KRAJOWY PLAN ZARZĄDZANIA GATUNKIEM MORŚWIN

Transkrypt

1 KRAJOWY PLAN ZARZĄDZANIA GATUNKIEM MORŚWIN Opracowanie: Iwona Kuklik Stacja Morska Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego Hel 2007

2 Przedmowa Niniejszy dokument jest jednym z serii planów obejmujących 55 obszarów i 15 gatunków, które zostały opracowane w latach , w ramach brytyjsko-holenderskopolskiego projektu twiningowego TFPL2004/ pt. Opracowanie planów renaturyzacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków roślin i zwierząt na obszarach Natura 2000 oraz planów zarządzania dla gatunków objętych Dyrektywą Ptasią i Siedliskową. Dokumenty te nie są obowiązującymi planami ochrony w rozumieniu polskiego prawa, jednakże w swojej treści są zgodne z przepisami prawnymi odnoszącymi się do planów ochrony i zawierają wszystkie elementy wskazane w przewodniku metodycznym Planowanie ochrony obszarów Natura 2000 opracowanym dla Ministerstwa Środowiska w ramach projektu twiningowego PL/IB/2001EN/02. Treść niniejszych planów jest wynikiem pracy kilku tysięcy osób uczestniczących w projekcie. Każdy dokument dotyczący zarządzania obszarami i gatunkami przygotowano przy udziale różnych grup interesu. Grupy i osoby zainteresowane danym obszarem lub gatunkiem były zapraszane do wzięcia udziału w warsztatach i dyskusjach. Podczas tych spotkań plany były przygotowywane, krok po kroku, z udziałem wszystkich zainteresowanych. Wspólne tworzenie planów umożliwiło właścicielom gruntów, przedstawicielom samorządów lokalnych, służbom ochrony przyrody, Lasom Państwowym i innym podmiotom zainteresowanym konkretnymi obszarami Natura 2000, wzajemną naukę jak pogodzić ochronę przyrody na poszczególnych obszarach z prowadzoną tam działalnością gospodarczą. Proces taki pozwolił na zwiększenie wiarygodności i efektywność planów, łączących wiedzę ekspercką z informacjami pozyskanymi od lokalnych społeczności. Sposób opracowywania dokumentów spełniających wymogi krajowe i europejskie, dotyczące włączania lokalnych społeczności w proces przygotowywania planów, zapoczątkował nowy proces tworzenia tego typu dokumentów z udziałem różnych grup interesu. Dzięki zaangażowaniu w prace tak wielu różnych grup interesu przedkładane Państwu plany stanowią solidny fundament do dalszych prac nad planami ochrony. Ponadto, dokumenty te prezentują szczegółowe programy wdrażania działań ochronnych i monitoringu tych obszarów i gatunków. Plany nie są dokumentami zamkniętymi i powinny być dalej rozwijane. Stanowią bardzo dobrą podstawę do dalszych działań związanych z przygotowaniem planów zarządzania i ochrony. Plany napisane są językiem przystępnym, zrozumiałym dla każdego. Osoby, które poszukują bardziej szczegółowych informacji mogą je znaleźć w załącznikach. Informacje te mogą być poszerzane, w miarę pozyskiwania nowych danych. Dokumenty opracowano w oparciu o rzetelne podstawy naukowe. Identyfikują one zagadnienia związane z ochroną i wskazują, jakie kroki należy podjąć, aby utrzymać a jeśli to możliwe - poprawić stan ochrony przyrody na danym obszarze. Często pożądanym działaniem ochronnym jest kontynuacja tradycyjnych form gospodarowania na danym terenie. Mam nadzieję, że dokumenty te stanowić będą podstawę do praktycznego wdrażania działań ochronnych i monitoringowych oraz zachowania bogactwa polskiej przyrody. Andrzej Szweda-Lewandowski Główny Konserwator Przyrody Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska 2

3 Wszystkie ilustracje wykorzystane w planie pochodzą od Autorów. 3

4 Spis treści Przedmowa...2 Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Środowiska... 2 Wstęp Ogólne informacje o gatunku Cechy gatunkowe Rozmnażanie Wiek Odżywianie Behawior i echolokacja Miejsce morświna w ekosystemie Zasięg zoogeograficzny gatunku i populacji Siedliska Liczebność populacji Historyczne przyczyny spadku liczebności Zlodzenia Przyłów Eksploatacja Status ochronny morświna Konwencje międzynarodowe i inne akty prawa międzynarodowego dotyczące ochrony morświnów Konwencja Berneńska Konwencja Bońska Konwencja Waszyngtońska Inne międzynarodowe akty i regulacje prawne dotyczące ochrony środowiska i przyrody chroniące zasoby morświnów Konwencja Helsińska Międzynarodowa Konwencja o Regulacji Wielorybnictwa Konwencja o Prawie Morza ONZ Konwencja ONZ o Różnorodności Biologicznej Europejska Strategia Morska Wspólnoty Europejskiej Ochrona morświna w prawodawstwie polskim Status morświna w prawie innych krajów bałtyckich Regulacje prawne w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej UE Rozporządzenie Rady (WE) nr 812/2004 z dnia 26 kwietnia 2004r. ustanawiające środki dotyczące przypadkowego odławiania waleni w trakcie połowów ryb oraz zmieniające Rozporządzenie (WE) nr 88/ Rozporządzenie Rady (WE) nr 2187/2005 z dnia 21 grudnia 2005 r. w sprawie zachowania zasobów połowowych w wodach Morza Bałtyckiego, cieśnin Bełt i Sund poprzez zastosowanie środków technicznych oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1434/98 i uchylające rozporządzenie (WE) nr 88/ Opis zagrożeń przyczyny zanikania zasobów Zakłócenia Akustyczne (hałas) Niepokojenie Dźwięk Ruch Stan zasobów pokarmowych - ich jakość i dostępność Jakość

5 Dostępność pokarmu Ciała obce Przyłów czyli przypadkowy połów w sieciach rybackich Informacja i edukacja Polityka rybacka Proponowane działania ochronne Redukcja zakłóceń Redukcja zanieczyszczeń Redukcja przyłowu Proponowane zmiany legislacyjne Działania informacyjne/edukacyjne/komunikacyjne Badania i monitoring Badania Monitoring Monitoring obecności morświnów w granicach polskich obszarów morskich Monitoring przyłowu Inny Cele i zadania planowane do realizacji jednostki odpowiedzialne, koszty i źródła finansowania...40 Cel 6. Redukcja przyłowu Cel. 7. Zmiany w przepisach prawnych Cel 9. Badania Cel 10. Monitoring Ocena wdrażania planu...50 Literatura

6 Wstęp Morświny, podobnie jak powszechnie znane delfiny, należą do rzędu waleni ssaków morskich, które opanowały toń prawie wszystkich mórz. Jest ich sześć gatunków i są najmniejszymi waleniami świata. Jeden z nich - morświn Phocoena phocoena (L., 1758) jest mieszkańcem płytkich przybrzeżnych wód Pacyfiku i Atlantyku półkuli północnej, w tym także Morza Bałtyckiego. Jego lokalne populacje są często izolowane od siebie geograficznie, a wiele z nich uznaje się za odrębne genetycznie. Niniejszy plan zarządzania sporządzony został dla morświnów występujących w Polskich Obszarach Morskich Morza Bałtyckiego. 1. Ogólne informacje o gatunku 1.1. Cechy gatunkowe Morświn to jeden z najmniejszych gatunków waleni. Cechuje go krępe, obłe, wrzecionowate ciało o silnej budowie. Pokrywa je elastyczna, naga skóra o delikatnym naskórku. Przód głowy jest zaokrąglony. Małe, dość krótkie płetwy piersiowe umieszczone są w spodniej części ciała w pobliżu głowy. Ich końce są owalnie zakończone. Pionowa płetwa grzbietowa ma kształt zbliżony do równobocznego trójkąta i jest umieszczona pośrodku grzbietu. Płetwa ogonowa o zaokrąglonych końcach, wycięta w środkowej partii, ulokowana jest poziomo na spłaszczonym bocznie trzonie ogonowym. Morświn ma ciemnoszary lub czarny grzbiet. Rozjaśnia się on do kremowego ku spodowi ciała w partii brzusznej i głowowej. Kolor płetw odpowiada odcieniowi grzbietu. Niektóre szczegóły ubarwienia ciała są zmienne. Żuchwa jest zwykle jaśniejsza z ciemnymi smugami skierowanymi ku tyłowi. Dwie długie ciemne smugi o różnej intensywności i szerokości biegną zwykle od końca pyska ku nasadzie płetw piersiowych. Nie występuje dymorfizm płciowy - samce i samice wyglądają bardzo podobnie, samice są jedynie nieco większe od samców. Wielkość dorosłych osobników osiąga maksymalnie ok.180 cm. Masa ich ciała wynosi od 45 do 70 kg. Uzębienie stanowi zębów w każdej szczęce. Zęby wszystkich gatunków morświnów są małe, charakterystycznie łopatkowato spłaszczone i tępo zakończone. M.in. na podstawie ich kształtu wśród waleni uzębionych wydzielono rodzinę morświnowatych Rozmnażanie Samce morświnów osiągają dojrzałość do rozrodu w 5 roku życia, samice zaś zwykle rok później. W płn. - zach. Atlantyku osobniki osiągają dojrzałość wcześniej o rok lub dwa lata. Okres godowy przypada na miesiące letnie, od maja do września. Po 11 miesięcznej ciąży rodzi się jedno cielę, a rozród następuje zwykle co dwa lata. Narodziny młodych morświnów o długości cm odnotowywane są w rejonach przybrzeżnych od maja do początku sierpnia. Okres karmienia mlekiem młodych nie jest dłuższy niż 8 miesięcy, ale młody morświn może przebywać z matką aż do narodzin następnego potomka. W ciągu pierwszego roku życia morświny przyrastają na długość ok cm. W polskich wodach odnotowano przypadki przyłowu zarówno jednej samicy ciężarnej (Zatoka Pucka), jak i dwóch samic w okresie laktacji (łowiska Rynna Słupska i południowa Głębia Gotlandzka). Najmniejszy ze złowionych w polskich wodach morświnów miał 90 cm długości, co odpowiada maksymalnej stwierdzonej długości noworodka (Jefferson i in. 1993). Powyższe obserwacje świadczyć mogą o fakcie rozrodu morświnów w polskich wodach przybrzeżnych. 6

7 Istnieją jedynie niekompletne dane na temat efektywności rozmnażania się morświnów. Szacunkowe oceny wahają się od rocznego zwiększenia populacji o 5% (Woodley i Reed 1991) do 9,4% (Barlow i Boveng 1991). Według grupy roboczej Międzynarodowej Komisji Wielorybniczej i ASCOBANS należy założyć, że roczny przyrost populacji może wynieść maksymalnie 4% (IWC 2000). W przypadku Bałtyku przyrost populacji jest nieznany ze względu na brak informacji o potencjale rozrodczym (m.in. ilość płodnych samic) oraz śmiertelności całkowitej (w tym połowowej) Wiek Analizując warstwy przyrostu na przekrojach zębów można oznaczyć wiek morświna. W wodach mórz europejskich żyją one do 15 lat (a do 13-tu w rejonie Ameryki Płn), ale większą część populacji stanowią osobniki 7-8 letnie (Klinowska, 1991). Morświn może dożyć nawet ponad 20 lat. W Bałtyku przeciętną długość życia tego zwierzęcia szacuje się na 12 lat, a jedynie 5% populacji osiąga bardziej zawaansowany wiek (Koschinski 2002) Odżywianie Morświn żywi się rybami, których wielkość nie przekracza 25 cm. Skład pożywienia zmienia się w zależności od regionu, pory roku, wieku, fazy rozmnażania, rozwoju indywidualnego, a także płci. Morświn poluje na ryby zarówno w toni wodnej, jak również penetruje piaszczyste i kamieniste dno przybrzeżnej strefy, wypłaszając z niego pyskiem i strumieniem wody drobne ryby i skorupiaki. W ich żołądkach są odnotowywane takie ryby pelagiczne, jak śledzie, witlinki, makrele i sardynki. Znajdowano również glony (sałatę morską) oraz skorupiaki (Lick, 1991; Lick i in. 1995). W polskich wodach Bałtyku pokarm morświnów stanowią głównie śledzie, szproty, babki i dobijakowate (Malinga i in., 1997; Skóra i Kuklik 2003). Uzupełnieniem diety są drobne skorupiaki i małże. Z wstępnych badań nad biologią polskich morświnów wynika, że Zatoka Gdańska może być akwenem żerowiskowym młodych, jeszcze niedojrzałych płciowo morświnów. Pokarm morświnów jest bardzo różnorodny, podobnie jak różnie szacowana jest ilość dziennie zjadanego pokarmu, która waha się od 2 kg do 4-5 kg. Zapotrzebowanie na pokarm jest zróżnicowane indywidualnie u różnych osobników i zależy też od wielkości zwierzęcia (Koschinski 2002) Behawior i echolokacja. Morświn jest zwierzęciem stadnym, żyjącym w małych grupach liczących od 2 do 10 osobników. Obserwuje się zmiany liczebności stada w zależności od pory roku. Samotne morświny obserwuje się głównie w okresie letnim. Stada składające się z 3 lub większej ilości zwierząt najczęściej spotykano w zimie (Klinowska 1991). W zasadzie samice przebywają w okresie lata w jednym miejscu, podczas gdy samce i młode osobniki mogą wędrować na znaczne odległości (Koschinski 2002). Niekiedy morświny spotkać można w skupione w licznych kongregacjach, od kilkudziesięciu nawet do 200 osobników. Stada te składają się często z wielu małych grup, które albo znajdują się w trakcie wędrówki, albo zbierają się wokół obszarów obfitujących w pożywienie (Reid i in. 2003). W Bałtyku są widywane przeważnie pojedyncze osobniki. W porównaniu z innymi gatunkami małych waleni, morświn jest powolnym pływakiem, może osiągnąć prędkość do 22 km/godzinę. Płynąc zwykle wynurza nieznacznie 7

8 górną powierzchnię głowy i grzbiet. Wynurzeniu towarzyszy ciche krótkie fuknięcie wypuszczanego otworem nosowym powietrza. Trwa to zwykle około jednej sekundy, po czym zwierzę ponownie się zanurza zwykle na kilka minut. Zwykle przebywa w przybrzeżnych rejonach mórz, ale potrafi także zanurzyć się na głębokość 200m (zmierzone maksymalne zanurzenie to 236 m) (Amundin, informacja ustna 2004).Czasami płynąc szybko w określonym kierunku, np. w podczas żerowania, morświn wynurza się i znika pod wodą systematycznie w krótkich kilkusekundowych odstępach. W porównaniu z delfinem rzadko wyskakuje on nad powierzchnię wody. Morświny są zwierzętami płochliwymi. Duże natężenie hałasu z jednostek pływających, odgłos prac hydrotechnicznych, morskich instalacji przemysłowych czy podwodnych detonacji wzbudza u tych zwierząt niepokój, dlatego unikają zwykle takich miejsc. Zdecydowanie rzadziej niż delfiny wynurzają się w pobliżu statku czy łodzi. Będąc organizmem o niezwykle wysublimowanej wrażliwości zmysłów słuchu i dotyku morświn w sytuacji dla siebie nieznanej może wpaść w krańcowo silny stres. Sytuacje takie były odnotowywane przez płetwonurków obserwujących konfrontację morświnów z nierozpoznawalnymi dla ich systemu echolokacji podwodnymi przeszkodami w postaci np. sieci stawnych (Read 2000). Stres z powodu napotkania sieci (dotyk lub uderzenie) może być tak silny, że kończy się śmiercią zwierzęcia. Morświny orientują się w przestrzeni oraz polują za pomocą echolokacji. Nie posiadają one strun głosowych, ale poprzez otwór oddechowy wydają dźwięki, zaś ich narząd odbioru sygnałów znajduje się w dolnej szczęce. Informacji o tym, co znajduje się przed nimi dostarcza odbite od przedmiotów, od dna i powierzchni echo sygnałów dźwiękowych, które same emitują. Używają impulsów dźwiękowych o częstotliwości khz, zwanych potocznie trzaskami. W świecie waleni uzębionych morświny są rekordzistami w wytwarzaniu wysokich dźwięków (ultradźwięków) aż do 180 khz (Kastelein et al., 2002). Podstawowy zakres częstotliwości odbieranych i emitowanych przez nie sygnałów dźwiękowych znajduje się w przedziale od 75 Hz do 150 khz, podczas gdy człowiek odbiera dźwięki o częstotliwości od 20 do Hz. Biosonar morświnów należy do najczulszych w królestwie zwierząt. Różnorodność sygnałów poza echolokacją spełnia rolę porozumiewania socjalnego. Pasmo wysyłanych dźwięków jest stosunkowo wąskie przestrzennie i morświn echolokacyjnie identyfikuje tylko to, co znajduje się przed nim w osi jego głowy. Można więc byłoby oczekiwać, że dzięki posiadanemu biosonarowi morświn jest zabezpieczony przed każdą kolizją z przeszkodą będącą na jego drodze, w tym także wystawiane sieci rybackie. Niestety, współczesne syntetyczne i delikatne tkaniny sieciowe nie odbijają dźwięków z taką siłą, aby mogły one w porę dotrzeć do receptorów napływającego morświna. Zwykle morświn płynąc do przodu, po odebraniu echa nie jest już w stanie ani zatrzymać się, ani zawrócić. Ponadto echo pochodzące od przepływającej obok ryby (ławicy ryb) jest znacznie silniejsze niż echo pochodzące od sieci. To dodatkowo zakłóca zmysł orientacji. Rozpędzony w polowaniu morświn nie ma szans, aby się zatrzymać. Wpada więc w sieci i zaplątuje się. Bywa, że dochodzi do takiego wypadku w innych sytuacjach. Kiedy morświn poluje na ryby denne, czyni to w pozycji niemal pionowej z pyskiem zwróconym w kierunku dna, a ogonem w kierunku powierzchni wody. Nie może wtedy skierować wysyłanego sygnału na stojącą obok sieć. Popełniając drobny błąd w takim pionowym przemieszczaniu się zaczepia 8

9 o wystawioną siatkę płetwą ogonową lub piersiową. Ta hipoteza znajduje m in. potwierdzenie w badaniach Teilmanna i in. (2002) Miejsce morświna w ekosystemie Morświny, podobnie jak i inne drapieżniki ze szczytu piramidy troficznej, spełniają rolę regulatora wielkości niektórych zasobów ryb. Warunek ten może być jednak spełniony tylko w przypadku licznego ich występowania. Odżywiając się drobnymi rybami oddziałują wyłącznie na gatunki z natury małe i na młodociane stadia gatunków większych. Presja morświnów na zasoby ryb dotyczy głównie płytkich wód przybrzeżnych, zatem tych gatunków ichtiofauny, które w tej strefie bytują stale lub okresowo. Dziś, z racji skrajnie małej ilości morświnów w Bałtyku, ich rola w oddziaływaniu na funkcjonowanie ekosystemu uległa marginalizacji. W Morzu Bałtyckim nie ma drapieżników, które byłyby dla morświnów niebezpieczne. Jedynymi drapieżnikami, które mogą atakować morświny, są minogi morskie. Jest to jednak gatunek obecnie jeszcze rzadszy w Bałtyku niż jego potencjalna ofiara Zasięg zoogeograficzny gatunku i populacji. Bytowanie morświnów jest ograniczone do strefy przybrzeżnej mórz zwykle chłodnych i umiarkowanych półkuli północnej. Wyróżnia się trzy podobszary występowania tego gatunku. Jednym jest północna część Pacyfiku, drugim północne wody Atlantyku i mórz przyległych (w tym Bałtyku), a trzecim basen Morza Czarnego i Azowskiego (Jefferson i in. 1993). Stosunkowo niedawno ustalono, że zasoby morświnów, zasiedlające tak wielkie przestrzenie światowego wszechoceanu, różnią się od siebie tworzą populacje i subpopulacje. Początkowo Gaskin (1984) wyróżnił 3 populacje pacyficzną, atlantycką i czarnomorską. Zaproponował także wydzielenie 14 subpopulacji w północnym Atlantyku. Kryteriami, które użył były: kierunki migracji, izolacja geograficzna, preferencje i dostępność siedlisk oraz dostępność pokarmu. W późniejszych pracach Donovan i Bjørge (1995) rozróżnili kolejno 3 subpopulacje w pn-zach. Atlantyku, 7 w pn-wsch. Atlantyku i separowane populacje w Morzu Bałtyckim, Morzu Czarnym, zach. Grenlandii oraz w pn-zach. Afryce. Dalsze, genetyczne badania DNA (Andersen 1993, Andersen et al. 2001, Wang i Berggren 1997, Tiedemann i in. 1996, Wiemann i Tiedemann 2007), analizy morfometryczne (Børjesson i Berggren, 1997; Huggenberger i in. 2002), telemetryczne śledzenie wędrówek (Teilmann 2004), a także badania poziomu intoksykacji tkanek (Berggren i in. 1999; Szefer et al. 2002) oraz budowy ultrastrukturalnej zębów (Lockyer 1999) próbowały obraz ten uściślić, a także określić geograficzne granice zasięgu występowania poszczególnych populacji. Dyskontując wyniki powyższych prac, ale opierając się głównie na danych z analiz mitochondrialnego DNA, które dostarczają najsilniejszych argumentów na rzecz odrębności genetycznej poszczególnych populacji Grupa Robocza ds. morświnów Międzynarodowej Komisji Wielorybniczej i Porozumienia ASCOBANS podjęła w 2000 roku próbę zdefiniowania granic zasięgu poszczególnych populacji atlantyckich (IWC 2000). Cechą charakterystyczną wydzielonych populacji morświnów jest to, że szczególnie samice tego gatunku przemieszczają się na stosunkowo niewielkich obszarach. Przypisuje się to szczególnej ich filopatrii i stosunkowo niskiemu tempu ich rozprzestrzeniania. Przypuszcza się jednocześnie, że ponowne zasiedlenie obszarów przez samice z innych populacji czy stad byłoby bardzo powolne, a stosunkowo szybsze przemieszczanie się bardziej bezdomnych 9

10 samców nie jest w stanie zrekompensować braku samic. Tak więc najmniejszym wspólnym mianownikiem jest lokalna i genetycznie rozpoznawalna grupa samic. Na podstawie takich założeń wyróżniono 5 grup, których granice zasięgu wpisują się w poszczególne kwadraty podziału pn. Atlantyku wg ICES: Morze Bałtyckie (ICES IIId) 1 Kattegat, wewnętrzne wody Danii i niemieckie wody Bałtyku (ICES III a, b, c) północna część Morza Północnego (ICES IV a) centralna i południowa część Morza Północnego (ICES IV b) Morze Celtyckie/kanał La Manche Jednak relacje pomiędzy sąsiadującymi populacjami morświnów są wciąż niewystarczająco rozpoznane i wymagają dalszych badań (Palme i in. 2004). W granicach obszaru ICES IIId morświny występują regularnie u wybrzeży Danii, Niemiec, płd. Szwecji oraz Polski. W pozostałych rejonach pojawiają się rzadziej i nieregularnie. W Polsce odnotowywane są wzdłuż całego wybrzeża (Kuklik i Skóra 2004). Rys.1. Mapa rozmieszczenia raportów o przyłowie [ ], obserwacjach żywych [ ], oraz znalezionych na brzegu martwych morświnach [ ], wyznaczająca orientacyjny zasięg występowania tego gatunku w polskich obszarach morskich w latach (na podst. bazy danych Stacji Morskiej IO UG). Uwaga: Reprezentanci organizacji zawodowych rybaków, biorący udział w opracowywaniu planu, nie zgadzają się z powyższymi argumentami naukowymi, kwestionując istnienie odrębnej populacji w Morzu Bałtyckim. Ich stanowisko wyrażone jest w treści załącznika Siedliska Typowe środowisko morświnów to strefa przybrzeżna mórz i oceanów. Okazjonalnie wędrują także na głębsze wody. Często żerują na bardzo niewielkich głębokościach tuż przy brzegu, zwykle w miejscach spokojnych, wolnych od wszelkich zakłóceń. Z uwagi na wędrowny charakter tego gatunku trudno jest jednoznacznie zakreślić granice siedlisk, które mają znaczenie dla życia i przetrwania gatunku. Dlatego działania ochronne są podejmowane 1 ICES IIId - wody na wschód od cieśniny Sund oraz podwodnego progu leżącego na linii pomiędzy duńskim Gedser, znajdującym się na południowym przedłużeniu wyspy Falster, a niemieckim Darsser Ort. 10

11 w stosunku do rozległych obszarów, w których morświny bytują. Szczególna uwagę poświęca się tym rejonom, gdzie są obserwowane najliczniej Liczebność populacji W ostatnich latach opracowano i stosuje się kilka metod badawczych, pozwalających na stwierdzenie w jakiej obfitości występują na danym akwenie walenie. Do najpowszechniej używanych należą: 1) metoda transektów liniowych, czyli zbioru obserwacji z pokładu samolotu lub statku na wyznaczonych trasach; 2) detekcja hydroakustyczna z użyciem aktywnych i pasywnych rejestratorów dźwieków; 3) metody pośrednie np. liczenie przyłowu w stosunku do nakładu połowowego czy porównywanie ilości martwych zwierząt na brzegu; 4) metody ankietowe, czyli zbiór raportów o obserwacji zwierząt. Metoda transektów nadaje się głównie do zastosowania na obszarach, gdzie przypuszcza się, że przebywa duża liczba morświnów. Z góry wybiera się wtedy punkt startu i trasy, którymi będzie leciał samolot lub płynął statek. Obserwacja morświnów tą metodą staje się niemożliwa, jeśli prędkość wiatru przekracza 3 stopnie Beauforta, tzn 3,4-5,4 m/s, ponieważ fale skrywają morświny, a przechyły statku utrudniają ich zauważenie (Teilmann 2003). Z uwagi na bardzo małą współcześnie ilość morświnów w Bałtyku oszacowanie ich liczebności jest niezwykle trudne, ale duży jej spadek w odniesieniu do danych historycznych jest niewątpliwy. Szacunki wykonane na podstawie zwiadu lotniczego w 1995 roku na bałtyckich akwenach Danii, Niemiec i Szwecji wskazują, iż żyło tam 599 (CV=57%; 95% przedział ufności = 200-3,300) morświnów (Hiby i Lowell, 1996). Stosując zasadę ostrożnego podejścia, Wade (1998) podaje, że minimalna szacunkowa ilość dojrzałych do rozrodu osobników jest równa 192. Pomimo podejmowanych w latach 2001 i 2002 kolejnych prób, nie udało się oszacować liczebności morświnów w polskich obszarach morskich (Gillespie i in. 2005) Współcześnie systematyczne pozyskiwanie informacji na temat morświnów w Polsce zapoczątkowane zostało w końcu lat 80. przez Stację Morską Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego w Helu, która obecnie prowadzi polską bazę danych oraz koordynuje krajowe i uczestniczy w międzynarodowych badaniach morświnów na Bałtyku i Morzu Północnym. W polskiej bazie danych z lat znajduje się opis 104 morświnów, z czego 71 to raporty dotyczące przyłowu, 23 ciał morświnów wyrzuconych na brzeg, a 10 obserwacji zwierząt żywych. Zbiór danych jest kontynuowany. Wyniki prowadzonych obserwacji potwierdzają stałą obecność morświnów w składzie fauny polskich obszarów morskich. Dane o względnej liczebności tych ssaków, rozrodzie, odżywianiu, stopniu zanieczyszczenia tkanek i patologiach wzbogacają wiedzę faunistyczną o morświnach w Bałtyku. Z racji jednak na niewielką ilość dostępnego materiału, oszacowanie wielkości i charakterystyka populacji są niezwykle trudne Historyczne przyczyny spadku liczebności Największy spadek liczebności morświnów w Bałtyku nastąpił około połowy dwudziestego wieku. W Polsce były to już lata 50., kiedy spotkanie z morświnem stało się przyrodniczą rzadkością (Ropelewski 1956), ale w Szwecji, gdzie jeszcze w latach 60. odnotowywano liczny przyłów (Lindroth 1961), uznaje się za ten czas przełom lat 60. i 70. Za główne przyczyny drastycznego zmniejszenia ilości morświnów uważa się dzisiaj m.in. 11

12 rozległe zlodzenia w czasie mroźnych zim, przyłów w sieciach rybackich, a także już bardziej współcześnie obecne w środowisku zanieczyszczenia, które mogły zakłócić zdolność reprodukcyjną morświnów i uniemożliwić im naturalny przyrost. Przez całą drugą połowę XX wieku nie odnotowano żadnych symptomów poprawy stanu zasobów morświnów w polskiej części Morza Bałtyckiego Zlodzenia Przypuszcza się, że morświny dotknęła wyższa niż zwykle śmiertelność w okresie mroźnych zim, będącą wynikiem możliwego uwięzienia w pułapkach lodowych i okresowego ograniczenia dostępu do bazy pokarmowej. Mogło to wpłynąć na zredukowanie zasobów tych zwierząt w Bałtyku i jest uznawane za jedną z możliwych przyczyn obecnej sytuacji. Seina i Palosuo (1996) wymieniają kilkanaście ekstremalnie mroźnych zim w latach Do tych, które przyczynić się mogły do spadku liczebności morświnów zaliczyć można zimy przełomu lat 1939/40, 1941/42 czy 1946/47. Hipoteza ta niecałkowicie wyjaśnia współczesny brak morswinów, gdyż w przypadkach wcześniejszych równie mroźnych zim, np. w latach 1928/29, na wiosnę, zaraz po ustąpieniu lodów, odnotowano bardzo wysoką ilość zwierząt w przyłowie. Jeśli faktycznie spadek liczebności morświnów nastąpił na skutek mroźnych zim w latach 40., to odbudowa populacji napotykała dodatkowe utrudnienia z powodu wzrostu zanieczyszczeń, zakłóceń i presji połowowej Przyłów Jeszcze w pierwszej połowie XX wieku morświny były tak liczne, że polskie władze w latach 20. wprowadziły premiowanie za złowienie lub zabicie morświna, traktując ten gatunek jako przyczynę niszczenia sieci oraz konkurenta rybołówstwa do zasobów ryb. Początkowo wypłacano rybakom 2, potem 5 zł premii. Akcja ta zaowocowała statystykami, które wskazują, że w latach złowiono minimum 600 osobników, a (cyt.) w latach następnych łowiono wg sprawozdań Morskiego Urzędu Rybackiego do kilkuset morświnów rocznie (Ropelewski 1952, str. 59). Autor zauważa, że nie wszyscy rybacy, mimo wypłacanej premii, zgłaszali wówczas złowienie morświnów, a w tym samym okresie pewne ilości martwych zwierząt znajdowano na plażach naszego wybrzeża (Ropelewski, tamże). Rejestry złowionych morświnów mówią wyłącznie o osobnikach zgłaszanych przez polskich rybaków. Liczba osobników nie zgłaszanych oraz z przyłowu rybaków gdańskich i niemieckich z tego samego rejonu, nie jest znana. Bazy rybołówstwa z obszaru części Zatoki Gdańskiej dostarczały rocznie wielokrotnie więcej złowionych morświnów niż obserwuje się, łowi i znajduje dzisiaj w całej polskiej strefie Bałtyku. O ile w latach statystyki rybackie odnotowały złowienie 448 morświnów w tym rejonie, a w kolejnym dziesięcioleciu 269 (Ropelewski, 1952), to średnia roczna ilość doniesień o obecności morświnów z lat 90. dla całości polskich obszarów morskich wyniosła zaledwie 6-7 sztuk rocznie (Skóra i Kuklik 2003). Głównym narzędziem połowowym, w który wpadały wówczas morświny, były pławnice łososiowe (Ropelewski 1952). 12

13 Od 1936 roku brak jest systematycznych informacji o obecności morświnów w polskich wodach Bałtyku. Dopiero w 1950 roku odnotowano pierwszy przypadek znalezienia morświna na brzegu (Ropelewski 1956). O tym jednak, że morświnów było w Bałtyku jeszcze sporo w latach 60. przekonują ilości złowionych w pławnice łososiowe zwierząt na wodach południowej Szwecji (Lindroth 1962). Dlaczego w Polsce nie odnotowywano ich tak licznie należy prawdopodobnie tłumaczyć inną strukturą rybołówstwa w tych latach. W przeciwieństwie do rybaków szwedzkich, masowo używających wówczas pławnic, polscy rybacy bardziej rozwijali bałtyckie rybołówstwo włokowe. W Polsce w latach odnotowywano przyłów zaledwie 1-2 sztuk rocznie (Skóra i in. 1988). Od lat 90. XX wieku, kiedy rozpoczęto systematyczny zbiór informacji o morświnach, ilość raportów zwiększyła się, a poza przyłowem odnotowywane zaczęły być także obserwacje zwierząt żywych oraz fakty znajdowania osobników martwych wyrzuconych na brzeg przez fale. Od 1986 roku łącznie odnotowano 104 takie zdarzenia, z czego najwięcej - 12 przypadków - w 1996 roku (dane Stacji Morskiej UG). Morświny przyłowione w polskich wodach Bałtyku w tych latach to w większości osobniki młode z grup wiekowych 0-2 lat. Najstarszy z nich, ciężarna samica, miała 9 lat. Porównując liczby z okresów rozdzielonych cezurą lat 40. należy dodatkowo pamiętać, że dane z okresu lat 20. i 30. odnoszą się do znacznie mniejszego powierzchniowo akwenu, na jakim ówcześnie operowała polska flota rybacka. Także jej efektywność łowcza (mniejsza ilość kutrów i sieci oraz ich technologiczna jakość) była wielokrotnie niższa niż obecnie. Zatem spadek ilości morświnów w naszych wodach należy oceniać jako znacznie bardziej drastyczny, niż wynikałoby to z prostego porównania liczb Eksploatacja W czasach historycznych polowaniami na morświny trudniły się wszystkie bałtyckie narody. Poławiano je regularnie od XIV wieku na mięso i tłuszcz. Jeszcze w XVIII i XIX wieku istnieli liczni łowcy skupiający się w cechach. Szczególnie dobrze prosperowali oni w Danii. Konfiguracja cieśnin i zatok pozwalała na zapędzanie tych zwierząt w płytkie miejsca, skąd odgrodzone sieciami nie znajdowały drogi odwrotu. Zapiski mówią, że w Małym Bełcie w Danii od listopada do stycznia lat , zabijano średnio 981 osobników rocznie, a w okresie średnio 1278 szt. na rok. Polowaniem na morświny trudnili się także mieszkańcy wybrzeży południowego Bałtyku. W przywileju z 17 VII 1378 roku, w którym Wielki Mistrz Krzyżacki Winrych von Klipprode nadał Helowi prawa miejskie, spotykamy zapis zobowiązujący helan do płacenia rocznego podatku od złowionych morświnów przez każdą z łodzi rybackich (Ropelewski 1952). Współcześnie morświny w rejonie Morza Bałtyckiego nie są obiektem celowych połowów. 2. Status ochronny morświna Morświn jest jednym z najbardziej zagrożonych gatunków spośród morskich ssaków w Europie. Mimo, że od lat jest chroniony szeregiem aktów prawnych, jego zasoby nie wykazują symptomów poprawy. Aktualnie do najbardziej zagrożonych, a także najmniej licznych, zalicza się morświny w Morzu Bałtyckim. 13

14 W klasyfikacji zagrożeń stworzonej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) 2 morświn jest sklasyfikowany jako gatunek narażony na wyginięcie (kategoria VU) zarówno globalnie: A1cd, jak również na obszarze Morza Bałtyckiego; A1c,C1+2b (IUNC 2004) 3. Jednak ostatnia ocena stanu gatunków europejskich ssaków wykonana dla potrzeb Unii Europejskiej wskazuje, że bałtyckie zasoby morświnów są sklasyfikowane już jako krytycznie zagrożone - C2a(ii) (Hammond, 2007) Konwencje międzynarodowe i inne akty prawa międzynarodowego dotyczące ochrony morświnów. Najważniejszymi podpisanymi przez Polskę międzynarodowymi aktami prawnymi, które w praktyce chronią ten gatunek są: Konwencja Berneńska 5 i Dyrektywa Siedliskowa 6, Konwencja Bońska 7 i Porozumienie ASCOBANS 8, Konwencja Waszyngtońska Konwencja Berneńska Konwencja Berneńska to Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk. Rozporządzenie 29/1986 wymienia morświna w załączniku II, który obejmuje ściśle chronione gatunki zwierząt. Zakazuje się zatem umyślnego chwytania, posiadania i zabijania go, jak też rozmyślnego niszczenia lub uszkodzenia jego miejsc odpoczynku i rozrodu. Nie wolno również przeszkadzać zwierzętom m in. w okresie rozrodu lub wtedy gdy mają młode, jeżeli takie postępowanie miałoby mieć istotne skutki w odniesieniu do celów tej Konwencji. Przepisy tej Konwencji zabraniają też posiadania i handlu żywymi lub martwymi zwierzętami (także wypreparowanymi). Narzędziem wdrażania postanowień Konwencji Berneńskiej o ochronie europejskiej przyrody żywej i naturalnych siedlisk (Convention on the Conservation of Europaean Wildlife and Natural Habitats) z 1979 r., jest tzw. Dyrektywa Siedliskowa (92/43/EWG). Celem Dyrektywy Siedliskowej Wspólnoty Europejskiej jest ochrona różnorodności biologicznej na obszarze państw członkowskich Unii Europejskiej. 2 The World Conservation Union ( The International Union for the Conservation of Nature and Natural Resources) 3 Sposób klasyfikacji IUCN: A1c=z powodu zmniejszenia się obszaru występowania i/ lub pogorszenia jakości środowiska, w którym gatunek żyje, ocenia się, że populacja zmniejszyła się o więcej niż 20% w ciągu ostatnich 10 lat lub w okresie życia ostatnich trzech generacji.a1d= tak jak w poprzednim punkcie ale ocena opiera się na rzeczywistym lub zakładanym wykorzystaniu (gatunku) C1=mała populacja, która sukcesywnie ulega stałemu zmniejszeniu o przynajmniej 10% w ciągu 10 lat lub w okresie życia ostatnich trzech generacji.c2b=wszystkie osobniki znajdują się w lokalnej populacji 4 The Baltic Sea subpopulation is assessed separately as Critically Endangered (C2a(ii)). The current information on abundance provides evidence for a population size of fewer than 250 mature animals, and a continuing decline can be inferred based on the current information on bycatches. All individuals in the Baltic Sea population belong to one subpopulation. 5 Konwencja Berneńska - Konwencja o Ochronie Gatunków Dzikiej Flory i Fauny Europejskiej oraz ich Siedlisk, sporządzona w Bernie dnia 19 września 1979 r. 6 Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku W Sprawie Ochrony Siedlisk Naturalnych oraz Dzikiej Fauny i Flory 7 Konwencja Bońska - Convention on Migratory Species (UNEP/CMS) Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt Konwencja o Ochronie Wędrownych Gatunków Dzikich Zwierząt sporządzona w Bonn dnia 23 czerwca 1979r 8 ASCOBANS - Agreement on the Conservation of Small Cetaceans of the Baltic and North Seas Porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku i Morza Północnego 9 Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES ) - Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem 14

15 Działania służące ochronie przyrody mają być przede wszystkim ukierunkowane na gatunki zwierząt i typy siedlisk przyrodniczych, będące przedmiotem wspólnego zainteresowania. Państwa członkowskie powinny zapewnić utrzymanie lub odtworzenie korzystnego dla tych gatunków statusu. Status ochronny gatunku jest uznany za sprzyjający, jeśli gatunek w przyszłości może przeżyć jako część naturalnego środowiska, w którym żyje, naturalny obszar jego występowania nie ulega zmniejszeniu a środowisko, w którym bytuje jest dostatecznie rozległe, aby populacje gatunku mogły być zachowane również w przyszłości. Państwa UE są zobowiązane aby przestrzegać stanu zachowania gatunków, które Dyrektywa Siedliskowa wymienia w specjalnych załącznikach. Morświn został umieszczony w załączniku II 10 oraz IV 11 jako gatunek wymagający ścisłej ochrony własnej oraz ochrony siedlisk, które są istotne dla jego życia. Państwa członkowskie powinny wprowadzić rygorystyczny system dla ochrony tych gatunków i zakazać zamierzonego uśmiercania lub odławiania ich w środowisku naturalnym, zamierzonego zakłócania ich spokoju jak też pogarszania lub niszczenia miejsc rozrodu i przebywania tych zwierząt. Podobnie ma być zakazane posiadanie, przewożenie i handel osobnikami złapanymi na wolności. Państwa członkowskie powinny wprowadzić także system monitorowania niezamierzonego odławiania lub uśmiercania gatunków z załącznika IV i w razie potrzeby, podjąć konieczne badania i działania aby zapewnić stan, kiedy niezamierzone odławianie nie ma istotnie negatywnego oddziaływania na populację tych gatunków. Należy także wiedzieć, że w ramach systemu Natura 2000 dla gatunków z Załącznika II tworzy się tzw. obszary specjalnej ochrony (PLH). W Polsce są dwa takie miejsca systemu Natura 2000, gdzie morświn stanowić powinien przedmiot szczególnej ochrony i zarządzania. Są to: Zatoka Pucka i część akwenu w rejonie Półwyspu Helskiego (PLH ) oraz wody Zatoki Pomorskiej przyległe do Wolina i Uznamu (PLH ) Konwencja Bońska W Konwencji Bońskiej to Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (UNEP/CMS). Weszła w życie w 1983 roku. Morświny wymienione są w jej załączniku II jako gatunek wędrowny, posiadający niekorzystny stan zachowania, co do którego istnieje potrzeba zawarcia międzynarodowych porozumień w celu jego ochrony i kontroli. Przykładem takiego aktu jest Porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku i Morza Północnego - ASCOBANS - Agreement on the Conservation of Small Cetaceans of the Baltic and North Seas. Porozumienie to weszło w życie w 1992 roku i należy do umów międzynarodowych zawierających w ramach Konwencji Bońskiej. Obecnie podpisało je dziesięć państw: Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, Litwa, Niemcy, Polska, Szwecja i Wielka Brytania. Polska podpisała Porozumienie w 1995 roku, zostając jego 7 państwem członkowskim. Celem porozumienia ASCOBANS jest stworzenie i utrzymywanie korzystnego stanu zachowania małych waleni. Załącznikiem do Porozumienia jest międzynarodowy plan ochrony i zarządzania, opracowany dla morświnów bałtyckich, który zawiera środki 10 ZAŁĄCZNIK 2 Gatunki roślin i zwierząt będące przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia specjalnych obszarów ochrony. 11 ZAŁĄCZNIK 4 Gatunki roślin i zwierząt będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, które wymagają ścisłej ochrony 15

16 badawcze, ochrony i administracyjne, które powinny podjąć wszystkie państwa członkowskie w zakresie zachowania małych waleni (morświnów) w porozumieniu z innymi kompetentnymi gremiami międzynarodowymi. W załączniku do Porozumienia wymieniono następujące środki: 1) ochronę i zarządzanie siedliskami morświnów, 2) określenie istotnych dla małych waleni akwenów i przeprowadzenie badań koordynowanych i rozdzielanych pomiędzy stronami układu i kompetentnymi organizacjami międzynarodowymi, 3) wykorzystanie zwierząt z przyłowu i wyrzuconych na brzeg do badań, 4) ustawodawstwo 5) informację i edukację. Plan odtworzenia populacji morświnów bałtyckich ASCOBANS (Plan Jastarnia ) Od wielu dziesięcioleci wiedziano i przyznawano na forum międzynarodowym, że sytuacja morświnów bałtyckich budzi zaniepokojenie. Drugie Spotkanie stron ASCOBANS, jakie odbyło się w listopadzie 1997 r. w Bonn (Niemcy), przyjęło Rezolucję o Przypadkowym Połowie Małych Waleni i zaprosiło Strony i Państwa Strefy do opracowania planu odtworzenia morświnów w Morzu Bałtyckim. Plan ten opracowano w Polsce w Jastarni w trakcie seminarium w dniach roku (ASCOBANS 2002). W spotkaniu uczestniczyło ponad 40 osób z sześciu państw nadbałtyckich. Uczestnicy seminarium reprezentowali rybaków, grupy zajmujące się ochroną środowiska, odpowiednie ministerstwa, konwencje międzynarodowe oraz instytucje prywatne i publiczne. Plan odtworzenia populacji morświnów bałtyckich ma na celu: a. podjęcie kroków zapobiegawczych, zmierzające do natychmiastowego zmniejszenia przyłowu do co najwyżej dwóch morświnów rocznie (w rejonie, w którym dokonano oszacowania liczebności populacji). Oszacowanie to bazuje na inwentaryzacji morświnów przeprowadzonej w południowym Bałtyku w 1995 roku. Według szacunkowych danych, rocznie w sposób niezamierzony, odławianych jest 7 morświnów. b. jak najszybszą poprawę stanu wiedzy w kluczowych dla sprawy dziedzinach; c. określenie (pod względem ilościowym) celów odtwarzania, w miarę przybywania informacji na temat statusu populacji, niezamierzonego przyłowu i innych zagrożeń. Aby osiągnąć powyższe cele, kraje nadbałtyckie powinny: 1. spróbować zmniejszyć przypadkowy przyłów morświnów 2. zintensyfikować badania naukowe i obserwacje morświnów 3. stworzyć takie plany wykorzystania i zarządzania dla ewentualnych obszarów ochronnych, które respektują ochronę morświna i to, co jest dla niego istotne, jak np. spokój w siedlisku czy dostęp do pokarmu 4. wyznaczyć osoby lub instytucje do utrzymywania kontaktów międzynarodowych Przy realizacji planu państwa będące stronami Porozumienia ASCOBANS powinny współpracować z m.in. z komitetami naukowymi HELCOM, ICES i IWC a także z Komisją Europejską w sprawach dotyczących rybołówstwa. Pierwszej oceny skuteczności działania planu należy dokonać w trzy lata po wprowadzeniu akustycznych urządzeń odstraszających ( pingerów). Ponadto kraje bałtyckie powinny co roku informować ASCOBANS o tym, jak założenia planu realizowane są w praktyce. Aby nadzorować przeprowadzenie Planu sygnatariusze ASCOBANS delegowali do grupy roboczej reprezentantów urzędów i organizacji zarówno d/s rybołówstwa, jak i ochrony środowiska. Wskazane jest uczestnictwo w pracach grupy przedstawicieli tych sektorów ze wszystkich państw-stron Porozumienia. 16

17 2.1.3.Konwencja Waszyngtońska Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES) zwana Konwencją Waszyngtońską, ratyfikowana przez Polskę w 1990 roku, w Załączniku 2 do Konwencji (Rozporządzenie 45/1976) wymienia gatunki, które mogą być zagrożone jeśli handel nimi nie zostanie uregulowany. Regulacje prawne Wspólnoty Europejskiej idą w tym zakresie jeszcze dalej. W Załączniku A rozporządzenia Komisji WE 1332/2005 wymienia się wszystkie gatunki waleni (załącznik ten odpowiada Załącznikowi I konwencji CITES) i tym samym zabrania niemal całkowicie eksportu oraz importu jakichkolwiek gatunków waleni lub ich części 2.2. Inne międzynarodowe akty i regulacje prawne dotyczące ochrony środowiska i przyrody chroniące zasoby morświnów. Istnieją też inne porozumienia i postanowienia, które wprawdzie nie odnoszą się wprost do ochrony tego gatunku to ich treść i powinności stron czynią to pośrednio. Są to: Konwencja Hesińska, Międzynarodowej Konwencja o Regulacji Wielorybnictwa, Konwencja o Prawie Morza ONZ, Konwencja ONZ o Różnorodności Biologicznej oraz przygotowywana Europejska Strategia Morska Wspólnoty Europejskiej Konwencja Helsińska Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego zwana Konwencją Helsińską została sporządzona 9 kwietnia 1992 r. Polska ratyfikowała ją w 1999 roku. W 1996 roku organ wykonawczy tej konwencji Komisja Helsińska (HELCOM) przyjął specjalną rekomendację dla ochrony bałtyckich morświnów. W swym Zaleceniu nr 17/2 stwierdza, że ilość morświnów w Bałtyku uległa dramatycznemu zmniejszeniu i że niezamierzony odłów tych zwierząt w trakcie połowów ryb, pogorszenie warunków i zakłócenia w środowisku, w którym żyją, mają niekorzystny wpływ na ten gatunek. Sytuacja morświnów bałtyckich wymaga podjęcia natychmiastowych środków tak, aby można było zapewnić dalsze istnienie tego gatunku. Zgodnie z postanowieniem państwa członkowskie powinny wykonać następujące zalecenia: unikać przypadkowego odławiania morświnów sprzętem rybackim, podjąć działania w porozumieniu z ICES służące zbieraniu i analizie informacji. Potrzebne są m. in. informacje o obszarze występowania morświnów jak też zagrożeniach dla tego gatunku takich jak: zawartość substancji trujacym w środowisku, śmiertelność spowodowana przez sprzęt rybacki jak też zakłócenia spowodowane przez ruch statków ( hałas pod wodą), rozważyć, czy nie są potrzebne morskie obszary ochronne dla morświnów np. w ramach Morskich Obszarów Chronionych BSPA (Baltic Sea Protected Areas) na Bałtyku tam, gdzie wiadomo jest, że przebywają morświny, co trzeci rok składać raport o wykonaniu zaleceń Komisji. Ten punkt został zmieniony na raportowanie coroczne tak, aby ASCOBANS mogło zbierać dane od państw członkowskich, a HELCOM od krajów nadbałtyckich, nie będącymi członkami ASCOBANS. 17

18 Międzynarodowa Konwencja o Regulacji Wielorybnictwa 12 Powstała w 1946 roku powołując jako organ wykonawczy Międzynarodową Komisję Wielorybniczą - IWC 13. Celem tej komisji jest zachowanie stanu populacji wielorybów (13 gatunków dużych wielorybów), a z drugiej strony systematyczny rozwój przemysłu wielorybniczego. Można za pomocą tej konwencji chronić gatunki zagrożone, ustanawiać obszary ochronne dla wielorybów, wyznaczać ilościowe kontyngenty połowów i ustanawiać przepisy dotyczące wielkości odławianych zwierząt, określać okresy ochronne i okresy połowu, definiować miejsca ochrony i odławiania wielorybów, zakazać połowu karmiących i wychowujących młode samic oraz zestawiać informacje o połowach i inne dane statystyczne i biologiczne. Komisja Wielorybnicza ma trzy komitety, z których jeden jest komitetem naukowym. W jego skład wchodzą setki badaczy wielorybów. Zadaniem komisji jest propagowanie zagadnienia i, w razie potrzeby, badanie wielorybów i ich połowów, zbieranie i analiza danych statystycznych o obecnym statusie populacji i wpływie na nią połowów prowadzonych przez człowieka, ocena i upowszechnianie informacji o środkach, które mogą przyczynić się do zwiększenia populacji tych ssaków. Pod nadzorem komitetu naukowego działa pewna ilość podkomitetów i grup roboczych, wśród których, w kontekście ochrony morświnów, szczególnie ważny jest komitet do spraw małych waleni. Grupa ta corocznie określa najważniejsze gatunki i obszary, które powinny zostać zbadane. Grupy naukowców analizują m in. zasięg terytorialny małych waleni, ich wędrówki w różnych porach roku, ekologię oraz zamierzony i przypadkowy połów tych ssaków. W ostatnich latach zajmowano się m in. sytuacją bałtyckich morświnów Konwencja o Prawie Morza ONZ Konwencja Morska ONZ ( UNCLOS 1982) weszła w życie w 1994 roku. Rozdział 11 Konwencji traktuje o ochronie i zachowaniu środowiska morskiego. Stwierdza się w nim m.in., że państwa powinny stosować lub w porozumieniu z innymi krajami wdrażać takie metody, które pozwalają chronić żyjące zasoby morza. Artykuły 65 i 120 dotyczą ssaków morskich. Państwa z dostępem do morza lub kompetentne organizacje międzynarodowe powinny zapobiec, ograniczyć lub uregulować eksploatację ssaków morskich jeszcze bardziej restrykcyjnie niż podaje to konwencja, Państwa powinny współpracować ze sobą w zakresie ochrony ssaków i w kwestii waleni, powinny też współpracować z kompetentnymi organizacjami międzynarodowymi w celu ich ochrony, gospodarki nimi i prowadzenia badań naukowych Konwencja ONZ o Różnorodności Biologicznej Konwencja o różnorodności biologicznej tzn. Konwencja z Rio de Janeiro (CBD) 14 została podpisana w 1992 roku i weszła w życie w Polsce w 1996 roku Jej celem jest globalna ochrona biologicznej różnorodności (ekosystemów, gatunków, zasobów genetycznych), zrównoważone użytkowanie zasobów różnorodności biologicznej tak, by płynące z ich użytkowania korzyści były dzielone w sprawiedliwy i niezależny sposób. W skład konwencji wchodzi odrębny program roboczy dotyczący środowiska 12 International Convention for the Regulation of Whaling 13 International Whaling Commission 14 Convention on Biological Diversity (CBD) = Konwencja o różnorodności biologicznej. 18

19 morskiego i wybrzeży, którego celem jest zwiększenie różnorodności biologicznej mórz i wybrzeży morskich. Agenda konwencji zawiera pięć głównych problemów wymagających rozstrzygnięć: 1) Wdrażanie zintegrowanego zarządzania obszarami morskimi i wybrzeżem (IMCAM 15 ), 2) ochrona żywych zasobów obszarów morskich i wybrzeża, 3) tereny chronione obszarów morskich i wybrzeża, 4) marikultura 5) inwazje gatunków egzotycznych Europejska Strategia Morska Wspólnoty Europejskiej Komisja Europejska opracowała tzw. Zieloną Księgę dotyczącą przyszłej unijnej polityki morskiej (dokument COM (2006) 275) 16. Podstawowym celem strategicznym na lata zawartym w tym dokumencie jest szczególna potrzeba określenia wszechstronnej polityki morskiej ukierunkowanej na rozwijanie prosperującej gospodarki morskiej w sposób zapewniający zrównoważoną ochronę środowiska. Taka polityka powinna być wspierana badaniami naukowymi, technologią i innowacjami na najwyższym poziomie. Cel ten opary jest na dwóch filarach, pierwszym odwołującym się do strategii Lizbońskich i drugim służącym poprawie stanu zasobów, na których opierają się wszystkie działania w tej dziedzinie, a więc stanu samego morza. Wymaga to zarządzania opartego na ekosystemie i wspartego wiedzą naukową. Komisja przygotowała podstawy takiego zarządzania, przedstawiając swoją strategię tematyczną dotyczącą środowiska morskiego i zawartą w propozycji dyrektywy strategii morskiej (COM (2005) 505 wersja ostateczna) 17 Głównym założeniem strategii jest osiągnięcie dobrego stanu środowiska morskiego przed rokiem W sprawie ssaków morskich, strategia zaleca ocenę i badanie populacji, ich statusu i zasięgu występowania, by określić istniejące zagrożenia i środki, które należy podjąć w celu ich ochrony Ochrona morświna w prawodawstwie polskim. W Polsce morświny są chronione od 1984 roku. Aktualnie czyni to Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237). Wpisany do Załącznika nr 1 jako wymagający ochrony czynnej zaliczony został do gatunków zwierząt objętych ochroną ścisłą. Jest także wpisany do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (Głowaciński ed.2001) Status morświna w prawie innych krajów bałtyckich. Także inne kraje bałtyckie oceniając skalę zagrożenia na którą są narażone bałtyckie morświny wyznaczyły wysoki status ochronny dla tego gatunku. Tabela 1. Klasyfikacja zagrożenia morświna w krajach bałtyckich wg klasyfikacji. Kraj Zagrożenie Szwecja Gatunek narażony (VU,A2bde+3bde+4bde; CI) (Gärdenfors2005) Dania Gatunek nie jest wymieniony w przeglądzie zagrożonych gatunków z roku IMCAM=Integrated Marine and Coastal Area Managment= zintegrowane zarządzanie obszarami morskimi i przybrzeżnymi 16 tekst dostępny pod adresem: 17 tekst dostępny pod adresem: 19

20 (Stolze i Phil 1997). Wymienia się go w Żółtej Księdze Danii, według której gatunek zmniejsza liczebność, ale nie jest jeszcze poważnie osłabiony (Stolze i Phil 1998) Niemcy Skrajnie zagrożony w Bałtyku (klasa I) ( Merck i inni 1996) Polska Nieokreślony status gatunku (klasa I) (Glowacinski 1992), gatunek najmniejszej troski (Głowaciński 2002) Estonia Gatunek nie jest wymieniony w przeglądzie zagrożonych gatunków z roku 1998 (Lilleleht 1998) Łotwa Gatunek wymarł na Łotwie (klasa 0) (Latvian Environment Agency 2004) Litwa Nie ma zapisu na temat gatunku (Balevicius 1992) Rosja Nie zdefiniowano statusu morświna bałtyckiego, gatunek jest nieliczny i słabo zbadany (klasa 4) ( Anon 2001) Jeśli gatunek nie został zapisany na liście danego kraju, może to być spowodowane tym, że nie występuje na terenie kraju; że gatunek, z jakiejś przyczyny, nie był poddawany ocenie lub, że został oceniony jako nie należący do zagrożonych. Organ Unii Europejskiej, Europejska Agencja Środowiska (EEA) w swojej bazie dot. bioróżnorodności Europy (EUNIS 18 ) podaje takie dane dla 5 bałtyckich krajów. Tabela 2. Status zasobów morświna w pięciu krajach bałtyckich wg. EEA. Kraj Status Kod Źródło informacji wg EEA Dania Obniżający liczebność / Decreasing Miljo- og X species Energiministeriet (1998) Dania Narażony / Vulnerable V Miljoministeriet (1991) Niemcy Zagrożony / Endangered 1 Nowak E. et al. (1994) Niemcy Narażony / Vulnerable 2 Binot, M. et al. (1998) Łotwa Wymarły / Extinct EX Latvian NRC (2002) Polska Najmniejszej troski / Lower Risk LRl Polish NRC (2002) 19 Szwecja Narażony / Vulnerable 2 Ahlén, I. et al. (1996) 2.5. Regulacje prawne w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej UE W 2002 r. miała miejsce reforma Wspólnej Polityki Rybackiej UE. W ramach tej reformy Rada Wspólnoty Europejskiej wydała rozporządzenie Rady (WE) nr 2371/2002 z dnia 20 grudnia 2002 r. w sprawie ochrony i zrównoważonej eksploatacji zasobów rybołówstwa w ramach Wspólnej Polityki Rybołówstwa (Dz.U. L 358 z , str.59). Zgodnie z artykułem 2 rozporządzenia, Wspólna Polityka Rybołówstwa ma zapewnić taką eksploatację żywych zasobów wodnych, która gwarantowałaby zrównoważone warunki ekonomiczne, środowiskowe i społeczne. W tym celu, Wspólnota zastosuje podejście zapobiegawcze poprzez podjęcie środków mających na celu ochronę i utrzymanie żywych zasobów wodnych, zapewnienie ich zrównoważonej eksploatacji oraz zminimalizowanie wpływu działań połowowych na morski ekosystem. Wspólna Polityka Rybołówstwa ma być zgodna z innymi politykami Wspólnoty, w szczególności zaś z polityką środowiskową. Dyrektywa Rady nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony naturalnych siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory przyznaje waleniom status roku przypisanie tego statusu morświnom w Polsce w 2002 roku było błędem, na co wskazuje ostatnia kwalifikacja EEA z