakładzie karnym typu półotwartego (chyba że stopień demoralizacji lub względy bezpieczeństwa przemawiają za odbywaniem kary w zakładzie karnym innego typu). Warto jednak sprawdzić, czy i w jakim zakresie wymienione potrzeby są realizowane w praktyce, oraz czy w takim samym stopniu są dostrzegane we wszystkich jednostkach penitencjarnych. Tematem, który według mnie coraz częściej pojawia się zarówno w literaturze, jak i praktyce penitencjarnej, są doświadczenia więźniarek ofiar przemocy domowej. I moim zdaniem jest to zgodne z zaleceniami Europejskich Reguł Więziennych. Uwzględnianie tego problemu, poprzez realizowanie specjalnych programów terapeutycznych oraz dalsze uwrażliwianie systemu na doświadczenia kobiet związane z przemocą, są, jak sadzę, dobrym kierunkiem działania. Z jednej strony mówi pani o potrzebie szczególnego traktowania kobiet przebywających w więzieniu, a z drugiej kładzie pani nacisk na równość osadzonych kobiet i mężczyzn. Jak to pogodzić? Według mnie oba sposoby uwzględniania sytuacji kobiet i mężczyzn wzajemnie się nie wykluczają, choć rzeczywiście można czasami odnieść wrażenie, że brakuje w tym spójności. Ja to rozumiem tak, że są takie obszary życia społecznego, także w więzieniu, w których dostęp do pewnych dóbr społecznych oraz oddziaływań nie powinien zależeć od płci. Są też i takie obszary, w których różnice pomiędzy kobietami a mężczyznami, związane choćby z macierzyństwem i odmiennymi doświadczeniami (jak i doświadczaniem sytuacji uwięzienia), wymagają, aby oddziaływania różnicować. Jest to w pewnym sensie pogodzenie zasady równości z różnorodnością. Chodzi o to, aby żadnej z płci nie dyskryminować, ale nie ma też co tworzyć złudzenia, że sytuacja kobiet i mężczyzn pozbawionych wolności jest identyczna. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt: w polskiej i zagranicznej literaturze penitencjarnej podkreśla się, że ograniczenia w dostępie kobiet do różnego rodzaju oddziaływań wiążą się z faktem, że kobiety stanowią jedynie niewielki ułamek ogólnej populacji więźniów, w związku z czym systemy penitencjarne nie są w stanie uwzględniać ich wszystkich potrzeb. Moim zdaniem, i znajduję na to poparcie w europejskiej polityce penitencjarnej, niewielka liczba kobiet w więzieniu nie może być powodem jakichkolwiek ograniczeń związanych z wykonywaniem kary pozbawienia wolności wobec nich. zdjęcie Piotr Kochański 11

12 V kongres penitencjarny Nie mamy się czego wstydzić Ze Stanisławem Chmielewskim, sekretarzem stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, rozmawia Elżbieta Szlęzak-Kawa W resorcie sprawiedliwości odpowiada Pan za nadzór nad Służbą Więzienną. Czy pamięta Pan swoją pierwszą wizytę w więzieniu? Jakie towarzyszyły jej wrażenia, emocje? Pamiętam. Taka wizyta miała miejsce, kiedy jako asesor albo może już sędzia pracowałem w Sądzie Rejonowym w Złotowie. Areszt znajdował się tam po sąsiedzku. Przyznam, że ten stary pruski obiekt nie robił na mnie dobrego wrażenia. I choć od tamtego czasu minęło ponad 20 lat to nadal mam przed oczami obraz tamtego miejsca. Więzienie to pewien system łączący ludzi: jedni odbywają tam karę, inni pracują, jeszcze inni te kary orzekają. Czy nie uważa Pan, że każdy sędzia orzekający w wydziale karnym powinien obligatoryjnie odbyć praktykę w jednostce penitencjarnej? Dzisiaj, patrząc przez pryzmat sędziego, prezesa sądu, jak również z perspektywy posła, a także ministra mającego prawie codzienną styczność z więziennictwem uważam, że to dobry pomysł. Tego rodzaju wizyta, a być może praktyka, dawałaby zupełnie inne spojrzenie na to, jak jest po tamtej stronie krat. W mojej ocenie to winno być ważne dla każdego, kto łatwo, bez refleksji, orzeka karę pozbawienia wolności, bądź żąda orzekania takiej kary, uważając ją za jedynie adekwatną wobec sprawców różnego rodzaju czynów zabronionych. Uważam, że nieuchronność kary, szybkość reakcji wymiaru sprawiedliwości naszego sądownictwa, które nie zawsze jest dzisiaj w tym zakresie dobrze oceniane powinny prowadzić do tego, że naruszający prawo winien poprzez wykonanie kary zadośćuczynić poszkodowanemu i społeczeństwu Czyli niekoniecznie praktyka, ale chociaż wizyta w więzieniu powinna być dla sędziów obligatoryjna? Raczej tak. Jest to koncepcja, w której realizacji więcej do powiedzenia powinna mieć Służba Więzienna, wspomagając tym samym przyszłych sędziów. Na pewno poznanie zakładu karnego od środka miałoby walor poznawczy i u każdego powinno zrodzić refleksje. Dobrze byłoby, gdyby te wizyty miały miejsce w różnych więzieniach, zarówno tych o charakterze zamkniętym, półotwartym, jak i otwartym. Tak, by wiedzieć, że one się różnią. Sędziowie orzekając karę pozbawienia wolności winni decydować czy ma ona być odbywana w trybie zwykłym, czy innym: terapeutycznym lub programowanym i wobec tego powinni mieć wiedzę co do zasad jej odbywania. Czy nie odnosi Pan wrażenia, że w naszym kraju istnieje tylko jedna kara dla przestępcy kara pozbawienia wolności? A przecież katalog kar nieizolacyjnych jest duży. Może problem z nadmierną licz- fot. Grzegorz Korwin-Szymanowski bą więźniów (i nie mam tu na myśli przeludnienia) tkwi w mentalności i braku zrozumienia działania systemu probacji. Może należy uświadamiać społeczeństwu, że kara to nie tylko uwięzienie, ale też sprzątanie ulic, placów, sklepów, pomoc ludziom potrzebującym (starszym i chorym). Odpowiednie ubranie dla skazanego, dozór np. Straży Miejskiej nie powinny powodować pretensji o stygmatyzację, bo człowiek popełniający czyn przestępczy sam się stygmatyzuje. Tak działa przecież System Dozoru Elektronicznego. Na pewno działania państwa jako struktury, która gwarantuje obywatelowi poczucie bezpieczeństwa, muszą być nakierowane na to, aby osobę naruszającą prawo spotkała odpowiednia i nieuchronna kara. Dzisiaj 12

13 V kongres penitencjarny mamy najczęściej do czynienia z takim spojrzeniem obywateli, że jeśli złe działanie dotyka kogoś innego, to łatwiej nam zgodzić się z tym, że popełniający czyn zabroniony nie musi odbywać kary siedząc w więzieniu. Dopuszczamy, że może on zapłacić grzywnę albo mieć tylko w pewnym stopniu ograniczoną wolność. Jednak kiedy my sami jesteśmy pokrzywdzonymi lub ktoś z naszej rodziny, wówczas bardziej zależy nam na tym, by sprawca naruszenia prawa został bezwzględnie pozbawiony wolności. Uważam, że nieuchronność kary, szybkość reakcji wymiaru sprawiedliwości naszego sądownictwa, które nie zawsze jest dzisiaj w tym zakresie dobrze oceniane powinny prowadzić do tego, że naruszający prawo winien, poprzez wykonanie kary, zadośćuczynić poszkodowanemu i społeczeństwu. Jestem zdania, że to naruszenie porządku publicznego powinien naprawić najczęściej poprzez pracę. Zdecydowanie jestem zwolennikiem prac społecznie użytecznych. Czyli jest Pan zdania, że ważna jest praca naprawcza i to nie doraźna, akcyjna, lecz prowadzona jako odpowiednio przygotowane działania długofalowe? Tak. Ministerstwo Sprawiedliwości przygotowuje i wspiera samorządy oraz organizacje pozarządowe co do takiej właśnie formy współdziałania z państwem. Jeśli nam się uda, to z całą pewnością również u sędziów nastąpi inne postrzeganie kary ograniczenia wolności. Dzisiaj nie jest ona na pewno orzekana w wymiarze, który zadowala. Pewne problemy rodził do niedawna sposób jej wykonywania. By je rozwiązać, przeprowadziliśmy zmiany legislacyjne. Chcemy również rozwinąć System Dozoru Elektronicznego, który przecież jest jedną z alternatywnych form odbywania kary. Ten sposób wykonywania kary to pewien rodzaj ograniczenia wolności, który zwłaszcza dla kogoś, kto po raz pierwszy narusza porządek prawny, jest wystarczającym sygnałem, by zrozumiał, że nie ma winy bez kary i jednocześnie nie jest on zwolniony z żadnych obowiązków wobec rodziny czy społeczeństwa. On ma nadal pracować, żyć porządnie, nie korzystając z pełni swobody. Nie każdy skazany musi siedzieć w więzieniu i żyć na koszt podatnika. Nie chciałbym tego kosztu demonizować, ale nie da się ukryć, że jest wysoki. Poza tym samo wyrwanie skazanego z jego środowiska i przeniesienie w to drugie, więzienne, jest problemem. Musimy zrobić wszystko, żeby jak najbardziej rozbudować probację. Czasem wystarczy orzec karę grzywny, a jeśli skazany jej nie zapłaci, to niech ją odpracuje. Uniform trochę stygmatyzuje, ale tak właśnie musi być. Ważne jest także, by społeczeństwo widziało, że państwo zareagowało na popełnione zło. Wracamy więc do tego, że ważniejsza jest nie surowość, ale nieuchronność kary? Surowość kary musi być tam, gdzie mamy do czynienia z bardzo poważnym przestępstwem. Choć sam nie jestem zwolennikiem kary śmierci, to przyznaję, że jeżeli ktoś dopuszcza się np. zabójstwa z premedytacją, to reakcja wymiaru sprawiedliwości musi być drastyczna. Ale tam, gdzie ktoś z głupoty lub nieporadności życiowej popełnia wykroczenie czy drobne przestępstwo, trzeba skorzystać z innych rodzajów kary. Tak, by jej rodzaj i surowość były naprawdę adekwatne do popełnionego czynu, dając szansę na zawrócenie ze złej drogi. Jakie podczas sprawowania swojego urzędu zauważył Pan zmiany w Służbie Więziennej? Na pewno jako społeczeństwo musimy docenić to, w jaki sposób, po przełomowym roku 1989, funkcjonuje dzisiaj Służba Więzienna. To nie jest już w żadnej mierze machina, która tłamsi ludzi. Polska stała się krajem demokratycznym, a Służba Więzienna zmieniła podejście zarówno do osadzonego, jak i do funkcjonowania w systemie państwa. SW jest jednym z istotnych elementów bezpieczeństwa publicznego, rozumianego jako bezpieczeństwo obywateli w życiu codziennym. Trwająca od lat modernizacja służby nigdy nie będzie zakończona, bo polega ona nie tylko na działaniach modernizacyjnych samej substancji, tj. zakładów karnych, ale i ludzi w tej służbie. Obecnie SW jest jedną z najlepiej wyedukowanych i wyszkolonych formacji, jakie chronią obywateli. Zmienia się też jej obraz na ładniejszy, bo mamy w niej coraz więcej kobiet. Nie obawiam się dzisiaj żadnej kontroli czy wizytacji np. rzecznika praw obywatelskich w którejkolwiek z naszych jednostek penitencjarnych, bo wiem, że służba na taką wizytację jest w każdej chwili przygotowana. Jestem przekonany, że wszystko przebiega zgodnie z zasadami Europejskich Reguł Więziennych w zakresie, w jakim jest to na dziś możliwe. Nasze zakłady karne nie są tylko supernowoczesnymi obiektami. W Polsce mamy właściwie ich pełne spektrum, od tych wiekowych do tych zbudowanych i uruchomionych przed kilkoma laty. Musimy zrobić wszystko, żeby jak najbardziej rozbudować probację. Czasem wystarczy orzec karę grzywny, a jeśli skazany jej nie zapłaci, to niech ją odpracuje Mówi Pan wiele dobrego o Służbie Więziennej. Wkłada Pan sporo pracy i wysiłku w budowanie pozytywnego wizerunku tej służby. Jednak, zwłaszcza z mediów, ale też z bezpośrednich rozmów wynika, że nie ma to przełożenia na dobry wizerunek SW w społeczeństwie. Przeciętny obywatel ma raczej mgliste pojęcie na temat Służby Więziennej lub nie ma go wcale, choć na więziennictwie, podobnie jak np. na medycynie każdy się zna. Czy widzi Pan możliwość zmian w tym zakresie? To jest problem nie tylko SW, ale i całego wymiaru sprawiedliwości. Nasza służba jest postrzegana i oceniana zwykle przez pryzmat tego, co się w niej dzieje złego. Nie dostrzega się pozytywów, bo to nie jest temat medialny. Poza tym, takie jest przyziemne zapotrzebowanie naszych obywateli, którzy często nie chcą się interesować czymś, co ich nie dotyczy. Myślę jednak, że ten społeczny odbiór Służby Więziennej zależy też w dużej mierze od niej samej. Gdyby nie można było postawić pewnych zarzutów, to byłoby łatwiej. Budowanie dobrego wizerunku nie trwa rok, ale wiele, wiele lat, które trzeba wykorzystać na pokazywanie dobrych stron służby oraz jednostek penitencjarnych poprzez przedstawienie wykonywanej w nich pracy w celu resocjalizacji osadzonych. Na pewno Forum Penitencjarne ma w tym swój udział. Wiem, że niektóre artykuły pojawiające się w nim są przedrukowywane w tytułach o zasięgu ogólnokrajowym. Musimy pokazywać pozytywne fakty tak jak miało to miejsce podczas ostatniej powodzi. SW wespół z osadzonymi wyszła poza mury. Poszkodowani przez żywioł dziękowali służbie i osadzonym za ratowanie dobytku, za czujność i wytrwałość, za udzieloną pomoc. Stosunek obywateli do tych osadzonych, jako złych ludzi trzeba również przełamywać poprzez pokazywanie pracy osadzonych o charakterze charytatywnym, gdyż to się dzieje nawet przestępcy się zmieniają. Należy rozwijać politykę informacyjną. A wstydzić się naprawdę nie ma czego. A teraz trochę z innej strony. Jak ostatnio na Placu Piłsudskiego stanęła kompania honorowa SW, to po prostu nie można jej było nie zauważyć. Co Pan Minister sądzi o tym, żeby używać w naszym języku bardziej zrozumiałego nazewnictwa: niech dyrektor zmieni się w naczelnika a zakład karny zostanie więzieniem, w którym przebywają więźniowie a nie osadzeni. Bo przecież jest Służba Więzienna, ale nie ma więzień, więźniów i więzienników. Na pewno proste i jasne określenia ułatwiałyby każdy przekaz, i tak trzeba mówić. Wtedy łatwiej będzie przekonywać obywateli. Jak ktoś jest skazanym, to jest skazanym, jak ktoś ma trafić do zakładu karnego, do więzienia, to powinien tam trafić i tam jest więźniem. Z naczelnikiem nie jestem do końca przekonany. W maju odbył się V Kongres Penitencjarny, który przebiegał pod hasłem Modernizacja polskiego więziennictwa. Kongres pokazał wszechstronnie możliwości modernizacyjne i postęp w zarządzaniu więzieniami oraz funkcjonowaniu całej struktury Służby Więziennej. Bardzo ważne są rekomendacje, które zostały wypracowane w czasie jego trwania. 13

14 prezentacje oisw bydgoszcz Bydgoszcz na W jednostkach okręgu bydgoskiego może przebywać osadzonych. Pod tym względem zajmujemy piąte miejsce w kraju. Nasze jednostki położone są na terenie województw kujawsko- -pomorskiego i pomorskiego. Ich działalność nadzorowana jest przez sędziów penitencjarnych sądów okręgowych w Bydgoszczy, Toruniu, Włocławku i Słupsku. N ajmniejszy pod względem pojemności jest ZK w Czersku dla 68 skazanych kobiet. Największy ZK w Potulicach dysponuje miejscami, z dwoma oddziałami zewnętrznymi dla 373 skazanych jest to razem miejsc. Dyrektorem okręgowym Służby Więziennej w Bydgoszczy od 1 maja 2008 r. jest płk Krzysztof Chojecki, wcześniej wieloletni dyrektor AŚ w Bydgoszczy i ZK w Koronowie. Obecnie podlega mu 12 jednostek penitencjarnych, w tym pięć aresztów śledczych oraz Ośrodek Doskonalenia Kadr SW w Suchej. Areszt Śledczy w Bydgoszczy. Dla tymczasowo aresztowanych mężczyzn i kobiet, z oddziałem zakładu karnego typu zamkniętego dla mężczyzn recydywistów i oddziałem typu półotwartego dla kobiet odbywających karę po raz pierwszy oraz młodocianych. Pojemność, z oddziałami zewnętrznymi i tymczasowym miejscem zakwaterowania osadzonych w Suchej, to 724 miejsca. W jednostce funkcjonuje szpital dla 80 osadzonych oraz jedyny w okręgu ośrodek diagnostyczny. Dyrektorowi aresztu podlegają oddziały zewnętrzne w Bydgoszczy, gdzie od 2009 r. działa zespół muzyczny Paragraf 2009, i w Zamrzenicy. Organizowany w areszcie Konkurs Twórczości Więziennej ma już 20-letnią historię. Areszt Śledczy w Chełmnie. Powstał w czasach zaboru pruskiego w budynkach seminarium dla księży misjonarzy, z których utworzono sąd i więzienie. Zlokalizowany na powierzchni zaledwie 2 tys. 139 m kw, dysponuje 71 miejscami dla osadzonych, w 15 celach mieszkalnych. Jednostka prowadzi aktywną współpracę z lokalnym instytucjami świadczącymi różne formy pomocy społecznej. Areszt Śledczy w Chojnicach. Oddany do użytku w 1864 r. dwukondygnacyjny obiekt nieprzerwanie pełni funkcję więzienia. Wraz z sąsiadującym sądem (do którego wiedzie łącznik) stanowi funkcjonalny kompleks wymiaru sprawiedliwości. Jako jedna z dwóch jednostek okręgu jest usytuowany na terenie woj. pomorskiego. Przeznaczony dla mężczyzn, pojemność: 131 miejsc. Areszt Śledczy w Inowrocławiu. Wybudowany w 1902 r. jako kompleks sądowo-więzienny mieści 392 osadzonych tymczasowo aresztowanych mężczyzn i recydywistów odbywający karę w oddziałach zakładu karnego typu zamkniętego, półotwartego i otwartego. Działający tu Klub Olimpijczyka Paragraf, pierwszy więzienny klub z certyfikatem Polskiego Komitetu Olimpijskiego, przygotowuje I Ogólnopolski Konkurs Skazanych Historia futbolu w Polsce, w planie m.in. mecz z reprezentacją PZPN. Do historii jednostki, a także miasta, przeszła zbrodnia dokonana nocą z 22 na 23 października 1939 r. Rozstrzelano wówczas 56 osób. W 1996 r. odsłonięto tablicę na murze upamiętniającą to zdarzenie. Zakład Karny w Bydgoszczy-Fordonie. Jednostka typu zamkniętego dla mężczyzn odbywających karę po raz pierwszy, z oddziałami typu zamkniętego i półotwartego dla młodocianych oraz typu półotwartego dla odbywających karę po raz pierwszy, o pojemności 619 miejsc. Realizuje system terapeutyczny dla skazanych niewidomych. Funkcjonuje tu jedyny w kraju oddział prowadzący kursy orientacji przestrzennej i nauki pisma Braille a. Więzienie powstało za administracji pruskiej w poł. XIX w. W czasie II wojny światowej miejsce wysyłki polskich więźniarek do obozów koncentracyjnych w Auschwitz i Ravensbruck. Po wojnie osadzano tu m.in. Niemki i Austriaczki z nadzoru obozów koncentracyjnych, a także Polki kolaborantki. Później zakład nazwany Centralnym Więzieniem dla Kobiet w Fordonie stał się miejscem represji stalinowskich. W stanie wojennym ośrodek odosobnienia dla kobiet. Zakład Karny w Czersku. Przed i w czasie II wojny światowej działał tu sąd grodzki z pawilonem dla więźniów. Funkcje penitencjarne pełni od 1958 r., mieściło się tu wówczas więzienie specjalne dla matek z dziećmi, a w latach Ośrodek Przystosowania Społecznego. Od końca lat 90. jednostka typu otwartego na 68 miejsc, z oddziałem typu półotwartego dla kobiet odbywających karę pozbawienia wolności po raz pierwszy, dla młodocianych oraz recydywistek. Aby zapewnić wykonywanie cięższych prac gospodarczych, w więzieniu osadza się także mężczyzn (maksymalnie 5 osób). Zakład Karny nr 1 w Grudziądzu. Najbardziej zróżnicowana pod względem oddziaływań jednostka okręgu. Przebywają tu skazani mężczyźni skierowani do zakładu typu półotwartego, tymczasowo aresztowane i skazane kobiety skierowane do zakładu typu zamkniętego i półotwartego, oraz dzieci. Oddziały terapeutyczne są przeznaczone dla kobiet uzależnionych od alkoholu oraz z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi i upośledzonych umysłowo. W Zespole Szkół działa szkoła podstawowa, gimnazjum i zawodowa. Funkcjonuje 13-łóżkowy oddział położniczo-ginekologiczny, filia szpitala przy AŚ w Bydgoszczy, oraz Dom dla Matki i Dziecka (dla 26 kobiet), łączna pojemność to 734 miejsca. Obiekt pełni funkcje penitencjarne od 1805 r., wcześniej był tu kościół i klasztor o. reformatów od św. Franciszka. Zakład Karny nr 2 w Grudziądzu. Jednostka typu zamkniętego dla mężczyzn recydywistów z oddziałem aresztu śledczego, łącznie 380 miejsc. Od 2007 r. działa 30-miejscowy oddział terapeutyczny dla recydywistów uzależnionych od alkoholu. Chlubą załogi jest sztandar, jedyny w jednostkach organizacyjnych okręgu. Jego wręczenie nastąpiło w listopadzie 2003 r. Delegacja zakładu, wraz z pocztem sztandarowym, uczestniczy w lokalnych uroczystościach, zaznaczając swoją obecność wśród miejscowej społeczności. 14

15 prezentacje oisw bydgoszcz piątkę Toruński Zakład Karny w Koronowie. Utworzony w 1819 r., kiedy władze pruskie przejęły majątek Zakonu Cystersów i przeznaczyły na cele penitencjarne. Teraz cele mieszczą się w klasztorze z XIV w., w pawilonie z drugiej poł. XIX w. oraz w dwóch nowych obiektach (z 2007 i 2010 r.). Do zabudowań przylega zabytkowy pocysterski kościół. Zakład typu zamkniętego dla mężczyzn recydywistów, z oddziałem zakładu karnego typu półotwartego dla tej samej kategorii skazanych, razem 695 miejsc. Oddział dla 153 osadzonych mieści się w odrębnym kompleksie budynków, wybudowanych w ramach rządowego programu pozyskiwania 17 tys. miejsc. Przy zakładzie istnieje szkoła, filia Centrum Kształcenia Ustawicznego w Potulicach, skazani uczą się w LO, zasadniczej szkole zawodowej i gimnazjum. panoptikon Zakład Karny w Potulicach. Jednostka typu zamkniętego dla mężczyzn odbywających karę po raz pierwszy, z oddziałami: aresztu śledczego, zakładu karnego typu zamkniętego i półotwartego dla młodocianych oraz typu półotwartego dla odbywających karę po raz pierwszy. Działa tu szpital z 77 miejscami i dwa oddziały terapeutyczne: dla uzależnionych od alkoholu i z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo. Skazani uczą się w gimnazjum, szkole podstawowej i zawodowej, w liceum i w szkole policealnej, należących do Centrum Kształcenia Ustawicznego. Oddziały zewnętrzne w Potulicach i Strzelewie są przeznaczone dla odbywających karę po raz pierwszy i młodocianych. Łączna pojemność: miejsca. Zakład powstał na terenie niemieckiego obozu pracy z II wojny światowej. W pierwszej poł. lat 50. przetrzymywano tu więźniów politycznych. W 1961 r. jednostkę przebudowano i zmodernizowano, zajmuje obszar ponad 14 ha. Zakład Karny we Włocławku. W pobliskim Mielęcinie podczas II wojny światowej okupanci zbudowali obóz jeniecki. Po wojnie przetrzymywano w nim osoby narodowości niemieckiej i kolaborantów. Od 1954 r. Obóz Pracy dla przestępców kryminalnych, zamieniony w 1956 r. w Więzienie Karne, przebudowane w latach 60. Po przyłączeniu w 1979 r. Mielęcina do Włocławka jednostka nosi nazwę ZK we Włocławku. Przebywają tu mężczyźni odbywający karę w zakładzie karnym typu zamkniętego (także młodociani), typu półotwartego dla odbywających karę po raz pierwszy i dla młodocianych oraz aresztu śledczego; jest też oddział dla tzw. niebezpiecznych. Pojemność: miejsc. Oddziaływania terapeutyczne skierowane są do uzależnionych od środków odurzających lub psychotropowych. Centrum Kształcenia Ustawicznego realizuje program gimnazjum, zasadniczej szkoły zawodowej, uzupełniającego liceum ogólnokształcącego i szkoły policealnej. Adres zakładu Bartnicka 10 to także nazwa Więziennego Klubu Literackiego. Staraniem jego opiekuna od 2006 r. organizowany jest Ogólnopolski Konkurs Literacki. Ośrodek Doskonalenia Kadr SW w Suchej. Nazwa Zacisze najlepiej oddaje atmosferę tego miejsca usytuowanego w Borach Tucholskich, nad Zalewem Koronowskim. Budowę ośrodka rozpoczęto w 1962 r., do użytku oddano w roku następnym. W 1979 r. Zacisze przeobrażono w Ośrodek Doskonalenia Kadr Służby Więziennej i odtąd przez cały rok pełni funkcje szkoleniowo-wypoczynkowe dla 235 osób. Aleksandra Gapska zdjęcia archiwum jednostek Okrąglak w grodzie Kopernika to jedyny obiekt w kształcie rotundy na mapie polskiego więziennictwa. Od prawie 150 lat wkomponowuje się w panoramę toruńskiej starówki. Europie budynek więzienny o podobnej architek- znajduje się w Arnhem w Holandii. W 1791 r. Wturze Jeremy Bentham, angielski filozof utylitarysta opracował ideę nowego systemu architektury więziennej, opartego na planie koła. Na świecie powstało ok. 30 obiektów inspirowanych jego pomysłem panoptykonu ( wszytkowidza ), jeden z nich w Toruniu. Oddany do użytku w 1864 r. czteropiętrowy okrągły gmach w części centralnej mieści metalowe schody. Na każdej kondygnacji usytuowano pojedyncze, okratowane i pozbawione drzwi cele mieszkalne, obserwowane przez strażników więziennych. Teren okala 3-metrowy mur. Areszt zbudowano w samym centrum miasta, w sąsiedztwie gmachów policji i sądu, z którym został połączony podziemnym korytarzem. W części piwnicznej znajdowała się łaźnia, pomieszczenia magazynowe i pojedyncze pozbawione oświetlenia cele, tzw. karcery. W latach w areszcie przeprowadzono remont, pojemność jednostki wynosi dziś 159 miejsc. Po wznowieniu działalności okrąglak stał się obiektem szerszego zainteresowania. Gościli tu m.in. przedstawiciele uniwersytetu w Tokio, delegacje funkcjonariuszy więziennych z Danii, Węgier, Ukrainy, Hiszpanii i Litwy, parlamentarzyści z Brukseli a także William Burgin, amerykański terapeuta, dyrektor programu odwykowego Atlantis. Toruński areszt zamieniał się także w plan filmowy, umiejętności aktorskie zaprezentowali tu Jan Nowicki, Beata Tyszkiewicz, Roman Kłosowski. Agnieszka Szatkowska zdjęcie archiwum jednostki 15

16 prezentacje oisw bydgoszcz Bydgoskie pasje Siła, entuzjazm, adrenalina Na co dzień pełnią służbę w dziale ochrony, mł. chor. Marek Grzegórski w ZK w Czersku (zastępca kierownika działu), por. Rafał Oborski w ZK w Bydgoszczy-Fordonie (dowódca grupy interwencyjnej). Swoją pasją do skakania postanowili zarażać innych funkcjonariuszy SW. Z e spadochronem skaczą już od pewnego czasu. Razem oddali 34 skoki z różnego rodzaju samolotów i z różnymi spadochronami. Chcieliby, aby skakać zaczęli też inni. Dlatego zorganizowali kurs, podczas którego można było zdobyć odznakę Skoczka spadochronowego służb ochrony. Odbył się maja br. na lotnisku Aeroklubu Bydgoskiego. O tym przedsięwzięciu i o planach na przyszłość rozmawiamy z Markiem Grzegórskim. Udało się? Jak liczna grupa funkcjonariuszy spotkała się w Bydgoszczy, aby skakać? Do kursu zgłosiło się 28 osób, w tym 25 więzienników i trzech policjantów. Wśród nas były trzy kobiety, wszystkie z naszej służby. 18 osób skakało po raz pierwszy. Czy się udało? Myślę, że tak. Największe obawy budziła pogoda, dla skoków spadochronowych jest niezwykle ważna. Warunki były sprzyjające. Skąd pomysł na wspólne skakanie? W Bydgoszczy organizowaliśmy kurs po raz pierwszy. Trochę przez przypadek, ponieważ planowaliśmy, że odbędzie się w Krakowie. Trudności organizacyjne i warunki pogodowe sprawiły jednak, że wybraliśmy Aeroklub Bydgoski. Wcześniej kursy Skoczka spadochronowego służb ochrony odbywały się w Rzeszowie, Krakowie i Lesznie. Dla funkcjonariuszy Służby Więziennej kurs w Bydgoszczy był specjalną, trzecia jego edycją. Przygotowania trwały od kilku miesięcy. Jesienią ubiegłego roku spotkałem się z Rafałem. Naszą wspólną pasją jest skakanie. Rozmawialiśmy o służbie i oczywiście o skokach. Rafał jest dowódcą Grupy Interwencyjnej, wspomniał, że są u niego ludzie, którzy chcieliby się sprawdzić. Tak pojawił się pomysł zorganizowania specjalnej edycji skoków dla funkcjonariuszy SW. Można w ten sposób odreagować stres, sprawdzić swój charakter, spełnić marzenia. Napisałem do naszego wspólnego znajomego Krzysztofa Witulskiego, byłego oficera wojsk powietrzno-desantowych, który organizuje skoki i kursy spadochronowe. Jest twórcą odznaki Skoczek spadochronowy służb ochrony. Przystał na naszą propozycję. W lutym ustaliliśmy terminy i miejsce, Rafał założył stronę internetową. Przygotowaliśmy informację i rozesłaliśmy do jednostek. Odzew był duży? Rozdzwoniły się telefony, zainteresowanie wśród naszych funkcjonariuszy było spore. Wiadomość dotarła również do bratniej służby Policji. Lista chętnych się zapełniała. Dla niektórych nie była to nowa sprawa, spotykaliśmy się już wcześniej podczas wspólnego skakania. Jak to jest skakać ze spadochronem, po co się to robi? Lot trwa kilka minut, instruktor daje sygnał do przygotowania przed strefą zrzutu. Napięcie i pada komenda skok. Wyskakuję. Liczę (tak jak mnie szkolono) 121, 122, 123. Czuję szarpniecie. Patrzę w górę, jest czasza, ziemia pode mną, niebo nade mną. Co czuję? Niesamowite uczucie wolności, podniecenie, charakterystyczną ciszę. Skupiam się na tym, gdzie jest lotnisko i wyznaczona strefa lądowania. Wykonuję wszystkie czynności, jakich mnie nauczono. Ziemia zbliża się nieubłaganie. Jest. Zwijam spadochron. Tak naprawdę nie jestem w stanie opisać tego, co przeżywam. Dlaczego skaczę? Skoki spadochronowe to sport ekstremalny, który pozwala sprawdzić się w trudnych sytuacjach. W niektórych formacjach skoki są obowiązkową formą szkolenia. Niesamowicie budują człowieka. Może kiedyś wejdą do obowiązkowego szkolenia grup interwencyjnych. Skoki spadochronowe należą do sportów elitarnych. Dla wielu, z czasem, stają się prawdziwą pasją, sposobem na odreagowanie emocji, poznanie samego siebie. Nic tak bowiem nie wzmacnia jak pokonanie czy zdobycie rzeczy, które wydają się niemożliwe. W planach mł. chor. Marka Grzegórskiego i por. Rafała Oborskiego jest kolejna edycja kursu, prawdopodobnie we wrześniu tego roku. Już dziś zapraszają. Aleksandra Gapska zdjęcie Krzysztof Witulski Jaki jest ideał kapelana więziennego? Tak naprawdę nie znam odpowiedzi na to pytanie. Przedstawię natomiast skrócony portret ojca Damiana Koseckiego i jeśli ktoś uzna, że jest to sylwetka zbliżona do ideału, to chętnie się z nim zgodzę. W yobraźmy sobie człowieka: prawie 2 metry wzrostu, 120 kg wagi, wysportowany, same mięśnie, zero tłuszczyku i nawet śladów tzw. drugiego podbródka. Wyrazista, typowo męska twarz. To nie jest portret recydywisty. To opis kapelana Zakładu Karnego we Włocławku, ojca Damiana Koseckiego ze Zgromadzenia Braci Pocieszycieli z Getsemani. Zanim trafił do więzienia z religijną posługą, pracował w parafii Matki Bożej Fatimskiej przy włocławskiej tamie, miejscu męczeńskiej śmierci ks. Jerzego Popiełuszki. W październiku 2006 r. decyzją prowincjała zakonu został przeniesiony do Domu Prowincjonalnego we Włocławku-Michelinie i objął funkcję przełożonego domu i kapelana u sióstr Sercanek oraz kapelana w Zakładzie Karnym we Włocławku. Pierwsze tygodnie w więzieniu były trudne, nie zapowiadały późniejszych sukcesów. Trwały poszukiwania sposobów dotarcia do skazanych i ułożenia relacji z funkcjonariuszami. Poznawanie regulaminów i zasad funkcjonowania zakładu karnego, uczenie się więzienia. Były też momenty zwątpienia. Sam Damian Kosecki tak mówi o swojej pracy: Przede wszystkim trzeba mieć świadomość, że wiele osób przebywających w więzieniu to ludzie mocno poranieni w życiu, którzy bardzo często nie doświadczyli prawdziwej, bezinteresownej miłości. W związku z tym posługa tutaj jest prawdziwą misją. Dlatego dzisiaj Efekty wspólnych działań Zaczęło się od sporadycznych kontaktów, realizacji pojedynczych pomysłów. W 2005 r. wspólnie ze Sławomirem Łanieckim, wtedy dyrektorem Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle nad Notecią, postanowiliśmy zrobić coś większego. tak powstał Ogólnopolski Konkurs Pla- dla Dzieci Funkcjonariuszy Istyczny i Pracowników Służby Więziennej. Pierwszym krokiem było zorganizowanie wystawy prac skazanych z ZK w Potulicach. Kilkunastu uczestników zajęć tearapeutycznych przygotowało swoje dzieła, które wystawiliśmy w największej muzealnej sali. Dziś można powiedzieć, że wystawa zakończyła się sukcesem. Za sukces uznajemy też wszystko, 16

17 prezentacje oisw bydgoszcz Pocieszyciel w więzieniu rozumiem, że brak wyjazdu na misję w Afryce wcale nie spowodował, że nie jestem misjonarzem. Tutaj, za murami, są prawdziwe misje, choć temperatura niższa, ale nie zawsze (śmiech). W więzieniu o relacje skazanych z Bogiem trzeba walczyć każdego dnia. Nic nie jest dane raz na zawsze. Jest trudno, ale z miłością Bożą to się udaje. Posługi religijne w Zakładzie Karnym we Włocławku to nie tylko msze święte. Ze względu na liczbę chętnych i zróżnicowanie osadzonych jest ich kilka w niedziele, ale i w tygodniu. Poza tym co tydzień odbywają się spotkania grup: Biblijnej, Taize, Misyjnej i Wynagradzającej. Kapelan jest również inicjatorem powstania Kuźni z ekspertem, czyli spotkań z interesującymi ludźmi z różnych dziedzin, nie tylko ściśle związanych z życiem religijnym. Tematyka i zakres dyskusji nigdy nie są ograniczane. To już tradycja Mielęcina, że nie ważne czy przyjeżdża biskup, minister sprawiedliwości, czy marszałek Sejmu, dyskusji się nie ustawia. Dwukrotnie ojciec Damian Kosecki odwiedził Rzym, w tym raz na rowerze w 1994 r. Od 25 lat organizuje pielgrzymki rowerowe. W tym roku już po raz 15. rowerzyści wyruszą na trasie Włocławek Częstochowa Licheń Włocławek. 600 km w dziewięć dni. Razem ze skazanymi na rowerach kapelan odwiedza kujawskie sanktuaria. W 2010 r. w rowerowej pielgrzymce na Jasną Górę po raz pierwszy wzięli udział skazani. Jeden z nich, Jakub Ściobłowski, pełnił funkcję mechanika wyprawy. Razem z kilkoma innymi wziął też po raz kolejny udział w pielgrzymce niepełnosprawnych do Częstochowy. Wymieniam jego nazwisko, ponieważ jest on jak sam o sobie mówił podczas spotkania z funkcjonariuszami w Centralnym Ośrodku Szkolenia Służby Więziennej w Kaliszu przykładem religijnej resocjalizacji. Skazani zaangażowani w działalność religijną kilkanaście razy odwiedzali szkoły średnie i wyższe głosząc Świadectwa. Razem z kapelanem uczestniczą w uroczystościach Bożego Ciała na wolności, pomagają w przygotowaniu imprez, przekazują swoje prace (obrazy, rzeźby) na aukcje. Ostatnio razem z młodzieżą z włocławskich szkół zagrali w spektaklu poświęconym ks. Jerzemu Popiełuszce Ksiądz Jerzy modlitwa ostateczna. Nie ma w zasadzie uroczystości, wydarzenia u Pocieszycieli bez udziału skazanych. Zastanawiam się, na czym polega niezwykłość kapelana Damiana Koseckiego. Skąd u niego ta wiara w człowieka, mnogość różnorodnych inicjatyw, dobroć. Gdzie jest klucz do jego osobowości? Myślę, że jego niezwykłość polega na zwykłości. Tak, na zwykłości, bo tak naprawdę jest on przykładem żmudnej pracy organicznej, u podstaw, bezpośrednio ze skazanymi. To, że robi to czasami niekonwencjonalnie, nie powinno zasłaniać trudu dnia codziennego. Sprawowanie sakramentów Pojednania i Eucharystii, długie rozmowy z osadzonymi, spotkania w grupach, roznoszenie komunii do tych, którzy z różnych względów nie mogą uczestniczyć we mszy i po prostu bycie z osadzonymi stanowi sedno jego posługi. tekst i zdjęcie Ryszard Seroczyński co wydarzyło się poźniej. Podpisaliśmy porozumienie o wspópracy z muzeum, które realizujemy do dzisiaj i które zaowocowało podobnymi umowami z innymi placówkami kulturalnymi. W tym miejcu nasuwa się pytanie co to ma wspólnego z konkursem plastycznym? Otóż ma. Pomysł konkursu pojawił się w 2005 r., podczas rozmowy z dyrektorem muzeum. To Sławomir Łaniecki namawiał nas i mobilizował, choć myślał raczej o konkursie dla osadzonych. Kiedy jednak analizowaliśmy, czego jeszcze w tym zakresie nie robi się w polskich więzieniach, stwierdziliśmy, że w tej kategorii wszystko już było. Zbliżał się właśnie 1 czerwca i to zdecydowało, że nasz konkurs skierowaliśmy do dzieci funkconariuszy. Nie mieliśmy doświadczenia, ale mieliśmy to, co w takich chwilach najważniejsze. Nieliczną grupę ludzi, którzy chcieli coś zrobić. I chyba właśnie dlatego, ale także, aby dodać sobie odwagi, nasz konkurs zaplanowaliśmy jako ogólnopolski. Okazało się, że czasami potrzeba tak niewiele trochę kolorowego papieru, drukarki, chęci. W pierwszym roku w konkursie udział wzięło siedmioro uczestników, ale optymizm dyrektora muzeum znowu wziął górę. Kolejny rok kolejny konkurs. Kiedy zaczęły napływać prace, nie wierzyliśmy własnym oczom. Drugi konkurs to już 30 uczestników, z których każdy przysłał nie jedną, a kilka prac. Każdego roku konkursowi przybywa uczestników. Przybywa też sponsorów. Ostatnie dwa lata to ok. 80 dzieci, rywalizujących w czterech grupach wiekowych. Dzięki hojności sponsorów oraz wspaniałej współpracy z Muzeum Ziemi Krajeńskiej (dziś z dyrektorem Andrzejem Sołtysiakiem) i Nakielskim Ośrodkiem Kultury (z dyrektorem Sławomirem Łanieckim), każdy konkurs kończy się wystawą w tych placówkach. Poza nagrodami i wyróżnieniami uczestnicy dostają maskotki, folder, specjalny kalendarz, który zaczyna się 1 czerwca danego roku i kończy 30 maja roku następnego. Znamy już wyniki VI Ogólnopolskiego Konkursu Plastycznego dla Dzieci Funkcjonariuszy i Pracowników Służby Więziennej, który w tym roku odbywał się pod hasłem Bez używek i agresji już dziś budujemy nasze jutro. Pierwsze miejsca zdobyli: Magdalena Gielda (od 5 do 7 lat), Weronika Klimczyk (od 8 do 10 lat), Piotr Kufta (od 11 do 14 lat) i Paulina Ocetkiewicz (od 15 do 18 lat). Nagroda główna przypadła Karolowi Stupczyńskiemu. Uhonorowano też najmłodszą uczestniczkę, Amelkę Czernikowską. W trakcie IV finału zorganizowaliśmy piknik dla dzieci i licytację prac. Dochód przekazaliśmy na rehabilitację naszego kolegi, funkcjonariusza ZK w Potulicach, który uległ wypadkowi. Po latach współpracy możemy podziękować dyrektoromi muzeum i ośrodka kultury. Dzięki nim konkurs trwa w tak wspaniałej formule a prace naszych młodych twórców są prezenowane szerszej publiczności. Już dziś zapraszamy do VII Ogólnopolskiego Konkursu Plastycznego dla dzieci Funkcjonariuszy i Pracowników SW Potulice Mariola Kotwica fot. Aleksandra Gapska 17

18 prezentacje oisw bydgoszcz Bydgoskie resocjalizacje Trzy światy Projekt Pasjoterapia, finansowany ze środków PFRON, obejmuje m.in. warsztaty z różnych dziedzin sztuki, które mają służyć poszukiwaniu i rozwijaniu pasji w celu pobudzenia aktywności. Do ich prowadzenia zaproszono skazanych z Zakładu Karnego we Włocławku. B eneficjentami są osoby niepełnosprawne, w wieku od 20 do 40 lat, z terenu gmin pow. włocławskiego, uczęszczające na zajęcia do Środowiskowego Domu Samopomocy w Kowalu. Realizacji Pasjoterapii podjęło się Stowarzyszenie Edukacyjno-Teatralne Teatr Nasz z Włocławka, które zaprosiło skazanych z Więziennego Klubu Literackiego Bartnicka 10 z włocławskiej jednostki do poprowadzenia warsztatów. Wybrano trzech skazanych, z których każdy prezentował inną dziedzinę sztuki: rzeźbę, malarstwo, literaturę. Propozycja zaangażowania skazanych nie była przypadkowa. Między Stowarzyszeniem Teatr Nasz a zakładem we Włocławku istnieje wieloletnia współpraca. Były m.in. wspólnie wystawiane Skazani na Wisłę Co zrobić, żeby zająć czas więźniom, uczynić to tak, aby byli zadowoleni, coś z tego dla siebie wynieśli? eśli spodoba się to także przełożonym, Jto cel kadry penitencjarnej można uznać za osiągnięty. ZK w bydgoskim Fordonie jest oddalony o ok. 200 m od Wisły. W jej leniwie płynące wody od lat wpatrywały się pokolenia skazanych czekających na upragnioną wolność, aż ktoś pomyślał, żeby ten płynący potencjał wykorzystać. W 2006 r. w jednostce opracowano program Skazani na Wisłę, którego edycja trwała od czerwca do listopada. Cel to kształtowanie zachowań prospołecznych, ale też sprzątanie terenów zielonych, zajęcia z ochrony środowiska i ekologii, poznawanie atrakcji turystycznych Doliny Dolnej Wisły. Aktywnie, podróżując po okolicy i pracując, w realizacji pierwszej edycji uczestniczyła grupa skazanych z jednostki typu półotwartego. Osadzeni z zakładu karnego typu zamkniętego brali udział w wykładach z ekologii organizowanych na jego terenie. Program jest kontynuowany. W 2010 r. skazani po raz pierwszy wyruszyli w teren 19 czerwca. Pojechali rowerowym szlakiem w kierunku Ostromecka, gdzie zwiedzili zabytkowy zespół pałacowy. Kolejne wyjazdy poświęcono poznaniu zabytkowego drewnianego kościoła i jaskini skalnej we Włókach, kościoła w Gądeczy i Koszar Pruskich. Podczas tych wycieczek skazani zawsze łączyli przyjemne z pożytecznym. Poza zwiedzaniem sprzątali tereny zielone Parku Krajobrazowego nad Wisłą. Elementem programu były także zajęcia edukacyjne z ochrony środowiska prowadzone w Centrum Edukacji Ekologicznej Myślęcinek w Bydgoszczy, gdzie spektakle, wyjazdy z prezentacjami artystycznymi na zakończenie konkursów twórczości więziennej w Sztumie, Krasnymstawie i Bydgoszczy. Jadwiga Rosiak, dyrektor Domu Pomocy Społecznej ani przez moment nie zastanawiała się nad udziałem skazanych w zajęciach: To nie dlatego, że jestem taka odważna, po prostu znałam wcześniej tych ludzi. Kilka razy gościli w kierowanej przeze mnie placówce i zawsze zachowywali się bez zastrzeżeń. Po raz pierwszy wystąpili w sztuce Przemoc rodzi przemoc więziennego teatru Katharsis, który był bardzo pozytywnie odebrany przez społeczność Domu. Prezentowali też swoją twórczość malarską i rzeźbiarską, czytali wiersze i co najważniejsze potrafili nawiązać bezpośredni kontakt z osobami chorymi i niepełnosprawnymi. Myślę również, że skazani też odnoszą korzyści z projektu. Uczą się tolerancji, cierpliwości, empatii. Kiedyś jeden z nich powiedział: dopiero tu dowiedziałem się, jak trudne jest życie człowieka chorego, a ja jestem zdrowy i mimo to wiecznie narzekam. Mam pretensję do wszystkich, tylko nie do siebie. Projekt trwał trzy miesiące, a zajęcia z udziałem skazanych odbywały się co drugi tydzień. Jednak na prośbę uczestników, zarówno osób niepełnosprawnych jak i skazanych, został przedłużony o następne trzy miesiące, do końca czerwca. Bardzo zadowolone z tego są panie instruktorki terapeutki zajęciowe, które pełnią merytoryczny nadzór nad zajęciami. Uprzedzając ewentualne wątpliwości nie ma sytuacji, że skazani zostają sam na sam z osobami niepełnosprawnymi. Nie dlatego, żeby było to konieczne, ale dla czystości reguł i własnego bezpieczeństwa. Ze zdumieniem zauważyłam duży talent pedagogiczny u skazanych mówi pani Ewa, specjalista terapii zajęciowej. Osoby niepełnosprawne są w swoich reakcjach bardzo szczere i bezpośrednie. Nie udają. Albo coś im się podoba i to okazują, albo wprost przeciwnie i... też to okazują. Cierpliwość w kontaktach z nimi jest połową sukcesu a więźniowie ją wykazują. Efekt jest taki, że kiedy skazani raz nie przyjechali w wyznaczonym terminie, osoby niepełnosprawne były zawiedzione. Mówiąc krótko więźniowie są niecierpliwie oczekiwani i to też jest miarą sukcesu. A jakie jest zdanie osób niepełnosprawnych? Bardzo mi się podobają rzeźby pana Darka. Chciałbym tak umieć rzeźbić. A ja wolę malować, pan Artur mnie nauczył malować farbami, bo wcześniej tylko rysowałem ołówkiem. Wiem też co to jest perspektywa. Szkoda, że spotykamy się tak rzadko. Przeczytałam swój wiersz panu Piotrowi, powiedział, że jest dobry i powinnam pisać dalej, to na następne spotkanie napisałam aż sześć, no trochę mama mi pomagała. tekst i zdjęcie Ryszard Seroczyński skazani poznawali, jak np. przebiega badanie jakości wód powierzchniowych. Grupa uczestników programu była też z wizytą w sortowni śmieci przedsiębiorstwa Remondis, w Ogrodzie Fauny Polskiej, w Miejskich Wodociągach w Bydgoszczy, brała udział w akcji Sprzątanie Świata. Program zakończył się w listopadzie ub. roku wyjazdem skazanych, wraz z rodzinami, do Muzeum Geologicznego w Solcu Kujawskim. Zainteresowanie zajęciami było bardzo duże. Trudno się temu dziwić. Uczestnicy programu mogli nie tylko spędzić sporo czasu poza murami więzienia, ale też zobaczyć ciekawe miejsca, poznać interesujących ludzi. Dla wielu było to spotkanie z działaniami, postawami i zachowaniami, których wcześniej nie znali. W fordońskim zakładzie trwają przygotowania do kolejnej edycji programu. Niektórzy skazani wyglądają z nadzieją z zakratowanych okien na wciąż leniwie płynącą Wisłę, zadając sobie pytanie: Czy będę na nią skazany? Wojciech Wilk 18

19 prezentacje oisw bydgoszcz Wielkie małe rzeczy Więzienna grupa teatralna Extremis Malis z aresztu w Chojnicach jest doskonałym przykładem na to, że w małej jednostce też można robić wielkie rzeczy. Można, jeśli się bardzo chce, ma dobry zespół i zapał. G rupa zawiązała się w marcu 2008 r., a jej inicjatorem i opiekunem był kierownik działu penitencjarnego. Działała w zmieniającym się składzie (średnio licząc po sześciu osadzonych) do początku 2010 r., kiedy z przyczyn organizacyjnych zawieszono jej działalność. Przeszkodą dla dalszych prac stała się trudna sytuacja kadrowa w dziale penitencjarnym. Jeśli tylko to się poprawi, skazani ponownie rozpoczną próby. Grupa ma na koncie cztery spektakle wystawione publicznie, w tym dwa w pełni autorskie. Pierwszy autorski spektakl To tylko piosenki powstał na kanwie tekstów stworzonych przez chłopca cierpiącego na zespół Aspergera. Kształt poszczególnych scen formował się na próbach i był efektem pracy całego zespołu. Ostatecznie powstały cztery sceny do wybranych tekstów. Spoiwem kolejnych odsłon jest nie ich treść, lecz techniki pochodzące z uprawianych współcześnie rozmaitych gatunków muzycznych. Spektakl miał swoją publiczną odsłonę w Koronowie i Chojnicach. Kolejnym autorskim scenariuszem było przedstawienie MeTwór, powstałe z inspiracji książki prof. Marka Konopczyńskiego Metody twórczej resocjalizacji. Sztuka jest w zamierzeniu artystyczną prowokacją. Grupa teatralna, w znacznej mierze opierając swą działalność na teoretycznym modelu teatru opisanego w książce, pokpiwa sobie z metodologii twórczej resocjalizacji snując dialogi z cytatów przeniesionych żywcem z akademickiego podręcznika. Jest to w jakimś sensie metateatr, absurdalna opowieść o rozbieżności teorii z praktyką resocjalizacyjną, spektakl o przemocy, której źródłem jest także aparat władzy oraz o zbawiennej mocy narkotyków. Prapremiera odbyła się w Zakładzie Karnym w Czersku w maju 2009 r. Podczas Festiwalu Sztuki Ulicznej Chojnicka Fiesta w lipcu 2009 r. skazani wystąpili z kolejnym premierowym spektaklem. Była to sztuka brytyjskiej dramatopisarki Caryl Churchill Siedmioro żydowskich dzieci. Ostatnim, jak dotąd, przedstawieniem zaprezentowanym publiczności jest sztuka będąca w istocie scenicznym kolażem wierszy Mirona Białoszewskiego. Premiera odbyła się w ramach finału 18. Konkursu Twórczości Więziennej Bydgoszcz O skazanych z aresztu w Chojnicach, i o kierowniku działu penitencjarnego, było w 2010 r. głośno także z innej przyczyny. Po żmudnych, kilkumiesięcznych przygotowaniach zadebiutowali w XI Poznań Maratonie. Dwie zrealizowane edycje programu, którego celem było m.in. uzależnienie skazanych od biegania, zaowocowały udziałem w czterech publicznych zawodach biegowych na dystansach od 10 do 42 km. Kamil Grabowski zdjęcia Aleksandra Gapska Odzyskać nadzieję Realizowany w ZK nr 1 w Grudziądzu program Odzyskana nadzieja dotyczy integracji kobiet, które z różnych przyczyn trafiły do więzienia. Po drugiej stronie muru zostawiły rodzinę, przyjaciół, a przede wszystkim dzieci. rojekt ma na celu kontynuację już Pistniejących dobrych relacji z dziećmi, ale także nawiązywanie ich wówczas, gdy zostały z różnych przyczyn zerwane. Autorka i realizatorka programu, wychowawczyni działu penitencjarnego, oprócz integracji założyła także, że możliwe są zmiany w zachowaniach matek. Skazane uczą się nowych zachowań, podnoszą swe kompetencje społeczne i osobnicze. Spotkania matek z dziećmi odbywają się poza terenem zakładu karnego. Uczestniczy w nich aktualny opiekun dziecka oraz wychowawca. Zawsze towarzyszy im ogromne wzruszenie, które udziela się wszystkim obecnym, a także radość i uśmiech na twarzy dziecka. Często matka i dziecko spotykają się po raz pierwszy po wielu miesiącach mogą się zobaczyć, przytulić. Wcześniej skazane są odpowiednio przygotowywane do kontaktu z dzieckiem. Biorą udział w zajęciach prowadzonych przez psychologa i specjalistę ds. przemocy w rodzinie. Uczą się jak pełnić rolę matki i jak przeciwdziałać przemocy. Dla skazanych, które nie mogą opuścić więzienia, spotkania są organizowane w specjalnie do tego celu wyremontowanej i wyposażonej sali widzeń dla dzieci. Program trwa od 2009 r. Dotychczas zrealizowane zostały dwie jego edycje. W tym czasie powstała już bogata kronika dokumentująca kolejne odzyskane nadzieje. Oprócz zdjęć są tam fragmenty wzruszających opisów przeżyć, jakich doświadczają kobiety uczestniczki programu: Jestem bardzo szczęśliwa. Nie mogę ukryć, że łzy szczęścia poleciały mi nie raz i jeszcze pewnie nie raz popłyną (...). Uświadomiłam sobie, że to ja odzyskałam nadzieję (...). Odzyskałam nadzieję, że ktoś mi na tyle zaufa, iż będę mogła choć na chwilę opuścić te mury i zobaczyć wolny świat. Świat, którego 5 lat nie mogłam dotknąć Katarzyna S. Marzena Chlebicka fot. Piotr Kochański 19

20 V kongres penitencjarny Jeden kodeks, jeden kraj, różne wyroki Największą wartością jest wymiana poglądów praktyków i teoretyków więziennictwa. I to niezależnie od tego, czy i w jakim stopniu realizuje się pokongresowe rekomendacje. Tak w największym skrócie V Kongres Penitencjarny wygląda z perspektywy uczestników, których wieloletnie zaangażowanie, naukowe i praktyczne, pozwala na kompleksowe oceny. M ajowy kongres obradował 15 lat po pierwszym spotkaniu penitencjarzystów (w czerwcu 1996 r. w Kaliszu), co także skłania do podsumowań i stawiania pytań o zasadność i efekty kolejnych zjazdów. Zdaniem prof. Stefana Lelentala z Uniwersytetu Łódzkiego, funkcją kongresów jest uświadomienie ogółowi osób stosujących prawo, że istnieje coś takiego, jak sposób wykonania kary pozbawienia wolności. To jest największa wartość, pokazanie prawnikom, prokuratorom i sędziom, jak to wygląda w praktyce. Świadomość sędziów jest tu chyba coraz większa. Kongresy są potrzebne zarówno naukowcom, jak i więziennikom. Diagnozują sytuację więziennictwa, stanowią forum wymiany myśli i doświadczeń, są świadectwem dobrej współpracy świata nauki i naszej służby twierdzi Bogdan Nowak, sekretarz Polskiego Towarzystwa Penitencjarnego, uczestnik wszystkich kongresów. I zauważa, że w V Kongresie udział środowiska sędziowskiego i prokuratorskiego był znikomy: Według mojej wiedzy sędziów penitencjarnych reprezentował tylko sędzia Piotr Hejduk z Poznania. W Popowie brakowało też delegacji zagranicznych i prezentacji dorobku penitencjarnego innych krajów. Znacząca była natomiast obecność funkcjonariuszy i pracowników więziennictwa, co dobrze świadczy o wykształceniu i aspiracjach kadry. Kongresowy leitmotiv Dużą aktywność funkcjonariuszy dostrzega też prof. Teodor Szymanowski z Uniwersytetu Warszawskiego. Nieskrępowana wymiana poglądów praktyków i naukowców to w jego opinii bezsporna wartość kongresu. Z drugiej strony trudno nie zauważyć, że podstawowych postulatów się nie realizuje, chociaż niektóre z nich są daleko idące, jak np. dotyczące zmian finansowania więziennictwa. Istotną propozycją V Kongresu jest zmiana zasad udzielania warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanym na kary 25 lat i dożywotniego pozbawienia wolności mówi prof. Szymanowski. Chodzi o taką zmianę prawa, by była możliwość wcześniejszego ubiegania się o warunkowe zwolnienie, o złagodzenie zasad, danie ludziom nadziei, perspektywy na przyszłość. W opinii Bogdana Nowaka rekomendacje to ogólne kierunki działania, które trzeba przełożyć na język praktyki. Trudno określić stopień ich realizacji, bo kongres to nie odprawa służbowa. Majowy zjazd zdominowały sprawy bezpieczeństwa, choć nie mniej ważną sprawą jest potrzeba stosowania kar nieizolacyjnych. Problem przeludnienia i poszukiwania kar alternatywnych to kongresowy leitmotiv. Wskaźnik punitywności mamy wysoki, nie jestem prawnikiem, ale skłaniam się do tezy o zbyt restrykcyjnym stosowaniu prawa. Prof. Lelental widzi to tak: Zgodnie z kodyfikacją karną z 1997 r., której jestem autorem, 20 fot. Piotr Kochański Teodor Szymanowski fot. Piotr Kochański Stefan Lelental fot. archiwum Bogdan Nowak sąd wymierza karę pozbawienia wolności tylko wówczas, jeśli inna kara nie może zostać zastosowana. Tymczasem połowa osadzonych w naszych zakładach karnych to skazani na kary do dwóch lat, tzw. kryminalny drobiazg. Zapychamy więzienia, a potem wydajemy miliony na System Dozoru Elektronicznego, żeby wyciągać z nich więźniów. Trzeba przekonać polityków, aby szukali racjonalnych dróg karania. Obecna polityka wynika z jednej strony z chęci przypodobania się społeczeństwu, z drugiej zaś z niewiedzy. A jeśli do sędziego docierają hasła polityczne, to będzie orzekał surowe kary. Karać adekwatnie Prof. Szymanowski zwraca uwagę, że Polska ma dość surową politykę karną, tak było zwłaszcza w czasach PRL-u, a także przed wojną. Obecny kodeks wprawdzie zliberalizował i zhumanizował orzecznictwo, ale tendencje do surowego karania są nadal zauważalne. Potwierdzają to statystyki, z których jasno wynika, że Zachód jest liberalny, a państwa postsocjalistyczne stosują bardziej represyjną politykę, co u nas przekłada się na dużą liczbę więźniów. W połączeniu z utrudnieniami w uzyskiwaniu warunkowych zwolnień skutkuje to przeludnieniem więzień. Obecnie warunkowo mniej się zwalnia niż przed laty. W projekcie zmian prawa karno-wykonawczego z przesłanek branych pod uwagę przy rozpatrywaniu wniosku wypada to, co się ze skazanym działo przed popełnieniem przestępstwa. Patrzy się na to, jak on się zachowuje w więzieniu, czy i jak wraca z przepustek. Administracja więzienna mogłaby się przyczynić do zwiększenia liczby przedterminowych warunkowych zwolnień, częściej występując z wnioskami. Praktyka dowodzi, że wnioski składane przez dyrektora jednostki były pozytywnie rozpatrywane w 95 proc. Karać trzeba adekwatnie do popełnionego przestępstwa, a nie zgodnie z tym, że ma być łagodnie czy mniej łagodnie wyjaśnia prof. Lelental. I zwraca uwagę na fakt, że wzrasta liczba skazanych na dożywocie, w 1998 r. było to 18 osób, w 2010 już 300. Coraz więcej jest też skazanych na 25 lat pozbawienia wolności, a także na kary powyżej dwóch, trzech lat, co oznacza, że są to kary, które trzeba odsiedzieć. Powstaje pytanie, jak ma wyglądać wykonanie kary wobec tych dożywotnich. Nie można odebrać człowiekowi nadziei na odzyskanie wolności. W warunkach izolacji dwa razy szybciej się starzeje. Choć z drugiej strony są i tacy, którzy nie potrafią żyć na wolności. Dlatego błędem była likwidacja Ośrodka Dostosowania Społecznego. Miejsce dla ustawodawcy Kary pozbawienia wolności muszą być, stosuje się je wszędzie, ale wobec sprawców najcięższych przestępstw