Emisja substancji chemicznych z biurowych urzàdzeƒ drukujàcych i powielajàcych

Transkrypt

1 PRACE POGLÑDOWE REVIEW PAPERS, Emisja substancji chemicznych z biurowych urzàdzeƒ drukujàcych i powielajàcych Emission of chemical substances from office equipment Joanna Kowalska (a, b), Ma gorzata Szewczyƒska (a, b), Ma gorzata PoÊniak (a, b) (a) koncepcja (b) opracowanie tekstu i piêmiennictwa Zak ad Zagro eƒ Chemicznych, Py owych i Biologicznych, Centralny Instytut Ochrony Pracy Paƒstwowy Instytut Badawczy, Warszawa Kierownik Zak adu Zagro eƒ Chemicznych, Py owych i Biologicznych: dr M. PoÊniak Dyrektor CIOP-PIB: prof. dr hab. n. med. D. Koradecka STRESZCZENIE Urzàdzenia biurowe mogà emitowaç szereg potencjalnie szkodliwych zanieczyszczeƒ. Drukarki i kserokopiarki sà êród em lotnych zwiàzków organicznych (LZO), które przynajmniej w cz Êci pochodzà z tonerów poddawanych ogrzewaniu podczas procesu drukowania oraz py ów papieru. LZO zidentyfikowane podczas badania emisji z urzàdzeƒ drukujàcych obejmujà toksyczne zanieczyszczenia powietrza, takie jak benzen, toluen, etylobenzen, ksylen, styren, a tak e formaldehyd. Biurowe urzàdzenia drukujàce sà uznawane za g ówne êród a emisji wewn trznej bardzo drobnych czàstek aerozolu. Poziomy emisji niektórych zanieczyszczeƒ powietrza z urzàdzeƒ biurowych mogà byç stosunkowo niskie w porównaniu do innych znanych êróde, takich jak materia y budowlane. Jednak urzàdzenia biurowe sà potencjalnie wa nym êród em nara enia cz owieka ze wzgl du na niewielkà odleg oêç od ludzi, którzy je u ywajà zarówno w domu jak i w biurze. ABSTRACT Anumber of potentially harmful pollutants are emitted from office equipment. Printers and copiers are sources of volatile organic compounds (VOC), which at least partly, are generated from the heated toner and paper dust during printing process. Benzene, toluene, ethylbenzene, xylenes, styrene, and formaldehyde were detected in the blended emissions emitted from printing devices. Office printing devices are recognized to be the major sources of indoor fine and ultrafine aerosol particles. The emissions of certain pollutants from office equipment may be at relatively low level compared to other known sources (e.g. building materials). However, office equipment is potentially the important source of human exposure due to the short distance for the people operating them both at home and in the office. Key words: emission, VOCs, ultrafine particles, office equipment, indoor air S owa kluczowe: emisja, lotne zwiàzki organiczne, czàstki ultra drobne, urzàdzenia biurowe, powietrze wewn trzne WST P W ciàgu ostatnich dwudziestu lat post py w technologii informatycznej zwi kszy y iloêç i zmieni y charakter urzàdzeƒ u ywanych na stanowiskach pracy. W 2011 r. odsetek przedsi biorstw w Polsce wykorzystujàcych komputery wyniós 95,7% [1]. Ponadto wzrasta wykorzystanie komputerów przenoênych (notebooków) obejmujàce zarówno prac jak i Êrodowiska poza pracà. Coraz wi cej pracowników sp dza w pomieszczeniach wewn trznych znacznà cz Êç dnia. Docierajàce informacje na temat pogarszania si stanu zdrowia pracowników przejawiajàcego si niespecyficznymi objawami nazwanymi Syndromem Chorych Budynków (ang. SBS Sick Building Syndrome) pod wp ywem warunków pracy w budynkach biurowych, sk oni y badaczy do poszukiwania êróde tych dolegliwoêci. Poczàtkowo za zanieczyszczenia Nades ano: Zatwierdzono do druku:

2 124 powietrza wewn trznego uwa ano dwutlenek w gla, par wodnà, kurz, py, nieprzyjemne zapachy oraz mikroorganizmy. Ich êród em mia o byç powietrze zewn trzne zanieczyszczone w wyniku dzia aƒ przemys owych cz owieka. Badania zanieczyszczeƒ powietrza pomieszczeƒ wewn trznych wykaza y obecnoêç w powietrzu wewn trznym oko o 800 zwiàzków chemicznych [2]. Dotychczasowe badania wskazujà, e najcz - Êciej syndrom SBS, wywo ujà lotne zwiàzki organiczne (ang. Volatile Organic Compounds VOCs) oraz bioaerozole g ównie, jako zawieszone w powietrzu grzyby mikroskopijne i bakterie [3, 4]. Tylko niektórym z tych czynników przypisuje si dzia anie chorobotwórcze, ale wiele z nich podejrzewanych jest o powodowanie objawów ze strony górnych dróg oddechowych (podra nienia b on Êluzowych, suchoêç gard a), podra nienie oczu, zm czenia, os abienia koncentracji, bóle g owy. Oznaczane poziomy st eƒ lotnych zwiàzków organicznych (LZO) w powietrzu pomieszczeƒ biurowych sà wy sze w porównaniu z powietrzem atmosferycznym, zewn trznym. Stàd sàdzi si, e po owa zwiàzków organicznych obecnych w powietrzu pomieszczeƒ pochodzi z wewn trznej emisji z materia ów wykoƒczeniowych wn trz oraz przedmiotów/urzàdzeƒ niezb dnych pracownikom banków, gie dy, firm ubezpieczeniowych, prawniczych, notarialnych, podatkowych, doradczych, informatycznych, administracji paƒstwowej [5]. Poziom st eƒ zwiàzków w powietrzu na stanowiskach pracy zale y tak e od aktywnoêci pracowników: znacznie maleje po opuszczeniu przez nich pomieszczeƒ biurowych. Ze wzgl du na szybkie tempo zmian technologicznych na rynku oferujàcym wyposa enie biurowe prowadzona jest systematyczna ocena emisji zanieczyszczeƒ z urzàdzeƒ biurowych spowodowana tak e zwi kszeniem wykorzystania sprz tu biurowego przez pracowników, w po àczeniu z troskà o ich zdrowie. METODY BADANIA EMISJI Zazwyczaj, aby oceniç produkt pod wzgl dem emisji substancji szkodliwych do powietrza pomieszczeƒ wewn trznych bada si materia y s u àce do wykaƒczania wn trz lub gotowe produkty w komorach badawczych lub celkach pomiarowych. Do oceny emisji z urzàdzeƒ biurowych stosuje si komory pomiarowe wystarczajàco du e, aby pomieêciç gotowy produkt o obj toêci 1 i 5 m3 anawet powy ej 50 m3 z ustalonà temperaturà i wilgotnoêcià wzgl dnà powietrza, sà to najcz Êciej: temperatura pokojowa (21 23 C) i Êrednie warunki wilgotnoêci (45 55% ww.) [6, 7]. W trakcie badania prowadzone sà pomiary emisji pojedynczych zwiàzków chemicznych charakterystycznych dla danego typu grupy materia ów. Nast pnie obliczane sà wielkoêci specyficzne: powierzchniowa lub masowa szybkoêç emisji [8]. Ze wzgl du, na obecnoêç wielu lotnych zwiàzków organicznych (LZO, z ang. VOCs) w badanych próbkach powietrza do oceny wielkoêci emisji wyliczana jest tak e suma emitowanych lotnych zwiàzków (TLZO, z ang. TVOCs) suma st eƒ zidentyfikowanych i niezidentyfikowanych lotnych zwiàzków organicznych wyst pujàcych w eluacie z kolumny mi dzy n-heksanem a n-heksadekanem, wraz z nimi [8]. WielkoÊç TLZO jest traktowana jako czynnik specyficzny dla badanego produktu i u ywana do porównania produktów o podobnym profilu emisji LZO. W piêmiennictwie [3, 5 7] znaleêç mo na wskaêniki emisji dla nast pujàcych grup zanieczyszczeƒ: lotne zwiàzki organiczne, ozon, py i Êrednio lotne zwiàzki organiczne (SLZO, z ang. SVOCs). Ta ostatnia kategoria obejmuje estry kwasu ftalowego, bromowane Êrodki zmniejszajàce palnoêç, fosforoorganiczne Êrodki zmniejszajàce palnoêç i wielopierêcieniowe w glowodory aromatyczne (WWA, z ang. PAHs). Do oceny st eƒ poszczególnych substancji chemicznych powietrze z komory pomiarowej kierowane jest do próbników, w których zwiàzki sà zatrzymywane i zat ane. Takimi próbnikami dla lotnych zwiàzków organicznych sà rurki wype nione sorbentami np. Tenaxem TA, w glem aktywnym. LZO po zakoƒczonych badaniach komorowych sà odzyskiwane z sorbentów w wyniku np. desorpcji termicznej lub ekstrakcji rozpuszczalnikiem i analizowane z zastosowaniem metody chromatografii gazowej po àczonej ze spektrometrià mas (GC/MS). W celu oznaczania aldehydów i ketonów, próbki powietrza pobierane sà na el krzemionkowy modyfikowany 2,4-dinitrofenylohydrazynà (2,4-DNFH) i oznaczane metodà wysokosprawnej chromatografii cieczowej (HPLC) z detektorem diodowym. Metoda HPLC wykorzystywana jest tak e do oznaczania poziomu wielopierêcieniowych w glowodorów aromatycznych w analizowanym powietrzu. Do oznaczania st eƒ drobnych czàstek wykorzystywaç mo na próbniki typu PEM2,5 (Personal Environmental Monitor) dla frakcji respirabilnej oraz PEM10 dla frakcji torakalnej, w których drobne czàstki osadzajà si na filtrach teflonowych. Ró nice mas filtrów przed pomiarami i po pomiarach pozwalajà ilo- Êciowo oceniç udzia drobnych czàstek o Êrednicy aerodynamicznej poni ej 2,5 µm (PM 2,5 ) i 10 µm (PM 10 ). Wykorzystywane sà tak e metody pomiaru bezpo- Êredniego do monitorowania emisji np ozonu lub czàstek drobnych (PM 10 ) w sposób ciàg y [9].

3 125 EMISJA Z URZÑDZE BIUROWYCH Prowadzone sà intensywne prace nad ocenà jako- Êciowà i iloêciowà emisji z elementów stanowisk komputerowych. Wed ug doniesieƒ Êwiatowej literatury emisja lotnych zwiàzków organicznych, Êrednio lotnych zwiàzków organicznych, ozonu i czàstek jest zwiàzana z dzia aniem sprz tu tj. komputera, telefonów, faksów, skanerów drukarek i kserokopiarek [10, 11]. LZO, SLZO i czàstki mogà byç równie emitowane z papieru przetworzonego podczas drukowania i kopiowania [11]. ObecnoÊç ozonu i czàstek py u w powietrzu wewn trznym zosta a powiàzana z wyst powaniem objawów chorobowych, takich jak podra nienie oczu, nosa i gard a, ból g owy i zm czenie [12, 13]. W pracy Berriosa i wsp. podczas badania wyposa- enia biurowego (w tym: komputerów osobistych, drukarek, kopiarek, biurek, krzese, szaf i wyk adzin) wykorzystywano trzy komory pomiarowe o ró nych pojemnoêciach (4,6; 17,8; 54,4 m3) [7]. Sprz t elektryczny by oceniany w trakcie pracy a tak e podczas spoczynku. Poziom emisji by od 10 do 120 razy wi kszy dla urzàdzeƒ pracujàcych (w trybie on ). Wszystkie komputery osobiste emitowa y do powietrza m- i p-ksylen (do 237 µg/h jednostk ), pentadekan (do 59 µg/h jednostk ), fenol (do 125 µg/h jednostk ) i toluen (do 270 µg/h jednostk ). Przebadane drukarki by y êród em ponad 3-krotnie wi kszej emisji toluenu podczas pracy w porównaniu z komputerami. Publikacja Yoon i Hong poêwi cona jest kontroli emisji formaldehydu i LZO z gotowych produktów tj. zestawy komputerowe (stacja dysków z klawiaturà i monitorem), trzy drukarki laserowe i drukarka atramentowa [6]. W celu odizolowania badanego urzàdzenia stosowano komory pomiarowe o obj toêci 1 i5 m3 z ustalonymi warunkami klimatycznymi i przy wymianie powietrza 1,0 wymiana/h. Badano sprz t przez 8 godzin, a próbki powietrza pobierano do analizy w 2., 4., 6. i 8. godzinie testu. Do komory pomiarowej z zestawów komputerowych emitowane by y takie zwiàzki jak: toluen (do 59 µg/m3), etylobenzen (do 50 µg/m3), ksyleny (do 75 µg/m3), 1,3,5- i 1,2,4- trimetylobenzen (do 14 µg/m3). WielkoÊç TVOC mie- Êci a si w zakresie od 0,34 do 1,5 mg/m3. W emisji LZO z pracujàcych drukarek dominowa y: toluen (44,23442,8 µg/m3), benzen (1,53221,0 µg/m3), etylobenzen (5,6314,3 µg/m3), ksyleny (2,8329,7 µg/m3) i styren (7,6399,7 µg/m3). WielkoÊç sumy LZO obliczona dla pracujàcych drukarek by a wy sza w porównaniu z urzàdzeniami w trybie czuwania (nawet do 6 razy np. z 0,7 do 4,5 mg/h jednostk ). Najwi kszà emisj formaldehydu zaobserwowano dla jednej z kolorowych drukarek laserowych (ponad 386 µg/ h jednostk ). W Niemczech badano zagro enia stwarzane przez drukarki laserowe z wykorzystaniem urzàdzeƒ (majàcych na swoim koncie od 100 do ponad 1000 odbitek) z oryginalnymi tonerami [14]. Podczas wydruku ok. 200 kartek przez ka dà drukark mierzono sum lotnych zwiàzków organicznych oraz st enia niektórych aromatycznych zwiàzków organicznych (benzen do 23 µg/m3, toluen do 21 µg/m3, ksyleny do 511 µg/m3, styren do 255 µg/m3). Tylko w jednym przypadki odnotowano emisj ok. 40 µg/m3 ozonu z drukarki laserowej. N. Kagi i wsp. oznaczali w komorze pomiarowej st enia ozonu, styrenu i ksylenów, które wzros y podczas drukowania, do poziomu odpowiednio 60 µg/m3, 380 µg/m3 i ponad 2300 µg/m3, dla jednej z drukarek laserowych [15]. Badanie drukarki atramentowej wykaza o emisj g ównie pentanolu (do 300 µg/m3). RównoczeÊnie wykonano badania, które wykaza y obecnoêç styrenu wêród zwiàzków emitowanych zpróbki tonera ogrzanej do temperatury 175 C. WÊród identyfikowanych przez ró nych badaczy lotnych zwiàzków organicznych emitowanych z pracujàcych urzàdzeƒ biurowych znalaz y si m.in.: benzen, toluen, etylobenzen, ksyleny, styren, trimetylobenzeny, formaldehyd zwiàzki dzia ajàce w wi kszoêci dra niàco przez skór i toksycznie podczas wdychania, a tak e ràce lub nawet o dzia aniu rakotwórczym i mutagennym (benzen). Szczególnym wyzwaniem zwiàzanym z kompleksowym badaniem emisji z urzàdzeƒ biurowych sà trudnoêci pomiaru emisji Êrednio lotnych zwiàzków organicznych ze wzgl du na ich tendencj do osadzania si na powierzchniach w komorze. Urzàdzenia elektroniczne, w tym urzàdzenia biurowe, zawierajà i mogà emitowaç ró ne Êrodki zmniejszajàce palnoêç, takie jak etery polibromowego difenylu (PBDE). WÊród innych Êrednio lotnych zwiàzków organicznych (SLZO) emitowanych z komputerów mo na wyró niç fosforany trifenylu i estry kwasów fosforoorganicznych zawarte w plastikowych obudowach [16]. Elektroniczne podzespo y utrzymywane w podwy szonej temperaturze (ok. 60 C) zosta- y uznane za êród o emisji kilku PBDE (emisja na poziomie ng/m3). Fosforoorganiczne Êrodki opóêniajàce palenie by y oznaczane podczas dzia ania jednostek komputerowych, ale bromowane antypireny, które adsorbowa y si na Êcianach komory by y wykrywane dopiero po zakoƒczeniu pracy komputera metodà desorpcji termicznej po podgrzaniu komory do 120 C [17]. W badaniach toksykologicznych zwiàzków opóêniajàcych palenie opisuje si ich szkodliwe w aêciwo-

4 126 Êci: i tak fosforan trifenylu powodowa toksycznoêç hemolitycznà i alergi kontaktowà u ludzi [16]. PBDE, które sà przez Rudel i wsp. klasyfikowane jako zwiàzki powodujàce zaburzenia endokrynologiczne [18], okaza y si kumulowaç w mleku kobiecym [19]. TrzynaÊcie kongenerów PBDE i tetrabromobisfenol A by y iloêciowo oznaczone w surowicy krwi pobranej od 19 techników komputerowych [20]. Stàd w Europie zrezygnowano z produkcji i stosowania zwiàzków PBDE, tak e Japonia dobrowolnie ograniczy a produkcj i wykorzystywanie polibromowanych bifenyli (PBBs) oraz eterów heksabromodifenylu i tetrabromodifenylu [21]. Tak e podczas badaƒ prowadzonych przez Salthamer i wsp. oznaczono Êrednio lotne zwiàzki organiczne, g ównie polisiloksany i homologi alkanów o d ugich aƒcuchach od C-21 do C-45 [22]. Zwiàzki krzemu mogà powstawaç w procesie drukowania odpornych na grzanie smarów dodawanych do wk adów drukujàcych. Podczas ostatnich kilku lat obserwuje si wzrost zainteresowania badaczy emisjà drobnych czàstek podczas drukowania oraz jej wp ywem na jakoêç powietrza wewn trznego. Wiele publikacji dotyczy nowoczesnych drukarek laserowych, jako znaczàcego êród a emisji wewn trznej bardzo drobnych czàstek aerozolu [9,15, 23 28]. Bardzo drobne czàstki pochodzàce z drukarek laserowych sà wtórnymi czàstkami powstajàcymi przez kondensacj lotnych zwiàzków organicznych na czàstkach papieru i tonerów. W szczegó owych badaniach Morawska i wsp. [24] oraz Wensing i wsp. [27] wskazujà na wp yw temperatury wa ka drukarki laserowej, jako kluczowego parametru odpowiedzialnego za powstawanie czàstek. Szereg prac prowadzonych w ostatnich latach pokazuje, e bardzo drobne czàstki mogà przyczyniç si do niekorzystnych skutków zdrowia w uk adzie oddechowym cz owieka. Wynika to z faktu, e czàstki Êrednicy aerodynamicznej poni ej 100 nm sà skutecznie deponowane w p cherzykach p ucnych [29]. ZnajomoÊç charakterystyki emisji czàstek z takich êróde jak urzàdzenia drukujàce i powielajàce stanowi istotnà rol w ocenie nara enia pracowników biurowych na czàstki drobne. W ostatnich latach coraz wi cej jest dost pnych ilo- Êciowych informacji dotyczàcych rozk adu wymiarowego czàstek emitowanych przez urzàdzenia biurowe. Wensing i wsp. [30] badali rozk ad wymiarowy czàstek aerozoli (o Êrednicy aerodynamicznej mi dzy 7 nm a 20 µm) emitowanych przez 10 ró nych urzàdzeƒ biurowych (drukarki laserowe i urzàdzenia wielofunkcyjne). Bardzo drobnych czàstek (*100 nm) w ka dym przypadku by o najwi cej: dla czàstek 7 nm zmierzone iloêci by y w zakresie czàstek wcm3, ale znaczàco mniej ( czàstek/cm3) by- o czàstek o wymiarach powy ej 100 nm. Mieszanin ró norodnych drobnych czàstek zidentyfikowano podczas badaƒ emisji z drukarek laserowych prowadzonych w innych niezale nych zespo ach badawczych [18, 22, 28, 31]. Obecnie prowadzone prace dotyczà g ównie drobnych i ultradrobnych czàstek oraz ich sk adu pierwiastkowego [32]. Barthel i wsp. prowadzili analiz elementarnà czàstek i identyfikacj Si, S, Cl, Ca, Cr, Ti, i Fe, Ni i Zn w ró nych frakcjach aerozolu podczas drukowania z dziesi ciu ró nych laserowych drukarek [32]. W celu okreêlenia potencjalnych êróde pierwiastków analizowane by y równie materia y, wykorzystywane w procesie drukowania, takie jak toner, papier i strukturalne elementy drukarek. Za g ówne êród o tych pierwiastków uznano toner i papier. Dost pne sà tak e wyniki badaƒ st eƒ aerozoli przenoszonych drogà powietrznà wewnàtrz pomieszczeƒ (biura, rezydencje, szko y, zak ady recyklingu), gdzie obecny sprz t biurowy zosta uznany za g ówne êród o zanieczyszczeƒ. Podczas badania jakoêci powietrza w punktach kserograficznych na Tajwanie obserwowano emisj drobnych i ultradrobnych czàstek [33]. Oznaczano tak e st enia niektórych lotnych zwiàzków organicznych w 12 obj tych badaniami punktach us ugowych. Pomiary st enia drobnych czàstek materii o Êrednicy aerodynamicznej 2,5 µm (PM 2,5 ) zawiera y si w zakresie od 10 do 83 µg/m3. Przeprowadzone badania rozk adu Êrednic emitowanych czàstek wykaza y, e mierzone czàstki by y znacznie mniejsze ni wielkoêç czàstek proszku w tonerze. Najwi cej by o czàstek o Êrednicach aerodynamicznych *100 nm. Znaczàcy wzrost drobnych i ultra drobnych czàstek zidentyfikowano w powietrzu w czasie pracy i po procesie drukowania w ponad szeêçdziesi ciu pomieszczeniach biurowych w Niemczech wyposa onych w drukarki laserowe (ok. 94%) i urzàdzenia kopiujàce [34]. Frakcje czàstek pomi dzy 0,23 a 20 µm emitowanych przez maszyny biurowe podczas drukowania 500 stron istotnie wp ywajà na st enia masowe czàstek, st enia PM , PM 2.5 ipm 10 wzros y w 43 z 62 ocenianych pomieszczeƒ biurowych. Badania substancji szkodliwych prowadzone w rzeczywistych pomieszczeniach wskazujà, e nie mo na poprawnie odnieêç wyników otrzymanych metodami komorowymi do rzeczywistych warunków bez uwzgl dnienia algorytmów matematycznych. Nara enie indywidualne ludzi zaê mo e byç wi ksze ni oszacowane z pomiarów st eƒ zanieczyszczeƒ w pomieszczeniach, ze wzgl du na bliskoêç u ytkowników od êróde przez d u sze okresy czasu.

5 127 PODSUMOWANIE Urzàdzenia drukujàce i powielajàce stanowià nieod àczny element wyposa enia komputerowych stanowisk pracy w pomieszczeniach biurowych, a tak e coraz cz Êciej w pomieszczeniach mieszkalnych. Urzàdzenia te sà êród em emisji lotnych, Êrednio lotnych zwiàzków organicznych i czàstek py u respirabilnego, które choç w Êladowych iloêciach emitowane w sposób d ugotrwa y mogà wp ywaç na pogorszenie komfortu pracy ( ycia) ludzi przebywajàcych w tych pomieszczeniach. Nadal istnieje potrzeba okreêlania stopnia nara enia pracowników na stanowiskach komputerowych (praca biurowa, tele-praca) na substancje emitowane z drukarek laserowych i atramentowych, ze wzgl du na ró norodnoêç dost pnych urzàdzeƒ, szybki rozwój nowych technologii, a tak e zmiennoêç warunków pracy. Naukowcy podkreêlajà tak e koniecznoêç jednoczesnych oznaczeƒ iloêci oraz sk adu chemicznego emitowanych bardzo drobnych czàstek z urzàdzeƒ drukujàcych i powielajàcych. Do oceny nara enia pracowników biurowych zaleca si korzystanie z wartoêci dopuszczalnych ustalonych dla grup zwiàzków ró niàcych si toksycznoêcià m.in. w glowodorów aromatycznych, alifatycznych, zwiàzków karbonylowych, estrów, sumy lotnych zwiàzków organicznych [35]. WartoÊci dopuszczalnych st eƒ dla tych grup zwiàzków mieszczà si w zakresie od 20 µg/m3 (dla estrów) do 300 µg/m3 (dla sumy LZO). Spe nienie tych zaleceƒ ma zapewniç komfort pracownikom w pomieszczeniach pracy biurowej. Jak wynika z przeprowadzonych eksperymentów i uzyskanych danych wielkoêç emisji uzale niona jest od wielu czynników np. typu, rodzaju i klasy drukarki, rodzaju tonera, co oznacza, e nawet drukarki typu laserowego mogà znacznie ró niç si emisjà czàstek sta ych, jak równie substancji chemicznych. Znaczà rol odgrywa tu oczywiêcie rodzaj i wydajnoêç wentylacji na stanowiskach pracy. Publikacja opracowana w ramach II etapu programu wieloletniego pn. Poprawa bezpieczeƒstwa i warunków pracy finansowanego w latach w zakresie zadaƒ s u b paƒstwowych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spo ecznej. Koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy Paƒstwowy Instytut Badawczy PIÂMIENNICTWO 1. Spo eczeƒstwo Informacyjne w Polsce. Wyniki badaƒ statystycznych z lat GUS. Informacje i Opracowania Statystyczne, Warszawa 2012: Zabiega a B., Przyjazny A., NamieÊnik J.: Passive dosimetry as a technique alternative to dynamic enrichment of organic pollutants of in-door air prior to their final determination. J Environ Path Toxicol Oncol 1999; 18(1): Guo H., Lee S.C., Chan L.Y., et all: Risk assessment of exposure to volatile organic compounds in different indoor environments. Environ Res 2004; 94: Wang B.L., Takigawa T., Yamasaki Y., et all: Symptom definitions for SBS (sick building syndrome) in residential dwellings. Int J Hyg Environ Health 2008; 211: Destaillats H., Maddalena R.L., Singer B.C., et all: Indoor pollutants emitted by office equipment: A review of reported data and information needs. Atmos Environ 2008; 42: Yoon D., Hong S., Kang H., et all: A measurement on chemicals emitted from computers and printers using test chamber method: REHVA World Congress Clima 2007 WellBeing Indoors, 2007: Berrios I.T., Zhang J.S., Guo B., et all: Volatile organic compounds (VOCs) emissions from sources in a partitioned office environment and their impact on IAQ. Proceedings from 10th International Conference on Indoor Air Quality and Climate Beijing, China 2005: PN-EN ISO :2009 Powietrze wn trz Cz Êç 9: Oznaczanie emisji lotnych zwiàzków organicznych z wyrobów budowlanych i wyposa enia Badanie emisji metodà komorowà. 9. Lee S.C., Lam S., Fai H.K.: Characterization of VOCs, ozone, and PM10 emissions from office equipment in an environmental chamber. Building and Environment 2001; 36 (7): Selway M.D, Allen R.J., Wadden R.A.: Ozone production from photocopying machines. Am Ind Hyg Assoc J 1980; 41: Wolkoff P., Wilkins C.K., Clausen P.A., et all: Comparison of volatile organic compounds from processed paper and toners from office copiers and printers. Indoor Air 1993; 3(3): Mendell M.J., Fisk W.J., Kreiss K., et all: Improving the health of workers in indoor environments: priority research needs for a national occupational research agenda. Am J Public Health 2002; 92: Wolkoff P., Wilkins C.K., Clausen P.A., et all: Organic compounds in office environments sensory irritation, odor, measurements and the role of reactive chemistry. Indoor Air 2006; 16: Smola T., Georg H., Hohensee H.: Health hazards from laser printers?". Gefahrstoffe Reinhaltung Der Luft 2002; 62(7-8): Kagi N., Fujii S., Horiba Y., et all: Indoor air quality for chemical and ultrafine particle contaminants from printers. Building and Environment 2007; 42: Carlsson H., Nilsson U., Ostman C.: Video display units: an emission source of the contact allergenic flame retardant triphenyl phosphate in the indoor environment. Environ Sci Technol 2000; 34 (18): Hoshino K., Ogawa S., Kato S., et all: Measurement of SVOCs emitted from building materials and electric appliances using thermal desorption test chamber method. In: Proceedings of the International Conference on Energy-efficient Healthy Buildings 2003, Singapore. 18. Rudel, R.A., Camann D.E., Spengler J.D., et all: Phthalates, alkylphenols, pesticides, polybrominated diphenyl ethers, and other endocrine disrupting compounds in indoor air and dust. Environ Sci Technol 2003; 37(20): Noren K., Meironyte D.: Certain organochlorine and organobromine contaminants in Swedish human milk in perspective of past years. Chemosphere 2000; 40:

6 Jakobsson K., Thuresson K., Rylander L., et all: Exposure to polybrominated diphenyl ethers and tetrabromobisphenol A among computer technicians. Chemosphere 2002; 46: Kemmlein S., Herzke D., Law R.J.: BFR-governmental testing programme. Environmental International 2003; 29: Salthammer T., Schripp T., Uhde E., et all: Aerosols generated by hardcopy devices and other electrical appliances. Environmental Pollution 2012; 169,: Fiedler J., Kura J., Moriske H.J., et all: Freisetzung feiner and ultrafeiner partikeln aus laserdruckern unter realraumbedingungen. Gefahrstoffe Reinhaltung der Luft 2009; 69: Morawska L., He C., Johnson G., et all: An Investigation into the characteristics and formation mechanisms of particles originating from the operation of laser printers. Environ Sci Technol 2009; 43: Schripp T., Mulakampilly S.J., Delius W., et all: Comparison of ultrafine particle release from hardcopy devices in emission test chambers and office rooms. Gefahrstoffe Reinhaltung der Luft 2009; 69: Schripp T., Wensing M., Uhde E., et all: Evaluation of ultrafine particle emissions from laser printers using emission test chambers. Environ Sci Technol 2008; 42: Wensing M., Schripp T., Uhde E., et all: Ultra-fine particles release from hardcopy devices: sources, real-room measurements and efficiency of filter accessories. Sci Total Environ 2008; 407: He C., Morawska L., Taplin L.: Particle emission characteristic of office printers. Environ Sci Technol 2007; 41: Asgharian B., Price O.T.: Deposition of ultrafine (NANO) particles in the human lung. Inhalation Toxicology 2007; 19: Wensing M., Pinz G., Bednarek M., et all: Particle measurement of hardcopy devices. In: Proceedings of the Healthy Building 2006; Conference, Lisbon, Portugal, vol. II: Koivisto A.J., Hussein T., Niemelä R., et all.: Impact of particle emissions of New laser printers on modeled office room. Atmospheric Environment 2010; 44: Barthel M., Pedan V., Hahn O., et all.: XRF-analysis of fine and ultrafine particles emitted from laser printing devices. Environ Sci Technol 2011; 45(18): Lee C.W., Hsu D.J.: Measurements of fine and ultrafine particles formation in photocopy centers in Taiwan. Atmospheric Environment 2007; 41: Tang T., Hurraß J., Gminski R., et all: Fine and ultrafine particles emitted from laser printers as indoor air contaminants in German offices, Environ Sci Pollut Res 2011; DOI: /s PoÊniak M., Makhniashvili I., Kozie E., i wsp.: Zanieczyszczenia chemiczne w pomieszczeniach pracy biurowej ocena nara- enia. Bezpieczeƒstwo Pracy 2004; 6: Adres do korespondencji: Centralny Instytut Ochrony Pracy Paƒstwowy Instytut Badawczy CIOP-PIB ul. Czerniakowska 16, Warszawa, tel , fax jokow@ciop.pl