Zespół Szkół Podstawowo Gimnazjalnych im. Jana Pawła II w Łososinie Dolnej

Transkrypt

1 Zespół Szkół Podstawowo Gimnazjalnych im. Jana Pawła II w Łososinie Dolnej Chemia Nowej Ery Program nauczania chemii w gimnazjum zgodny z nową podstawą programową Autor: Teresa Kulawik i Maria Litwin Z korektami wprowadzonymi przez: Agatę Rusnak Program dostosowany do podręczników: Chemia Nowej Ery Wydawnictwo: Nowa Era Numery dopuszczenia podręczników: 49/1/2009, 49/2/2009, 49/3/2010 Ilość godzin do realizacji: Klasa I 64 godziny Klasa II 33 godziny Klasa III 33 godziny Razem: 130 godzin. (pieczęć i podpis dyrektora) Łososina Dolna, 28 sierpnia 2014 roku

2 Spis treści Program nauczania chemii w gimnazjum I. Wstęp - charakterystyka programu, założenia dydaktyczne i wychowawcze II. Szczegółowe cele edukacyjne kształcenia i wychowania III.Materiał nauczania i procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych IV. Opis założonych osiągnięć uczniów i propozycje ich oceniania V. Rozkład materiału nauczania Wstęp charakterystyka programu, założenia dydaktyczne i wychowawcze Program nauczania jest przewidziany do realizacji w ramach 130 godzin, tj. 4 godzin tygodniowo w całym cyklu kształcenia: 2 godziny tygodniowo w klasie pierwszej gimnazjum i po 1 godzinie tygodniowo w klasach drugiej i trzeciej. Treści nauczania zawarte w programie są: zgodne z Podstawą programową kształcenia ogólnego w zakresie nauczania chemii w gimnazjum (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17), zgodne z aktualnym stanem wiedzy chemicznej oraz pozostałych przedmiotów przyrodniczych, dostosowane do możliwości ucznia gimnazjum. Cele kształcenia i wychowania zawarte w programie: przedstawienie znaczenia wiedzy chemicznej w życiu codziennym, wskazanie powiązania chemii z innymi naukami, kształtowanie postaw badawczych, wpojenie uczniom wiadomości i umiejętności praktycznych, stanowiących podstawę do kształcenia w następnych etapach edukacji, kształtowanie właściwych postaw w zakresie dbałości o zdrowie i ochronę środowiska przyrodniczego.

3 W efekcie realizacji powyższych celów uczeń powinien: znać właściwości substancji występujących w jego otoczeniu oraz możliwości ich przemian, znać złożoność budowy substancji (cząstki podstawowe, atomy, cząsteczki, jony) w stopniu umożliwiającym interpretację obserwowanych zjawisk, posługiwać się nomenklaturą chemiczną, formułować wnioski na podstawie obserwacji doświadczeń, wykonywać proste obliczenia chemiczne, bezpiecznie posługiwać się substancjami, które spotyka w życiu codziennym, oraz podstawowym szkłem i sprzętem laboratoryjnym. Szczegółowe cele edukacyjne kształcenia i wychowania Wyodrębnienie szczegółowych (operacyjnych) celów kształcenia z celów ogólnych (poznawczych, kształcących i wychowawczych) umożliwia nauczycielowi właściwe skonstruowanie narzędzi kontroli, korektę pracy własnej z uczniem oraz motywowanie uczniów do pracy. Operacjonalizacja celów nauczania to zamiana celów ogólnych na zbiór równoważnych celów operacyjnych, wyrażonych jako spodziewane osiągnięcia uczniów. Cele operacyjne są to zadania dydaktyczno-wychowawcze, które określają, co uczeń powinien wiedzieć, rozumieć i umieć po zakończeniu procesu nauczania. Tworząc skalę celów nauczania, należy przy ich klasyfikacji zachować hierarchię, tzn. porządkować cele od najniższych do najwyższych. Taka hierarchiczna klasyfikacja nosi nazwę taksonomii celów nauczania (tabela 1.) i polega na tym, że osiągnięcie celu wyższego jest poprzedzone osiągnięciem celu niższego. Podobnie do taksonomii celów nauczania można przedstawić taksonomię celów wychowania, która dotyczy kształtowania u uczniów właściwych potrzeb, postaw i wartości. Stosowanie operacjonalizacji celów nauczania umożliwia: zwiększenie znaczenia celów nauczania oraz odpowiedzialności nauczyciela za ich osiąganie, dobór przez nauczyciela właściwych metod, środków i treści kształcenia, podwyższenie poziomu motywacji uczniów i właściwe jej ukierunkowanie. Tabela 1. Taksonomia celów nauczania Poziom Kategoria celów Zakres I. Wiadomości A - zapamiętanie wiadomości II. Umiejętności B - zrozumienie wiadomości C - stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych D - stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych znajomość pojęć chemicznych, faktów, praw, zasad, reguł itp. umiejętność przedstawiania wiadomości inaczej, niż uczeń zapamiętał, wytłumaczenie wiadomości i ich interpretacja umiejętność zastosowania wiadomości w sytuacjach podobnych do ćwiczeń szkolnych umiejętność formułowania problemów, dokonywania analizy i syntezy nowych zjawisk Cele nauczania wyrażone wieloznacznie wiedzieć rozumieć stosować wiadomości rozwiązywać problemy Cele nauczania wyrażone za pomocą czasowników operacyjnych nazwać... zdefiniować... wymienić... wyliczyć... wyjaśnić... streścić... rozróżnić... zilustrować... rozwiązać... zastosować... porównać... sklasyfikować... określić... obliczyć... udowodnić... przewidzieć... oceniać... wykryć... zanalizować... zaproponować... zaprojektować... zaplanować...

4 Materiał nauczania i procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych Treści nauczania zawarte w podstawie programowej (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17) zostały podzielone na dziewięć działów (tabela 2.). Tabela 2. Podział treści nauczania Nr działu Tytuł działu Liczba godzin w całym cyklu kształcenia I Substancje i ich przemiany 24 II Wewnętrzna budowa materii 26 III Woda i roztwory wodne 14 IV Kwasy 11 V Wodorotlenki 7 VI Sole 15 VII Węgiel i jego związki z wodorem 10 VIII Pochodne węglowodorów 12 IX Substancje o znaczeniu biologicznym 11 Razem: 130 Każdy dział zawiera treści, które umożliwią indywidualizację pracy na lekcji w zależności od potrzeb i możliwości uczniów. Materiał nadprogramowy jest przygotowany dla uczniów zainteresowanych przedmiotami ścisłymi oraz uczniów zdolnych. Natomiast dla tych, którzy potrzebują częstszego powtarzania, wskazane są treści, których przypomnienie ułatwi zrozumienie uczniom wprowadzanego przez nauczyciela tematu. DZIAŁ I. Substancje i ich przemiany (24 godziny lekcyjne) Pracownia chemiczna - podstawowe szkło i sprzęt laboratoryjny Przepisy BHP i regulamin pracowni chemicznej Właściwości substancji Zjawisko fizyczne a reakcja chemiczna Mieszaniny substancji Pierwiastek chemiczny a związek chemiczny Metale i niemetale Związek chemiczny a mieszanina Powietrze Tlen i jego właściwości Azot - główny składnik powietrza Gazy szlachetne Tlenek węgla(iv) - właściwości i rola w przyrodzie Rola pary wodnej w powietrzu Zanieczyszczenia powietrza Wodór i jego właściwości Energia w reakcjach chemicznych Typy reakcji chemicznych: synteza, analiza, wymiana Naukę chemii rozpoczynamy od zapoznania uczniów z podstawowym sprzętem i szkłem laboratoryjnym, przepisami BHP i regulaminem pracowni chemicznej. Wyjaśniamy pojęcie substancji. Wprowadzając temat, można przypomnieć stany skupienia, w których występują substancje, oraz nazwy procesów, które towarzyszą zmianom tych stanów skupienia. Dodatkowo można omówić sposoby wyznaczania gęstości substancji i doświadczalnie wyznaczyć gęstość cieczy za pomocą areometru. Różnice między

5 zjawiskiem fizycznym a reakcją chemiczną omawiamy na przykładach. Zapoznajemy uczniów z przykładami substancji prostych i złożonych oraz mieszanin jednorodnych i niejednorodnych. Dodatkowo można zaprezentować metodę chromatografii, zdolniejszym uczniom zaproponować zaprojektowanie i wykonanie doświadczenia rozdzielania mieszanin tą metodą. Nomenklaturę chemiczną wprowadzamy od wyjaśnienia uczniom konieczności stosowania symboli i wzorów chemicznych. Zapoznajemy uczniów z symbolami najważniejszych pierwiastków chemicznych oraz wyjaśniamy, w jaki sposób utworzono obecnie stosowaną symbolikę chemiczną. Omawiamy właściwości metali i niemetali oraz właściwości powietrza jako mieszaniny gazów. Przy omawianiu zjawiska korozji można dodatkowo wprowadzić termin patyna i zaproponować uczniom obserwację zjawiska korozji w środowisku przyrodniczym. Przed wprowadzeniem zapisu przebiegu reakcji chemicznej warto przypomnieć najważniejsze wiadomości na temat związku chemicznego i mieszaniny. Zainteresowanie uczniów można pobudzić, zapoznając ich dodatkowo z historią badań nad składem i właściwościami powietrza. Tlen, tlenek węgla(iv) i wodór otrzymujemy doświadczalnie oraz badamy ich właściwości fizyczne i chemiczne. Omawiając właściwości tlenku węgla(iv), warto dodatkowo opisać trujące działanie tlenku węgla(ii) na organizm człowieka, wyjaśnić termin zaczadzenie oraz znaczenie właściwej wentylacji pomieszczeń. Realizując temat tlenków i ich właściwości, można dodatkowo zapoznać uczniów z właściwościami i zastosowaniem tlenku krze-mu(iv) oraz terminem ciało bezpostaciowe. Natomiast, przekazując wiadomości o właściwościach wodoru, dodatkowo wprowadzić pojęcie mieszaniny piorunującej. Wyjaśniamy rolę pary wodnej w powietrzu. Omawiamy główne zanieczyszczenia powietrza i ich skutki (m.in. efekt cieplarniany i dziurę ozonową). Dodatkowo, uczniom zainteresowanym ochroną środowiska przyrodniczego, można wyjaśnić, czym są: ozon i freony, jakie mają właściwości i w jaki sposób wpływają na środowisko przyrodnicze. Poznane reakcje chemiczne kwalifikujemy do typów: synteza, analiza, wymiana (ze względu na liczbę substratów i produktów) - przypominamy poznane typy reakcji i ich przykłady -oraz do reakcji egzoenergetycznych i endoenergetycznych (ze względu na efekty energetyczne). Ponadto można wprowadzić pojęcie reakcji utleniania-redukcji i zaproponować wykonanie doświadczeń prowadzących do otrzymywania metali, np. miedzi z tlenku miedzi(ii). Na tym etapie nauki uczniowie zapisują słownie przebieg zachodzących reakcji chemicznych. Należy zwrócić uwagę, by sprawnie i bezpiecznie wykonywali doświadczenia. Wdrażamy uczniów do samodzielnego zapisywania obserwacji i formułowania wniosków. DZIAŁ II. Wewnętrzna budowa materii (26 godzin lekcyjnych) Ziarnista budowa materii i historyczny rozwój pojęcia atomu Masa i rozmiary atomów Budowa atomu Izotopy Układ okresowy pierwiastków chemicznych Zależność między budową atomu pierwiastka a jego położeniem w układzie okresowym; charakter chemiczny pierwiastków grup głównych Rodzaje wiązań chemicznych Znaczenie wartościowości przy ustalaniu wzorów związków chemicznych Prawo stałości składu związku chemicznego Równania reakcji chemicznych Prawo zachowania masy Obliczenia stechiometryczne Wprowadzamy wiadomości na temat budowy materii. Zwracamy uwagę, że atomom można przypisać określoną masę i objętość oraz że atomy różnych pierwiastków chemicznych różnią się masą i rozmiarami. Zapoznajemy uczniów z jednostką masy atomowej i wyjaśniamy jej przydatność do określania masy pojedynczych atomów i cząsteczek. Ćwiczymy obliczanie masy cząsteczkowej związków chemicznych. Omawiamy budowę atomu - jądro i elektrony. Wyjaśniamy, co to jest liczba atomowa i liczba masowa.

6 Zapoznajemy uczniów w sposób przystępny i odpowiedni do ich możliwości intelektualnych z obecnym stanem wiedzy na temat budowy atomu. Rysujemy uproszczone modele atomów. Wyjaśniamy, co to są izotopy i jakie mają zastosowania praktyczne. Dodatkowo można wprowadzić historię rozwoju wiedzy na temat budowy atomu, rodzajów promieni i ich właściwości oraz omówić historię badań nad promieniotwórczością, zjawisko promieniotwórczości i jego różnorodne konsekwencje, a także wyjaśnić, jak obliczyć średnią masę atomową pierwiastków chemicznych na podstawie ich składu izotopowego. Można też opisać właściwości ciężkiej wody, promieniowania rentgenowskiego oraz wprowadzić pojęcie okresu półtrwania. Tworzymy" układ okresowy pierwiastków chemicznych wg zwiększającej się liczby atomowej oraz wyjaśniamy, jak powstał układ okresowy i dlaczego jest on jednym z największych osiągnięć z dziedziny chemii. Ponadto można zapoznać uczniów z historią porządkowania pierwiastków chemicznych. Wykazujemy zależność między budową atomu a położeniem pierwiastka chemicznego w układzie okresowym. Omawiamy, jak się zmienia charakter chemiczny i aktywność pierwiastków grup głównych w miarę zwiększania się numeru grupy i numeru okresu. Wyjaśniamy na przykładach, w jaki sposób atomy łączą się ze sobą, tworząc cząsteczki pierwiastków lub związków chemicznych. Wykazujemy, że w zależności od sposobu łączenia się atomów powstają różne rodzaje wiązań chemicznych (kowalencyjne i jonowe). Dodatkowo można zapoznać uczniów z wiązaniami metalicznymi i koordynacyjnymi oraz wyjaśnić wpływ odległości powłoki walencyjnej od jądra atomowego na aktywność chemiczną pierwiastków chemicznych. Wprowadzając pojęcie wartościowości pierwiastka chemicznego, zwracamy uwagę na to, że wartościowość jest związana z liczbą elektronów walencyjnych w atomie oraz że o wartościowości można mówić wówczas, gdy atom łączy się z innym atomem, a więc, gdy powstaje cząsteczka. Wyjaśniamy, że wzory związków chemicznych ustala się na podstawie wartościowości tworzących je pierwiastków chemicznych. Ćwiczymy zapisywanie wzorów sumarycznych i strukturalnych prostych związków chemicznych oraz przeprowadzamy ćwiczenia modelowe, które pomagają uczniom zrozumieć budowę cząsteczek. Na podstawie wzorów związków chemicznych wyjaśniamy prawo stałości składu związku chemicznego i formułujemy jego treść. Przeprowadzamy obliczenia z zastosowaniem prawa stałości składu związku chemicznego. Zapisujemy równania reakcji chemicznych za pomocą symboli chemicznych pierwiastków i wzorów związków chemicznych oraz obliczamy współczynniki stechiometryczne. Ćwiczymy zapisywanie i uzgadnianie równań reakcji chemicznych. Odczytujemy zapisane i uzgodnione równania reakcji chemicznych. Wyjaśniamy prawo zachowania masy i przeprowadzamy obliczenia z jego zastosowaniem. Dokonujemy obliczeń, korzystając z równań reakcji chemicznych (obliczenia stechiometryczne). Wprowadzenie w tym dziale elementów historii chemii pełni funkcję wychowawczą i pobudza zainteresowanie przedmiotem, zwłaszcza humanistów. DZIAŁ III. Woda i roztwory wodne (14 godzin lekcyjnych) Woda - właściwości i rola w przyrodzie Zanieczyszczenia wód Woda jako rozpuszczalnik Szybkość rozpuszczania się substancji Rozpuszczalność substancji w wodzie Rodzaje roztworów Stężenie procentowe roztworu Zwiększanie i zmniejszanie stężenia roztworów Przypominamy znane uczniom wiadomości o występowaniu wody na Ziemi, jej krążeniu w przyrodzie, stanach skupienia i roli, jaką odgrywa w przyrodzie. Dodatkowo omawiamy problem zanieczyszczeń wód naturalnych i sposoby uzdatniania wody. Można też wyjaśnić wpływ ciśnienia atmosferycznego na wartość temperatury wrzenia wody i wyjaśnić termin woda destylowana. Opisujemy budowę cząsteczki wody i przypominamy wiadomości na temat wiązań

7 z działu II. Zwracamy uwagę na związek między budową cząsteczki wody a jej właściwościami jako rozpuszczalnika. Dodatkowo można wprowadzić pojęcie asocjacji. Wyjaśniamy pojęcia: roztwór, rozpuszczalnik, substancja rozpuszczana, szybkość rozpuszczania, rozpuszczalność. Rozważamy wpływ różnych czynników na szybkość rozpuszczania i na rozpuszczalność substancji w wodzie. Analizujemy wykresy rozpuszczalności i odczytujemy z nich informacje dotyczące roztworów i substancji rozpuszczanych. Dokonujemy prostych obliczeń na podstawie krzywych rozpuszczalności substancji. Omawiamy różne rodzaje roztworów zależnie od przyjętych kryteriów (stanu skupienia substancji rozpuszczanej i rozpuszczalnika lub wielkości cząstek substancji rozpuszczanej). Wprowadzamy pojęcie stężenia roztworu. Zapoznajemy uczniów z jednym ze sposobów wyrażania stężeń - stężeniem procentowym. Omawiamy stężenie procentowe roztworu z wykorzystaniem pojęć: masa substancji, masa rozpuszczalnika, masa roztworu, gęstość. Wyjaśniamy sposoby zwiększania i zmniejszania stężenia roztworu, obliczamy stężenie procentowe otrzymanego roztworu. Dodatkowo możemy obliczyć stężenie procentowe roztworu uzyskanego w wyniku zmieszania roztworów tej samej substancji o różnych stężeniach. DZIAŁ IV. Kwasy (1 1 godzin lekcyjnych) Elektrolity i nieelektrolity Kwas chlorowodorowy i kwas siarkowodorowy - przykłady kwasów beztlenowych Kwas siarkowy(vi) Kwas siarkowy(iv), kwas azotowy(v), kwas węglowy, kwas fosforowy(v) - przykłady innych kwasów tlenowych Dysocjacja jonowa kwasów Kwaśne opady Na podstawie badania zjawiska przewodzenia prądu elektrycznego przez roztwory wodne różnych substancji dokonujemy podziału substancji na elektrolity i nieelektrolity. Wprowadzamy pojęcie wskaźnika i badamy zmiany barw wskaźników pod wpływem różnych substancji. Podkreślamy, że zaobserwowane zjawiska wyjaśniamy na podstawie budowy cząsteczek poszczególnych typów substancji. Wspominamy 0 kwasach, z którymi mamy do czynienia na co dzień, a następnie przechodzimy do systematycznego omówienia najważniejszych kwasów mineralnych - podajemy ich nazwy, wzory sumaryczne, wzory strukturalne i budujemy modele cząsteczek. Otrzymujemy kwasy: chlorowodorowy, siarkowodorowy, siarkowy(iv), węglowy oraz fosforowy(v) 1 na tej podstawie wyjaśniamy sposoby otrzymywania kwasów tlenowych i kwasów beztlenowych. Następnie poznajemy wspólne właściwości kwasów oraz właściwości charakterystyczne danego kwasu. Dodatkowo można zapoznać uczniów z właściwościami oleum i kwasu azoto-wego(iii). Zwracamy uwagę na zachowanie bezpieczeństwa podczas pracy z kwasami. Omawiamy najważniejsze zastosowania kwasów. Przypominamy budowę cząsteczki wody, terminy kation i anion. Wprowadzamy elementy teorii dysocjacji jonowej (elektrolitycznej) Arrheniusa. Zapisujemy równania reakcji dysocjacji kwasów i omawiamy ich przebieg na modelach. Na podstawie teorii dysocjacji wyjaśniamy istnienie wspólnych właściwości kwasów. Dodatkowo można omówić zagadnienia związane z dysocjacją stopniową, stopniem dysocjacji, mocą elektrolitów. Można też wprowadzić podział na elektrolity mocne i słabe, podać przykłady elektrolitów mocnych i słabych. Wyjaśniamy pojęcie kwaśnych opadów. Analizujemy proces ich powstawania i skutki działania. Proponujemy sposoby ograniczenia powstawania kwaśnych opadów. DZIAŁ V. Wodorotlenki (7 godzin lekcyjnych) Wodorotlenek sodu i wodorotlenek potasu Wodorotlenek wapnia

8 Wodorotlenek glinu i przykłady innych wodorotlenków Zasady a wodorotlenki Dysocjacja jonowa zasad ph roztworów Poznajemy nazwy, wzory sumaryczne i strukturalne oraz budujemy modele wodorotlenków. Otrzymujemy wodorotlenek sodu w reakcji sodu z wodą. Badamy właściwości wodorotlenków: sodu, potasu i wapnia. Omawiamy ich najważniejsze zastosowania. Zwracamy uwagę na zachowanie bezpieczeństwa w czasie pracy ze stężonymi roztworami wodorotlenków. Podajemy przykłady innych wodorotlenków i wykazujemy, że nie wszystkie wodorotlenki można otrzymać w reakcji metali lub tlenków metali z wodą (np. wodorotlenek miedzi(ii), wodorotlenek żelaza(iii)). Do otrzymania tych wodorotlenków korzystamy z innego sposobu. Omawiając wodorotlenek glinu, można dodatkowo wyjaśnić, na czym polegają jego właściwości amfote-ryczne. Wyjaśniamy różnicę między wodorotlenkiem a zasadą i, korzystając z tabeli rozpuszczalności wodorotlenków, podajemy przykłady zasad i wodorotlenków. Zapisujemy równania reakcji dysocjacji jonowej zasad i omawiamy ich przebieg na modelach. Na podstawie teorii dysocjacji wyjaśniamy wspólne właściwości zasad. Uczniów zdolniejszych można dodatkowo zapoznać z właściwościami i zastosowaniami amoniaku i zasady amonowej. Wprowadzamy pojęcia odczynu roztworu i skali ph. Wyjaśniamy zależność między liczbą jonów wodoru i wodorotlenkowych a wartością ph w roztworach wodnych. Oznaczamy ph różnych roztworów i określamy ich odczyn. DZIAŁ VI. Sole (15 godzin lekcyjnych) Wzory i nazwy soli Dysocjacja jonowa soli Otrzymywanie soli w reakcji zobojętniania Otrzymywanie soli w reakcji metali z kwasami Otrzymywanie soli w reakcji tlenków metali z kwasami

9 Otrzymywanie soli w reakcji wodorotlenków metali z tlenkami niemetali Reakcje strąceniowe Inne sposoby otrzymywania soli Zastosowania soli Podsumowując wiadomości o kwasach i zasadach, zwracamy uwagę na fakt, że sole są pochodnymi kwasów zarówno w budowie, jak i w nazewnictwie. Ustalamy wzory sumaryczne soli na podstawie nazwy i odwrotnie, podkreślając, że wzór soli napisany jest poprawnie wówczas, gdy istnieje równowaga wartościowości metalu i reszty kwasowej w soli. Dodatkowo można wprowadzić pojęcia: sole podwójne, sole potrójne, wodorosole, hydroksosole, hydraty oraz podać odpowiednie przykłady. Wyjaśniamy proces dysocjacji jonowej soli i zapisujemy odpowiednie równania reakcji chemicznych. Ćwiczymy nazewnictwo jonów otrzymanych w reakcji dysocjacji soli. Dodatkowo można omówić reakcje hydrolizy soli. Uwzględniając fakt, że sól jest zbudowana z metalu i reszty kwasowej, wyjaśniamy, że jednym ze sposobów otrzymywania soli jest reakcja zasad z kwasami, czyli reakcja zobojętniania. Przeprowadzamy odpowiednie doświadczenia i zapisujemy równania reakcji chemicznych w postaci cząsteczkowej, jonowej i jonowej skróconej. Na podstawie doświadczeń wyjaśniamy także, że innym sposobem otrzymywania soli jest reakcja metali z kwasami. Podkreślamy, że nie wszystkie metale reagują z kwasami, lecz tylko te, które są aktywniejsze od wodoru i które są zdolne wyprzeć go z kwasu. Zapoznajemy uczniów z szeregiem aktywności metali i ćwiczymy umiejętność korzystania z niego. Wykonując doświadczenia, zapoznajemy uczniów z innymi sposobami otrzymywania soli: reakcją tlenków metali z kwasami i reakcją tlenków niemetali z wodorotlenkami. Wspominamy o sposobach otrzymywania soli w reakcjach: metali z niemetalami (powstają sole kwasów beztlenowych) i tlenków niemetali z tlenkami metali (powstają sole kwasów tlenowych). Dodatkowo można wyjaśnić jonowy przebieg tych reakcji chemicznych. Wprowadzamy pojęcie soli łatwo i trudno rozpuszczalnej. Korzystając z tabeli rozpuszczalności wodorotlenków i soli, podajemy odpowiednie przykłady. Na podstawie doświadczeń (reakcji strąceniowych) wyjaśniamy powstawanie soli trudno rozpuszczalnych. Równania reakcji chemicznych zapisujemy w postaci cząsteczkowej, jonowej i jonowej skróconej. Podajemy przykłady soli o dużym znaczeniu w życiu człowieka i zapoznajemy uczniów z ich zastosowaniami. DZIAŁ VII. Węgiel i jego związki z wodorem (10 godzin lekcyjnych) Naturalne źródła węglowodorów Szereg homologiczny alkanów Metan i etan Właściwości alkanów Szeregi homologiczne alkenów i alkinów Eten i etyn j ako przykłady węglowodorów nienasyconych Naukę chemii organicznej rozpoczynamy od wyjaśnienia, że jest to chemia związków węgla. Przypominamy nieorganiczne związki węgla. Zapoznajemy uczniów z naturalnymi źródłami węglowodorów: ropą naftową i gazem ziemnym. Dodatkowo można zbadać doświadczalnie właściwości ropy naftowej i gazu ziemnego oraz wykonać destylację frakcjonowaną. Można również omówić skutki wycieków ropy naftowej podczas jej wydobywania i transportowania. Wprowadzamy pojęcie szeregu homologicznego, podajemy nazwy, wzory sumaryczne, strukturalne i półstrukturalne poszczególnych członów szeregu homologicznego alkanów. Budujemy modele cząsteczek węglowodorów nasyconych. Zwracamy uwagę na zależność między długością łańcuchów węglowych alkanów a ich właściwościami fizycznymi. Omawiamy budowę cząsteczki, właściwości i zastosowania metanu i etanu. Omawiamy budowę cząsteczki etenu jako przykładu węglowodorów nienasyconych - alkenów. Budujemy model jego cząsteczki. Otrzymujemy eten i badamy jego właściwości fizyczne i chemiczne. Tworzymy" szeregi homologiczne węglowodorów nienasyconych: alkenów i alkinów. Omawiamy budowę cząsteczki etynu jako przykładu alkinów, budujemy model jego cząsteczki. Otrzymujemy etyn, badamy

10 jego właściwości fizyczne i chemiczne. Omawiamy zastosowania etynu. Zapisujemy równania reakcji spalania całkowitego i niecałkowitego węglowodorów nienasyconych. Wyjaśniamy przebieg reakcji polimeryzacji i jej znaczenie dla produkcji niektórych tworzyw sztucznych. Dodatkowo możemy omówić właściwości i zastosowania wybranych tworzyw sztucznych. Porównujemy właściwości chemiczne alkanów, alkenów i alkinów, podkreślamy, że różnice wynikają z różnic w budowie cząsteczek. W dziale tym stosujemy często ćwiczenia modelowe, gdyż ułatwiają one zrozumienie właściwości związków organicznych przez poznanie budowy ich cząsteczek. DZIAŁ VIII. Pochodne węglowodorów (12 godzin lekcyjnych) Szereg homologiczny alkoholi Metanol i etanol jako przykłady alkoholi Glicerol jako przykład alkoholu polihydroksylowego Szereg homologiczny kwasów karboksylowych Kwas metanowy i kwas etanowy jako przykłady kwasów karboksylowych Wyższe kwasy karboksylowe Estry Aminy i aminokwasy - pochodne węglowodorów zawierające azot Wyjaśniamy, co to znaczy, że alkohole są pochodnymi węglowodorów. Tworzymy" szereg homologiczny alkoholi - zapisujemy wzory: sumaryczne, strukturalne i półstruk-turalne, zaznaczamy w cząsteczkach grupę alkilową (alkil) i grupę funkcyjną. Podajemy nazwy systematyczne i zwyczajowe alkoholi. Zapoznajemy uczniów z właściwościami

11 i zastosowaniami metanolu, zaznaczając, że jest on bardzo silną trucizną. Doświadczalnie badamy właściwości fizyczne i chemiczne etanolu. Podajemy jego zastosowania. Omawiamy problem nadmiernego spożywania alkoholu i alkoholizm jako niebezpieczną chorobę społeczną. Zapisujemy równania reakcji spalania metanolu i etanolu. Dodatkowo możemy wykazać zależność między długością łańcucha węglowego a stanem skupienia i aktywnością chemiczną alkoholi. Omawiamy budowę cząsteczki glicerolu jako przykładu alkoholu polihydroksylowego. Zapisujemy wzory: sumaryczny i strukturalny, podajemy nazwę systematyczną glicerolu. Doświadczalnie badamy właściwości glicerolu i omawiamy jego zastosowania. Wyjaśniamy, co to znaczy, że kwasy karboksylowe są pochodnymi węglowodorów. Tworzymy" szereg homologiczny kwasów karboksylowych - zapisujemy wzory: sumaryczne, strukturalne i półstrukturalne, zaznaczamy w cząsteczkach grupę alkilową (alkil) i grupę funkcyjną. Podajemy nazwy systematyczne i zwyczajowe kwasów kar-boksylowych. Zapoznajemy uczniów z właściwościami i zastosowaniami kwasu metanowego. Doświadczalnie badamy właściwości fizyczne i chemiczne kwasu etanowego. Podajemy jego zastosowania. Zapisujemy równania reakcji dysocjacji i zobojętniania (w postaci cząsteczkowej i jonowej) kwasu etanowego. Omawiamy budowę cząsteczek wyższych kwasów karboksylowych. Badamy właściwości fizyczne kwasów: palmitynowego, stearynowego i oleinowego. Zapisujemy równania reakcji spalania kwasów karboksylowych. Podsumowując wiadomości o kwasach karboksylowych, dokonujemy analizy podobieństw i różnic w ich właściwościach. Wyjaśniamy, na czym polega reakcja estryfikacji. Zapisujemy równania reakcji prostych kwasów karboksy-lowych z alkoholami monohydroksylowymi. Zwracamy uwagę na mechanizm reakcji estryfikacji i warunki, w jakich ona zachodzi. Wskazujemy grupę funkcyjną we wzorach estrów. Tworzymy nazwy estrów. Otrzymujemy etanian etylu i badamy jego właściwości. Omawiamy właściwości, zastosowania i występowanie estrów w przyrodzie. Wyjaśniamy, co to znaczy, że aminy są pochodnymi węglowodorów. Tworzymy" szereg homologiczny amin - zapisujemy wzory: sumaryczne, strukturalne, zaznaczamy w cząsteczkach grupę alkilową (alkil) i grupę funkcyjną. Podajemy nazwy systematyczne amin. Wyjaśniamy, że aminy można uznać też za pochodne amoniaku (zasadowy charakter grupy aminowej). Określamy właściwości fizyczne i chemiczne amin na przykładzie metyloaminy. Wyjaśniamy budowę cząsteczek aminokwasów na przykładzie glicyny. Wskazujemy grupy funkcyjne w cząsteczce aminokwasu i podajemy wynikające stąd konsekwencje (tworzenie wiązania peptydowego). Określamy właściwości fizyczne i chemiczne aminokwasów na przykładzie glicyny. DZIAŁ IX. Substancje o znaczeniu biologicznym (1 1 godzin lekcyjnych) Składniki chemiczne żywności Tłuszcze Białka Monosacharydy Disacharydy Polisacharydy Substancje silnie działające na organizm człowieka Przypominamy znane uczniom wiadomości o składnikach pokarmowych (tłuszczach, białkach, cukrach, wodzie, solach mineralnych i witaminach) oraz rolę, jaką odgrywają w organizmach. Omawiamy budowę cząsteczek tłuszczów. Dodatkowo możemy zapisać równanie reakcji otrzymywania tłuszczu w reakcji estryfikacji glicerolu z wyższym kwasem karboksylowym. Badamy właściwości tłuszczów i odróżniamy tłuszcze roślinne od zwierzęcych. Wyjaśniamy różnicę między tłuszczem a substancją tłustą, np. olejem silnikowym. Dodatkowo możemy wprowadzić pojęcie próby akroleinowej. Podkreślamy, że stan skupienia tłuszczu w temperaturze pokojowej zależy od obecności w cząsteczce tłuszczu wiązania wielokrotnego. Doświadczalnie odróżniamy tłuszcz nasycony od nienasyconego. Wyjaśniamy, na czym polega utwardzanie tłuszczów. Możemy również zapoznać uczniów z reakcją hydrolizy tłuszczów i metaboliczną przemianą tłuszczów w organizmie. Wyjaśniamy, że białka są to wielkocząsteczkowe związki naturalne, których

12 podstawową cegiełką" są aminokwasy. Możemy ponadto doświadczalnie zbadać skład pierwiastkowy białek. Doświadczalnie badamy właściwości białek i przeprowadzamy ich reakcje charakterystyczne (reakcja ksantoproteinowa, reakcja biuretowa). Wykrywamy obecność białka w różnych produktach spożywczych. Opisujemy różnice w przebiegu denaturacji i koagulacji białek i określamy czynniki wywołujące te procesy. Badamy skład pierwiastkowy sacharydów. Dokonujemy podziału sacharydów na: monosacharydy, oligosacharydy i polisacharydy (cukry proste i złożone). Omawiamy budowę cząsteczek: glukozy i fruktozy, podajemy ich wzór sumaryczny. Badamy właściwości fizyczne glukozy. Dodatkowo można wprowadzić izomerię na przykładzie wzorów strukturalnych glukozy i fruktozy oraz wykonaćpróby: Tollensa i Trommera dla glukozy. Podajemy wzór sumaryczny sacharozy, omawiamy jej występowanie i zastosowania. Doświadczalnie sprawdzamy właściwości fizyczne sacharozy. Wyjaśniamy, na czym polega reakcja hydrolizy sacharozy i zapisujemy równanie tej reakcji chemicznej. Omawiamy znaczenie reakcji hydrolizy sacharozy w organizmie podczas trawienia. Opisujemy występowanie skrobi i celulozy w przyrodzie. Zapisujemy wzory sumaryczne skrobi i celulozy, wyjaśniamy ich przynależność do grupy polisacharydów. Badamy doświadczalnie właściwości skrobi i przeprowadzamy jej reakcję charakterystyczną. Wykrywamy obecność skrobi w różnych produktach spożywczych. Omawiamy różnice we właściwościach skrobi i celulozy. Opisujemy zastosowania i znaczenie skrobi i celulozy. Podsumowując nauczanie chemii w gimnazjum, możemy dodatkowo omówić zagadnienia związane z rodzajami, właściwościami i skutkami zażywania substancji uzależniających. Opis założonych osiągnięć uczniów i propozycje ich oceniania Wymagania programowe są to zamierzone osiągnięcia uczniów. Oceny osiągnięć uczniów można dokonać na podstawie hierarchii wymagań (rys. 1.), tak by spełnienie wymagań wyższych było uwarunkowane spełnieniem wymagań niższych. Hierarchizacji wymagań na poszczególne stopnie można dokonać wg następujących kryteriów: łatwości nauczanych zagadnień, doniosłości naukowej przekazywanych treści, niezbędności wewnątrzprzedmiotowej w celu opanowania kolejnych tematów z przedmiotu, użyteczności w życiu codziennym. Rys. 1. Schemat hierarchizacji wymagań, gdzie: K - wymagania konieczne, P - wymagania podstawowe, R - wymagania rozszerzające, D - wymagania dopełniające Wymagania konieczne (K) obejmują wiadomości i umiejętności, których przyswojenie umożliwia uczniom kontynuowanie nauki na danym poziomie nauczania. Najczęstszą kategorią celów dla tego rodzaju wymagań jest stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych, zapamiętanie wiadomości, odtwarzanie działania i uczestniczenie w nim. Uczeń, który spełnia te wymagania, uzyskuje ocenę dopuszczającą. Wymagania podstawowe (P) obejmują wiadomości i umiejętności, które są stosunkowo łatwe do opanowania, pewne naukowo, użyteczne w życiu codziennym i konieczne do kontynuowania nauki. W kategorii celów kształcenia nawiązuje to do rozumienia wiadomości, odtwarzania działania i podejmowania go. Uczeń, który spełnia wymagania konieczne i podstawowe, uzyskuje ocenę dostateczną.

13 Wymagania rozszerzające (R) obejmują wiadomości, które są średnio trudne do opanowania, ich przyswojenie nie jest niezbędne do kontynuowania nauki, mogą, ale nie muszą być użyteczne w życiu codziennym. Są pogłębione i rozszerzone w stosunku do wymagań podstawowych. Odpowiada to stosowaniu wiadomości w sytuacjach typowych, sprawnemu działaniu w stałych warunkach oraz nastawieniu na działanie. Uczeń, który spełnia wymagania konieczne, podstawowe i rozszerzające, uzyskuje ocenę dobrą. Wymagania dopełniające (D) obejmują wiadomości i umiejętności, które są trudne do opanowania, nie mają bezpośredniego zastosowania w życiu codziennym, jednak nie muszą wykraczać poza program nauczania. Odpowiada to stosowaniu wiadomości w sytuacjach problemowych, sprawności działania w zmiennych warunkach i budowaniu własnego systemu działań. Uczeń, który spełnia warunki konieczne, podstawowe, rozszerzające i dopełniające, uzyskuje ocenę bardzo dobrą. Jeśli wiadomości i umiejętności ucznia wykraczają poza obowiązujący program nauczania, a spełnia on wszystkie wymagania niższe, uzyskuje ocenę celującą. System oceniania tworzą: ocenianie zewnętrzne i we-wnątrzszkolne. Ocenianie zewnętrzne organizują okręgowe komisje egzaminacyjne. Odbywa się ono z zastosowaniem powszechnie znanych standardów edukacyjnych i kryteriów oceniania. Ocenianie wewnątrzszkolne powinno być tworzone na podstawie szczegółowych wymagań wynikających z programu nauczania realizowanego przez nauczyciela. Nauczyciel chemii, ustalając wewnętrzne wymagania edukacyjne, winien więc kierować się szczegółowym opisem wymagań oraz kryteriów i form oceniania zewnętrznego. Uczniowie powinni zostać zapoznani ze sposobami sprawdzania i kryteriami oceniania. Oceny powinny odzwierciedlać postępy uczniów, wspomagać ich rozwój i wspierać proces uczenia się. Sprawdzanie postępów uczniów i wystawianie ocen, a także informacja zwrotna o osiągnięciach uczniów to ważne elementy w pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela. Uczniowie oczekują sprawiedliwej i obiektywnej oceny swojej pracy. Tylko wtedy uczniowie i nauczyciel mają zapewnione właściwe warunki uczenia się i nauczania oraz pełną świadomość, że wentualne niepowodzenia nie oznaczają przegranej, lecz są przesłanką do refleksji i dalszego doskonalenia metod nauczania, uczenia się, kontroli, oceny, samooceny i współpracy. Dobre ocenianie jest możliwe, jeśli jasno sformułowano kryteria, które są znane uczniom i przez nich akceptowane. Dostarcza ono informacji zwrotnych o pracy nauczyciela i jego osiągnięciach, a więc o tym, co może on zmienić i udoskonalić w sposobie nauczania. Ocenianie ciągłe oznacza systematyczne poznawanie uczniów. Jest to ocenianie wewnętrzne towarzyszące procesowi dydaktyczno-wychowawczemu, mające na celu śledzenie rozwoju ucznia. Ocenianie kształtujące umożliwia nauczycielowi planowanie pracy z uczniami oraz wybór właściwej strategii działania. Polega ono na zebraniu informacji przed rozpoczęciem nauki (diagnoza wstępna) lub podczas nauczania. Ocenianie zwykle kończy się wystawieniem stopnia, tzn. określeniem wartości, do której jest przyporządkowana dana informacja uzyskana w trakcie kontroli. Ocena osiągnięć ucznia, podobnie jak ustalenie kryteriów dla danej oceny, są trudne.

14 MOŻNA PRZYJĄĆ NASTĘPUJĄCE KRYTERIA OCENIANIA: Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który: ma wiadomości i umiejętności znacznie wykraczające poza program nauczania, stosuje wiadomości w sytuacjach nietypowych (problemowych), formułuje problemy oraz dokonuje analizy i syntezy nowych zjawisk, proponuje rozwiązania nietypowe, osiąga sukcesy w konkursach chemicznych na szczeblu wyższym niż szkolny. Ocenę bardzo dobrą otrzymuje uczeń, który: opanował w pełnym zakresie wiadomości i umiejętności określone w programie, stosuje zdobytą wiedzę do rozwiązywania problemów i zadań w nowych sytuacjach, wykazuje dużą samodzielność i potrafi bez pomocy nauczyciela korzystać z różnych źródeł wiedzy, np. układu okresowego pierwiastków chemicznych, wykresów, tablic chemicznych, encyklopedii, internetu, projektuje i bezpiecznie wykonuje doświadczenia chemiczne, biegle zapisuje i bilansuje równania reakcji chemicznych oraz samodzielnie rozwiązuje zadania obliczeniowe o dużym stopniu trudności. Ocenę dobrą otrzymuje uczeń, który: opanował w dużym zakresie wiadomości i umiejętności określone w programie, poprawnie stosuje wiadomości i umiejętności do samodzielnego rozwiązywania typowych zadań i problemów, korzysta z układu okresowego pierwiastków chemicznych, wykresów, tablic chemicznych i innych źródeł wiedzy chemicznej, bezpiecznie wykonuje doświadczenia chemiczne, zapisuje i bilansuje równania reakcji chemicznych, samodzielnie rozwiązuje zadania obliczeniowe o średnim stopniu trudności. Ocenę dostateczną otrzymuje uczeń, który: opanował w zakresie podstawowym te wiadomości i umiejętności określone w programie, które są konieczne do dalszego kształcenia, z pomocą nauczyciela poprawnie stosuje wiadomości i umiejętności do rozwiązywania typowych zadań i problemów, z pomocą nauczyciela korzysta ze źródeł wiedzy, takich jak: układ okresowy pierwiastków chemicznych, wykresy, tablice chemiczne, z pomocą nauczyciela bezpiecznie wykonuje doświadczenia chemiczne, z pomocą nauczyciela zapisuje i bilansuje równania reakcji chemicznych oraz rozwiązuje zadania obliczeniowe o niewielkim stopniu trudności. Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który: ma pewne braki w wiadomościach i umiejętnościach określonych w programie, ale nie przekreślają one możliwości dalszego kształcenia, z pomocą nauczyciela rozwiązuje typowe zadania teoretyczne i praktyczne o niewielkim stopniu trudności, z pomocą nauczyciela bezpiecznie wykonuje proste doświadczenia chemiczne, zapisuje proste wzory i równania reakcji chemicznych.