HABENDUS METUS EST AUT FACIUNDUS STRACH W PISMACH SALUSTIUSZA

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "HABENDUS METUS EST AUT FACIUNDUS STRACH W PISMACH SALUSTIUSZA"

Transkrypt

1 MEANDER 3 4/07 LEOPOLD HESS (Warszawa) HABENDUS METUS EST AUT FACIUNDUS STRACH W PISMACH SALUSTIUSZA Ο τως ο δ5 ûμεˇς θαυμαστòν ο δὲν πεποιøκαμεν ο δ5 πò τοδ νθρωπε ου τρóπου, ε ρχøν τε διδομένην δεξ μεθα κα τα την μú νεˇμεν πò τρι ν τ ν μεγ στων νικηθέντες, τιμùς κα δέους κα ϕελ ας (Nie zrobiliśmy zatem nic nadzwyczajnego ani niezgodnego z naturą ludzką, jeśli ofiarowaną nam władzę przyjęliśmy i jeśliśmy jej z rąk nie wypuścili kierując się najbardziej naturalnymi pobudkami: strachem, honorem i względami na korzyść) 1. Te słowa, wygłoszone przez poselstwo ateńskie w Sparcie, należą do najsłynniejszych w Wojnie peloponeskiej. Najpewniej miał je w pamięci Salustiusz, gdy pisał: Sed ubi labore atque iustitia res publica crevit, [ ] Carthago, aemula imperi Romani, ab stirpe interiit, [ ] saevire fortuna ac miscere omnia coepit. [ ] Igitur primo imperi, deinde pecuniae cupido crevit 2. Zestawienie tych dwóch cytatów wydaje się uzasadnione: Salustiusz, znając dobrze Tukidydesa, mógł traktować cupido imperi jako zwyrodniałą formę tego, co jego wielki poprzednik nazywał τιμø, cupido pecuniae zaś jako odmianę φελ α. Przy takim porównaniu przede wszystkim rzuca się w oczy to, że Salustiusz pomija Tukidydesowe δέος. Jak wielką rolę w pismach Salustiusza odgrywają cupido imperi oraz cupido pecuniae, bardziej znane pod nazwami ambitio i avaritia, nie trzeba chyba przekonywać. Tym bardziej jednak uderzające jest to, że w miejscu, w którym po raz pierwszy w Bellum Catilinae zostają te pojęcia wprowadzone, nie towarzyszy im metus, którego spodziewałby się tam czytelnik zaznajomiony z Wojną peloponeską. Czyżby z trzech wymienionych przez Tukidydesa najbardziej naturalnych pobudek Salustiusz uznawał tylko dwie, lekceważąc potęgę strachu? 3 Łatwo się przekonać, że tak nie jest. Strach pełni dla Salustiusza istotną rolę w ludzkim postępowaniu. 1 Thuc. I 76, 2. Tu i dalej Tukidydesa cytuję w przekładzie Kazimierza Kumanieckiego. 2 Sall. Cat. 10, 1 3. Wszystkie cytaty z Salustiusza, jeżeli nie zaznaczono inaczej, za wydaniem A. Kurfessa, Teubner, Leipzig Ustęp z Bellum Iugurthinum odpowiadający powyższemu cytatowi z Bellum Catilinae (Iug. 41, 1 3) mógłby udzielić łatwej odpowiedzi na to pytanie. Tam bowiem pojawia się słynny metus hostilis, w znaczący sposób przeciwstawiony pojęciom lascivia i superbia, które jakoś odpowiadają cupido imperi et pecuniae. Ten ustęp będzie oczywiście zajmował poczesne miejsce w dalszych rozważaniach, nie chciałbym jednak skupiać się tylko na nim, ale raczej przeanalizować wszystkie wystąpienia pojęcia strachu w zachowanych dziełach Salustiusza.

2 Strach w pismach Salustiusza 247 Poniższe rozważania mają na celu pokazać, jaka to jest rola. Wydaje się, że najłatwiej będzie to zrobić, trzymając się zaproponowanego na samym wstępie porównania z Tukidydesem. Spróbuję więc w największym skrócie zrekonstruować rolę pojęcia strachu w myśli Tukidydesa 4, aby na tym tle uwyraźniło się to, jak z pojęciem tym obchodzi się Salustiusz. W Wojnie peloponeskiej strach pojawia się w dwóch najważniejszych kontekstach, które nazwać możemy antropologicznym i geopolitycznym. Przyjrzyjmy się im po kolei. Antropologiczną funkcję pojęcia strachu doskonale oddaje przywołany już na samym początku cytat. Lęk to jeden z trzech najważniejszych, obok pragnienia korzyści i honoru, mechanizmów napędowych ludzkiej natury. Odwołanie się do tych mechanizmów pozwala nie tylko wyjaśnić ludzkie działania, ale także je przewidywać, ponieważ wydaje się twierdzić Tukidydes natura ludzka jest niezmienna 5. Ten prosty schemat wyjaśniania ludzkich postępków jest nie tylko diachronicznie, ale i synchronicznie uniwersalny stosuje się do każdej sfery ludzkiego życia 6. W szczególności zaś stosuje się do polityki, a zwłaszcza geopolityki czy też polityki międzynarodowej, i to w tym kontekście właśnie pojęcie strachu uzyskuje swą właściwą wagę. Strach jest zarazem motywem postępowania państw w polityce zagranicznej i narzędziem tej polityki. W ciągu setek lat ten aspekt myśli autora Wojny peloponeskiej został szczegółowo omówiony i skomentowany, wywarł on też ogromny wpływ na późniejszych autorów, od Polibiusza przez Hobbesa aż do Carla Schmitta. Nie jest moją ambicją cokolwiek nowego wnieść do stanu badań w tym zakresie, ani nawet go tylko przedstawić, pozwolę więc sobie w kilku ledwie punktach zaprezentować geopolityczną teorię Tukidydesa 7. Strach odgrywa ważną rolę już na samym początku Wojny peloponeskiej: lęk Spartan przed wzrastającą potęgą Aten jest najistotniejszym powodem ( ληθεστ τη πρóφασις) wybuchu wojny 8. Jak zwykle u Tukidydesa, za tym konkretnym wyjaśnieniem doszukiwać można się ogólnej zasady: jak trafnie zauważa Peter R. Pouncey, Tukidydes pokazuje, że ludzie toczą wojny głównie ze strachu właśnie, a nie z bardziej heroicznych powodów 9. Widać to także, gdy pisze o Agamemnonie, że skłonił Greków do wyruszenia pod Troję nie tyle dzięki wpływom 4 W rekonstrukcji tej podążam w dużej mierze za monografią P. R. Pounceya, The Necessities of War. A Study of Thucydides Pessimism, Columbia University Press, New York Tukidydes pisze, że walki partyjne będą się zawsze zdarzać, jak długo natura ludzka pozostanie niezmienna (III 82, 2), a gdzie indziej, że dzieło jego pomoże słuchaczom wyrobić sobie sąd o takich samych lub podobnych wydarzeniach, jakie zgodnie ze zwykłą koleją spraw ludzkich mogą zajść w przyszłości (I 22, 4). 6 Zob. Pouncey, op. cit., s. xi xii. 7 Bardziej szczegółowe, zachowujące jednak zwięzłość i klarowność omówienie znaleźć można we wspomnianej książce Pounceya. Szczególnie dobrze analizuje on rolę strachu w imperialnej polityce Aten; zob. ibid, s Thuc. I 23, 6; 33, 3; Pouncey, op. cit., s. 47.

3 248 Leopold Hess osobistym, ile postrachem 10, oraz w przemówieniu Koryntyjczyków, którzy przekonują, że cała Hellada weźmie udział w boju, częściowo ze strachu, częściowo dla korzyści 11. Nie tylko Spartanie i ich sojusznicy zdecydowali się na wojnę kierowani strachem, odgrywał on wielką rolę również w postępowaniu Ateńczyków. Wielokrotnie w Wojnie peloponeskiej mówi się o tym, że działania Aten kierowane są czymś, co nazwać by można logiką imperializmu, a jednym z najważniejszych momentów tej logiki jest właśnie strach 12. Odgrywa on tu obydwie wspomniane wyżej funkcje: motywu i narzędzia. Ateńczycy muszą zrobić wszystko, aby zachować imperium, straszny jest bowiem los obalonego tyrana. Niebezpieczeństwo, jakie grozi im w razie upadku ich hegemonii, jest dużo większe niż wszelkie zagrożenie, jakie spotkać ich może podczas wojny. Boją się więc o własny los, ale jedyną drogą do ocalenia jest wzbudzanie strachu w innych: w przeciwnikach i sprzymierzeńcach. W ten sposób dochodzimy do najważniejszej funkcji strachu w geopolitycznej wizji Tukidydesa. Lęk pełni kluczową rolę w złożonej maszynerii sojuszy, negocjacji, rokowań i porozumień. Może on przyciągać mniejsze państwa do Aten lub Sparty albo przeciwnie prowadzić do ich odpadnięcia, może cementować przymierza lub je podkopywać, zmusić przeciwnika do zaakceptowania niekorzystnych warunków rozejmu lub skłonić go do ich odrzucenia. To na arenie międzynarodowej dyplomacji strach najpełniej objawia swoją siłę tutaj rządzi on wszystkim 13. Strach pojawia się w Wojnie peloponeskiej także w innych kontekstach niż dwa wyżej omówione, z pewnością mniej istotnych, ale godnych przytoczenia ze względu na porównanie z Salustiuszem. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że strach u Tukidydesa zazwyczaj ma charakter racjonalny, zwłaszcza w kontekście geopolitycznym. Chodzi tu nie tyle o emocję, która mogłaby przyćmić umysł, ile raczej o rozsądną obawę wynikającą z chłodnej kalkulacji. Twierdząc, że Spartanie zdecydowali się na wojnę ze strachu przed Atenami, z całą pewnością nie twierdzi Tukidydes, że postępowali oni w sposób irracjonalny. Czasem jednak strach może prowadzić do takich zachowań i autor Wojny peloponeskiej ma tego świadomość. Dwa razy wspomina armię, która wpadła w popłoch na skutek nagłego i nieuzasadnionego ataku paniki 14, przy czym twierdzi, że nie jest to zdarzenie niezwykłe. W kilku mowach ostrzega się słuchaczy przed dawaniem wiary tym, którzy rozsiewają budzące strach pogłoski 15. Raz Tukidydes wspomina 10 Thuc. I 9, Thuc. I 123, 1. Widać tu doskonale, jak Tukidydes w przekonujący sposób tłumaczy bardzo złożone procesy odwołując się do tak prostego schematu trzech motywów ludzkiego postępowania. 12 M.in. Thuc. I 76, 2; III 12; VI 87, 4; VIII 15, Nie będę tu szczegółowo analizował tej kwestii, podam jedynie najważniejsze ustępy (warto zauważyć, że z wszystkich ról, w jakich strach pojawia się u Tukidydesa, w tej występuje bodaj najczęściej): I 30, 2; 36, 1; 140, 5; III 11, 2; 12, 2; VI 33, 4; 40, 2; VIII 71, Thuc. IV 125, 1; VII 80, Thuc. VI 36, 1 2; 40.

4 Strach w pismach Salustiusza 249 o decyzji podjętej pod wpływem chwilowego niepokoju 16. Również na skutek nagłego ataku strachu Harmodios i Arystogejton dopuścili się szaleńczego czynu zamordowania Hipparcha 17. Strach pojawia się wreszcie także w bardziej prozaicznych kontekstach: jako emocja akcydentalna, towarzysząca, nie mająca żadnego wpływu na działanie, lub jako przeszkoda, którą się pokonuje, a nie pobudka postępowania. Wyjątkową rolę odgrywa strach w miejscu, w którym Tukidydes pisze, że Ateńczycy jak to zwykle bywa u ludu, ze strachu gotowi byli do karności 18. Chociaż tak zdaniem Tukidydesa bywa zwykle, tylko raz o tym wspomina. Jak widać, pojęcie strachu w Wojnie peloponeskiej pojawia się w różnorodnych kontekstach i spełnia wiele istotnych funkcji o tyle więc przynajmniej ma rację Tukidydes uznając strach za jeden z głównych motywów ludzkiego postępowania. Również u Salustiusza pojęcie to występuje wielokrotnie i przybiera różne role i barwy. Tutaj moja analiza musi być bardziej szczegółowa, dlatego zacznę od przywołania wszystkich tych wystąpień, aby potem je krok po kroku zbadać 19. Pozwalam sobie przytoczyć tutaj tak obszerny korpus cytatów, aby móc w dalszej części tekstu łatwiej się do nich odwoływać (będę podawał jedynie numer danego cytatu na mojej liście). Bellum Catilinae 1. statui res gestas populi Romani carptim, ut quaeque memoria digna videbantur, perscribere, eo magis, quod mihi a spe, m etu, partibus rei publicae animus liber erat. (4, 2) 2. pauci ex amicis auxilio esse; nam ceteri m etu perculsi a periculis aberant. (6, 1) stosunek sąsiednich państw do dawnego Rzymu. 3. Nam regibus boni quam mali suspectiores sunt semperque iis aliena virtus formidulosa est (7, 2). 4. beneficiis magis quam m etu imperium agitabant (9, 5) Rzymianie w epoce przed upadkiem Kartaginy. 5. convicti iudiciis aut pro factis iudicium timentes [ ] ii Catilinae proxumi familiaresque erant. (14, 3) 16 Thuc. VIII 15, 1. Ateńczycy zdjęci strachem odwołują ustawę nakładającą karę na każdego, kto by wnioskował o spożytkowanie specjalnej rezerwy państwowej. Tukidydes w żaden sposób nie komentuje tej decyzji, nie wiemy więc, czy uznałby ją za irracjonalną. Czytelnikowi jawi się ona jednak jako co najmniej nierozsądna. 17 Thuc. VI 59, Thuc. VIII 1, Cytuję tu wszystkie miejsca, w których użyte są pojęcia związane ze strachem (metus, formido, timor, terror, fuga, timere, trepidare, vereri, timidus, perculsus, pavidus itp.), oraz te, w których pojawiają się pojęcia logicznie z nim powiązane, jak niebezpieczeństwo bądź tchórzostwo z tej drugiej grupy wybieram jednak tylko nieliczne, które wydają mi się w jakiś sposób istotne. Cytaty opatrzone są krótkimi wyjaśnieniami tam, gdzie jest to konieczne dla właściwego zrozumienia. Nie cytuję tu listów do Cezara ani inwektywy na Cycerona ze względu na ich wątpliwą autentyczność (por. C. B. R. Pelling, Sallust, [w:] OCD, 2003, s. 1349). Skądinąd, nawet jeżeli wyszły spod pióra Salustiusza, nie wnoszą nic istotnego do rozważanego tu problemu. Z Historiae cytuję poza jednym drobniejszym fragmentem jedynie zachowane mowy. Pozostałe fragmenty pomijam są one zwykle zbyt krótkie, aby można było cokolwiek istotnego z nich wnioskować. R. Syme, Sallust, University of California Press, Berkeley Los Angeles 1964, s (Appendix I) podaje statystyki występowania niektórych słów oznaczających strach u Salustiusza. W Bellum Iugurthinum jest ich znacząco więcej niż w pierwszej monografii.

5 250 Leopold Hess 6. ea nubere illi dubitabat t imens privignum adulta aetate (15, 2) o Aurelii Orestilli i młodym Katylinie. 7. iam tum potentia Pompei f ormidulosa erat. (19, 2) 8. ceteri omnes, strenui, boni, nobiles atque ignobiles, volgus fuimus sine gratia, sine auctoritate, iis obnoxii, quibus, si res publica valeret, f ormidini essemus. (20, 7) przemowa Katyliny do spiskowców. 9. Sed ubi periculum advenit, invidia atque superbia post fuere. (23, 6) arystokracja ze strachu przed Katyliną zgadza się na konsulat człowieka nowego Cycerona. 10. Ex summa laetitia atque lascivia, quae diuturna quies pepererat, repente omnis tristitia invasit: festinare, trepidare, neque loco neque homini quoiquam satis credere, neque bellum gerere neque pacem habere, suo quisque m etu pericula metiri. (31, 1 2) stan społeczeństwa rzymskiego, gdy dowiedziano się o zbrojnym wystąpieniu Manliusza. 11. Ad hoc mulieres, quibus rei publicae magnitudine belli t imor insolitus incesserat, adflictare sese, manus supplices ad caelum tendere, miserari parvos liberos, rogitare omnia, <omni rumore> pavere, <adripere omnia> superbia atque deliciis omissis, sibi patriaeque d iffidere. (31, 3) jak wyżej. 12. Tum M. Tullius consul, sive praesentiam eius [Catilinae] timens sive ira conmotus, orationem habuit (31, 6) 13. paucorum potentia crevit. ii [ ] sine metu aetatem agere ceterosque iudiciis t errere (39, 1 2). 14. Nocturnis consiliis, armorum atque telorum portationibus, festinando, agitando omnia plus t imoris quam p ericuli effecerant. (42, 2) działania spiskowców. 15. Volturcius [ ] postremo t imidus ac vitae d iffidens velut hostibus sese praetoribus dedit. (45, 4) 16. Porro autem anxius erat dubitans, [ ] quid facto opus esset. (46, 2) wątpliwości Cycerona w sprawie ukarania spiskowców. 17. quidam L. Tarquinius [ ] docet [ ] se missum a M. Crasso, qui Catilinae nuntiaret, ne eum Lentulus et Cethegus aliique ex coniuratione deprehensi t errerent. (48, 3 4) 18. Nam profecto aut m etus aut iniuria te subegit, Silane, consulem designatum genus poenae novom decernere. De t i more supervacuaneum est disserere, quom praesertim diligentia clarissumi viri consulis tanta praesidia sint in armis. (51, 18 19) mowa Cezara w senacie. 19. Lacedaemonii devictis Atheniensibus triginta viros inposuere, qui [ ] coepere [ ] iuxta bonos et malos lubidinose interficere, ceteros m etu terrere. (51, 28 30) jak wyżej. 20. Atque haec ego non in M. Tullio neque his temporibus v ereor; sed in magna civitate multa et varia ingenia sunt. (51, 35) jak wyżej, o proskrypcjach za rządów Sulli. 21. C. Caesar [ ] censuit ipsos [chodzi o spiskowców] per municipia in custodiis habendos, videlicet timens, ne, si Romae sint, [ ] per vim eripiantur. (52, 14) mowa Katona w senacie. 22. Quare vanum equidem hoc consilium est, si p ericulum ex illis metuit; si in tanto omnium m e t u solus n o n timet, eo magis refert me mihi atque vobis t imere. (52, 16) jak wyżej. 23. Scilicet res ipsa aspera est, sed vos n o n timetis eam. Immo vero maxume. Sed inertia et mollitia animi alius alium exspectantes cunctamini... (52, 28) jak wyżej. 24. alii alios increpantes timidos vocant. (53, 1) reakcja senatorów na mowę Katona. 25. Quem neque gloria, neque pericula excitant, nequiquam hortere: timor animi auribus officit. (58, 2) mowa Katyliny do żołnierzy. 26. si metu cesserimus, eadem illa advorsa fient, neque locus, neque amicus quisquam teget, quem arma non texerint. (58, 9) jak wyżej. 27. Semper in proelio iis maxumum est p ericulum, qui maxume timent; audacia pro muro habetur. (58, 17) jak wyżej. Bellum Iugurthinum 28. Terrebat eum natura mortalium avida imperi (6, 3) Micipsa nie ufa Jugurcie. 29. si talem virum dolis interfecisset, ne qua seditio aut bellum oriretur, anxius erat. (ibid.) Micipsa boi się skutków zgładzenia Jugurty. 30. Iugurtha [ ] in tantam claritudinem brevi pervenerat, ut nostris vehementer carus, Numantinis maxumo t errori esset. (7, 4)

6 Strach w pismach Salustiusza Ac sane, quod difficillumum in primis est, et proelio strenuos erat, et bonus consilio, quorum alterum ex providentia t imorem, alterum ex audacia temeritatem adferre plerumque solet. (7, 5) charakterystyka Jugurty. 32. Itaque ex eo tempore ira et m etu anxius moliri, parare atque ea modo cum animo habere, quibus Hiempsal per dolum caperetur (11, 8) reakcja Jugurty na obelżywe słowa brata stryjecznego. 33. Hiempsal reperitur occultans se tugurio mulieris ancillae, quo initio p avidus et ignarus loci perfugerat. (12, 5) 34. Adherbalem omnisque, qui sub imperio Micipsae fuerant, m etus invadit (13, 1) reakcja na wieść o zabiciu Hiempsala. 35. Tum Iugurtha patratis consiliis [ ] timere populum Romanum neque advorsus iram eius usquam nisi in avaritia nobilitatis et pecunia sua spem habere. (13, 5) 36. Deinde utrique alteris freti finitumos armis aut m etu sub imperium suom coegere (18, 12) wzrost potęgi obu odłamów Numidów. 37. Iugurtha contra t imorem animi praemia sceleris adeptum sese videt (20, 1) Jugurta cieszy się, że senat nie karząc go za zabójstwo Hiempsala przyznał mu nowe terytoria. 38. quietus, inbellis, placido ingenio, opportunus iniuriae, m etuens magis quam m etuendus (20, 2) charakterystyka Adherbala 39. Neque [ ] cupido Iugurthae minuebatur [ ], sed magno exercitu comparato bellum gerere coepit [ ], praedas agere, suis animum, hostibus t errorem augere (20, 6 8). 40. Iugurtha [ ] defensoribus moenium praemia modo, modo f ormidinem ostentare (23, 1) próby zdobycia Cirty. 41. Ille [Iugurtha] ubi accepit homines claros [ ] contra inceptum suom venisse, primo commotus m e t u atque lubidine divorsus agitabatur: t imebat iram senatus, ni paruisset legatis; porro animus cupidine caecus ad inceptum scelus rapiebat. (25, 6 7) 42. ne amplius morando Scaurum, quem plurumum m etuebat, incenderet, cum paucis equitibus in provinciam venit. (25, 11) Jugurta spełnia żądanie posłów rzymskich, by się z nimi spotkał. 43. Sed ubi senatus delicti conscientia populum t imet, lege Sempronia provinciae futuris consulibus Numidia atque Italia decretae. (27, 3) 44. Multa me dehortantur a vobis, Quirites, ni studium rei publicae omnia superet: opes factionis, vestra patientia, ius nullum, ac maxime quod innocentiae plus p ericuli quam honoris est. (31, 1) mowa Memmiusza do ludu. 45. etiam nunc t imetis eos, quibus decet t errori esse. (31, 3) jak wyżej. 46. metum ab scelere suo ad ignaviam vostram transtulere, quos omnis eadem cupere, eadem odisse, eadem m etuere in unum coegit. (31, 14) jak wyżej, chodzi o rzymską arystokrację. 47. Nam servitutem quidem quis vostrum recusare a udebat? (31, 20) jak wyżej, zdaniem Memmiusza lud boi się podnieść bunt. 48. At Cassius praetor perlata rogatione a C. Memmio ac perculsa omni nobilitate ad Iugurtham proficiscitur (32, 5) lud wymusił wysłanie pretora w poselstwie do Jugurty. 49. eique timido et ex conscientia d iffidenti rebus suis persuadet, quoniam se populo Romano dedisset, ne vim quam misericordiam eius experiri mallet (ibid.) Kasjusz przekonuje Jugurtę. 50. ac tametsi multitudo, quae in contione aderat, vehementer adcensa t errebat eum clamore, voltu, saepe impetu [ ], vicit tamen inpudentia. (34, 1) tłum bezskutecznie próbuje zmusić Jugurtę do mówienia na śledztwie. 51. persuadet, quoniam ex stirpe Masinissae sit Iugurthamque ob scelera invidia cum m etu urgeat, regnum Numidiae ab senatu petat (35, 2) konsul Spuriusz Albinus namawia Massywę do ubiegania się o tron. 52. neque Iugurthae in amicis satis praesidi est, quod eorum alium conscientia, alium mala fama et timor impediebat (35, 4) 53. [Iugurtha] in Numidiam Bomilcarem dimittit, v eritus, ne relicuos popularis m etus invaderet parendi sibi, si de illo supplicium sumptum foret. (35, 9) 54. At contra Iugurtha trahere omnia et alias, deinde alias morae causas facere; polliceri deditionem ac deinde m etum simulare (36, 2) 55. in spem adductus Aulus [ ] aut conficiundi belli, aut t errore exercitus ab rege pecuniae capiundae milites [ ] in expeditionem evocat. (37, 3) propretor Aulus Albinus wyrusza w zimie na skarbiec Jugurty w Suthulu.

7 252 Leopold Hess 56. aut simulandi gratia, quo regi f ormidinem adderet, aut cupidine caecus ob thesauros oppidi potiundi vineas agere, aggerem iacere aliaque, quae incepto usui forent, properare. (37, 4) Aulus Albinus oblega Suthul. 57. milites Romani, p erculsi tumultu insolito, arma capere alii, alii se abdere, pars t e rritos confirmare, trepidare omnibus locis. (38, 5) Jugurta niespodzianie otacza nocą obóz Aulusa Albinusa. 58. Quae quamquam gravia et flagiti plena erant, tamen, quia mortis m etu mutabantur, sicuti regi libuerat, pax convenit (38, 10) Rzymianie okrążeni w obozie zgadzają się na haniebną kapitulację. 59. Sed ubi ea Romae comperta sunt, m etus atque maeror civitatem invasere: pars dolere pro gloria imperi, pars insolita rerum bellicarum t imere libertati. (39, 1) wieści o tej kapitulacji docierają do Rzymu. 60. consul Albinus ex delicto fratris invidiam ac deinde p ericulum timens senatum de foedere consulebat (39, 2) konsul Spuriusz Albinus poddaje pod obrady senatu kwestię zatwierdzenia haniebnej kapitulacji swego brata, Aulusa, pokonanego przez Jugurtę. 61. Huic rogationi partim conscii sibi, alii ex partium invidia p ericula metuentes [ ] impedimenta parabant. (40, 2) przeciwnicy wniosku w sprawie wdrożenia śledztwa przeciw senatorom sprzyjającym Jugurcie. 62. Igitur ceteris m etu perculsis M. Scaurus, [ ] inter laetitiam plebis et suorum f ugam, trepida etiam tum civitate, cum ex Mamilia rogatione tres quaesitores rogarentur, effecerat, uti ipse in eo numero crearetur. (40, 4) Skaurus zabezpiecza się po uchwaleniu śledztwa. 63. Nam ante Carthaginem deletam populus et senatus Romanus placide modesteque inter se rem publicam tractabant, neque gloriae neque dominationis certamen inter civis erat: m etus hostilis in bonis artibus civitatem retinebat. Sed ubi illa f ormido mentibus decessit, scilicet ea, quae res secundae amant, lascivia atque superbia incessere. (41, 2 3) 64. nobilitas noxia atque eo p erculsa modo per socios ac nomen Latinum, interdum per equites Romanos, quos spes societatis a plebe dimoverat, Gracchorum actionibus obviam ierat (42, 1) 65. Igitur ea victoria nobilitas ex lubidine sua usa multos mortalis ferro aut fuga extinxit plusque in relicuom sibi timoris quam potentiae addidit (42, 4) arystokracja po zamordowaniu Grakchów. 66. alteri apud alteros f ormidinem simul et tumultum facere; et paene imprudentia admissum facinus miserabile, ni utrimque praemissi equites rem exploravissent. Igitur pro m etu repente gaudium mutatur. (53, 7 8) spotkanie dwóch oddziałów rzymskich, które nie od razu rozpoznają się w ciemności. 67. Metellus [ ] in loca Numidiae opulentissima pergit, [ ] multa castella et oppida [ ] capit incenditque, puberes interfici iubet, alia omnia militum praedam esse. Ea f ormidine multi mortales Romanis dediti obsides. [ ] ubicumque res postulabat, praesidium inpositum. quae negotia multo magis quam proelium male pugnatum ab suis regem t errebant. (54, 5 7) 68. Civitas, trepida antea et sollicita de belli eventu, laeta agere. (55, 2) stan społeczeństwa po zwycięstwach Metellusa. 69. meminisse post gloriam invidiam sequi. Ita, quo clarior erat, eo magis a nxius erat (55, 3 4) ostrożność Metellusa. 70. Ubi vi opus erat, cuncti aderant; ceterum, quo f uga atque formido latius cresceret, divorsi agebant. (55, 7) działania armii pod dowództwem Metellusa i Mariusza. 71. si id fecerint, postea sese in regno, illos in libertate sine m etu aetatem acturos. (56, 4) Jugurta nawołuje mieszkańców Sykki do walki przeciw Rzymianom. 72. signo dato undique simul clamor ingens oritur, neque ea res Numidas t erret: infensi intentique sine tumultu manent (57, 3) bitwa pod Zamą. 73. sed ne illos quidem, qui procul manserant, t imor animi satis muniverat; nam plerosque iacula tormentis aut manu emissa volnerabant, parique periculo, sed fama inpari boni atque i gnavi erant. (57, 6) jak wyżej. 74. At nostri repentino m etu perculsi sibi quisque pro moribus consulunt; alii f ugere, alii arma capere. (58, 2) obóz rzymski nagle zaatakowany przez Jugurtę. 75. Interim Iugurtha ex occulto repente nostros invadit: qui in proxumo locati fuerant, paulisper t erriti perturbantur, relicui cito subveniunt. (59, 2) 76. Eos, uti quaeque Iugurthae res erant, laetos modo, modo p a vidos animadvorteres (60, 4) obrońcy Zamy przyglądają się konnej bitwie.

8 Strach w pismach Salustiusza facile Numidae persuadet, cum ingenio infido, tum m etuenti, ne, si pax cum Romanis fieret, ipse per condiciones ad supplicium traderetur. (61, 5) Metellus spiskuje z Bomilkarem. 78. [Bomilcar] Iugurtham a nxium ac miserantem fortunas suas adcedit. [62, 1] 79. Iugurtha [ ] rursus coepit flectere animum suom et ex mala conscientia digna t imere. (62, 8) 80. Erat praeterea in exercitu nostro Numida quidam nomine Gauda, [ ] Masinissae nepos, [ ] morbis confectus et ob eam causam mente paulum inminuta. [ ] Hunc Marius a nxium adgreditur (65, 1 3) 81. Interim Iugurtha [ ] civitatis, quae ab se defecerant, f ormidine aut ostentando praemia adfectare. (66, 1) 82. principes civitatis inter se coniurant [ ]. Dein compositis inter se rebus in diem tertium constituunt, quod is festus celebratusque per omnem Africam ludum et lasciviam magis quam f ormidinem ostentabat. (66, 2) przygotowania w Wadze do powstania przeciw Rzymianom. 83. Romani milites, improviso m etu incerti ignarique, quid potissimum facerent, t repidare. (67, 1) garnizon rzymski zaatakowany przez mieszkańców Wagi. 84. Bomilcar, quoius inpulsu Iugurtha deditionem, quam m etu deseruit, inceperat (70, 1) 85. magnitudine facinoris p erculsus ad tempus non venit metusque rem impediebat (70, 5) Nabdalsa odstępuje od zamachu na Jugurtę. 86. Bomilcar, simul cupidus incepta patrandi et t imore soci a nxius, ne omisso vetere consilio novom quaereret, litteras ad eum per homines fidelis mittit (ibid.) 87. civis hostisque iuxta m etuere [ ] et omni strepitu p avescere (72, 2) stan ducha Jugurty. 88. ita formidine quasi vecordia exagitari. (ibid.) jak wyżej. 89. Ita perculsa nobilitate post multas tempestates novo homini consulatus mandatur. (73, 7) Mariusz zostaje konsulem. 90. formidine pars ad Romanos, alii ad regem Bocchum p rofugerant (74, 1) zachowanie przyjaciół Jugurty. 91. quom [ ] novorum fidem in tanta perfidia veterum experiri p ericulosum duceret, varius incertusque agitabat. (ibid.) Jugurta nie ufa nowym współpracownikom. 92. Oppidani, [ ] magna atque insolita re p e rculsi, nihilo segnius bellum parare (75, 10) mieszkańcy Thali boją się Metellusa, ale postanawiają walczyć. 93. simulabat sese negoti gratia properare, ceterum proditionem t imebat, quam vitare posse celeritate putabat. (76, 1) pośpiech Jugurty uciekającego z Thali. 94. quas victi ab hostibus poenas m e tuerant, eas ipsi volentes pependere (76, 6) Numidowie, widząc Rzymian wdzierających się do oblężonej Thali, podpalają pałac królewski i giną w pożarze. 95. Cyrenenses aliquanto posteriores se esse vident et ob rem conruptam domi poenas m etuont (79, 7) Kartagina zawarła układ z Cyreną, że granica na pustyni będzie przebiegała tam, gdzie spotkają się posłowie obu stron; posłowie cyrenejscy widzą, że z ich winy Kartagina może zyskać więcej terytorium. 96. scilicet ut in tanta re ignarus omnium t repidet, festinet, sumat aliquem ex populo monitorem offici sui. (85, 10) Mariusz o ewentualnych skutkach zastąpienia jego jako dowódcy pozbawionym doświadczenia arystokratą. 97. At illa multo optima rei publicae doctus sum: hostem ferire, praesidia agitare, nihil m etuere nisi turpem famam (85, 33) z przemówienia Mariusza. 98. neque quemquam ex calamitate aliorum aut imperatorum superbia m etus ceperit. (85, 47) apel Mariusza do Rzymian. 99. Plura dicerem, Quirites, si t imidis virtutem verba adderent; nam strenuis abunde dictum puto. (85, 50) zakończenie mowy Mariusza Interim novi milites sine m etu pugnae adesse (87, 2) 101. At reges, ubi de adventu Mari cognoverunt, divorsi in locos difficilis abeunt. Ita Iugurthae placuerat, speranti mox effusos hostis invadi posse, Romanos sicuti plerosque remoto m etu laxius licentiusque futuros. (87, 4) 102. Bocchus nuntios ad eum saepe miserat: velle populi Romani amicitiam; ne quid ab se hostile timeret. (88, 5) poselstwa Bokchusa do Mariusza Sed consul [ ] oppida castellaque munita adire, partim vi, alia m etu aut praemia ostentando avortere ab hostibus. (89, 1) Mariusz przeciąga na stronę Rzymu miasta popierające Jugurtę.

9 254 Leopold Hess 104. Numidae nihil hostile m etuentes multi oppido egressi (91, 4) tuż przed natarciem Mariusza na Kapsę Quae postquam oppidani cognovere, res t repidae, metus ingens, malum inprovisum... (91, 5) reakcja mieszkańców Kapsy na atak Rzymian genus hominum mobile, infidum, ante neque beneficio neque m etu coercitum. (91, 7) mieszkańcy Kapsy Numidae magis quam mortalem t imere (92, 2) sława zwycięskiego Mariusza Optumus quisque cadere aut sauciari, ceteris m etus augeri. (92, 9) Rzymianie podczas trudnego oblężenia interdum t imidos insolentia itineris levare manu. (94, 2) Liguryjczyk pomaga wojsku rzymskiemu wspiąć się na stromą górę Marius [ ] testudine acta succedere et simul hostem tormentis sagittariisque et funditoribus eminus terrere. (94, 3) 111. Qui omnes t repidi improviso m etu ac tamen virtutis memores aut arma capiebant, aut capientis alios ab hostibus defensabant (97, 5) Rzymianie nagle zaatakowani przez nieprzyjaciela Neque in eo tam aspero negotio Marius t erritus aut magis quam antea demisso animo fuit (98, 1) w tej sytuacji, co powyżej ita cunctos strepitu clamore, nullo subveniente, nostris instantibus, tumultu formidine quasi vecordia ceperat. Denique omnes fusi fugatique [ ]. Nam somno et m etu insolito inpedita fuga. (99, 3) Maurowie i Getulowie przegrywają walkę Quod ubi milites accepere, magis atrocitate rei quam fide nuntii t errentur (101, 7) Bokchus mówi Rzymianom, że zabił Mariusza amicus barbari ab amicis flexus, quos Iugurtha, cognita legatione Sullae et Manlii, m etuens id, quod parabatur, donis conruperat. (102, 15) Bokchus rezygnuje z planów zawarcia przymierza z Rzymem illi mature ad hiberna Romanorum proficiscuntur, deinde in itinere a Gaetulis latronibus circumventi spoliatique p avidi sine decore ad Sullam profugiunt (103, 4) o posłach Bokchusa Volux, filius Bocchi, repente in campis patentibus cum mille non amplius equitibus sese ostendit, qui temere et effuse euntes Sullae aliisque omnibus et numerum ampliorem vero et hostilem m etum efficiebant. [ ] Timor aliquantus, sed spes amplior (105, 3 4) 118. eum et proxumum diem sine m etu coniuncti eunt (106, 1) wojsko Woluksa maszeruje razem z Rzymianami repente Maurus incerto voltu p avens ad Sullam adcurrit dicitque [ ] Iugurtham haud procul abesse. (106, 2) 120. Ille [Sulla] animo feroci negat se totiens fusum Numidam p ertimescere (106, 3) 121. Quod postquam auditum est, tum vero ingens m etus nostros invadit (106, 6) Rzymianie myślą, że wpadli w pułapkę nec quemquam decere, qui manus armaverit, ab inermis pedibus auxilium petere, in maximo m e t u nudum et caecum corpus ad hostis vortere. (107, 1) Sulla podnosi ich na duchu Bocchus [ ] ad Sullam nuntiatum mittit paratum sese facere, quae populus Romanus vellet [ ] neu Iugurthae legatum p ertimesceret. (108, 2) 124. lubidinem advorsum nos, m etum pro nobis suasisse. (108, 3) wahania Bokchusa, czy ma okazać lojalność Rzymianom, czy Jugurcie Rex primo negitare: cognationem, adfinitatem, praeterea foedus intervenisse; ad hoc m etuere, ne fluxa fide usus popularium animos avorteret (111, 2) Bokchus wzbrania się przed wydaniem Jugurty Rzymianom Quo m etu Italia omnis contremuerat. (114, 2) reakcja na najazd Cymbrów i Teutonów.

10 Strach w pismach Salustiusza 255 Historiae 127. Postquam remoto m etu Punico simultates exercere vacuum fuit, plurumae turbae, seditiones et ad postremum bella civilia orta sunt (fr. I 11, 1 Maurenbrecher) 20 [Oratio Lepidi:] 128. Clementia et probitas vostra, Quirites, [ ] plurumum t imoris mihi faciunt advorsum tyrannidem L. Sullae, ne, quae ipsi nefanda aestumatis, ea parum credundo de aliis circumveniamini (fr. I 55, 1) 129. neque [Sulla] se aliter tutum putet, quam si peior atque intestabilior m etu vostro fuerit (ibid.) 130. [Sulla] per sceleris inmanitatem adhuc tutus fuit, dum vos metu gravioris serviti a repetunda libertate t erremini. (fr. I 55, 6) 131. hac tempestate serviundum aut imperitandum, habendus m etus est aut faciundus, Quirites. (fr. I 55, 10) 132. Atque illa, quae tum f ormidine mercatus sum, pretio soluto, iure dominus, tamen restituo (fr. I 55, 18) Lepidus mówi o dobrach proskrybowanych, które kupił Quare igitur [Sulla] tanto agmine atque animis incedit? Quia secundae res mire sunt vitiis obtentui, quibus labefactis, quam f ormidatus est, tam contemnetur. (fr. I 55, 24) [Oratio Philippi:] 134. M. Aemilius [ ] exercitum opprimundae libertatis habet et se e contempto m etuendum effecit. (fr. I 77, 3) 135. neque intellegitis mollitia decretorum vobis dignitatem, illi m etum detrahi. (ibid.) 136. quippe m etu pacem repetentes, quo habitam amiserant. (fr. I 77, 5) o tych, którzy wolą rokować niż walczyć Agitur enim ac laceratur animi cupidine et noxarum m etu, expers consili, inquies, haec atque illa temptans; m etuit otium, odit bellum (fr. I 77, 11) charakterystyka Lepidusa [ ] atque interim abutitur vostra socordia. Neque mihi satis consili est, m etum an ignaviam aut dementiam eam appellem (fr. I 77, 11 12) 139. nunc pax et concordia disturbantur palam, defenduntur occulte. Quibus illa placent, in armis sunt, vos in m etu. (fr. I 77, 13) 140. Quanto mehercule avidius pacem petieritis, tanto bellum acrius erit, quom [Lepidus] intelleget se metu magis quam aequo et bono sustentatum. (fr. I 77, 17) [Oratio Macri:] 141. Sed praeter spem bonam ex vobis, quae m etum vicit, statui certaminis advorsa pro libertate potiora esse forti viro quam omnino non certavisse. (fr. III 48, 4) 142. An dubium habetis, num officere quid vobis uno animo pergentibus possit, quos languidos socordisque pertimuere? Nisi forte C. Cotta, ex factione media consul, aliter quam m etu iura quaedam tribunis plebis restituit. (fr. III 48, 8) 143. L. Sicinius [ ] mussantibus vobis circumventus erat, tamen prius illi invidiam m etuere quam vos iniuriae pertaesum est. (ibid.) 144. differunt vos in adventum Cn. Pompei, quem ipsum, ubi p ertimuere, sublatum in cervices suas, mox dempto m etu lacerant. (fr. III 48, 21) Jak widać, strach dość często pojawia się w pismach Salustiusza, jeżeli weźmie się pod uwagę ich niewielkie rozmiary (wszystkie przywołane tu teksty mają łączną objętość dwóch trzech ksiąg Wojny peloponeskiej). To nie dowodzi jeszcze, że wzmianki o nim mają tam istotne znaczenie przy przedstawianiu i objaśnianiu zdarzeń historycznych. Aby móc wyciągnąć taki wniosek, należy najpierw posegregować materiał i wybrać z wymienionych wyżej ustępów te, w których strach spełnia istotną rolę. W wielu z nich bowiem ma on charakter jedynie akcydentalny, retoryczny lub pozorny. Często też bywa wspomniany po to jedynie, aby zostać natychmiast zanegowanym. 20 Ten fragment, w odróżnieniu od pozostałych, nie występuje w wydaniu Kurfessa. Dalsze fragmenty również numeruję za Kurfessem według układu Maurenbrechera.

11 256 Leopold Hess Przyjrzyjmy się temu dokładnie. W niektórych przypadkach strach (albo zdolność wywoływania go) ma znaczenie jedynie akcydentalne, w tym sensie, że towarzyszy wprawdzie pewnym działaniom, ale nie ma na nie istotniejszego wpływu (40, 48, 55, 56, 62) bądź służy jedynie charakterystyce pewnej osoby, czy to jako strachliwej, czy jako wzbudzającej strach (30, 38, 51, 107, 134, 137), lub stanu psychicznego jednostki albo grupy (5, 16, 32, 34, 69, 73, 76, 78, 80, 108, 109, 114, 117, 143) 21. Może być też jedynie pozorowany (54). W jednym przypadku (126) gdy Salustiusz pisze o walkach z Cymbrami i Teutonami, mógłby mieć potencjalnie większe znaczenie, ale nie dowiadujemy się nic na ten temat, bo monografia właśnie się kończy. Dosyć często strach pojawia się w kontekstach, które nazwać można by retorycznymi. Bywa on wspomniany ku przestrodze dla słuchaczy, aby kierowani lękiem nie postąpili w sposób niewłaściwy lub nierozważny (26, 27, 98). Może też służyć oskarżeniu słuchaczy (45, 138) lub zachęceniu ich (25, 71, 102, 122, 123), podważeniu autorytetu oponenta (22, 24, 96) albo mieć charakter czysto retorycznej figury, mającej dodać wagi słowom mówcy (97, 99, 128, 135, 139). Dwa razy, raz w jednej i raz w drugiej monografii, przyczyna strachu jest przedstawiona jako pozór, któremu nie odpowiada żadna rzeczywistość: spiskowcy wzbudzają więcej przerażenia niż wywołują rzeczywistego niebezpieczeństwa (14); arystokracja rzymska po okresie rozruchów za Grakchów nie zyskuje żadnej realnej siły, lecz jedynie wzbudza większy strach (65). Nieco ważniejsze wydają się być te momenty, w których strach jest pozbawiony sprawczej mocy, najczęściej jako motyw, którym ktoś mógłby się pokierować, ale tego nie robi (41, 44, 50, 92, 111). Czasem zaznaczona jest po prostu jego nieobecność (1, 13, 20, 31, 72, 82, 100, 101, 104, 112, 118, 120) albo powiedziane jest, że ustąpił on bardziej optymistycznym nastrojom (37, 66, 68, 140). Warto chyba zatrzymać się chwilę przy tej pierwszej kategorii przypadków i zobaczyć, kto i z jakich pobudek potrafi oprzeć się strachowi. Dwa razy odwagą wykazuje się Jugurta: za pierwszym razem nad strachem przeważa zbrodniczy zamiar (inceptum scelus; 41), za drugim bezczelność (inpudentia; 50). Odwagą wykazuje się także Memmiusz, dla którego nad strach ważniejsze jest umiłowanie ojczyzny (studium rei publicae; 44). Nie ulegają lękowi również uczestnicy wojny w Afryce: rzymscy żołnierze pamiętają o dzielności (virtutis memores; 111); przyczyn odwagi mieszkańców Thali nie poznajemy (92). Widać z tego jasno, że chociaż każdy zdaniem Salustiusza może zwalczyć strach zarówno bohaterski trybun ludowy czy zawodowi żołnierze, jak i Jugurta oraz prości Numidyjczycy to nie każdy z tych samych powodów. Odwaga pozytywnych bohaterów Salustiusza Memmiusza 22 i wojska 21 V. E. Pagán, Conspiracy Narratives in Roman History, University of Texas Press, Austin 2004, s wskazuje, że odwołanie do stanów mentalnych Katyliny (co rozciągnąć można również na innych bohaterów Bellum Catilinae) często nie należy do toku akcji, ale lokuje się niejako poza narracją, wskazując na przejście z perspektywy wszechwiedzącego narratora do perspektywy podmiotu o ograniczonej wiedzy. W ten sposób Salustiusz nie tyle mówi o wydarzeniach, co raczej wydobywa na jaw samą technikę narracyjną. 22 Trzeba tu oczywiście pamiętać, że o pobudkach Memmiusza dowiadujemy się jedynie od niego samego.

12 Strach w pismach Salustiusza 257 rzymskiego bierze się z pobudek heroicznych, odwaga bohatera negatywnego z bezwstydu zbrodniczej natury. Po odliczeniu tych ustępów pozostaje nam ponad siedemdziesiąt passusów. To wciąż bardzo dużo. Dwie monografie wraz z zachowanymi mowami i listami oraz jednym wykorzystanym tu fragmentem Dziejów liczą łącznie 182 rozdziały. Nawet jeżeli skorygowalibyśmy tę liczbę, biorąc pod uwagę, że każda mowa w wydaniach dzieł Salustiusza inaczej niż w przypadku Tukidydesa zajmuje tylko jeden rozdział, to i tak okaże się, że mniej więcej w co trzecim rozdziale strach odgrywa istotną rolę. To z całą pewnością częściej niż w Wojnie peloponeskiej. Tym bardziej zastanawiające jest, dlaczego strach nie pojawia się w cytowanym na samym początku passusie z Bellum Catilinae. Zanim jednak zaproponuję wyjaśnienie tego faktu, przeanalizujmy jeszcze te ponad siedemdziesiąt istotnych wystąpień pojęcia strachu. Strach często (ponad czterdzieści razy) 23 pojawia się jako bezpośredni motyw pobudzający do działania lub skłaniający do zaniechania go (6, 29, 47, 52, 84, 85, 91, 125) 24. Czasem jest tylko motywem potencjalnym, którego zaistnieniu usiłuje się zapobiec (17, 53). Kilka razy pojawia się jako jeden z możliwych motywów, Salustiusz nie rozstrzyga jednak, który z nich rzeczywiście był pobudką danego czynu. Alternatywą dla strachu może być w takich wypadkach gniew (12), poczucie krzywdy (18), poczucie winy (52) lub zła reputacja (ibid.). W opisywaniu tych sytuacji Salustiusz podąża wiernie za schematem wypracowanym przez Tukidydesa. Strach jawi się tu jako naturalna i powszechna pobudka działania. Może to być strach przed śmiercią lub zbrojną siłą albo przed utratą władzy. Zazwyczaj ma charakter całkowicie racjonalny, niemniej czasem prowadzić może do działań, które muszą być ocenione jako nierozsądne, nietrafne lub haniebne (33, 47, 58, 95, 105, 116, 132, 136, być może 85), albo do zgubnego wahania i miotania się (57, 87, 88, 124). Nie zawsze jednak strach przedstawiany jest jako pobudka pewnego realnego działania. Czasami wydaje się mieć charakter chciałoby się rzec autoteliczny. Salustiusz lubuje się w opisywaniu paniki i rozpaczy, jaka ogarnia czasem grupy ludzi oddział żołnierzy, obywateli Rzymu na skutek jakichś przerażających wydarzeń lub wieści (10, 11, 59, 66, 74, 75, 83, 113, 114). Siłą rzeczy, większość przypadków takiej paniki ma miejsce podczas działań wojennych. Jak wspominałem na początku, również Tukidydes wspomina kilka razy nagły wybuch paniki w armii. Co ciekawe jednak, u Tukidydesa przynajmniej dwa razy mamy do czynienia z paniką, która zupełnie niczym nie jest uzasadniona 25, podczas gdy u Salustiusza nie spotykamy się z czymś takim strach zawsze ma jakieś konkretne źródło. Trudno 23 Ustępy 6, 7, 9, 15, 21, 28, 29, 33, 35, 42, 43, 46, 47, 49, 52, 53, 57, 58, 60, 61, 64, 67, 77, 84 91, 93 95, 105, 115, 116, 119, 124, 125, 132, 136, 142, H. A. Gärtner, Die Motivation der politischen Akteure in den Monographien des Sallust, [w:] Aere perennius: en hommage à Hubert Zehnacker, oprac. J. Champeaux, M. Chassignet, Presse de l Université de Paris-Sorbonne, Paris 2006, s , pokazuje, że odwołania do wewnętrznych motywacji osób działających odgrywają istotną rolę w Salustiuszowych wyjaśnieniach wydarzeń historycznych. 25 Zob. wyżej, przyp. 14.

13 258 Leopold Hess odgadnąć, czy różnica ta wzięła się z większej karności wojska rzymskiego (obaj autorzy wszak walczyli na wojnie, wiedzieli więc doskonale, jak zachowują się armie podczas kampanii), czy z różnych temperamentów pisarzy. Poza wyliczonymi wyżej wybuchami paniki, strach jeszcze kilka razy pojawia się w kontekście wojennym: czasem Rzymianie go wzbudzają (70, 110), czasem mu ulegają (121). Jak dotąd nie mogliśmy zauważyć, aby Salustiusz w swoim posługiwaniu się pojęciem strachu odbiegał od teorii i praktyki Tukidydesa. Wszystkie powyżej wskazane i zanalizowane konteksty, w których pojawia się ono u rzymskiego historyka, znajdują swoje odpowiedniki w Wojnie peloponeskiej. Mamy tam wszak sytuacje, w których ktoś działa ze strachu racjonalnie bądź nieracjonalnie lub z tego powodu powstrzymuje się od działania, i takie, kiedy strach pojawia się, ale nie ma większego znaczenia. Strach występuje tam także jako element konstrukcji retorycznych. Nie ma u Salustiusza antropologicznego aspektu strachu, który wskazałem u Tukidydesa, a przynajmniej nie ma go explicite taki był wszak punkt wyjścia moich rozważań. W świetle tego, co zostało dotąd powiedziane, uzasadnione wydaje się jednak stwierdzenie, że Salustiusz postrzega strach jako jeden z głównych czynników motywujących ludzkie działanie na wielu płaszczyznach, nawet jeżeli nie mówi tego wprost. Brak wypowiedzi o charakterze teoretycznym, jakie spotykamy u Tukidydesa, w wystarczającym stopniu rekompensowany jest Salustiuszową praktyką wyjaśniania zachowań jednostek i grup ludzkich. Najważniejszym jednak kontekstem strachu, jaki wskazałem wyżej u Tukidydesa, był kontekst geopolityczny. Czy pojawia się on również u Salustiusza? Odpowiedź nie jest prosta. W pismach rzymskiego historyka również wskazać można jedną centralną rolę, jaką pełni pojęcie strachu. Po części odpowiada ona tej z Wojny peloponeskiej. Chodzi tu oczywiście o słynny metus hostilis (63), tudzież metus Punicus (127). Jest to pojęcie szczególnie ważne w Salustiuszowej interpretacji dziejów Rzymu 26. Strach przed zewnętrznym wrogiem był czynnikiem konsolidującym społeczeństwo dawnej republiki i utrzymującym je w moralnym zdrowiu. Przestał on jednak działać po zniszczeniu Kartaginy w roku 146. Ta data oznacza początek moralnej i politycznej degeneracji społeczeństwa rzymskiego. Rzymianie, wolni od strachu przed Punijczykami, pogrążyli się w rozpuście, żądzy władzy i chciwości. Społeczeństwo rozpadło się na dwa wrogie obozy. Efektem tego były narastająca korupcja, niepokoje społeczne, wystąpienie Grakchów i ich śmierć, a w końcu długie i krwawe wojny domowe. Nie chcę tu analizować samej tej interpretacji dziejów rzymskich jako takiej było to już wielokrotnie robione. Interesuje mnie jednak porównanie roli, jaką odgrywa tu strach, z jego geopolityczną funkcją, którą znajdujemy u Tukidydesa. 26 Szczegółowe opracowanie tej kwestii znaleźć można u D. C. Earla, The Political Thought of Sallust, Cambridge University Press, Cambridge 1961.

14 Strach w pismach Salustiusza 259 Oczywiste jest jedno podobieństwo: w obu przypadkach strach wiąże się z układem sił poszczególnych państw. Na tym jednak, jak się wydaje, koniec. Salustiusza niemal nie interesuje, tak wyeksponowane w Wojnie peloponeskiej, działanie strachu jako czynnika polityki zewnętrznej, wpływającego na rokowania, negocjacje i decyzje o prowadzeniu wojny lub zawarciu sojuszu 27. Skupia się jedynie na jego oddziaływaniu na wewnętrzne sprawy republiki rzymskiej, zwłaszcza na moralność społeczeństwa. Podczas gdy Tukidydes szczegółowo i chłodno analizuje Realpolitik greckich poleis, Salustiusz z właściwą sobie pasją piętnuje upadek obyczajów w Rzymie. Nie jest to jedyne miejsce u rzymskiego historyka, w którym strach występuje w kontekście moralnym. W ośmiu innych ustępach zostaje skojarzony z poczuciem winy. Czasami skojarzenie to jest dość luźne: strach zostaje wyliczony jako jeden z motywów postępowania obok nieczystego sumienia (52, 61) jedni członkowie pewnej grupy działają z tego powodu, drudzy z tamtego. Ale aż sześć razy strach wynika bezpośrednio z poczucia winy. Dotyczy to Jugurty (49, 79), raz Lepidusa (137) i arystokracji rzymskiej (43, 46, 64). W przypadku Lepidusa czy Jugurty nie powinno nas to zaskakiwać: obu może zagrozić kara za ich czyny, stąd nieczyste sumienie może być dla nich przyczyną strachu 28. Sprawa jest mniej oczywista w przypadku arystokratów. W jednym (43) spośród trzech wspomnianych miejsc mówi się o tym, jak senat pod wpływem strachu wynikającego z poczucia winy poszedł na ustępstwa wobec ludu. Takie wyjaśnienie działania senatu wydaje się jednak zbyt skomplikowane. Patrycjusze mieli powody, żeby obawiać się ludu niezależnie od stanu swojego sumienia, innymi słowy, z powodów politycznych, a nie moralnych. Czyste sumienie nie uchroniłoby ich przed gniewem ludu, nie uchroniłoby ich więc też przed strachem. Dlaczego w takim razie Salustiusz tak właśnie tłumaczy ich ustępstwa? W tych kilku zdaniach skupia się jak w soczewce tendencja jego dzieła: tendencja moralizatorska i anty-optymacka. Najlepiej pokazuje to inny z tych trzech passusów (46), w którym mowa jest nie o strachu, który arystokraci czują, ale który powinni czuć w związku z popełnionymi zbrodniami. W tym przypadku pojęcie strachu nie służy więc wyjaśnieniu działania, ale potępieniu go. Czegoś takiego nie spotykamy nigdy u Tukidydesa. Nie znaczy to jednak, że strach nie pełni u Salustiusza żadnej roli na płaszczyźnie czysto politycznej. Wręcz przeciwnie, ma on tutaj istotne znaczenie, które nie ogranicza się jedynie do kwestii wspomnianego wyżej metus hostilis. Tu także jednak nasz historyk odbiega od Tukidydesa. Tylko raz strach pojawia się u Salustiusza w geopolitycznym kontekście takim jak w Wojnie peloponeskiej: gdy wspominając obyczaje dawnych Rzymian, autor Bellum Catilinae pisze, że podczas pokoju [ ] rządzili raczej wyświadczając dobro- 27 W takiej roli strach pojawia się jedynie trzy razy (2, 81, 103) wystąpienia te nie mają jednak szczególnej wagi dla rozwoju zdarzeń. 28 Oczywiście, trzeba pamiętać o tym, że o sytuacji Lepidusa dowiadujemy się jedynie z ust jego politycznego przeciwnika. Niczego to jednak nie zmienia: interesuje mnie tu związek pojęcia strachu i poczucia winy, a nie rzeczywiste wyrzuty sumienia Marka Emiliusza.

15 260 Leopold Hess dziejstwa niż siejąc postrach 29 (4) takie słowa nie zdziwiłyby nas w ustach Peryklesa albo posłów ateńskich, mówiących o własnym państwie 30. Poza tym jednak strach jako siła polityczna występuje u Salustiusza w kontekście polityki wewnętrznej oraz walki klasowej, rzadko spotykanym u Tukidydesa. Po upadku monarchii wzrasta moralna siła narodu rzymskiego, gdyż dotąd królowie obawiali się ludzi dzielnych i cnotliwych, pozbawiali ich więc możliwości działania (3). Również późniejszy konflikt arystokracji i ludu wiąże się ściśle ze stosunkami strachu, a przynajmniej tak wynika z mowy Memmiusza. Dwa razy mówi on o tym, że lud boi się nobilów, podczas gdy powinno być odwrotnie (45, 46). O tym, że Salustiusz musiał uważać ten argument za przekonywający, świadczyć może fakt, że analogiczny wkłada w usta Katyliny (8). Tego, że uważał strach za istotny czynnik w walkach klasowych, dowodzą także przywołane wyżej passusy dotyczące wynikającego z poczucia winy strachu arystokracji oraz moment, w którym przerażeni patrycjusze zgadzają się na wybór Mariusza na konsula (89) 31. Salustiusz wydaje się jednak przyznawać strachowi jeszcze istotniejsze znaczenie. Nie tylko odgrywa on znamienną rolę w walce o władzę, ale i w samym sprawowaniu władzy. W aż sześciu miejscach (co ciekawe, wszystkie pochodzą z Historiae) strach pojawia się jako niezbędne narzędzie zachowania władzy i osobistego bezpieczeństwa bądź podporządkowania sobie ludzi ( , 133, 140, 144). Szczególnie istotny wydaje się tu być cytat z mowy Lepidusa (131): hac tempestate serviundum aut imperitandum, habendus metus est aut faciundus. Nawet szyk zdania sugeruje, że stosunki władzy są stosunkami strachu: wzbudzanie strachu jest równoważne ze sprawowaniem władzy, podczas gdy poddanie się mu prowadzi do niewoli 32. U Tukidydesa w takiej funkcji strach pojawia się dokładnie raz w miejscu, które z tego powodu nazwałem wyżej wyjątkowym 33. Przypomnę, że mowa tam o Ateńczykach, którzy jak to zwykle bywa u ludu, ze strachu gotowi byli do karności. 29 Przekład Kazimierza Kumanieckiego. 30 Pagán, op. cit., s zdaje się sugerować, że można by doszukać się tukidydejskiego schematu w Bellum Catilinae jako całości: Both sides [ ] fear slavery, should they fail. Obie strony konfliktu byłyby więc motywowane strachem, podobnie jak Sparta i Ateny. Pagan nie rozwija jednak tej sugestii i nie jest pewne, czy da się przedstawić spójną interpretację Bellum Catilinae idącą tym tropem. Taka rola strachu w tym dziele wydaje się mieścić w zaproponowanej przeze mnie poniżej interpretacji stosunków klasowych jako stosunków strachu. 31 W podobnej roli strach pojawia się dwóch wypowiedziach dotyczących odpowiednio Ateńczyków i Numidyjczyków (19, 36). 32 W paru ustępach strach zostaje jednak oddzielony od władzy. W przywoływanym już opisie działań arystokracji po wystąpieniach Grakchów (65) pisze Salustiusz, że zyskała ona na strachu, jaki budziła, a nie na istotnej sile. W innym, również już cytowanym passusie (53) Jugurta obawia się, aby jego poddani nie wypowiedzieli mu posłuszeństwa, kierowani strachem. I wreszcie o mieszkańcach Kapsy czytamy w Bellum Iugurthinum (106), że nie dało się ich opanować ani łaskawością ani strachem. Te anomalie nie wydają się jednak przeczyć ogólnej tezie, że władza opiera się na strachu. Wszak władza nie zawsze może być skuteczna. Być może nie bez znaczenia jest również to, że te passusy pochodzą z monografii, nie z Historiae. 33 Zob. wyżej, przyp. 18.

Dyrektor szkoły, a naciski zewnętrzne

Dyrektor szkoły, a naciski zewnętrzne 2.2.2. Dyrektor szkoły, a naciski zewnętrzne Niezwykle trudno mówić jest o wpływie dyrektora szkoły na funkcjonowanie i rozwój placówki bez zwrócenia uwagi na czynniki zewnętrzne. Uzależnienie od szefa

Bardziej szczegółowo

Dzień 2: Czy można przygotować dziecko do przedszkola?

Dzień 2: Czy można przygotować dziecko do przedszkola? Kurs online: Adaptacja do przedszkola Dzień 2: Czy można przygotować dziecko do przedszkola? Zanim zaczniemy przygotowywać dziecko, skoncentrujmy się na przygotowaniu samych siebie. Z mojego doświadczenia

Bardziej szczegółowo

Księga znaku Unizeto Technolgies 2012

Księga znaku Unizeto Technolgies 2012 Księga znaku Unizeto Technolgies 2012 Spis treści 2 Info 3 Znak podstawowy 4 Favicon 5 Budowa i proporcje 6 Pole ochronne 7 Minimalna wielkość 8 Kolorystyka 9 Warianty kolorystyczne 10 Zastosowanie tła

Bardziej szczegółowo

Dzięki ćwiczeniom z panią Suzuki w szkole Hagukumi oraz z moją mamą nauczyłem się komunikować za pomocą pisma. Teraz umiem nawet pisać na komputerze.

Dzięki ćwiczeniom z panią Suzuki w szkole Hagukumi oraz z moją mamą nauczyłem się komunikować za pomocą pisma. Teraz umiem nawet pisać na komputerze. Przedmowa Kiedy byłem mały, nawet nie wiedziałem, że jestem dzieckiem specjalnej troski. Jak się o tym dowiedziałem? Ludzie powiedzieli mi, że jestem inny niż wszyscy i że to jest problem. To była prawda.

Bardziej szczegółowo

Rok Nowa grupa śledcza wznawia przesłuchania profesorów Unii.

Rok Nowa grupa śledcza wznawia przesłuchania profesorów Unii. Rok 2017. Nowa grupa śledcza wznawia przesłuchania profesorów Unii. Czego dowiemy się o podejrzanych? Jak potoczy się śledztwo? Czy przyznają się do winy? 1/5 Pierwszym oskarżonym będzie Profesor Tomasz

Bardziej szczegółowo

1 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 3 4 5 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 7.1 7.2 7.3 7.4 8.1 8.2 8.3 8.4 9.1 9.2 10.1 10.2 10.

1 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 3 4 5 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 7.1 7.2 7.3 7.4 8.1 8.2 8.3 8.4 9.1 9.2 10.1 10.2 10. Opracowanie dla EURO STYL Sp. z o.o. Spółka Komandytowo-Akcyjna 2013 1 2 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 3 4 5 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 7.1 7.2 7.3 7.4 8.1 8.2 8.3 8.4 9.1 9.2 10.1 10.2

Bardziej szczegółowo

JĘZYK ŁACIŃSKI I KULTURA ANTYCZNA POZIOM ROZSZERZONY

JĘZYK ŁACIŃSKI I KULTURA ANTYCZNA POZIOM ROZSZERZONY EGZAMIN MATURALNY W ROKU SZKOLNYM 2016/2017 FORMUŁA OD 2015 ( NOWA MATURA ) JĘZYK ŁACIŃSKI I KULTURA ANTYCZNA POZIOM ROZSZERZONY ZASADY OCENIANIA ROZWIĄZAŃ ZADAŃ ARKUSZ MKL-R1 MAJ 2017 Uwaga: Akceptowane

Bardziej szczegółowo

Opracował: Rafał Górniak Gra symulacyjna Budujemy wiatraki

Opracował: Rafał Górniak Gra symulacyjna Budujemy wiatraki Gra symulacyjna Budujemy wiatraki Cele gry - poznanie interesów różnych grup społecznych, których dotyczy budowa farmy wiatrowej - poznanie/ lepsze zrozumienie zalet i wad elektrowni wiatrowych - rozwój

Bardziej szczegółowo

Test mocny stron. 1. Lubię myśleć o tym, jak można coś zmienić, ulepszyć. Ani pasuje, ani nie pasuje

Test mocny stron. 1. Lubię myśleć o tym, jak można coś zmienić, ulepszyć. Ani pasuje, ani nie pasuje Test mocny stron Poniżej znajduje się lista 55 stwierdzeń. Prosimy, abyś na skali pod każdym z nich określił, jak bardzo ono do Ciebie. Są to określenia, które wiele osób uznaje za korzystne i atrakcyjne.

Bardziej szczegółowo

Spis treści. Wstęp Rozdział I Systemy polityczne problemy ogólne Rozdział II Historyczne systemy polityczne. Rewolucje demokratyczne..

Spis treści. Wstęp Rozdział I Systemy polityczne problemy ogólne Rozdział II Historyczne systemy polityczne. Rewolucje demokratyczne.. Spis treści Wstęp... 7 Rozdział I Systemy polityczne problemy ogólne... 11 Rozdział II Historyczne systemy polityczne. Rewolucje demokratyczne.. 27 Rozdział III Demokracja i totalitaryzm. Kryzys polityczny

Bardziej szczegółowo

Wykład 4 Logika dla prawników. Dyskusja oraz rodzaje argumentów

Wykład 4 Logika dla prawników. Dyskusja oraz rodzaje argumentów Wykład 4 Logika dla prawników Dyskusja oraz rodzaje argumentów 1 * Wykład opracowany w oparciu o podręczniki: T. Hołówka, Kultura logiczna w przykładach, Warszawa 2006. K. Szymanek, K. A. Wieczorek, A.

Bardziej szczegółowo

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Zbigniew Herbert. Wybór wierszy

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Zbigniew Herbert. Wybór wierszy Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl Wypracowania Zbigniew Herbert Wybór wierszy Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by Wydawnictwo Psychoskok, 2013 Copyright by wiedza24h.pl Wszelkie prawa zastrzeżone.

Bardziej szczegółowo

Łukasz Gibała Poseł na Sejm RP

Łukasz Gibała Poseł na Sejm RP Kraków, czerwca 2012 r. Szanowny Pan Donald Tusk Prezes Rady Ministrów INTERPELACJA w sprawie konieczności udziału Polski w międzynarodowym porozumieniu Partnerstwo Otwartych Rządów (Open Government Partnership)

Bardziej szczegółowo

projektu na wiedzę, umiejętności i postawy uczniów. Ankietę wypełniły 52 osoby: 27 dziewcząt i 25 chłopców.

projektu na wiedzę, umiejętności i postawy uczniów. Ankietę wypełniły 52 osoby: 27 dziewcząt i 25 chłopców. Wstęp RAPORT EWALUACYJNY Z ANKIET DOTYCZĄCY DŁUGOFALOWEGO WPŁYWU PROJEKTU Uczyć się, ale jak? współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Ankieta została przeprowadzona

Bardziej szczegółowo

Etyka kompromisu. Zbigniew Szawarski Komitet Bioetyki przy Prezydium PAN Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego -PZH z.szawarski@uw.edu.

Etyka kompromisu. Zbigniew Szawarski Komitet Bioetyki przy Prezydium PAN Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego -PZH z.szawarski@uw.edu. Etyka kompromisu Zbigniew Szawarski Komitet Bioetyki przy Prezydium PAN Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego -PZH z.szawarski@uw.edu.pl 20.IX.2013 Struktura problemu Ład społeczny Konflikt Kompromis Ład

Bardziej szczegółowo

KSIĘGA IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ

KSIĘGA IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ KSIĘGA IDENTYFIKACJI WIZUALNEJ 04 SPIS TREŚCI 1. LOGO 2. BUDOWA ZNAKU 3. UŻYCIE ZNAKU 4. TYPOGRAFIA 5. KOLORYSTYKA 6. APLIKACJA ZNAKU 05 01 1 06 LOGO 07 01. LOGO STARTUJ Z MAZOWSZA wersja podstawowa KOLOR

Bardziej szczegółowo

IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA

IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA PROJEKT ETYKI KANTA W POSZUKIWANIU OBIEKTYWNYCH PODSTAW ETYKI Wobec krytyki Huma Immanuel Kant stara się znaleść jakąś obiektywną podstawę dla etyki, czyli wykazać, że

Bardziej szczegółowo

AKADEMIA DLA MŁODYCH. Radzenie sobie ze stresem. moduł 4 PODRĘCZNIK PROWADZĄCEGO. praca, życie, umiejętności. Akademia dla Młodych

AKADEMIA DLA MŁODYCH. Radzenie sobie ze stresem. moduł 4 PODRĘCZNIK PROWADZĄCEGO. praca, życie, umiejętności. Akademia dla Młodych moduł 4 Temat 1, Poziom 2 PODRĘCZNIK PROWADZĄCEGO Akademia dla Młodych Moduł 4 Temat 1 Poziom 2 Budowanie wytrwałości Podręcznik prowadzącego Cele szkolenia Każdy może czasem odczuwać stres lub być w słabszej

Bardziej szczegółowo

Rodzaje argumentów za istnieniem Boga

Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Podział argumentów argument ontologiczny - w tym argumencie twierdzi się, że z samego pojęcia bytu doskonałego możemy wywnioskować to, że Bóg musi istnieć. argumenty

Bardziej szczegółowo

Debaty Team Europe goes Oxford będą przeprowadzanie w następujący sposób:

Debaty Team Europe goes Oxford będą przeprowadzanie w następujący sposób: Instruktaż cyklu debat oksfordzkich Team Europe goes Oxford Zasady przeprowadzania debat w ramach cyklu Team Europe goes Oxford opierają się na zasadach klasycznych debat oksfordzkich, jednak z niewielkimi

Bardziej szczegółowo

SPIS TRESCI ZESZYT 1

SPIS TRESCI ZESZYT 1 SPIS TRESCI ZESZYT 1 Kwestia trzecia Wprowadzenie: Stworzenie i stworzenia (Mikolaj Olszewski) 5 1. Struktura 6 2. TreSc 14 Artykul 1: Czy Bog moze stworzyc cos z niczego (Utrum Deus possit aliquid ereare

Bardziej szczegółowo

Kto to zrobi? Co jest do tego potrzebne?

Kto to zrobi? Co jest do tego potrzebne? USTALANIE ZASAD PRACY W ZESPOLE 1. Kto będzie naszym liderem/przewodniczącym zespołu?... 2. Jak podzielimy odpowiedzialność za realizację zadań?... 3. jak będziemy podejmować decyzje?... 4. W jaki sposób

Bardziej szczegółowo

OPINIE: "Wojewoda pseudohakami walczy z radnym"

OPINIE: Wojewoda pseudohakami walczy z radnym OPINIE: "Wojewoda pseudohakami walczy z radnym" data aktualizacji: 2017.03.25 Wojewoda wezwał Radę Dzielnicy Ursynów do wygaszenia mandatu radnemu PO Piotrowi Karczewskiemu, który jest szefem bazarku "Na

Bardziej szczegółowo

KOMENTARZ do pism z MinisterstaFinansów

KOMENTARZ do pism z MinisterstaFinansów KOMENTARZ do pism z MinisterstaFinansów w sprawie zaniżonej wysokości subwencji oświatowej na 2011 r. Autor: dr Bogdan Stępień 1 Pierwszy list do Ministra Finansów w sprawie spełniania przez subwencję

Bardziej szczegółowo

3 największe błędy inwestorów, które uniemożliwiają osiągnięcie sukcesu na giełdzie

3 największe błędy inwestorów, które uniemożliwiają osiągnięcie sukcesu na giełdzie 3 największe błędy inwestorów, które uniemożliwiają osiągnięcie sukcesu na giełdzie Autor: Robert Kajzer Spis treści Wstęp... 3 Panuj nad własnymi emocjami... 4 Jak jednak nauczyć się panowania nad emocjami?...

Bardziej szczegółowo

Asertywność E M I L I A L I C H T E N B E R G - K O K O S Z K A

Asertywność E M I L I A L I C H T E N B E R G - K O K O S Z K A Asertywność E M I L I A L I C H T E N B E R G - K O K O S Z K A Asertywność To umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontakcie z inną osobą czy osobami To bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażenie wobec

Bardziej szczegółowo

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Adam Mickiewicz. wybór wierszy

Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl. Wypracowania Adam Mickiewicz. wybór wierszy Publikacja pod patronatem wiedza24h.pl Wypracowania Adam Mickiewicz wybór wierszy Wydawnictwo Psychoskok, 2012 Copyright by Wydawnictwo Psychoskok, 2012 Copyright by wiedza24h.pl Wszelkie prawa zastrzeżone.

Bardziej szczegółowo

Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową.

Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową. Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową. STANDARDY OSIĄGNIĘĆ: Rozwój osobowy i intelektualny uczniów wynikający z ich uczestnictwa w zajęciach etyki podążając za przyjętymi

Bardziej szczegółowo

Colorful B S. Autor: Anna Sowińska. Wydawca: Colorful Media. Korekta: Marlena Fiedorow ISBN: Copyright by COLORFUL MEDIA Poznań 2012

Colorful B S. Autor: Anna Sowińska. Wydawca: Colorful Media. Korekta: Marlena Fiedorow ISBN: Copyright by COLORFUL MEDIA Poznań 2012 Autor: Anna Sowińska Wydawca: Colorful Media Korekta: Marlena Fiedorow ISBN: 83-919772-7-7 Copyright by COLORFUL MEDIA Poznań 2012 Okładka: Colorful Media Skład i łamanie: Colorful Media Colorful B S O

Bardziej szczegółowo

mnw.org.pl/orientujsie

mnw.org.pl/orientujsie mnw.org.pl/orientujsie Jesteśmy razem, kochamy się. Oczywiście, że o tym mówimy! Ale nie zawsze jest to łatwe. agata i marianna Określenie bycie w szafie nie brzmi specjalnie groźnie, ale potrafi być naprawdę

Bardziej szczegółowo

KLUCZ ODPOWIEDZI KONKURS HUMANISTYCZNY. Zadania zamknięte. Zadania otwarte

KLUCZ ODPOWIEDZI KONKURS HUMANISTYCZNY. Zadania zamknięte. Zadania otwarte KLUCZ ODPOWIEDZI KONKURS HUMANISTYCZNY /etap wojewódzki/ Zadania zamknięte Zad.1. Zad.4. Zad.5. Zad.13. Zad.14. Zad.16. B C D B A B Zadania otwarte Numer zadania Zad.2. Zad.3. Odpowiedź poprawna/ dopuszczalna

Bardziej szczegółowo

Polscy konsumenci a pochodzenie produktów. Raport z badań stowarzyszenia PEMI. Warszawa 2013.

Polscy konsumenci a pochodzenie produktów. Raport z badań stowarzyszenia PEMI. Warszawa 2013. Polscy konsumenci a pochodzenie produktów.. Spis treści Wstęp 3 1. Jak często sprawdzacie Państwo skład produktu na etykiecie? 4 2. Jak często sprawdzacie Państwo informację o kraju wytworzenia produktu

Bardziej szczegółowo

KILKA SŁÓW O ROLI PRODUCT MANAGERA

KILKA SŁÓW O ROLI PRODUCT MANAGERA CZĘŚĆ I. KILKA SŁÓW O ROLI PRODUCT MANAGERA Product manager pracuje na styku świata IT i biznesu. Analizuje potrzeby użytkowników i klientów, współpracuje ze wszystkimi działami firmy maksymalizując wartość

Bardziej szczegółowo

1 otwarte (własna wypowiedź respondenta na zadane pytanie) 1 półotwarte (wybór odpowiedzi oraz swobodna wypowiedź odnośnie badanego zagadnienia).

1 otwarte (własna wypowiedź respondenta na zadane pytanie) 1 półotwarte (wybór odpowiedzi oraz swobodna wypowiedź odnośnie badanego zagadnienia). Sprawozdanie z przeprowadzonego badania ewaluacyjnego wśród rodziców dzieci biorących udział w projekcie ECHO-NAUKA wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci z klas nauczania zintegrowanego ze Szkoły Podstawowej

Bardziej szczegółowo

Rozprawka materiały pomocnicze do pisania rozprawki przygotowane przez Katarzynę Buchman. Rozprawka - podstawowe pojęcia

Rozprawka materiały pomocnicze do pisania rozprawki przygotowane przez Katarzynę Buchman. Rozprawka - podstawowe pojęcia Rozprawka materiały pomocnicze do pisania rozprawki przygotowane przez Katarzynę Buchman Rozprawka - podstawowe pojęcia 1. rozprawka - forma wypowiedzi pisemnej, w której piszący prezentuje własne stanowisko

Bardziej szczegółowo

Przed Festusem. Dzieje Ap. 25,1-12 Kwestie polityczne. Przed Agryppą. Dzieje Ap. 25,13-26,32 Król Agryppa i Berenika Mowa Pawła Reakcja Agryppy

Przed Festusem. Dzieje Ap. 25,1-12 Kwestie polityczne. Przed Agryppą. Dzieje Ap. 25,13-26,32 Król Agryppa i Berenika Mowa Pawła Reakcja Agryppy Lekcja 12 na 22. września 2018 A Paweł na to: Dziękowałbym Bogu, gdyby, niedługo czy długo, nie tylko ty ale i wszyscy, którzy mnie dziś słuchają, stali się takimi, jakim ja jestem, pominąwszy te więzy

Bardziej szczegółowo

VI Zakończenie Zakończenie 205 Analiza rozdziału 1 Kapitału uwypukliła wiele cech kapitału walki klas zarówno ogólnie, jak i jego różnych podziałów. Jeśli chodzi o podstawowy stosunek klasowy kapitał-praca

Bardziej szczegółowo

Zmiana przekonań ograniczających. Opracowała Grażyna Gregorczyk

Zmiana przekonań ograniczających. Opracowała Grażyna Gregorczyk Zmiana przekonań ograniczających Opracowała Grażyna Gregorczyk Główny wpływ na nasze emocje mają nasze przekonania na temat zaistniałych faktów (np. przekonania na temat uprzedzenia do swojej osoby ze

Bardziej szczegółowo

Precedensowa Uchwała Sądu Najwyższego w sprawie III CZP 111/15: Czy będzie łatwiej złożyć skargę od wyroku Krajowej Izby Odwoławczej?

Precedensowa Uchwała Sądu Najwyższego w sprawie III CZP 111/15: Czy będzie łatwiej złożyć skargę od wyroku Krajowej Izby Odwoławczej? Precedensowa Uchwała Sądu Najwyższego w sprawie III CZP 111/15: Czy będzie łatwiej złożyć skargę od wyroku Krajowej Izby Odwoławczej? 17 lutego 2016 r. Sąd Najwyższy wydał precedensową uchwałę (III CZP

Bardziej szczegółowo

1 Uzależnienia jak ochronić siebie i bliskich Krzysztof Pilch

1 Uzależnienia jak ochronić siebie i bliskich Krzysztof Pilch 1 2 Spis treści Wprowadzenie......5 Rozdział I: Rodzaje uzależnień...... 7 Uzależnienia od substancji......8 Uzależnienia od czynności i zachowań.... 12 Cechy wspólne uzależnień.... 26 Rozdział II: Przyczyny

Bardziej szczegółowo

POMOC W REALIZACJI CELÓW FINANSOWYCH

POMOC W REALIZACJI CELÓW FINANSOWYCH POMOC W REALIZACJI CELÓW FINANSOWYCH Szczegółową instrukcję znajdziesz tu: http://marciniwuc.com/ Miesiąc:. (np. Styczeń 2015) Punkt 1: Wyznacz Twoje 20 minut z finansami. Moje 20 minut na finanse to:

Bardziej szczegółowo

system identyfikacji wizualnej znaku broker innowacji Opracowanie: Studio Actiff

system identyfikacji wizualnej znaku broker innowacji Opracowanie: Studio Actiff system identyfikacji wizualnej znaku broker innowacji Opracowanie: Studio Actiff wstęp - informacje o projekcie Projekt pn. Broker innowacji jako narzędzie dla efektywnego rozwoju systemu nowoczesnej gospodarki

Bardziej szczegółowo

Ewaluacja centrum informacji

Ewaluacja centrum informacji 11. 01. 2016 09:41:31 Podstawowe informacje Nazwa badania Ewaluacja centrum informacji Autor Richard Žižka Język kwestionariusza Polski Adres URL kwestionariusza http://www.survio.com/survey/d/s8n9w9c0b5x9p1f5h

Bardziej szczegółowo

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Jak przekonywać innych do swoich racji? Dr Witold Szumowski Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu 3 listopada 2014r. Plan dzisiejszych zajęć Istota przekonywania Wywieranie

Bardziej szczegółowo

CEZARY ŁOTYS Zasady tworzenia projektów wykorzystania IT w rozwiązywaniu lokalnych problemów. I. Planowanie projektowe Aby wiedzieć co robić w tym roku, musisz wiedzieć gdzie chcesz być za lat dziesięć

Bardziej szczegółowo

COACHING dla każdego

COACHING dla każdego Kilka słów o mnie Dlaczego analiza egzystencjalna COACHING Trochę historii Podejście fenomenologiczne Wewnętrzna zgoda Cztery podstawowe motywacje człowieka Viktor E. Frankl logoterapia, poradnictwo Człowiek

Bardziej szczegółowo

Składa się on z czterech elementów:

Składa się on z czterech elementów: Asertywność umiejętność powiedzenia nie, odmowy lub obrony własnych postaw, granic, psychologicznych w taki sposób, aby z jednej strony nie odczuwać wyrzutów sumienia, że sie powidzialo nie, kiedy ktoś

Bardziej szczegółowo

Klucz odpowiedzi do testu z języka polskiego dla uczniów gimnazjów /etap szkolny/ Liczba punktów możliwych do uzyskania: 63.

Klucz odpowiedzi do testu z języka polskiego dla uczniów gimnazjów /etap szkolny/ Liczba punktów możliwych do uzyskania: 63. Klucz odpowiedzi do testu z języka polskiego dla uczniów gimnazjów /etap szkolny/ Liczba punktów możliwych do uzyskania: 63 Zadania zamknięte Zad.1 Zad.4 Zad.6 Zad.8 Zad.9 Zad.11 Zad.13 Zad.14 Zad.16 Zad.18

Bardziej szczegółowo

tekstu w związku z tekstem literackim zamieszczonym w arkuszu. Uczniowie otrzymają dwa polecenia do wyboru:

tekstu w związku z tekstem literackim zamieszczonym w arkuszu. Uczniowie otrzymają dwa polecenia do wyboru: II część egzaminu maturalnego z języka polskiego (poziom podstawowy) obejmuje pisanie własnego tekstu w związku z tekstem literackim zamieszczonym w arkuszu. Uczniowie otrzymają dwa polecenia do wyboru:

Bardziej szczegółowo

(imię i nazwisko nauczyciela) (przedmiot) (numer programu)

(imię i nazwisko nauczyciela) (przedmiot) (numer programu) Iwona Jończyk (imię i nazwisko nauczyciela) Wybrane zagadnienia z psychologii społecznej (przedmiot) 2407MR i GŻ 1997.08.18 (numer programu) Klasa IV TŻa, IV TŻb Lp. Cele kształcenia i wychowania Treści

Bardziej szczegółowo

JAK MOTYWOWAĆ DZIECKO DO NAUKI

JAK MOTYWOWAĆ DZIECKO DO NAUKI JAK MOTYWOWAĆ DZIECKO DO NAUKI Motywacja to: CO TO JEST MOTYWACJA? stan gotowości człowieka do podjęcia określonego działania, w tym przypadku chęć dziecka do uczenia się, dążenie do rozwoju, do zaspokajania

Bardziej szczegółowo

Obywatelstwo i prawo powrotu. Podstawowe kryteria. Kraków, 13 listopada 2013

Obywatelstwo i prawo powrotu. Podstawowe kryteria. Kraków, 13 listopada 2013 Obywatelstwo i prawo powrotu. Podstawowe kryteria Kraków, 13 listopada 2013 Obywatelstwo i prawo powrotu. Podstawowe kryteria Kraków, 13 listopada 2013 Obywatelstwo i prawo powrotu. Podstawowe kryteria

Bardziej szczegółowo

Weronika Łabaj. Geometria Bolyaia-Łobaczewskiego

Weronika Łabaj. Geometria Bolyaia-Łobaczewskiego Weronika Łabaj Geometria Bolyaia-Łobaczewskiego Tematem mojej pracy jest geometria hiperboliczna, od nazwisk jej twórców nazywana też geometrią Bolyaia-Łobaczewskiego. Mimo, że odkryto ją dopiero w XIX

Bardziej szczegółowo

BUCKIACADEMY FISZKI JAK ZDOBYĆ NOWE KOMPETENCJE? (KOD NA PRZEDOSTATNIEJ KARCIE) TEORIA ĆWICZENIA

BUCKIACADEMY FISZKI JAK ZDOBYĆ NOWE KOMPETENCJE? (KOD NA PRZEDOSTATNIEJ KARCIE) TEORIA ĆWICZENIA BUCKIACADEMY JAK ZDOBYĆ NOWE KOMPETENCJE? Z FISZKAMI to proste. Teoria jest tylko po to, by zrozumieć praktykę. Tę zaś podajemy w formie prostych ćwiczeń, które wykonywane systematycznie rozwijają umiejętności.

Bardziej szczegółowo

Przemiana nauczycieli: W jaki sposób wspierać nauczycieli w pracy nad zmianą praktyki? dr John M. Fischer Uniwersytet Stanowy Bowling Green Ohio, USA

Przemiana nauczycieli: W jaki sposób wspierać nauczycieli w pracy nad zmianą praktyki? dr John M. Fischer Uniwersytet Stanowy Bowling Green Ohio, USA Przemiana nauczycieli: W jaki sposób wspierać nauczycieli w pracy nad zmianą praktyki? dr John M. Fischer Uniwersytet Stanowy Bowling Green Ohio, USA Jak wspieramy samodzielną refleksję i rozwój u nauczycieli?

Bardziej szczegółowo

1. Republika i jej społeczeństwo

1. Republika i jej społeczeństwo Republika Rzymska 1. Republika i jej społeczeństwo Od 509 roku p.n.e. Rzym jest republiką Na podstawie tekstu ze s. 163-164 uzupełnić diagram SPOŁECZEŃSTWO RZYMSKIE Patrycjusze Plebejusze Niewolnicy PATRYCJUSZE

Bardziej szczegółowo

PERSONA. PRZEWIDYWANY CZAS PRACY: minut

PERSONA. PRZEWIDYWANY CZAS PRACY: minut Opiszcie Waszego Użytkownika uwzględniając jak najwięcej szczegółów. Obserwujcie, rozmawiajcie, pytajcie by stworzyć profil Użytkownika jak najbliższy rzeczywistości. Możecie dodać informacje wykraczające

Bardziej szczegółowo

Porównywanie populacji

Porównywanie populacji 3 Porównywanie populacji 2 Porównywanie populacji Tendencja centralna Jednostki (w grupie) według pewnej zmiennej porównuje się w ten sposób, że dokonuje się komparacji ich wartości, osiągniętych w tej

Bardziej szczegółowo

Wykres 27. Często rozmawiasz z rodzicami na temat agresji, autoagresji lub innych problemów?

Wykres 27. Często rozmawiasz z rodzicami na temat agresji, autoagresji lub innych problemów? 1. Wpływ środowiska rodzinnego na zachowania autoagresywne Do czynników środowiskowych wskazujących na źródła agresji zalicza się rodzinę, także jej dalszy wpływ na wielopokoleniowe rodziny, przekazywanie

Bardziej szczegółowo

Co warto mierzyć? (I w co warto wierzyć? z tego co zmierzone)

Co warto mierzyć? (I w co warto wierzyć? z tego co zmierzone) Co warto mierzyć? (I w co warto wierzyć? z tego co zmierzone) Jacek Pyżalski UAM w Poznaniu Materiały XII Kongresu Zarządzania Oświatą www.oskko.edu.pl/kongres/materialy/ Spora niechęć do pomiarów Za dużo

Bardziej szczegółowo

Mity o zamówieniach publicznych

Mity o zamówieniach publicznych Mity o zamówieniach publicznych Autor publikacji- Katarzyna Wińska-Rużewicz Zamówienia publiczne to materia spędzająca wielu osobom sen z powiek. Jest to płaszczyzna obciążona ryzykiem to fakt. Natomiast

Bardziej szczegółowo

PERSONA. PRZEWIDYWANY CZAS PRACY: minut

PERSONA. PRZEWIDYWANY CZAS PRACY: minut Opiszcie Waszego Użytkownika uwzględniając jak najwięcej szczegółów. Obserwujcie, rozmawiajcie, pytajcie by stworzyć profil Użytkownika jak najbliższy rzeczywistości. Możecie dodać informacje wykraczające

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO I KULTURY ANTYCZNEJ POZIOM ROZSZERZONY

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO I KULTURY ANTYCZNEJ POZIOM ROZSZERZONY Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. MKL 2017 KOD UZUPEŁNIA ZDAJĄCY PESEL miejsce na naklejkę EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO I KULTURY ANTYCZNEJ POZIOM ROZSZERZONY

Bardziej szczegółowo

Ile waży arbuz? Copyright Łukasz Sławiński

Ile waży arbuz? Copyright Łukasz Sławiński Ile waży arbuz? Arbuz ważył7kg z czego 99 % stanowiła woda. Po tygodniu wysechł i woda stanowi 98 %. Nieważne jak zmierzono te %% oblicz ile waży arbuz teraz? Zanim zaczniemy, spróbuj ocenić to na wyczucie...

Bardziej szczegółowo

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy EMPATYCZNA KOMUNIKACJA W RODZINIE Monika Korczak Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach 24 października 2016 r. Komunikacja interpersonalna wymiana informacji między jej

Bardziej szczegółowo

5. OKREŚLANIE WARTOŚCI LOGICZNEJ ZDAŃ ZŁOŻONYCH

5. OKREŚLANIE WARTOŚCI LOGICZNEJ ZDAŃ ZŁOŻONYCH 5. OKREŚLANIE WARTOŚCI LOGICZNEJ ZDAŃ ZŁOŻONYCH Temat, którym mamy się tu zająć, jest nudny i żmudny będziemy się uczyć techniki obliczania wartości logicznej zdań dowolnie złożonych. Po co? możecie zapytać.

Bardziej szczegółowo

Warszawa, kwiecień 2013 BS/48/2013 W JAKICH SPRAWACH POWINNA OBOWIĄZYWAĆ DYSCYPLINA W GŁOSOWANIU?

Warszawa, kwiecień 2013 BS/48/2013 W JAKICH SPRAWACH POWINNA OBOWIĄZYWAĆ DYSCYPLINA W GŁOSOWANIU? Warszawa, kwiecień 2013 BS/48/2013 W JAKICH SPRAWACH POWINNA OBOWIĄZYWAĆ DYSCYPLINA W GŁOSOWANIU? Znak jakości przyznany CBOS przez Organizację Firm Badania Opinii i Rynku 11 stycznia 2013 roku Fundacja

Bardziej szczegółowo

Dialektycy i antydialektycy. Filozofia XI w.

Dialektycy i antydialektycy. Filozofia XI w. Dialektycy i antydialektycy Filozofia XI w. Stanowiska Odrodzenie filozofii w XI w. rozpoczęło się od postawienia pytania o to, jak możemy poznać prawdy wiary. Czy możemy je w pełni zrozumieć przy pomocy

Bardziej szczegółowo

O czym, dlaczego i dla kogo napisaliśmy Jak na dłoni. Genetyka Zwycięstwa

O czym, dlaczego i dla kogo napisaliśmy Jak na dłoni. Genetyka Zwycięstwa O czym, dlaczego i dla kogo napisaliśmy Jak na dłoni. Genetyka Zwycięstwa Dawno dawno temu wstępujący na tron osiemnastoletni król Jigme Singye Wnagchuck, najmłodszy monarcha świata, ogłosił: Szczęście

Bardziej szczegółowo

Co to jest asertywność

Co to jest asertywność ASERTYWNOŚĆ Co to jest asertywność To umiejętność, dzięki której ludzie otwarcie wyrażają swoje myśli, preferencje, uczucia, przekonania, poglądy, wartości, bez odczuwania wewnętrznego dyskomfortu i nie

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO I KULTURY ANTYCZNEJ POZIOM ROZSZERZONY

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO I KULTURY ANTYCZNEJ POZIOM ROZSZERZONY Arkusz zawiera informacje prawnie chronione do momentu rozpoczęcia egzaminu. MKL 2017 KOD UZUPEŁNIA ZDAJĄCY PESEL miejsce na naklejkę EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO I KULTURY ANTYCZNEJ POZIOM ROZSZERZONY

Bardziej szczegółowo

Test kompetencji pisali uczniowie klas drugich. Obejmował zadania wielokrotnego wyboru, wymagające krótkiej odpowiedzi oraz rozszerzonej odpowiedzi.

Test kompetencji pisali uczniowie klas drugich. Obejmował zadania wielokrotnego wyboru, wymagające krótkiej odpowiedzi oraz rozszerzonej odpowiedzi. Analiza testu kompetencji z historii w klasach drugich za I półrocze szkolne 2016/2017 Test kompetencji pisali uczniowie klas drugich. Obejmował zadania wielokrotnego wyboru, wymagające krótkiej odpowiedzi

Bardziej szczegółowo

Okulary. Spotkanie 12. fundacja. Realizator projektu:

Okulary. Spotkanie 12. fundacja. Realizator projektu: T Spotkanie 12 Okulary Projekt finansowany ze środków Ministerstwa Edukacji Narodowej w ramach Narodowego Programu Zdrowia Realizator projektu: fundacja e d u k a c j i p o z y t y w n e j Grupa docelowa

Bardziej szczegółowo

ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE. Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA

ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE. Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA ZESPÓŁ SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH W KLESZCZOWIE Liceum Ogólnokształcące Technikum Nowoczesnych Technologii PRZEDMIOTOWE ZASADY OCENIANIA ETYKA Realizowany przez nauczyciela etyki: Mgr Ewę Szczepaniak-Sieradzką

Bardziej szczegółowo

System Identyfikacji Wizualnej

System Identyfikacji Wizualnej System Identyfikacji Wizualnej 2015 Publikacja współfinansowana ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013

Bardziej szczegółowo

WYJAŚNIANIE KATASTROFY SMOLEŃSKIEJ

WYJAŚNIANIE KATASTROFY SMOLEŃSKIEJ K.031/10 WYJAŚNIANIE KATASTROFY SMOLEŃSKIEJ Warszawa, maj 2010 roku W sondażu z 7-10.05.2010 TNS OBOP zbadał poglądy dotyczące wyjaśnienia katastrofy pod Smoleńskiem. Odpowiadając na pytanie o pogląd w

Bardziej szczegółowo

Skala Postaw Twórczych i Odtwórczych dla gimnazjum

Skala Postaw Twórczych i Odtwórczych dla gimnazjum Krakowska kademia im. ndrzeja Frycza Modrzewskiego Skala Postaw Twórczych i Odtwórczych dla gimnazjum utor: gnieszka Guzik, Patrycja Huget Instrukcja: Poniżej przedstawione zostały do wyboru po dwa stwierdzenia

Bardziej szczegółowo

W badaniach 2008 trzecioklasiści mieli kilkakrotnie za zadanie wyjaśnić wymyśloną przez siebie strategię postępowania.

W badaniach 2008 trzecioklasiści mieli kilkakrotnie za zadanie wyjaśnić wymyśloną przez siebie strategię postępowania. Alina Kalinowska Jak to powiedzieć? Każdy z nas doświadczał z pewnością sytuacji, w której wiedział, ale nie wiedział, jak to powiedzieć. Uczniowie na lekcjach matematyki często w ten sposób przekonują

Bardziej szczegółowo

Ankieta, w której brało udział wiele osób po przeczytaniu

Ankieta, w której brało udział wiele osób po przeczytaniu 3 WSTĘP 5 Wstęp Ankieta, w której brało udział wiele osób po przeczytaniu książki pt. Wezwanie do Miłości i zawartego w niej Apelu Miłości objawia tym, którzy tego nie wiedzieli, iż książka ta, wołanie

Bardziej szczegółowo

Wstęp do logiki. Pytania i odpowiedzi

Wstęp do logiki. Pytania i odpowiedzi Wstęp do logiki Pytania i odpowiedzi 1 Pojęcie pytania i odpowiedzi DEF. 1. Pytanie to wyrażenie, które wskazuje na pewien brak w wiedzy subiektywnej lub obiektywnej i wskazuje na dążenie do uzupełnienia

Bardziej szczegółowo

system identyfikacji wizualnej

system identyfikacji wizualnej system identyfikacji wizualnej styczeń 2014 księga znaku księga znaku 2/3 geneza i opis 4/5 wersja podstawowa, wersja angielska 6/7 wersje kolorystyczne, opis kolorystyki 8/9 pole ochronne, wielkość minimalna

Bardziej szczegółowo

Oferta publiczna a oferta prywatna

Oferta publiczna a oferta prywatna Bartosz Kiejrys Bartosz.Kiejrys@gmail.com Oferta publiczna a oferta prywatna Każda działalność gospodarcza, niezależnie od usług bądź dóbr, które dostarcza w toku swojej działalności spotyka się z kosztami.

Bardziej szczegółowo

Egzamin maturalny na poziomie. i właściwie je uzasadnić?

Egzamin maturalny na poziomie. i właściwie je uzasadnić? Egzamin maturalny na poziomie podstawowym. Jak sformułować stanowisko i właściwie je uzasadnić? PODSTAWOWE INFORMACJE Rozprawka na poziomie podstawowym jest formą wypowiedzi pisemnej na podany temat, która

Bardziej szczegółowo

Punkt 2: Stwórz listę Twoich celów finansowych na kolejne 12 miesięcy

Punkt 2: Stwórz listę Twoich celów finansowych na kolejne 12 miesięcy Miesiąc:. Punkt 1: Wyznacz Twoje 20 minut z finansami Moje 20 minut na finanse to: (np. Pn-Pt od 7:00 do 7:20, So-Ni od 8:00 do 8:20) Poniedziałki:.. Wtorki:... Środy:. Czwartki: Piątki:. Soboty:.. Niedziele:...

Bardziej szczegółowo

Wykład VI Formuły łacińskie: Ogólna refleksja nad prawem, filozofia i teoria prawa (I)

Wykład VI Formuły łacińskie: Ogólna refleksja nad prawem, filozofia i teoria prawa (I) Wykład VI Formuły łacińskie: Ogólna refleksja nad prawem, filozofia i teoria prawa (I) I. Maximae, sententiae, regulae iuris 1. Non ex regula ius sumatur, sed ex iure quod est regula fiat [Paulus, D. 50.17.1]

Bardziej szczegółowo

Konferencja Kierunek Rozwój października 2017 r., Olsztyn Warsztaty: Pokochaj siebie jak wzmocnić poczucie własnej wartości

Konferencja Kierunek Rozwój października 2017 r., Olsztyn Warsztaty: Pokochaj siebie jak wzmocnić poczucie własnej wartości Konferencja Kierunek Rozwój 12 13 października 2017 r., Olsztyn Warsztaty: Pokochaj siebie jak wzmocnić poczucie własnej wartości Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca

Bardziej szczegółowo

RECENZJE I OMÓWIENIA

RECENZJE I OMÓWIENIA RECENZJE I OMÓWIENIA Agata Dziewulska, Pokój po konflikcie: Bośnia, Afganistan, Irak. Wnioski dla strategii bezpieczeństwa UE, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016, s. 463, ISBN

Bardziej szczegółowo

WYBORY EUROPEJSKIE W 2009 R. Eurobarometr Standard (EB 69.2) Parlament Europejski - Wiosna 2008 Podsumowanie analityczne

WYBORY EUROPEJSKIE W 2009 R. Eurobarometr Standard (EB 69.2) Parlament Europejski - Wiosna 2008 Podsumowanie analityczne Dyrekcja Generalna ds. Komunikacji Dyrekcja C Relacje z obywatelami SEKCJA MONITOROWANIA OPINII PUBLICZNEJ 15/09/2008 WYBORY EUROPEJSKIE W 2009 R. Eurobarometr Standard (EB 69.2) Parlament Europejski -

Bardziej szczegółowo

Narzędzie nr 9: Kwestionariusz do mierzenia motywacji osiągnięć

Narzędzie nr 9: Kwestionariusz do mierzenia motywacji osiągnięć 1.1.9. Jaką mam motywację? Motywacja to stan gotowości do podjęcia określonego działania. Motywem nazwać zaś można przeżycie pobudzające człowieka do działania lub powstrzymujące go, uniemożliwiające jego

Bardziej szczegółowo

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ

CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629 - - 69, 628-3 - 04 693-46 - 92, 625-6 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629 - - 89 INTERNET http://www.cbos.pl

Bardziej szczegółowo

Kryteria oceniania obejmujące zakres umiejętności ucznia na poszczególne oceny cząstkowe w klasach VII-VIII z Języka Hiszpańskiego

Kryteria oceniania obejmujące zakres umiejętności ucznia na poszczególne oceny cząstkowe w klasach VII-VIII z Języka Hiszpańskiego Kryteria oceniania obejmujące zakres umiejętności ucznia na poszczególne oceny cząstkowe w klasach VII-VIII z Języka Hiszpańskiego W każdym semestrze uczeń uzyskuje oceny cząstkowe za poszczególne umiejętności:

Bardziej szczegółowo

identyfikacja wydziału -przykłady

identyfikacja wydziału -przykłady identyfikacja wydziału -przykłady spis treści 2. identyfikacja wydziału-przykłady 2.1 teczka firmowa 2.2 druki okazjonalne 2.3 notes 2.4 kalendarz 2.5 materiały budowlane 2.6 gadżety 2.7 raport roczny

Bardziej szczegółowo

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO DLA UCZNIÓW KLASY VI ZGODNE Z PROGRAMEM NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO SŁOWA NA START W KLASIE VI

WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO DLA UCZNIÓW KLASY VI ZGODNE Z PROGRAMEM NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO SŁOWA NA START W KLASIE VI WYMAGANIA EDUKACYJNE Z JĘZYKA POLSKIEGO DLA UCZNIÓW KLASY VI ZGODNE Z PROGRAMEM NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO SŁOWA NA START W KLASIE VI Uczniowie z obniżoną sprawnością intelektualną OCENA NIEDOSTATECZNA

Bardziej szczegółowo

SZTUKA SŁUCHANIA I ZADAWANIA PYTAŃ W COACHINGU. A n n a K o w a l

SZTUKA SŁUCHANIA I ZADAWANIA PYTAŃ W COACHINGU. A n n a K o w a l SZTUKA SŁUCHANIA I ZADAWANIA PYTAŃ W COACHINGU K r a k ó w, 1 7 l i s t o p a d a 2 0 1 4 r. P r z y g o t o w a ł a : A n n a K o w a l KLUCZOWE UMIEJĘTNOŚCI COACHINGOWE: umiejętność budowania zaufania,

Bardziej szczegółowo

ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE. Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych

ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE. Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych O CO CHODZI W TYM ARGUMENCIE Argument ten ma pokazać, że istnieje zewnętrzna przyczyna wszechświata o naturze wyższej niż wszystko, co

Bardziej szczegółowo

RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka

RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka RZECZYWISTOŚĆ SPOŁECZNA: DZIAŁANIA SPOŁECZNE, GRUPA SPOŁECZNA, ZACHOWANIA ZBIOROWE, Jagoda Mrzygłocka-Chojnacka DZIAŁANIA SPOŁECZNE Aktor społeczny jako podmiot działający (jednostka, grupa, zbiorowość)

Bardziej szczegółowo

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego)

HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) 2019-09-01 HISTORIA klasa 1 Liceum Ogólnokształcącego (4 letniego) Treści z podstawy programowej przedmiotu POZIOM PODSTAWOWY (PP) SZKOŁY BENEDYKTA Podstawa programowa HISTORIA klasa 1 LO (4-letnie po

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO I KULTURY ANTYCZNEJ

EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO I KULTURY ANTYCZNEJ Miejsce na naklejkę z kodem szkoły dysleksja MKL-R1_1P-072 EGZAMIN MATURALNY Z JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO I KULTURY ANTYCZNEJ MAJ ROK 2007 POZIOM ROZSZERZONY Czas pracy 180 minut Instrukcja dla zdającego 1. Sprawdź,

Bardziej szczegółowo