SPIS TREŚCI. Piotr Jastrzębski, Marzena Stańska: Krocionogi (Diplopoda) rezerwatu Dębniak...

Transkrypt

1 SPIS TREŚCI Rafał Gosik: Ryjkowcowate (Coleoptera: Curculionoidea) zebrane z pułapek lepowych przeciwko szrotówkowi kasztanowcowiaczkowi Cameraria ohridella Deschka & Dimic... Janina Jasnowska, Mariola Wróbel, Sylwia Jurzyk: Znaczenie monitorowania poziomu wód w rezerwatach torfowiskowych na przykładzie rezerwatu Rosiczki Mirosławskie (Pomorze Zachodnie) Piotr Jastrzębski, Marzena Stańska: Krocionogi (Diplopoda) rezerwatu Dębniak... Marta Jermaczek: Stanowisko pełnika europejskiego Trollius europaeus L. w dolinie Pliszki w Łagowskim Parku Krajobrazowym Leszek Jerzak, Tadeusz Mizera, Marcin Bocheński, Paweł Czechowski, Marek Kalisiński, Anna Szara: Kolonie kormorana Phalacrocorax carbo sinesis na środkowym Nadodrzu... Łukasz Ławicki: Gniazdowanie ostrygojada Haematopus ostralegus, sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula i rybitwy białoczelnej Sternula albifrons w dolinie dolnej Odry... Iwona Markuszewska: Zagłębienia poeksploatacyjne gliny (tzw. zagłębienia pomarglowe) w południowo-wschodniej Wielkopolsce jako unikatowy element krajobrazu rolniczego... Katarzyna Piórek, Janusz Krechowski: Synantropizacja flory rezerwatu jodłowego Rudka Sanatoryjna (woj. mazowieckie)... Krzysztof Spałek: Nowe stanowiska rdestnicy alpejskiej Potamogeton alpinus Balb. w rowach opaskowych stawów hodowlanych Śląska Edward Walusiak, Wiesław Gawryś: Nowe stanowisko dwulistnika muszego Ophrys insectifera L. w Tatrzańskim Parku Narodowym

2 I N S T Y T U T O C H R O N Y P R Z Y R O D Y P O L S K I E J A K A D E M I I N A U K Dwumiesiêcznik R. LXIII (63) 2007 Zeszyt 5 (Wrzesieñ PaŸdziernik) O R G A N PA Ñ S T W O W E J R A D Y O C H R O N Y P R Z Y R O D Y Member of K R A K Ó W 1

3 W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywiązania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą (A. Wodziczko) Redaktor Naczelny: Antoni Amirowicz Sekretarz Redakcji: Agata Skoczylas Zespół redakcyjny: Joanna Korzeniak, Włodzimierz Margielewski, Henryk Okarma, Krystyna Przybylska, Tadeusz Zając Adres Redakcji: Kraków, al. A. Mickiewicza 33 Zeszyt wydano przy pomocy finansowej Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie Wydawnictwo polecone pismem Ministerstwa Oświaty nr VIII-Oc: 3055/47 z 18 lutego 1948 roku do bibliotek szkół wszystkich typów Tytuł włączony do rejestru czasopism cytowanych w Zoological Record (W. Brytania) ISSN Drukarnia Kolejowa Kraków Sp. z o.o Kraków, ul. Bosacka 6 Nakład 1000 egz.

4 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 3 18, RAFAŁ GOSIK Zakład Zoologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Lublin, ul. Akademicka 19 rgosik@op.pl Ryjkowcowate (Coleoptera: Curculionoidea) zebrane z pułapek lepowych przeciwko szrotówkowi kasztanowcowiaczkowi Cameraria ohridella Deschka & Dimic Wstęp Szrotówek kasztanowcowiaczek został stwierdzony w Polsce po raz pierwszy w 1997 roku. W ciągu kilku lat stał się on poważnym zagrożeniem dla kasztanowców Aesculus hippocastanum L., stanowiących ważny element m.in. zieleni miejskiej. Wydaje się prawdopodobne, że w polskiej faunie ten niewielki motyl minujący nie znalazł jeszcze wroga, który mógłby w sposób naturalny regulować jego liczebność. Ponadto brak jest nadal skutecznej metody zwalczania tego szkodnika w sposób alternatywny (Fiołka i in. 2005). W celu eliminacji szrotówka powszechne stało się stosowanie pułapek lepowych. Pułapki lepowe (lepy) są cienką, przezroczystą folią polietylenową o szerokości 50 cm, którą okręca się pnie drzew na wysokości ok. 150 cm ponad gruntem. Pole powierzchni poszczególnych pułapek jest więc uzależnione od obwodu pni. Zewnętrzna powierzchnia pułapek jest następnie pokrywana bezbarwną, bezwonną i nierozpuszczalną w wodzie substancją klejącą (nazwa handlowa preparatu Lepolep). Pułapki są eksponowane na drzewach od początku maja do końca czerwca. 3

5 Czerniejówka 2 Bystrzyca km Ryc. 1. Rozmieszczenie stanowisk badawczych na terenie Lublina. Fig. 1. Location of the investigated stations in Lublin. Ten typ pułapek cechuje się nieselektywnością, dlatego ich ofiarami obok szrotówka padają masowo także inne bezkręgowce, w tym także ryjkowce. Biorąc pod uwagę powszechne stosowanie pułapek lepowych (także na obszarach chronionych) konieczne staje się zbadanie, czy bezkrytyczne używanie tej metody nie stanowi niebezpieczeństwa dla trwałości populacji rzadkich i zagrożonych gatunków bezkręgowców. 4

6 Metoda i materiał Badania nad efektywnością i selektywnością pułapek lepowych prowadzono w latach na terenie Lublina, gdzie corocznie oklejanych jest lepami ok. 990 drzew. Do obserwacji wybrano sześć stanowisk reprezentujących najbardziej typowe kompleksy zieleni miejskiej (parki, aleje i cmentarz) (ryc. 1). Próby pobierano w ok. dwutygodniowych odstępach, od pierwszej dekady maja do końca czerwca. W okresie dwuletnich badań zebrano łącznie 54 próby, 9 z każdego stanowiska. Jedną próbę stanowiły ryjkowce odklejone z 40 losowo wybranych pułapek, eksponowanych na drzewach w wieku ok lat. Powierzchnia pojedynczej pułapki wynosiła w tym przypadku ok. 1 m 2. Orientacyjna, sumaryczna powierzchnia lepów badanych na każdym ze stanowisk stanowiła ok. 40 m 2. Zebrany materiał analizowano następnie pod względem następujących kryteriów: różnorodności i liczebności na poszczególnych stanowiskach; powiązań pokarmowych (wydzielono ryjkowce żerujące na kasztanowcach oraz gatunki nie związane troficznie z kasztanowcami); specjalizacji pokarmowej (wyróżniono: gatunki liściożerne, próchnojady oraz drapieżniki); osobno omówiono gatunki rzadko spotykane w Polsce. Przegląd stanowisk badawczych Stanowisko 1: ulica Żeglarska. Aleja 64 częściowo próchniejących kasztanowców w wieku lat. Podmiejski teren rekreacyjny. Otoczenie stanowią pola uprawne oraz trawiaste boiska sportowe. Stanowisko 2: ulica Świętochowskiego. Aleja 137 kasztanowców w wieku ok. 55 lat (pomnik przyrody). Drzewa poddawane zabiegom pielęgnacyjnym, bez śladu próchna. Otoczenie ulicy stanową domy jednorodzinne wraz z towarzyszącymi im ogródkami, obsadzonymi przez byliny ozdobne, krzewy i drzewa owocowe. 5

7 Stanowisko 3: ulica Głęboka. Topole czarne i 45 kasztanowców w wieku ok. 40 lat, rosnące w szeregu wzdłuż jednej z najważniejszych arterii komunikacyjnych. Drzewa poddawane zabiegom pielęgnacyjnym, bez oznak próchnienia. Stanowisko 4: ulica Lipowa. Cmentarz założony w roku 1795 (obecnie w centrum miasta). Na cmentarzu rośnie 81 kasztanowców w wieku ok. 60 lat oraz okazałe lipy, klony, jesiony oraz limby. Drzewa w większości próchniejące, częściowo obumarłe. Stanowisko 5: Park Saski. Kompleks założony w 1837 roku w centrum miasta na powierzchni ponad 10 ha. Obok 78 kasztanowców w parku rosną również m.in.: okazałe klony, lipy oraz topole białe. Drzewa częściowo próchniejące, runo zbliżone do grądowego. Stanowisko 6: Ogród Botaniczny. Liczący ok. 10 ha kompleks, w skład którego wchodzą: zbiorowisko leśne o roślinności zbliżonej do grądowej wraz z 44 pielęgnowanymi kasztanowcami oraz liczne klomby z bylinami, krzewami i drzewami krajowymi lub aklimatyzowanymi. 6 Omówienie wyników Podczas badań pozyskano 4346 okazów reprezentujących 84 gatunki ryjkowcowatych (tab. 1). Pośród zebranych ryjkowcowatych 10 gatunków (omówione poniżej) można zaliczyć do rzadko spotykanych w Polsce, zaś cztery gatunki: Hylesinus crenatus, H. toranio, Rhyncolus punctatulus i Bradybatus fallax nie były dotychczas notowane z obszaru Wyżyny Lubelskiej. Pozostałe ryjkowce należą w Polsce do gatunków pospolitych. Wśród pozyskanych chrząszczy 20 gatunków było troficznie powiązanych z kasztanowcami. Łącznie zebrano 3482 okazy; co stanowiło prawie 80,2% całości pozyskanego materiału faunistycznego. Grupę ryjkowcowatych powiązanych z roślinami innymi niż kasztanowce stanowiły 63 gatunki, łącznie 652 okazy (15% całości materiału). W zebranym materiale odnaleziono także 212 okazów Brachytarsus nebulosus; kobielatki, której larwy żerują na czerwcach. W zebranym materiale największą liczbą okazów charakteryzowały się: Cossonus parallelepipedus (1424 okazów),

8 Tab. 1. Liczba okazów ryjkowcowatych zebranych z pułapek lepowych na kasztanowcach na terenie Lublina (drukiem pogrubionym zaznaczono gatunki nowe dla Wyżyny Lubelskiej; * gatunek rzadko spotykany w Polsce, M próchnojad, F foliofag). Table 1. Number of specimens of weevils collected in sticky traps at horse-chestnut trees within municipal area of Lublin (bold type species new to the Wyżyna Lubelska Upland, * species rare in Poland, M mould eater, F folivore). Anthribidae Gatunki Species Stanowiska Stations Razem Total Gatunki żerujące na kasztanowcach Horse-chestnut eaters * Rhaphitropis marchicus (Herbst) 2 2 M Anthribus albinus (L.) 1 1 M Brachytarsus nebulosus (Forst.) Scolytidae Hylastes opacus Er. 1 1 Hylesinus crenatus (Fabr.) H. toranio (Danth.) 2 2 H. varius (F.) Scolytus mali (Bechst.) 1 1 Trypodendron domesticus (L.) 1 1 M 7

9 Tab. 1. cd T. lineatum (Oliv.) Xyleborus cryptographus (Ratz.) 1 1 X. dispar (Fabr.) M X. saxeseni (Ratz.) M Nemonychidae Cimberis attelaboides Fabr. 2 2 Apionidae Pseudoperapion brevirostre (Herbst) 1 1 Betulapion simile (Kirby) 1 1 Synapion ebeninum (Kirby) 1 1 Stenopterapion meliloti (Kirby) 1 1 Oxystoma craccae (L.) 3 3 O. pomonae (Fabr.) Cyanapion columbinum (Germ.) Protapion trifolii (L.) 3 3 P. apricans (Herbst) Curculionidae Otiorhynchus raucus (Fabr.)

10 O. ovatus (L.) 1 1 O. rotundatus Sieb * O. smreczynskii Cmol Phyllobius brevis Gyll P. virideaeris (Laich.) P. oblongus (L.) F P. arborator (Herbst) F P. glaucus (Scop.) F P. urticae (Deg.) 6 6 P. argentatus (L.) F P. pyri (L.) F Trachyphloeus aristatus (Gyll.) Polydrusus corruscus Germ. 1 1 P. cervinus (L.) F P. inustus Germ P. pilosus (Gredl.) 5 5 F P. picus (Fabr.) F P. sericeus (Schall.) F P. mollis (Ström) 1 1 F Scythropus mustela (Herbst) 1 1 Sciaphilus asperatus (Bonsd.)

11 Tab. 1. cd * Brachysomus setiger (Gyll.) 1 1 * Barypeithes pellucidus (Boh.) Sitona cylindricollis (Fahr.) S. hispidulus (Fabr.) 1 1 S. humeralis Steph. 1 1 S. lineatus (L.) 1 1 S. sulcifrons (Thunb.) S. suturalis Steph * Cossonus cylindricus C. R. Sahlb C. linearis (Fabr.) M * C. parallelepipedus (Herbst) M Dryophthorus corticalis (Payk.) M * Rhyncolus punctatulus Boh M * Phloeophagus turbatus Schoenh M Dorytomus filirostris (Gyll.) * D. longimanus (Forst) 3 3 D. tremulae (Fabr.) D. dejeani Faust 1 1 D. taeniatus (Fabr.)

12 D. ictor (Herbst) D. melanophtalamus (Payk.) 1 1 Ellescus bipunctatus (L.) 1 1 E. scanicus (Payk.) 1 1 * Lignyodes enucleator (Panz.) Anthonomus pomorum (L.) A. pinivorax Silfv. 1 1 Furcipus rectirostris (L.) Bradybatus kellneri Bach 2 2 * B. fallax Gerst. 1 1 Curculio glandium Marsh. 2 2 * Magdalis nitidipennis (Boh.) 1 1 M. ruficornis (L.) M. barbicornis (Latr.) 1 1 M. cerasi (L.) 2 2 M. armigera (Geoffr.) 4 4 Baris lepidii Germ Coeliodes erythroleucos (Gmel.) 1 1 Ceutorhynchus erysimi (Fabr.) 2 2 C. pallidactylus (Marsh.) 1 1 Liczba okazów Number of specimens Liczba gatunków Number of species

13 Phyllobius oblongus (864 okazów) i Polydrusus picus (725 okazów). Okazy wymienionych wyżej gatunków stanowiły 52,64% całości pozyskanego materiału faunistycznego. Phyllobius oblongus i Polydrusus picus należą do pospolitych foliofagów, zwykle tworzących liczne populacje, dlatego w uprawach sadowniczych mogą być traktowane jako szkodniki. Jednak w odniesieniu do zieleni miejskiej (szczególnie w przypadku kasztanowców) nie stanowią żadnego zagrożenia dla żywotności drzew. Również obecność przedstawicieli Cossonus parallelepipedus nie powinna wywierać negatywnego wpływu na kondycję kasztanowców, gdyż ich pokarm stanowi obumarłe, przegrzybiałe drewno. Nie zasiedlają natomiast drzew zdrowych. Gatunki żyjące w próchniejącym drewnie są trudne do pozyskania ze względu na niedostępność zajmowanych nisz. Zazwyczaj w pojedynczej próbie przesiewanego próchna stwierdza się kilka do kilkunastu okazów, natomiast na pojedynczych lepach znajdowano nawet do stu okazów poszczególnych gatunków. Stwierdzono różnice w liczbie odłowionych ryjkowców w pułapkach eksponowanych na tym samym stanowisku. Owady grupowały się zazwyczaj na pojedynczych lepach. Fakt ten można wytłumaczyć powstawaniem naturalnych pułapek feromonowych, polegających na wabieniu samców przez przyklejone uprzednio samice. Powstawanie samorzutnych pułapek feromonowych może również tłumaczyć obecność na lepach gatunków nie związanych z kasztanowcami. Decydujący wpływ na różnorodność gatunkową i liczebność chrząszczy spotykanych na poszczególnych stanowiskach wywierały: kondycja drzew (zabiegi pielęgnacyjne) oraz obecność innych roślin w pobliżu kasztanowców. Najbogatszy materiał faunistyczny zebrano na stanowisku 4, na którym obecne były liczne próchniejące, zaniedbane drzewa. Decydujące znaczenie ma w tym przypadku obecność próchna i rozwijających się na nim grzybów, stanowiących bazę pokarmową m.in. dla licznych gatunków kobielatek i ryjkowców. Potwierdza to obserwacje Szujeckiego (1993), że obecność obumierających drzew sprzyja rozwojowi entomofauny. Czynnikiem zwiększającym ilość odłowionych chrząszczy było również sąsiedztwo innych drzew w pobliżu kasztanowców. Stąd znaczny udział gatunków z rodzaju Dorytomus towarzyszących topolom, zebranych na 12

14 stanowisku 3. Prawdopodobnie w ten sam sposób można tłumaczyć obecność ryjkowców żerujących na drzewach owocowych odłowionych na stanowisku 2. Natomiast stanowisko 1, na którym kasztanowce otoczone były przez strzyżone trawniki, charakteryzowało się najmniejszą liczbą gatunków i okazów zebranych chrząszczy. Na stanowisku 6 (Ogród Botaniczny) mimo obecności największej liczby gatunków roślin towarzyszących kasztanowcom, rozwój entomofauny był ograniczony, prawdopodobnie przez intensywne zabiegi pielęgnacyjne i ochronne. Gatunki rzadko spotykane w Polsce Rhaphitropis marchicus (Herbst, 1797). Saprofag żyjący na przegrzybiałym chruście wierzb, olch, buków, dębów i leszczyn (Koch 1992). W Polsce rzadko spotykany, notowany głównie na wschodzie kraju (Wanat 1993, Stachowiak 2002, Wanat, Gosik 2003). Otiorhynchus smreczynskii Cmoluch, Gatunek o nie w pełni poznanym rozmieszczeniu i biologii (Kania 1991). Jego żerowanie obserwowano m.in. na ligustrze pospolitym Ligustrum vulgare L. i lilaku Syringa vulgaris L. Na obszarze Polski rozmnaża się partenogenetycznie, wykazuje nocną aktywność. Brachysomus setiger (Gyllenhal in Schoenherr, 1840). Ryjkowiec sucho- i ciepłolubny, spotykany najczęściej w murawach kserotermicznych, rzadziej zasiedla widne zarośla, zbiorowiska ruderalne i agrocenozy (Koch 1992). Polifag licznych gatunków roślin, a także prawdopodobnie niektórych gatunków drzew i krzewów. W Polsce dość rzadko spotykany (Burakowski i in. 1993). Barypeithes pellucidus (Boheman in Schoenherr, 1834). Polifag i eurytop prowadzący nocny tryb życia. We wschodniej części Polski notowany głównie z terenów miejskich (Burakowski i in. 1993, Koch 1992). Cossonus cylindricus C.R. Sahlberg, Ksylofag, związany z lasami i zaroślami (Koch 1992). Żeruje w wilgotnym, próchniejącym drewnie topoli i wierzb. W Polsce słabo poznany pod względem rozmieszczenia (Burakowski i in. 1993, Konwerski 2001). 13

15 Cossonus parallelepipedus (Herbst, 1795). Ksylofag spotykany w lasach i zaroślach (Koch 1992). Żeruje w murszejącym drewnie wielu drzew liściastych, np. wierzb, topoli i kasztanowców. W Polsce rzadko spotykany (Burakowski i in. 1993, Konwerski 2001, Petryszak i in. 2002). Rhyncolus punctatulus Boheman in Schoenherr, Próchnojad żerujący w wilgotnym, martwym drewnie wielu gatunków drzew liściastych (m.in. wierzb, klonów, jesionów, buków, topoli i kasztanowców). W Polsce notowany z nielicznych stanowisk; na niektórych z nich na podstawie danych pochodzących z XIX w. (Burakowski i in. 1993). Phloeophagus turbatus Schoenherr, Próchnojad o fragmentarycznie poznanej biologii (Koch 1992, Burakowski i in. 1993). We wschodniej Polsce osiąga zachodnią granicę zasięgu. Znany z Puszczy Białowieskiej (Wanat 1994). Podany także z nielicznych stanowisk na Wyżynie Lubelskiej i Podlasiu (Łętowski, Staniec 1997, Wanat, Gosik 2003). Dorytomus longimanus (Forster, 1771). Oligofag związany z topolami. W Polsce jego rozmieszczenie nie jest w pełni poznane (Koch 1992, Burakowski i in. 1993). Lignyodes enucleator (Panzer, 1798). Ryjkowiec żerujący na jesionie wyniosłym, rzadziej na lilaku i ligustrze (Koch 1992). Stosunkowo niedawno odnaleziony w Polsce (Cmoluch i in. 1979) i do niedawna notowany z pojedynczych stanowisk, we wschodniej części kraju (Łętowski, Staniec 1997, Petryszak, Dąbek 1997, Wanat, Szypuła 1998). W ostatnich latach wykazuje wyraźną ekspansję w kierunku północnym (Kania i in. 2001, Gosik i in. 2002, Wanat, Gosik 2003). W Polsce L. enucleator preferuje nasadzenia przydrożne i parki (Kania i in. 2001). Brak informacji o jego żerowaniu w Polsce na roślinach innych niż jesion wyniosły. Bradybatus fallax Gerstaecker, Gatunek o fragmentarycznie poznanej biologii, troficznie związany z klonami. W Polsce notowany z nielicznych stanowisk (Koch 1992, Burakowski i in. 1995). Magdalis nitidipennis (Boheman in Schoenherr, 1843). Chrząszcz odbywający swój rozwój w martwym drewnie topoli. W Polsce rzadko spotykany, znany z nielicznych stanowisk. 14

16 Na Wyżynie Lubelskiej notowany po raz ostatni prawie 100 lat temu (Koch 1992, Burakowski i in. 1995). Wnioski Ryjkowce były najliczniejszą grupą wśród chrząszczy spotykanych na pułapkach lepowych i stanowiły przeciętnie ok. 0,2% wszystkich schwytanych owadów (największą grupę tworzyły Diptera, których liczebność zazwyczaj przekraczała liczebność samych szrotówków). Ryjkowcowate stanowią po kusakowatych najliczniejszą grupę chrząszczy w Polsce: ich liczebność w kraju wynosi ok gatunków (Wanat, Mokrzycki 2005), z których 249 było wykazanych z terenu Lublina (Łętowski i in. 2004). Stąd 84 gatunki zebrane z pułapek lepowych zakładanych przeciwko 1 gatunkowi motyla stanowią blisko 34% fauny ryjkowcowatych terenu miasta. Biorąc pod uwagę, że kasztanowce zostały sprowadzone do Polski pod koniec XVI w. i nadal stanowią źródło pokarmu tylko dla nielicznych ryjkowcowatych, liczba odnalezionych na pułapkach lepowych gatunków może być uznana za znaczną. Fakt, że większość wykrytych ryjkowców nie była troficznie związana z kasztanowcami świadczy o wysokiej nieselektywności lepów. Jednocześnie duża liczba odłowionych chrząszczy żerujących na kasztanowcach świadczy o znacznej (lecz niezamierzonej) skuteczności omawianej metody. Biorąc pod uwagę, że w pozyskanym materiale znalazły się gatunki rzadko spotykane (np. Cossonus parallelepipedus, Rhyncolus punctatulus i Phloeophagus turbatus) potencjalnie negatywny wpływ pułapek lepowych nie powinien być lekceważony. Dlatego z punktu widzenia ochrony entomofauny stosowanie lepów powinno być znacznie ograniczone w pobliżu miejsc występowania zagrożonych gatunków. Na podstawie wyników dwuletnich badań trudno jest definitywnie stwierdzić, w jakim stopniu lepy stanowią zagrożenie dla populacji tych gatunków, które nie są obiektem zwalczania (ang. non-target species), jednak duża liczba owadów łowionych niecelowo skłania do zastanowienia. Dlatego konieczne jest szczegółowe opracowanie pozostałych grup bezkręgowców, których przedstawiciele podają ofiarami pułapek lepowych. 15

17 Bezczynne oczekiwanie na ostateczne potwierdzenie negatywnych skutków ubocznych stosowania lepów wydaje się bardzo ryzykowne, gdyż szkody mogą się okazać nienaprawialne. SUMMARY Gosik R. Weevils (Coleoptera: Curculionoidea) from sticky traps against the horse-chestnut leafminer Cameraria ohridella Deschka & Dimic. Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 3 18, In years , during two periods of fields studies (from early May to end of June), a total of 84 weevils species (4346 specimens) were caught in sticky traps used against horse-chestnut leafminer applied at 6 sites within the Lublin urban area (eastern Poland). Species richness, number of collected individuals and species composition were different at studied localities (only 7 weevil species were collected at all stations). Probably some microhabitat conditions, like local temperature of horse-chestnut trees, occurrence of other trees, and maybe others, affect the diversity and abundance of weevils at every locality. In the collected material, Cossonus parallelepipedus (1424 specimens), Phyllobius oblongus (864 specimens), Polydrusus picus (725 specimens) and Brachytarsus nebulosus (212 specimens) were the most numerous species. Occurrence of four species (Hylesinus crenatus, H. toranio, Rhyncolus punctatulus and Bradybatus fallax) was reported for the first time in the Wyżyna Lubelska Upland. Among collected weevils, twelve species are rare in Poland: Rhaphitropis marchicus, Otiorhynchus smreczynskii, Brachysomus setiger, Barypeithes pellucidus, Cossonus cylindricus, C. parallelepipedus, Rhyncolus punctatulus, Phloeophagus turbatus, Dorytomus longimanus, Lignyodes enucleator, Bradybatus fallax and Magdalis nitidipennis. The results indicate that the sticky traps as a non-selective method for catching horse-chestnut leafminers may be harmful to other insect species, especially to rare and threatened ones. 16

18 PIŚMIENNICTWO Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J Chrząszcze (Coleoptera) Ryjkowce-Curculionidae, cz. 1. Katalog fauny Polski XXIII, 19: Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J Chrząszcze (Coleoptera) Ryjkowce-Curculionidae, cz. 2. Katalog fauny Polski XXIII, 20: Cmoluch Z., Łętowski J., Smardzewska Z Zur Kenntnis der Rüsselkäfer (Coleoptera, Curculionidae) Polens. II. Ann. UMCS, C, 33: Fiołka J.M., Ptaszyńska A., Czarniawski W Antibacterial and antifungal lysozyme-type activity in Cameraria ohridella pupae. Journal of Invertebrate Pathology 90: 1 9. Gosik R., Łętowski J., Staniec B Materiały do poznania ryjkowcowatych (Coleoptera: Curculionoidea) wschodniej Polski. Wiad. Entomol. 21(2): Kania J Nowe stanowiska i uwagi o polskich Curculionoidea (Coleoptera: Apionidae, Curculionidae). Wiad. Entomol. 10(3): Kania J., Mokrzycki T., Szypuła J., Wanat M Lignyodes enucleator (Panzer, 1798) (Coleoptera, Curculionidae) gatunek w ekspansji w Polsce. Wiad. Entomol. 19: Koch K Die Käfer Mitteleuropas. Band 3 (Ökologie). Göcke & Evers. Krefeld: Konwerski S Cossoninae (Coleoptera: Curculionidae) Parku Cytadela w Poznaniu. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., Ser. C Zoologia, 48: Łętowski J., Gosik R., Ptaszyńska A Ryjkowcowate (Coleoptera, Curculionoidea) planowanych obszarów chronionych aglomeracji Lublina. Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej: Badania ważek, chrząszczy i chruścików na obszarach chronionych , Urszulin: Łętowski J., Staniec B Materiały do poznania Attelabidae i Curculionidae (Coleoptera) wschodniej Polski. Wiad. Entomol. 16(1): Petryszak B., Dąbek P Lignyodes uniformis Desbrochers, 1894 nowy dla fauny Polski oraz inne interesujące gatunki Apionidae 17

19 i Curculionidae (Coleoptera) z południowej i południowo-wschodniej części kraju. Wiad. Entomol. 16(2): Petryszak B., Pocheč P., Holecova M., Holly M Uwagi o interesujących ryjkowcach (Coleoptera, Curculionidae) Bieszczadów. Wiad. Entomol. 21 (2): Stachowiak P Badania nad rozsiedleniem Anthribidae (Coleoptera) w Polsce. Wiad. Entomol. 20: Szujecki A Ochrona ekosystemów leśnych w warunkach niepewności. V Sympozjum Ochrony Ekosystemów Leśnych , Białowieża: Wanat M Nowe stanowiska interesujących gatunków ryjkowcowatych (Coleoptera, Curculionidae) w Polsce. Wiad. Entomol. 12: Wanat M Ryjkowce (Coleoptera: Curculionoidea: Anthribidae, Rhinomaceridae, Rhynchitidae, Attelabidae, Apionidae, Curculionidae) Puszczy Białowieskiej. Pol. Pismo Entomol. 63: Wanat M., Gosik R Materiały do znajomości ryjkowców (Insecta, Coleoptera: Curculionoidea) doliny Bugu. Nowe Pam. Fizjograf., Warszawa, 2(1-2): Wanat M., Mokrzycki T A new checklist of weevils of Poland (Coleoptera: Curculionoidea). Genus 16 (1): Wanat M., Szypuła J Interesujące gatunki ryjkowców (Coleoptera: Urodontidae, Curculionidae) ze wschodniej Polski. Wiad. Entomol. 17(3):

20 Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 19-33, JANINA JASNOWSKA 1, MARIOLA WRÓBEL 1, SYLWIA JURZYK 2 1 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Akademia Rolnicza Szczecin, ul. Słowackiego 17 mwrobel@agro.ar.szczecin.pl 2 Katedra Dendrologii i Kształtowania Terenów Zieleni Akademia Rolnicza Szczecin, ul. Janosika 8 sylwjur@wp.pl Znaczenie monitorowania poziomu wód w rezerwatach torfowiskowych na przykładzie rezerwatu Rosiczki Mirosławskie (Pomorze Zachodnie) Wstęp W rezerwacie Rosiczki Mirosławskie od momentu jego powołania stosowano ochronę ścisłą celem zachowania wysokiego stopnia naturalności tego obiektu. Jednak ochrona ścisła, czyli bierna, w rezerwatach przyrody może czasem prowadzić do niepożądanych zmian w zbiorowiskach roślinnych, dlatego koniecznym warunkiem jej stosowania jest systematyczne monitorowanie stanu rezerwatu. Przedstawioną w niniejszej pracy koncepcję ochrony szaty roślinnej rezerwatu oparto na porównaniu stanu torfowiska stwierdzonego podczas badań przeprowadzonych na potrzeby dokumentacji projektowej w latach (Jasnowska, Jasnowski 1983, 1985) ze stanem obserwowanym w trakcie badań terenowych prowadzonych od marca do września 2006 r. w ramach prac nad planem ochrony dla rezerwatu Rosiczki Mirosławskie (Jasnowska i in. 2006). 19

21 20 Charakterystyka rezerwatu Torfowisko Rosiczki Mirosławskie, znajdujące się w gminie Mirosławiec (Leśnictwo Nieradź, Nadleśnictwo Mirosławiec, województwo zachodniopomorskie), wykształciło się w procesie lądowienia małego jeziora dystroficznego, wypełniającego się osadami jeziornymi w postaci gytii. Jest to zbiornik bezodpływowy i ma on położenie wododziałowe między zlewniami dopływów Noteci Gwdy oraz Drawy. W kolejnych etapach sukcesji, na znacznej powierzchni torfowiska rozwinęła się roślinność torfotwórcza budująca pło mszarne unoszące się na przewodnionej powierzchni i stopniowo zarastające lustro wody. Na dawnym jeziorze nadal jeszcze utrzymują się otwarte oczka wodne z pływającymi wyspami torfowymi, a obiekt ma charakter niebezpiecznego trzęsawiska. Poziom wód na torfowisku utrzymuje się na poziomie równym z powierzchnią terenu (mszaru). Na całym obwodzie występuje silnie uwodniony okrajek torfowiska (ryc. 1). Złoże torfowe opisane w dokumentacji projektowej jako złoże torfu przejściowego na osadach gytii jeziornej (Jasnowska, Jasnowski 1985) miało swoją genezę w basenie jeziorka dystroficznego typu kotłowego, które uległo zlądowieniu. Miąższość pokładu torfu waha się od 1,1 1,7 m, głębiej zalega warstwa gytii o średniej miąższości od 1 2 m, a miejscami nawet 5 m. Aktualne wiercenia potwierdziły obecność soczewki wodnej pod warstwą pła mszarnego, której zmienne rozmiary zależą głównie od dopływu wód opadowych. Trzęsawisko zasilane jest wodami gruntowymi i naporowymi z warstw wodonośnych, wypływającymi spod torfowiska (zasilanie kryptokryniczne) oraz wodami opadowymi, decydującymi o rozwoju mszaru wysokiego. Do okrajka natomiast spływają dodatkowo wody powierzchniowe z obrzeży misy torfowiska. Nie ma zagrożenia alkalizacji wód torfowiska spływami powierzchniowymi, gdyż otaczające misę jeziorną grunty mineralne mają niską wartość ph (3,2 3,5). Rezerwat przyrody Rosiczki Mirosławskie został powołany w 1989 r. (Zarządzenie 1989). Rezerwat o powierzchni 20,83 ha otacza 66,65-hektarowa otulina z drzewostanami gospodarczymi na siedlisku boru mieszanego świeżego. W jednym z wydzieleń leśnych na terenie otuliny, po południowo-zachodniej

22 stronie torfowiska znajduje się użytek ekologiczny (Uchwała 1995), który graniczy z rezerwatem poprzez szeroką barierę mineralną. Użytek powstał w miejscu wcześniej wyeksploatowanego na potrzeby gospodarki leśnej niedużego złoża torfu niskiego, które było wypełnione wodą gruntową. Obecnie ma ono charakter wilgotnego obniżenia terenu zarośniętego wysokimi szuwarami turzycowymi, sitowiskiem i zaroślami wierzbowymi. Celem ochrony w rezerwacie Rosiczki Mirosławskie jest zachowanie torfowiska pojeziornego o charakterze trzęsawiska z bogatą florą mszaków oraz liczną populacją rosiczek, jak też innych chronionych i rzadkich gatunków torfowiskowych (Jasnowska, Jasnowski 1985, Rządkowski 1987, 1991). Ryc.1. Malowniczy krajobraz torfowiska w rezerwacie Rosiczki Mirosławskie mozaika otwartej wody i powierzchni mszarnych oraz skupień niskiej sosny Pinus sylvestris f. turfosa. Fig. 1. The scenic landscape of raised bog in the Rosiczki Mirosławskie nature reserve the mosaic of open waters, quaking bog surfaces and clusters of low-growing pine Pinus sylvestris f. turfosa. 21

23 Trzęsawisko z roślinnością mszarów przejściowych i wysokich oraz inicjalne stadia boru bagiennego należą do siedlisk przyrodniczych o znaczeniu priorytetowym, wymagających ochrony w formie wyznaczenia obszarów Natura 2000 (kod: 7110, 7140, 7150, 91D0) (Rozporządzenie 2005). Rezerwat leży na obszarze proponowanym do objęcia programem Natura 2000 jako ostoja siedliskowa PLH Mirosławiec, stanowiąc jeden z najcenniejszych przyrodniczo obiektów na jej terenie. Na fragmentach gruntów mineralnych znajdujących się w granicach rezerwatu występują lasy zaliczane według klasyfikacji leśnej do borów mieszanych świeżych i wilgotnych. W ciągu minionych 20 lat zaszły duże zmiany w szacie roślinnej rezerwatu, będące wynikiem zaburzeń warunków siedliskowych, które nastąpiły w bezpośrednim otoczeniu rezerwatu tuż przed jego powołaniem. W latach obserwowano na mszarze drzewa w złej kondycji (Jasnowska, Jasnowski 1983, 1985). W rzeczywistości systemy korzeniowe były już wtedy zatopione i następowało powolne zamieranie drzew, których martwe pnie utrzymują się do dziś w miejscu dawnych drzewostanów. Prowadzący do tego proces zmian w siedlisku rozpoczął się na początku lat 80. XX w. od wymarcia rozległych połaci drzewostanów gospodarczych znajdujących się w otoczeniu torfowiska. Przyczynami były: ostra zima, śniegołomy i gradacja brudnicy mniszki Lymantria monacha. Po tej klęsce ekologicznej wycięto duże fragmenty lasu, również te rosnące na mineralnych brzegach wokół torfowiska. Spowodowało to zwiększony spływ wody, zatopienie torfowiska, a w rezultacie wtórne zabagnienie terenu i stopniowe zamarcie boru bagiennego zbiorowiska leśnego klimaksowego dla torfowisk mszarnych. Zaistniała sytuacja miała jednak pozytywne znaczenie dla trzęsawiska, na którym zaobserwowano zjawisko regresji roślinności, polegające na odmłodzeniu faz rozwojowych torfowiska do fazy mszarów w związku z eliminacją fitocenoz boru bagiennego (Falińska 2004). Zbyt szybkie tempo sukcesji jest zjawiskiem niepożądanym w omawianym rezerwacie. 22 Aktualny stan szaty roślinnej rezerwatu Roślinność wodna. Otwarte powierzchnie wody na trzęsawisku, których nie pokryło jeszcze pło mszarne, są miejscem

24 gdzie nadal zachodzi proces lądowienia w wyniku sedymentacji gytii oraz inicjalnych procesów torfotwórczych. W wodach tych odnotowano torfotwórcze zbiorowiska pływaczów z klasy Utricularietea intermedio-minoris, związku Sphagno-Utricularion, głównie tzw. moczar pływaczowy Sphagno-Utricularietum minoris Fijalk (Jasnowski i in. 1968). Płaty tego zespołu roślinnego spotyka się również w wodach okrajka torfowiska. W oczkach występują także płaty roślinności o liściach pływających Potametum natantis Soó 1927 i Nymphaeetum candidae Miljan 1958 (Matuszkiewicz 2001) (ryc. 2). Oczka wodne obejmuje czerwonym pierścieniem bardzo rzadka i cenna fitocenoza mszarna z rosiczką pośrednią Drosera intermedia i wątrobowcem Cladopodiella fluitans, tworząca strefę na granicy z płem torfowym. Szuwary niskoturzycowe i sitowiska. W okrajku na całym obwodzie występuje strefa z sitem rozpierzchłym Juncus effusus różnej szerokości, nawet do m. Są także miejsca, gdzie do samego brzegu dochodzi pło mszarne lub występują płaty z czermienią błotną Calla palustris oraz takimi gatunkami, jak turzyca dzióbkowata Carex rostrata, żurawina błotna Oxycoccus palustris oraz torfowce Sphagnum cuspidatum i Sph. squarrosum. Z okrajkiem i obrzeżem torfowiska związane są kwaśne młaki niskoturzycowe należące do rzędu Caricetalia nigrae, związku Caricion nigrae reprezentowane przez zespół turzycy pospolitej Caricetum nigrae Br.-Bl oraz zespół mietlicy psiej Carici canescentis-agrostietum caninae R. Tx Przy okrajku na obrzeżu torfowiska występują łozowiska Salicetum pentandro-cinereae (Almq. 1922) et Pass niekiedy z domieszką olszy czarnej i dużym udziałem torfowców, jak Sphagnum squarrosum, Sph. palustre i Sph. fimbriatum. Małe enklawy tych fitocenoz można zaklasyfikować jako oles torfowcowy Sphagno squarrosi-alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 (ryc. 2). Mszar przejściowy. Główną roślinność torfowiskową stanowią mszary: przejściowy i wysoki z mozaiką zespołów powstałą w wyniku nierównomiernego zarastania otwartego lustra wody dawnego jeziora. Roślinność o charakterze przejściowym reprezentują zespoły z klasy Scheuchzerio-Caricetea. Na mapie siedlisk przyrodniczych (ryc. 2) wszystkie te fitocenozy zostały za- 23

25 f d m 123 c 122 a U g i j a f 123 h 146 b d c U Ryc. 2. Siedliska przyrodnicze w rezerwacie Rosiczki Mirosławskie : 1 brzezina bagienna Betuletum pubescentis (kod siedliska wg Natura DO), 2 olesy, 3 bory mieszane na gruncie mineralnym, 4 mezotroficzne wody okrajka (zbiorowiska turzyc i situ) 5 torfowisko wysokie (mszar kępowy Sphagnetalia magellanici; 7110), 6 torfowisko przejściowe (mszar dywanowy: Rhynchosporion albae; 7140, Caricion lasiocarpae; 7150), 7 martwe drzewa na mszarze, 8 dystroficzne jeziora i stawy (zbiorowiska pływaczy Utricularietea intermediominoris; 3160), 9 granica rezerwatu, 10 granice oddziałów leśnych, 11 użytek ekologiczny. Fig. 2. Natural habitats in the Rosiczki Mirosławskie nature reserve: 1 swampy birch wood (Betuletum pubescentis; habitat code according to Nature DO), 2 alder carr (Alnetea), 3 mixed forest on mineral soils (Dicrano-Pinion), 4 mezotrophic waters of the marginal part of bog, 5 raised bog (Sphagnetalia magellanici; 7110), 6 fen (Rhynchosporion albae; 7140, Caricion lasiocarpae; 7150), 7 dead forest, 8 dystrophic lakes and ponds (Utricularietea intermediominoris class; 3160), 9 reserve border, 10 forest divisions, 11 site of ecological interest. 24

26 znaczone jako mszar przejściowy w częściach torfowiska wokół licznych otwartych powierzchni wody. Zajmują one południowo-zachodnią i centralną partię rezerwatu oraz północną zatokę mszarną, wciętą między mineralny brzeg od strony zachodniej i mineralny cypel po stronie wschodniej. Wokół otwartego lustra wody na cienkim ple występuje strefa, często dość szeroka, szuwaru turzycy bagiennej Caricetum limosae Br-Bl z licznie występującą bagnicą torfową Scheuchzeria palustris. Na niedostępnym ple następną strefę bliżej lustra wody tworzy zespół przygiełki białej Rhynchosporetum albae Koch W kontakcie z wodą spotyka się również zespół turzycy nitkowatej Caricetum lasiocarpae Koch 1926 u czoła narastającego pła. Na grubszym pokładzie torfu duże powierzchnie stanowią: mszar z turzycą dzióbkowatą Sphagno-Caricetum rostratae Steff i mszar z wełnianką wąskolistną Eriophoro angustifolii-sphagnetum Jasn. et al. 1968, gdzie na dywanie torfowców pojawia się niski nalot sosny Pinus sylvestris f. turfosa. Mszar wysoki. Zbiorowiska klasy Oxycocco-Sphagnetea reprezentowane są przez zespoły mszarów wysokich z rzędu Sphagnetalia magellanici, związku Sphagnion magellanici. Na mapie siedlisk przyrodniczych zostały zamieszczone jako torfowisko wysokie (ryc. 2). W większości są to zbiorowiska z nalotem sosny Pinus sylvestris f. turfosa określane jako mszary sosnowe: mszar kępowo-dolinkowy Sphagnetum magellanici (Malc. 1929) Kästner et Flössner 1933, mszar z wełnianką pochwowatą Eriophoro vaginati-sphagnetum Jasn. et al oraz z nalotem sosny Eriophoro vaginati-sphagnetum pinetosum turfosae. Na kępach torfowców, przy karłowatych sosnach bujnie rozwija się modrzewnica pospolita (północna) Andromeda polifolia. Martwe lasy. Na mszarze wysokim, przed jego zatopieniem, występowały enklawy bagiennego boru sosnowego Vaccinio uliginosi-pinetum Kleist 1929 i brzeziny bagiennej Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis Libbert 1933 z klasy Vaccinio-Piceetea, podzwiązku borów bagiennych Dicrano-Pinenion (Jasnowska, Jasnowski 1983, 1985). Po tej roślinności pozostały duże powierzchnie martwych lasów, które zginęły w następstwie znacznego podniesienia się poziomu wody i wtórnego zabagnienia w latach osiemdziesiątych. Fitocenozy w martwych lasach obecnie należą do zespołu Eriophoro vaginati-sphagnetum Jasn. et 25

27 al z nalotem sosny Pinus sylvestris f. turfosa w wieku do kilkunastu lat. Na niedużych powierzchniach zarejestrowano odnawianie się boru bagiennego i brzeziny bagiennej (ryc. 2). Leśne zbiorowiska roślinne na gruncie mineralnym. W rezerwacie występują zbiorowiska leśne reprezentowane przez bór sosnowy i bór mieszany, zaznaczone wspólnie na mapie siedlisk przyrodniczych (ryc. 2). Powierzchnie leśne na podłożu mineralnym znajdują się przy zachodnim i północno-zachodnim brzegu torfowiska. Nawiązują one charakterem do przylegających do rezerwatu partii lasów stanowiących jego otulinę. Lasy gospodarcze mają skład gatunkowy zbliżony do roślinności potencjalnej, co oznacza, że gospodarka leśna ma tu charakter półnaturalny. Według klasyfikacji leśnej jest to bór mieszany świeży, wg klasyfikacji fitosocjologicznej Querco roboris-pinetum (W. Mat. 1981) J. Mat Drzewostan, który osiągnął wiek 75 lat odznacza się małym zwarciem, gdyż część drzew wypadła po zniszczeniach, jakie miały miejsce w początkach lat osiemdziesiątych. Razem z dominującą sosną zwyczajną Pinus sylvestris występuje brzoza brodawkowata Betula pendula, zaś w lukach w podroście pojawiły się buki Fagus sylvatica i mniej licznie dąb szypułkowy Quercus robur. Na cyplu mineralnym wcinającym się w torfowisko występuje dorodny 100-letni bór sosnowy. W klasyfikacji fitosocjologicznej najlepiej odpowiada dawniejszej nomenklaturze Vaccinio myrtilli-pinetum, zaś wg obecnej zbliżony jest do Leucobryo-Pinetum W. Mat. (1962) Sosny są okazałych rozmiarów osiągając wysokość 22 m i pierśnicę 33 cm (Nawrot 1992, Jasnowska i in. 2006). Runo ma charakter borowy, a występowanie borówki bagiennej Vaccinium uliginosum ma związek z przyległym torfowiskiem, na którym występował bór bagienny Vaccinio uliginosi-pinetum Kleist 1929, dziś martwy. 26 Aktualny stan flory rezerwatu W toku prac terenowych w roku nad przygotowaniem planu ochrony dla rezerwatu Rosiczki Mirosławskie (Jasnowska i in. 2006) zarejestrowano 110 gatunków roślin naczyniowych związanych z siedliskami chronionymi w rezerwacie, wśród nich aż 33 gatunki o różnym stopniu zagrożenia.

28 Ochronie ścisłej podlega 9 gatunków. Są to rosiczki okrągłolistna Drosera rotundifolia i pośrednia D. intermedia, pływacze drobny Utricularia minor, pośredni U. intermedia i zwyczajny U. vulgaris, bagno zwyczajne Ledum palustre, turzyca bagienna Carex limosa, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, grzybienie północne Nymphaea candida. Ochronie częściowej podlegają: bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, grążel żółty Nuphar lutea i kruszyna pospolita Frangula alnus. Obecnie nie potwierdzono występowania rosnących tu wcześniej chronionych gatunków mszarnych: rosiczki długolistnej Drosera longifolia i wełnianki delikatnej Eriophorum gracile. Po zatopieniu i zamarciu płatów boru bagiennego na torfowisku, zmalała też populacja bagna zwyczajnego Ledum palustre, natomiast całkowicie ustąpiła, licznie występująca tu wcześniej, borówka bagienna Vaccinium uliginosum i bażyna czarna Empetrum nigrum (Jasnowska, Jasnowski 1983, 1985). W brioflorze zarejestrowano obecnie 48 bagiennych gatunków mszaków, w tym: 1 wątrobowiec Cladopodiella fluitans pod ochroną ścisłą, 11 gatunków torfowców (Sphagnum rubellum, Sph. teres, Sph. magellanicum, Sph. papillosum, Sph. apiculatum, Sph. fuscum, Sph. molluscum) pod ochroną ścisłą i 2 pod ochroną częściową oraz 7 gatunków mchów właściwych (Polytrichum strictum, P. commune, Pleurozium schreberi, Dicranum scoparium, D. polysetum, Calliergonella cuspidata, Rhitidiadelphus squarrosus) chronionych częściowo (Rozporządzenie 2004). W rezerwacie nie ma gatunków obcych, zagrażających rodzimej florze. Mszary są dość odporne na inwazję gatunków roślin o odmiennych wymaganiach ekologicznych. Wszystkie biotopy torfowiskowe w rezerwacie są cenne florystycznie, łącznie z położonym w otulinie i przyległym do granicy rezerwatu użytkiem ekologicznym, gdzie po raz pierwszy w 2006 r. odnotowano stanowisko turzycy ciborowatej Carex bohemica gatunku w Polsce wyjątkowo rzadkiego i wymierającego (Zarzycki i in. 2002). Proponowana koncepcja ochrony Rezerwat przyrody Rosiczki Mirosławskie został utworzony w celu zachowania torfowiska pojeziornego o charak- 27

29 terze naturalnych trzęsawiskowych mszarów z bogatą florą. Podstawowym zadaniem ochrony gatunków roślin jest nie tylko zakaz ich zbierania, ale przede wszystkim nakaz zachowania w dobrym stanie siedlisk przyrodniczych stosownie do wymagań gatunków chronionych. Cele uszczegółowione to: utrzymanie istniejących, korzystnych warunków ekologicznych optymalnych dla fitocenoz mszarnych, w szczególności warunków wodnych i dobrego dostępu światła; zachowanie dystroficznego charakteru wód otwartych, mezotroficznego mszarów przejściowych oraz oligotroficznego mszarów wysokich; ochrona roślin zielnych, w szczególności rosiczek, przed zbieraniem do celów leczniczych, krzewinek i krzewów przed zrywaniem i łamaniem pędów, zaś torfowców przed zdzieraniem lub wykopywaniem warstwy mszystej; ochrona złoża torfowego przez egzekwowanie zakazu pozyskiwania torfu; utrzymanie ostoi zwierzyny i miejsc gniazdowania ptaków. Przeprowadzone w 2006 r. badania, w trakcie których udokumentowano rozmieszczenie zbiorowisk roślinnych dystroficznych wód otwartych na torfowisku oraz szuwarów niskoturzycowych, sitowisk, zarośli wierzbowych i enklaw olsu torfowcowego na okrajku obiektu wskazują na to, że dotychczasowa ścisła ochrona rezerwatu była skuteczna i nie spowodowała niepożądanych zmian, jakie mogły nastąpić w wyniku sukcesji roślinności. Obecny stan wód w rezerwacie sprzyja naturalnym procesom rozwojowym zbiorowisk roślinnych. Można przewidywać, iż w najbliższym czasie nie będą zachodziły w rezerwacie niekorzystne zmiany roślinności i procesy wymagające ingerencji. Zagrożenie może jednak wystąpić w przypadku systematycznie pogarszających się warunków hydrologicznych w rezerwacie. Wówczas należy podjąć ochronę czynną i przeprowadzić opisane dalej działania zwiększające dopływ wód do złoża torfowego. Z tego powodu należy w wieloletnim planie ochrony rezerwatu dopuścić możliwość wykonania zabiegów ochrony czynnej. Należy kontrolować procesy rozwojowe i naturalną sukcesję, by opóźnić nadejście leśnej fazy klimaksowej. Niepożądane zmia- 28

30 ny roślinności w rezerwacie mogą pojawić się wskutek zmian warunków wodnych na torfowisku, spowodowanych obserwowanym spadkiem wód gruntowych lokalnego terenu (dane niepublikowane Nadleśnictwa Mirosławiec) i prognozowanym (na podstawie analizy danych klimatycznych z wielolecia) wzrostem średniej rocznej temperatury przy zachowaniu podobnej, jak obecnie sumy rocznych opadów. Wynikiem tego będzie intensywniejsze parowanie wody z podłoża i systematyczne obniżanie się poziomu wód podziemnych. Nasilą się także niekorzystne zjawiska pogodowe (wichury, nawalne deszcze, susze) wywołujące spustoszenia zwłaszcza w drzewostanach (Michalska, Kalbarczyk 2005, Kalbarczyk E., Kalbarczyk R. 2006). Szczególnie dotkliwym dla ekosystemów torfowiskowych zjawiskiem pogodowym są długotrwałe susze letnie, gdyż ustaje zasilanie powierzchniowe złoża torfowego i kurczą się zasoby wód podziemnych. Przewidując ewentualne zmiany warunków wodnych zaproponowano systematyczny monitoring, by w razie ich wystąpienia, a zwłaszcza wyraźnego i długotrwałego pogorszenia, podjąć określone działania w zakresie ochrony czynnej. Metody monitorowania i proponowane działania ochrony czynnej Zalecony monitoring należy prowadzić za pomocą piezometrów, w celu obserwowania względnych wahań poziomu wody w złożu torfowym powyżej lub poniżej poziomu mszaru. Natomiast łaty osadzone w dnie mineralnym pozwolą obserwować zmiany poziomu wód gruntowych oraz kontrolować wahania powierzchni złoża w stosunku do podłoża mineralnego w zależności od zasobów wody w misie torfowiska (ze względu na emersyjny charakter pła torfowego). Pomiary powinny być wykonywane 4 razy w roku (III, VI, VIII, XI) i zapisywane w zestawieniach tabelarycznych prowadzonych osobno dla każdego punktu pomiarowego. Porównanie wyników z różnych sezonów danego roku oraz między następującymi po sobie latami będzie podstawą oceny stanu warunków wodnych na torfowisku. Optymalny poziom wody w rezerwacie powinien przejawiać się silnym uwodnieniem strefy okrajka torfowiska, obecnością otwartych powierzchni lustra wody oraz utrzymywaniem 29

31 się wody w żywej warstwie wierzchnicy torfowej. Jeżeli poziom wody w ciągu kilku kolejno wykonywanych odczytów piezometrów będzie znajdował się znacznie poniżej poziomu żywego pła mszarnego (20 40 cm), a wskazania na łatach pomiarowych wykażą wyraźne osiadanie złoża torfowego (30 50 cm) w stosunku do poziomu początkowego ustalonego w warunkach optymalnego uwodnienia torfowiska, wtedy należy podjąć działania ochrony czynnej. W sytuacji zagrożenia torfowiska osuszeniem trzeba będzie zwiększyć dopływ wód retencjonowanych na mineralnych brzegach misy torfowiskowej w otulinie, gdzie rosną drzewostany gospodarcze. W takim przypadku należy uwolnić część tych wód przez przerzedzenie fragmentów lasu znajdującego się w kontakcie z otwartym mszarem, głównie po północnej stronie obiektu (wydzielenie 124d, 122a). Zabieg należy przeprowadzić dwuetapowo: w pierwszym etapie na niedużą skalę (rębnia selektywna), kontrolując zmiany poziomu wody. W drugim etapie, po 2 3 latach, można kontynuować wybiórcze wycinanie niewielkich fragmentów drzewostanów położonych najbliżej krawędzi torfowiska, by odpowiednio zwiększyć dopływ wody, znając wymierne skutki pierwszego etapu realizacji. Będzie to celowe działanie wzorowane na sytuacji, jaka zaistniała tu na początku lat osiemdziesiątych. 30 Wnioski Żywe torfowisko mszarne Rosiczki Mirosławskie, gdzie zachodzą procesy torfotwórcze, jest bardzo cennym obiektem, reprezentującym siedliska przyrodnicze objęte Dyrektywą Siedliskową UE programu Natura Ekosystemy w takiej fazie sukcesji roślinności są w naszym kraju coraz rzadsze, dlatego rezerwatowi należy przypisać ważne znaczenie zarówno w krajowym, jak i międzynarodowym systemie ochrony przyrody. Można tu obserwować procesy rozwojowe, co może mieć istotne znaczenie przy określaniu metod renaturyzacji podobnych obiektów w fazie zastojowej lub zagrożonych degeneracją. Po katastrofie ekologicznej, jaka dotknęła drzewostany otaczające rezerwat nastąpiła zmiana warunków siedliskowych torfowiska, która w konsekwencji doprowadziła do regresji ro-

32 ślinności na jego obszarze. Obecny stan roślinności i warunków siedliskowych rezerwatu jest optymalny i dlatego można zalecić ochronę ścisłą. Pozwoli to na naturalny bieg procesów torfotwórczych i dalszy rozwój fitocenoz mszarnych. Warunkiem jest jednak utrzymanie istniejących warunków wodnych oraz ich systematyczne kontrolowanie, by w przypadku niepożądanych zmian podjąć ochronę czynną. Systematyczne monitorowanie warunków wodnych w rezerwatach torfowiskowych, a ogólniej czynników kształtujących siedlisko w obiektach chronionych jest bardzo ważnym postulatem, który powinien obowiązywać szczególnie w obiektach podlegających ochronie ścisłej. SUMMARY Jasnowska J., Wróbel M., Jurzyk S. The importance of water table monitoring in protected peat bogs on example of the Rosiczki Mirosławskie nature reserve in Western Pomerania (NW Poland). Chrońmy Przyrodę Ojczystą 63 (5): 19 33, The aim of conservation in the Rosiczki Mirosławskie reserve is preservation of a raised bog of lacustrine origin with rich flora of bryophytes, numerous populations of sundews Drosera intermedia and D. rotundifolia, other protected, endangered and rare peatbog plant species as well as natural habitats included in the Council Directive 92/43/EEC and protected in European network Nature A significant raise of water level took place during last 20 years which effected in considerable change in plant community composition. On the other hand, a contrary trend in water conditions due to contemporary climatic changes is very probable. Therefore, a systematic monitoring of water regime and related habitat conditions should be obligatory in peat bog reserves, particularly in those under strict protection. In the Rosiczki Mirosławskie nature reserve the levels of ground and surface water at selected measuring points should be recorded 4 times a year (in March, June, August, and November). Proposed monitoring seem enough to early detect possible fall of water table and take activities necessary to increase inflow from surrounding area to prevent deterioration of habitat quality in protected bog. 31